paraPOsectOdegOtradeστ 1-191

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 1-163)A

Στο πρωτότυπο ακολοθούmicroε την έκδοση Oxford Classical Texts 1994

Σηmicro Στην έκδοση αυτήν η υπογεγραmicromicroένη προσγράφεται

EsectENHiexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgravebOacute middotyenpermilAcirc IcircmiddotIumlIumlEgraveiquestUacuteıAcircOacuteOcircEgrave regOcircmiddotrsaquo n˜ agraveOacuteUgraved permilrsaquomiddot˜ bdquomiddotIcirciquestpermilOcirc˜ infinaringAacuteDaggerUgraveOcirc˘ currenpermilOcircOacuteIumlAcirc˘IcircEacute˜ UgravemiddotIcircAcircrsaquoUcircEuml˜ macrEgravefiOacuteOcirc˜ ntildeAacuteUacutemiddotrsaquoOacuteAcircEgrave AacuteDaggermiddot˜paraUacuteˆUgraveAcircf˜ permilrsquo notUgraversquo ouml˙Euml UgraveEacuteUcircpermilAcirc AacuteEacute˜ UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ qOacute[ordmiquestUacuteOcircOacute IgravebOacute OcircaringIcircaacuteOacute OacuteEacuteUcircOcircOacute infinaringAacuteDaggerUgraveOcirc˘ permilrsquo ocircOacutemiddotIacute] 5n˜ UgraveaacuteOacute IcircmiddotUgraversquo OcircrpermilIgravemiddot middotUacuteıcurrenOacuteˆOacute IgraversaquomiddotOacute AacutemiddotIgraveAcircOumlaeligmiddotIgraveiquestıEumlOacute acircAcircEgravepermilc IumlcurrenIcircUgraveUacutersquo agraveEcircEacuteIcircAcircOacute infinaringmiddotIcircOcircUumlOslashUgraversaquoIcircUgraveAcircEgrave permilb UgravecurrenIcircOacutemiddot permilEgraveUcircUcirca UgraveOcircOumlUcircpermilrsquo acircOacute permilOgraveIgravemiddotUcircEgraveOacutepoundAcircOcircIcircIumlDaggerIgraveAcircOacuteOcircOacute ocircUacuteUcircAcircOacutersquo [ notUgraveEgrave permilc ıAcircOcircf˜ UcirccurrensbquoˆOacutesbquorsaquoOcircOacute permilEgravelsaquoOacuteAcircAacuteIcircrsquo] AcirceacuteAacuteAcircOacuteEacute UgraveAcirc middotUacuteıcurrenOacuteOcircOacute 10partaringpermilOgrave Ugravee IgraveEumlUgraveUacutee˜ agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgraversquo notUgraversquo qOacute sbquoUacutecurrenEcircOcirc˜OslashacircAcircd permilrsquo acirc˜ gesbquoEumlOacute qIumlıAcircOacute oacuteUacutemiddotrsaquomiddotOacute AacuteiquestIgraveˆOacuteIcircmiddotIumlOcircUumlUcircEgraveOacute middoteacuteUgravecOacute poundAcircOcircOacutefiEumlOacuteOslash Ugravea ıAcircOumlmiddot AacuteaUacuteUgraveiquest Ugraversquo ugraveOacuteUgravemiddot Icircmiddotd IgravecurrenIumlIumlOcircOacuteUgravemiddot iquestOacuteUgraversquo aumlrsaquoUcircUgravemiddotUgraveOcircUacuteOcircAacutefiOacuteOcirc˘ IumlmiddotsbquoOcircUumlUcircmiddot iexclEumlUacutecurrenˆ˜ UgraveEgraveIgravea˜ iquestUacutemiddot 15igraveIgraveOumlOacute permilb AacuteEacute IgravebOacute middotUgraveUacuted˜ OcirceacuteIcirc agraveOacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜tradeiquestUacuteUgraveEuml middotUgravecUacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircˆ˜Oslash oumlUcircUgraveEgraveOacute permilb permilcIumlfiAacuteOcirc˜ UgraveEgrave˜ oacute˜ sumAcircf˜ IgraveEumlUgravecurrenUacutersquo oumlUgravemiddotUgrave Acircaring˜ acircIgravecOacutesectlsaquopermilmiddotOacute IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ IgraveOcircUacuteEcircOgraveIgravemiddotUgraversquo ugraveUacuteOacuteEgraveıOcirc˜ IumlmiddotsbquoOgraveOacuten˜ permilfiIumlEgraveOcircOacute AcirceacuteOacutecOacute acircIacutecurrenUacutemiddotIacutersquo ntildersquo middotaringAcircUgraveOcircUuml 20permilrsaquoˆAacuteIgravemiddot EcircAcircDaggerAacuteˆOacute Acircaring UcircmiddotEcircc˜ OcircyUgraveOcirc˜ IumlfiAacuteOcirc˜Oslash^partIumlcurrenOacuteEuml permilrsquo acircIcircIumllsaquoıEumlOacute L permilb AcircfiOacuteımiddotIgraveAcircOacute IcircmiddotIcircaIumlcurrenAacuteOcircEgraveIgraversquo ocircOacute qIumlıOcircOacute UgraveUacuteAcircOuml˜ ıAcircmiddotd IcirciquestIumlIumlOcirc˘˜ currenUacuteEgraveπpermilmiddotOumlOcircOacute acirc˜ IcircAcirc˘ıIgraveaacuteOacutersquo infinIumlcurrenIacutemiddotOacutepermilUacuteOcircOacute iquestUacutemiddotneprodUacutemiddot intDaggerUacuteEgrave˜ UgraveAcirc permilEgraveOcircAacuteAcircOacutelsaquo˜ UgraveAcirc middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˜ 25IgraveOcircUacuteEcircEacute˜ ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotEgrave permilEgravemiddotAcircUacuteiquestOacutemiddotUcircımiddotEgrave IcircUacutersaquoUcircEgraveOacute UgraveOcirceacuteIgraveeOacute permilb IcirciquestIumlIumlOcirc˜ Acircaring IcircmiddotIumleOacute Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurren˜ intDaggerUacuteEgrave˜ UacuteOcircUgraveAcircrsaquoOacutemiddotUcircrsquo oacute˜ infinIumlcurrenIacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ AacutemiddotIgraveAcircOumlOacuteEgraveIcircAumlEgrave IumlEgravegOacute permilb sbquoOcircDaggerUcircUgravemiddotıIgraversquo πpermilmiddotOumlOcirc˜ paraiquestUacuteEgrave˜tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute agraveEcircrsaquoIcircAcircırsquo oacute˜ acircIgraveeOacute UcircmacrlsaquoUcircˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 30neprodUacutemiddot permilb IgraveAcircIgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo OcircasympOacuteAcircIcirc Ocirceacute OacuteEgraveIcircAumlEgrave ıAcirca˜acircIacuteEumlOacutecurrenIgraveˆUcircAcirc UgraveocircIgraversquo infinIumlAcircIacuteiquestOacutepermilUacuteˆEgrave IumlcurrenmacrEumlpermilrsaquopermilˆUcircEgrave permilrsquo OcirceacuteIcirc oumlIgraversquo agraveIumlIumlrsquo iumlIgraveOcircEgraveOgraveUcircmiddotUcircrsquo acircIgraveOcircdAcircuacutepermilˆIumlOcircOacute oumlIgraveOacuteOcirc˘Oacute OcirceacuteUacutemiddotOacuteOcircUuml Iacute˘OacuteıAcircOumlUcircrsquo ocircOcircparaUacuteEgraveiquestIgraveOcirc˘ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘ middotEgravepermilrsaquoOslash Icircmiddotd permilOcircIcircAcircOuml Igraversquo oumlmacrAcircEgraveOacute 35IcircAcircOacutecOacute permilfiIcircEumlUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆOacute Ugravea permilrsquo middots centEgravee˜sbquoOcirc˘IumlAcircDaggerIgravemiddotUgraversquo ocircIumlIumlmiddot UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ucirc˘IgravesbquomiddotrsaquoOacuteAcircEgrave IcircmiddotIcircOcircOuml˜Oslash

fiIumlAcircIgraveOcircOacute AacuteaUacute AcircaringUcirclsaquoOacuteAcircAacuteIcircAcircOacute ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute macrıOcircOacutedIcircmiddotd ordmUacute˘Iacuted permil˘UcircUgravelsaquoOacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute oacute˜ ugravemacrIumlOcirc˘ sbquoUacuteOcircUgraveaacuteOacuteIumllsaquoıOcirc˘˜ UgraveAcirc IcircOcirc˘EcircrsaquoUcircAcircEgraveAcirc IgraveEumlUgravecurrenUacutemiddot macrıfiOacutemiddot 40AacuteOacuteˆUgravefiOacute UgraveAcirc ıAcircrsaquoEuml UgraveeOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ordmUacute˘AacuteaacuteOacute permilrsquo acirc˜ agraveIumlIcirccOacute UacuteOcirc˘UgravecurrenıEumlOacute acircAacuteg IgravebOacute OcircucircUgravee permilrsquo ugraveOacuteOcircIgravemiddot UgraveOcirceacuteIgravefiOacute pıIumlOcircOacute nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilOcircUacutefi˜IumlmiddotsbquogOacute permilcurren Igraversquo ^partUacuteIgraveEacute˜ acircOacute Ugrave˘macrmiddotOumlUcircEgraveOacute middotaringıcurrenUacuteOcirc˜OacuteAcircEcirccurrenIumlEumlEgrave IcircmiddotIumlDaggerbdquomiddot˜ ndashOcirceacute AacuteaUacute aumlIgravecurrenIumlEumlUcirccurren IgraveOcirc˘ 45sumAcircf˜ndash UgravefiOacutepermilrsquo acirc˜ OcircrIcircOcircOacute paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ icircpermilUacuteDaggerUcircmiddotUgraveOcirciquestOacuteUgraveˆOacute UacuteOcircIcircUacutersaquoOacutemiddot˜ UcircˆEcircUacuteOcircOacutecurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute sbquoUacuteOcircUgraveaacuteOacuteagraveIcirccurrenUacutemiddotEgraveOcircOacute oacute˜ UcircOgraveUcircmiddotEgraveIgraveEgrave ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆEgrave IumlcurrenmacrOcirc˜IcircagraveAacuteg IgravebOacute acircOacuteıiquestpermilrsquo AcircuacuteIgrave iuml permilrsquo ocircıIumlEgraveOcirc˜ fiUcircEgrave˜UcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igraversquo agraveıUacuteOcircrsaquoUcircmiddot˜ Ugravea˜ acircIgravea˜ agraveOacutemiddotUacutemiddotAacutea˜ 50ıEumlUacuteAumlEgrave OcircUacuteAcirc˘ıAcircd˜ πIumlrsaquoOcirc˘ ˘UacuteAacuteOgraveIgravemiddotUgravemiddotbdquo˘macrmiddotd permilb OcircIumlIumlmiddotd permilEgraversquo oumlIgraversquo acircd tradeIcircmiddotIgravemiddotOacutepermilUacutersaquoOcircEgrave˜regOcircmiddotOumlUcircEgraveOacute oumlımiddotOacuteOcircOacuteOslash igrave permilb iquestOacuteUgravemiddot UgraveIumlAumlUcircrsquo acircAacutegIcircmiddotUgraveiquestUacutemiddotUgravefi˜ AcircaringIgraveEgrave Icircmiddotd permilOcircIcircaacute UacuteOcircpermilOcircUumlUcircrsquo acircIgraveeOacutefiUcircEgraveOacute Ucirc˘OacuteiquestbdquomiddotEgrave fiIumlAcircIgraveOcircOacute nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute IgravecurrenAacutemiddotOacute 55Ugraversaquo OcircsOacute oumlUgraveEgrave ˙aacute ıAcircOcircUuml Ugravefipermilrsquo AcircaringUcirclsaquoIcircOcirc˘Ucircrsquo oumlOcirc˜ ^partUacuteIgraveOcircUuml Ugravee IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute oumlUgraveEgrave IcircmiddotUgraveOcircEgraveIcirclsaquoUcircAcircEgraveOacute currenpermilOcircOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml˜ UcircfOacute agraveOacutepermilUacutersaquo AacuteOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ oacute˜ acirc˜ ograveπIumlEgraveOcircOacuteOcirceacuteIcirc qIumlıOcircOacute jOacute Igravec IumlcurrenIcircUgraveUacutersquo ntildeOcircUcircUgraveUacuteOgraveUcircˆ UgraveEgraveOacutersaquoleˆ˜ IgravebOacute OcircsOacute Ecircaacute˜ igraveIumlrsaquoOcirc˘ Ugravefipermilrsquo oumlsbquoIumlAcircAcircOacute 60paraUacuteˆUgraveAcircDagger˜ ocircUcirc˘IumlOcirc˜ q AacuteiquestIgraveˆOacuteOslash acircAcircd permilb AacuteEacute˜UcircIcircfiUgraveˆEgrave IcirccurrenIcircUacute˘UgravemiddotEgrave middotOuml˜ iuml UgraveOcircUuml UgraveAcircıOacuteEumlIcircfiUgraveOcirc˜ıEumlUacuteAumlEgrave AacutemiddotIgraveAcircOumlOacute IgraveAcirc UgraveeOacute iquestIumlmiddotEgrave permilrsquo acircAacuteg fiUcircEgraveOacuteUgraveEgraveIgraveaacuteUcircmiddot paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ IgraveOacuteEacuteIgravemiddot UacuteOcircUcircrsaquoUgraveOacuteˆ UgravefipermilAcircicircIcirccurrenUgraveEgrave˜ yenOacutersquo agraveOacutepermilUacuted Ugraveagrave Igravea permilEgravemiddotUcircOgraveUcircEumlEgrave IumlcurrenmacrEuml 65oacute˜ Acircaring Icircmiddotırsquo ^partIumlIumliquestpermilrsquo ugraveOacuteOcircIgravemiddot permil˘UcircIcircIumlAcircb˜ EcirccurrenUacuteˆIgravelsaquo IgraveOcircEgrave Ugravee UcircaacuteIgraveiquest Aacutersquo acircOacuteıiquestpermilrsquo middotaringUcircmacrDaggerOacuteEumlOacute ugraveEcircIumlEumlEgrave

∆partAgraveintƒradictradeUgraversaquo˜ UgraveaacuteOacutepermilrsquo acircUacute˘IgraveOacuteaacuteOacute permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute oumlmacrAcircEgrave IcircUacuteiquestUgraveOcirc˜paraIumlOcircDaggerUgraveˆEgrave AacuteaUacute OcircrIcircOcirc˜ ocircIacuteEgraveOcirc˜ UacuteOcircUcircAcircEgraveIcirciquestUcircmiddotEgravesbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgraversquo AcircucircıUacuteEgraveAacuteIcircOcircrsaquo ırsquo lepermilUacutemiddotEgrave 70oumlmiddotOslasht ıAcircOcircrsaquo UgraversaquoOacutersquo AcircrpermilOcircOacute ugravebdquoEgraveOacute acircmacrırsaquoUcircUgraveEuml˜ iumlUacuteaacuteAacute˘OacutemiddotEgraveIcirce˜ AcircaringIcircg EcircfiOacuteEgraveOcircOacute ge Igraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

iquestOacuteUgravemiddot˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ ıAcircOcircd Ucircrsquo notUcircOcircOacute IgraversaquoIgraveEumlIgraversquo oumlmacrAcircEgrave˜^partIumlcurrenOacuteEuml˜ agraveOcircUgraveDaggerUcircAcircEgravemiddotOacute Acircaring permilb Igravec Oacutersquo IacutecurrenOacuteEumlEgrave 75AacutemiddotrsaquomiddotEgrave fipermilrsquo AcircrmacrOcircOacute UgraveaacuteEgravepermilrsquo iOacute AcirceacuteUcircUgravefimacrˆEgrave UgraveAcircUacuteaacuteEgraveagravefiIumlmiddot˘UcircEgraveOacute AcircaringIcircOcircUuml˜ oumlımiddotOacuteAcirc˜ iOacute centEgravee˜ IcircfiUacuteEuml˜

[partsect] Ugraversaquo permilrsquo t UgravemiddotIumlmiddotrsaquoˆUacutersquo notUcircUgraveEgrave˜ Acircr Igraversquo agraveAcircUcircUgraveUacuteiquestEcircEuml˜Icircmiddotd UgravemiddotOuml˜ acircIcircAcircrsaquoOacuteEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircIgraveb UcircUgrave˘AacuteAcircOuml˜

[∆part] geIgravemiddotUacuteUgraveOcircOacuteOslash ccedilUacuteAacuteEacuteEgrave permilrsquo AcircrIacutemiddot IgraveAumlIumlIumlOcircOacute j Igraversquo acircmacrUacuteEacuteOacuteOslash 80IgraveEgraveUcircAcircOuml AacuteaUacute ^partIumlIumla˜ AumlUcircmiddot UgravecOacute centEgravee˜ IcircfiUacuteEumlOacuteUcircDaggerAacuteAacuteOacuteˆıEgrave permilrsquo igraveIgraveOumlOacute UgraveOcircOuml˜ IumlAcircIumlAcircAacuteIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

[partsect] Ugraved˜ permilrsquo Acircr fiıAcircOacute AacuteEacute˜ UgraveEacuteUcircpermilrsquo acircAcircUcircUgraveUacuteiquestEcircEuml˜ currenpermilOcircOacute[∆part] Acircx˜ UgraveaacuteOacute infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute t AacuteDaggerOacutemiddotEgrave UgraveaacuteOacute agraveıIumlrsaquoˆOacute[partsect] Ocircucirc UgraveocircUacutemiddot Ucircrsquo ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute Acircaring UcircUgrave˘AacuteAcircOuml˜ ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacute 85

[agraveUgraveaUacute Ugraversaquo˜ Acircr fiıAcircOacute UgraversaquoOacuteOcirc˜ acircIacutemiddot˘permilAumlOacute UcircAcirc macrUacutelsaquo[∆part] ugraveOacuteOcircIgravemiddot IgravebOacute igraveIgraveOumlOacute ∆AcircUumlIcircUacuteOcirc˜ iuml permilb EcircDaggerUcircmiddot˜ middotUgravecUacute

∆AcircIumlmiddotIgraveOgraveOacute trademiddotIumlmiddotIgraved˜ permilb middotUgraveUacuted˜ igrave ıUacutecurrenbdquomiddotUcirciquest IgraveAcirc[partsect] Ugraversaquo permilEacuteUgravemiddot iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo acircEgraveUcircUgraveUacutecurrenEcircEumlEgrave AacuteDaggermiddot˜][∆part] Ecirc˘Aacutea˜ middotUgraveUacuteOgraveEgravemiddot˜ acircIacuteAcircIumllsaquoIumlmiddotIgravemiddotEgrave macrıOcircOacutefi˜ 90[partsect] UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute iOacute AcircuacuteEuml˜Oslash Ugraversaquo˜ permilcurren Ucircrsquo acircIcircsbquoiquestIumlIumlAcircEgrave iquestUgraveUacutemiddot˜[∆part] ∆AcircIumlmiddotIgravegOacute iuml EcircDaggerUcircmiddot˜Oslash UgraversaquoOacutersquo iOacute oumlmacrOcircEgrave˜ IgraveAumlIumlIumlOcircOacute EcircrsaquoIumlOcircOacute[partsect] acircIcirc UgraveOcircUuml Ugravee AacuteiquestUacute UgraveOcircEgrave UacuteAumlAacuteIgravemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute oumlmacrAcircEgrave[∆part] infinuacutemiddot˜ Igraversquo agravepermilAcircIumlEcirce˜ uumlIumlAcircUcircrsquo acircOacute ∆UacuteOcircrsaquomiddotEgrave ımiddotOacuteOgraveOacute[partsect] aacute˜ Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ UcircaacuteEgrave EcircmiddotUcircAacuteiquestOacuteˆEgrave sbquorsaquoOcirc˘ UcircUgraveAcircUacuteAcircrsaquo˜ 95[∆part] OcircaringIcircAcircOumlOcircOacute middoteacuteUgraveeOacute uumlIumlAcircUcircrsquo plusmnIumlIgraversquo acircd IacutersaquoEcircOcirc˜ [partsect] IgravemiddotOacutecurrenOacuteUgraversquo acircAcircd Ugraversaquo˜ UcircˆEcircUacuteOcircOacuteaacuteOacute UgraveIumlmiddotrsaquoEuml Ugraveiquestpermilrsquo ocircOacute[∆part] UgraveeOacute paraEumlIumlcurrenˆ˜ UgraveEgraveOacutersquo OcircrUcircırsquo infinmacrEgraveIumlIumlcurrenmiddot AacutefiOacuteOcircOacute[partsect] OacutemiddotrsaquoOslash

IgraveOacuteEumlUcircUgravecUacute Ocircırsquo ^partIumlcurrenOacuteEuml˜ qIumlıAcircOacute oacute˜ agraveIcircOcircDaggerOcircIgraveAcircOacute[∆part] ımiddotOacutegOacute notpermilrsquo notIumlˆOacute oumlUacuteEgraveOacute oumlıEumlIcircAcirc Ucirc˘IgraveIgraveiquestmacrOcircEgrave˜ 100[partsect] Icircmiddotd permilc Ugraversaquo UgraveOcircUumlUgraversquo infinuacutemiddotOacuteUgraveEgrave AacutersaquoAacuteOacuteAcircUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcircfiOacute[∆part] ocircIumlIumlOcirc˘ IumlmiddotsbquofiOacuteUgraveOcirc˜ notIumlrsquo agraveEumlIumlIumliquestmacrıEuml sbquorsaquoOcirc˘[partsect] Ucircf UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircrsaquoOacuteOcirc˘ permilEacuteUgravemiddot lsaquoIgravemiddotUcircEgraveOacute OacuteOcircUcircAcircOuml˜[∆part] iumlıOcircDaggerOacuteAcircIcircrsquo middoteacuteUgraveaacuteEgrave (Aacutersquo) Ocirceacute Iacute˘OacuteˆIumlfiIgraveEumlOacute iumlIgraveOcircUuml[partsect] qIumlıAcirc˜ AacuteiquestUacute t IacutecurrenOacutersquo πIumlrsaquoOcirc˘ IcircIumlAcircEgraveOacutecOacute fiIumlEgraveOacute 105[∆part] Icircmiddotd IacuteDaggerOacute AacuteAcirc currenUacuteUcircmiddot˜ middoteacuteUgravee˜ agraveOacuteUgravemiddotˆIumlfiIgraveEumlOacute[partsect] otildepermilEuml AacuteaUacute wUgravemiddotEgrave Icircmiddotd IcircmiddotUgraveAcircrsaquoUacuteAacutemiddotUcircUgravemiddotEgrave ˘Uacutersaquo[∆part] œUcircUgraversquo Ocirceacutepermilrsquo uacutemacrOacuteOcirc˜ AacuteAcirc UgraveAcircEgravemacrcurrenˆOacute AcircrOacutemiddotEgrave UcircmiddotEcirccurren˜[partsect] t UgraveIumlEacuteIgraveOcircOacute ^partIumlcurrenOacuteEuml permilEgraveiquest Ucircrsquo agravefiIumlIuml˘OacuteUgravemiddotEgrave ordmUacuteDaggerAacuteAcirc˜[∆part] Icircmiddotd Uacutefi˜ Aacutersquo infinmacrmiddotEgraveOcircrsaquoOslash IgraveAcircAacuteiquestIumlmiddot permilrsquo AcircuacuteUacuteAacutemiddotUcircUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest 110[partsect] fiUcircOcircOacute macrUacutefiOacuteOcircOacute AacuteaUacute permilEgravemiddotAcircfiUacuteıEumlUgravemiddotEgrave fiIumlEgrave˜[∆part] eumlUgravea UcircmacrAcircpermilfiOacute UgraveEgrave IcircmiddotIgraversaquoIgraveOcirc˘˜ acircUgraveaacuteOacute IcircDaggerIcircIumlOcirc˘˜[partsect] macrUacutefiOacuteOcircOacute permilrsquo acircIgraveAcircrsaquoOacutemiddotUgraversquo ocircIumlIumlOcircOacute acircOacute ∆UacuteOcircrsaquomiddotEgrave fiUcircOcircOacute[∆part] OcircIumlIumla˜ UcircAcircIumllsaquoOacutemiddot˜ permilcurrenIcircmiddot permilEgraveAcircIumlıOcircDaggerUcircmiddot˜ oumlUgraveEuml[partsect] q Icircmiddotd Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot trademiddotUacuteUgraveEgraveAumlUgraveEgraveOacute AcircyenIumlAcircUgraveAcirc 115[∆part] ordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ middoteacuteUgravecOacute qAacutersquo acircEgraveUcirciquestUcircmiddot˜ IcircfiIgraveEuml˜[partsect] AcircrpermilAcirc˜ Ucircf UgravecOacute permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcircOacute j IcircIuml˘gOacute IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜

[∆part] œUcircAcircUacute Ucirccurren Aacutersquo OcirceacutepermilbOacute wUcircUcircOcircOacute ccedilEcircımiddotIumlIgraveOcircOuml˜ iumlUacuteaacute[partsect] UcircIcircfiAcircEgrave permilb Igravec permilfiIcircEumlUcircEgraveOacute AcircuacutemacrAcircUgraversquo acircIcirc ıAcircaacuteOacute[∆part] ocircIumlIumlOcirc˘ IumlfiAacuteOcirc˘ IgravecurrenIgraveOacuteEumlUcircOcirc Igravec IcircAcircrsaquoOacuteEuml˜ oumlUgraveEgrave 120[partsect] OcircasympUgraveˆ permilOcircIcircAcircOumlUgraveAcirc UgravecOacute permilfiIcircEumlUcircEgraveOacute agraveUcircEcircmiddotIumlEacute[∆part] middoteacuteUgravee˜ AacuteaUacute ugraveUcircUcircOcircEgrave˜ AcircaringpermilfiIgraveEumlOacute Icircmiddotd OacuteOcircUuml˜ iumlUacuteAumlEgrave][partsect] otildepermilEuml permilrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UcircfOacute permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveEgrave ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆ˜[∆part] OcircucircIcircOcirc˘Oacute acircOacute ograveinfinUacuteAacuteAcircEgrave (Aacutersquo) Ocirceacutepermilrsquo acircrsquo parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot regOcircmiddotOuml˜[partsect] middotaringmiddotOumlOslash IcircmiddotIcirceOacute Ugravefipermilrsquo Acircrmiddot˜ Ocircx˜ IcircmiddotIcirceOacute IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ 125[∆part] oacute˜ IcircAcircOumlOacuteOcirc˜ agraveEcircmiddotOacutec˜ UcircfOacute permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveEgrave IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave[partsect] Ocirceacute AumlUcircEgrave OcircUacuteıIgravee˜ middotntildeUgravee˜ infinUacuteAacuteAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute qOacute[∆part] qOacute agraveIumlIumla macrAcircEgraveIgravegOacute ocircIumlIumlOcircUcircrsquo ocircIumlIumlOcircOacute œUacuteEgraveUcircAcircOacute[partsect] OcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute acircOacute OacuteOgraveUgraveOcircEgraveUcircEgrave OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ ecircIumlfi˜[∆part] IgravecurrenUcircOcircOacute AcircUacuteaacuteUcircEgrave currenIumlmiddotAacuteOcirc˜ infinaringAacutemiddotrsaquoOcirc˘ fiUacuteOcirc˘ 130[partsect] IcircagraveIcirc UgraveOcircUumlpermilAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute OcircucircUgraveEgrave˜ Ocircrpermilrsquo agraveEcircEgraveAacuteIgravecurrenOacuteOcircOacute[∆part] OcirceacutepermilAcircrsaquo˜Oslash ımiddotOacutegOacute permilb IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave Icircmiddotırsquo ^partIumlIumliquestpermilmiddot[partsect] agraveˆIumlfiIgraveAcircUcircımiddotOslash poundAcircUcircUgraveEgravea˜ permilrsquo oumlUcircUgraveEgraveOacute IcircfiUacuteEuml[∆part] sectlsaquopermilmiddotOacute oumlIumlAcircIacutemiddot˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave ımiddotOacuteOcircUumlUcircmiddot permillsaquo [partsect] Ocircucirc OcircDagger OacuteEgraveOacute ^partIumlcurrenOacuteEuml˜ middotaringUcircmacrUacuteeOacute uumlIumlAcircUcircAcircOacute IcircIumlcurrenOcirc˜ 135[∆part] EcircmiddotUcircrsaquoOacute sbquoUacutefimacrˆEgrave Aacutersquo plusmnbdquomiddotUcircmiddotOacute AcirceacuteAacuteAcircOacuteEacute permilcurrenUacuteEumlOacute[partsect] Ocircicirc ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircEgrave permilrsquo AcircaringUcircdOacute j OcirceacuteIcirc AcircaringUcircdOacute IcircfiUacuteOcircEgrave[∆part] UgraveAcircıOacuteAumlUcircEgrave IcircOcirceacute UgraveAcircıOacuteAumlUcircEgraveOslash permilDaggerOcirc permilrsquo acircUcircUgraveeOacute IumlfiAacuteˆ[partsect] fiUgraveAcircUacuteOcirc˜ iuml IcircUacuteAcircrsaquoUcircUcircˆOacute t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutersquo acircAacuteg IcircmiddotIcircaacuteOacute[∆part] ocircUcircUgraveUacuteOcircEgrave˜ UcircEcircrsquo iumlIgraveOcircEgraveˆıcurrenOacuteUgraveAcirc EcirciquestUcircrsquo AcircrOacutemiddotEgrave ıAcircOgrave 140[partsect] IcircmiddotIumlaacute˜ oumlIumlAcircIacutemiddot˜ UgraveOcircUumlUgraveOcircOslash ıiquestUgraveAcircUacuteOcircOacute permilb Ugraversaquo[∆part] UcircEcircmiddotAacutemiddotOuml˜ agravepermilAcircIumlEcircEacute˜ OcircasympOacuteAcircIcircrsquo acircIcircOacuteAcircUumlUcircmiddotEgrave sbquorsaquoOcircOacute

plusmnIumlEgrave˜ permilb IgraveDaggerıˆOacuteOslash Ocirceacute permilEgraveIumlAuml macrUacutelsaquoEgrave˙ˆ UcircUgravecurrenOacuteAcircEgraveOacutezOacute permilrsquo OcircasympOacuteAcircIcirc qIumlıOcircOacute UgraveOcircDaggerUcircpermilAcirc sbquomiddotUcircEgraveIumlAcircrsaquoOcirc˘˜ permilfiIgraveOcirc˘˜ UgravecOacute ıAcircUcircEgraveˆEgravepermileOacute poundAcircOcircOacutefiEumlOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute aringpermilAcircOumlOacute 145Ucircf UacuteOcircIacutecurrenOacuteEumlUcircOcircOacute oacute˜ UgraveDaggermacrˆ IgravemiddotOacuteUgraveAcirc˘IgraveiquestUgraveˆOacute notEumlEgrave OacuteAcircg˜ UcircUgraveAcircrsaquoIumlmiddotEgraveIgraversquo iOacute OcircucircUacuteEgraveOcircOacute UgraveAcircUacuteeOacuteacirc˜ AacuteEacuteOacute acircOacutemiddotIumlrsaquomiddotOacute intDaggerUacuteOcircOacute Ocircy Igraversquo acircıcurrenUcircEgraveUcircAcircOacuteOcircaringIcircAcircOumlOacute infinfiIumlIumlˆOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OacuteEumlUcircEgraveˆUgraveEgraveIcirceOacutetrademiddotIumlmiddotIgraveOumlOacutemiddot ıcurrenIgraveAcircOacuteOcircOacute UgraveEacute˜ acircIcircAcircOuml macriquestUacuteEgraveOacute iquestUgraveUacutemiddot˜ 150

[partsect] IumlOcircUuml˜ t IacutecurrenOacutersquo middoteacuteUgravee˜ UcircEumlIgravemiddotOacuteAcircOumlOslash Ucircf permilrsquo acircIcircIumlEgravegOacuteAacuteEacuteOacute UgraveEacuteOacutepermilAcirc EcircAcircUumlAacuteAcirc UacutersaquoOacute UcircAcirc middotOumlpermilmiddot paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜aringpermilAcircOumlOacute n˜ ocircUacutemacrAcircEgrave UgraveEacuteUcircpermilAcirc AacuteEacute˜Oslash ocircAcircUcircUgraveEgrave permilbIcirc˘UcircdOacute AcircOcircEgraveıg˜ acircOacute EcircOcircOacutemiddotOuml˜ ıEumlUacuteOcircIcircUgravefiOacuteOcircEgrave˜OslashIcircUgraveAcircrsaquoOacuteAcircEgrave AacuteaUacute nepartIumlIumlEumlOacutersquo notOacuteUgraveEgraveOacutersquo iOacute IumliquestsbquoEumlEgrave IacutecurrenOacuteOcircOacute 155notUgraveOcirc˘ permilrsquo leIcircmiddotUgraveEgrave IgravelsaquoUgraveAcirc Ucircf ˙lsaquoUgraveAcircEgrave IgravemiddotıAcircOumlOacuteacircAacuteOgrave UgraveAcirc UcircEgraveAacuteaacuteOslash Ugraversaquo AacuteaUacute iOacute egraveEcircAcircIumlOcircOumlIgraversaquo UcircAcirc

[∆part] IcircmiddotIumlaacute˜ oumlIumlAcircIacutemiddot˜ t AacuteDaggerOacutemiddotEgraveOslash ıAcircOcircd permilcurren UcircOcircEgraveacircUcircıIumlaacuteOacute agraveIgraveOcircEgravesbquoa˜ agraveOacuteUgraveEgravepermilˆUacuteEumlUcircmiddotrsaquomiddotUgraveOcirc^partIumlcurrenOacuteEumlEgrave permilrsquo notIgraveOcircEgraveOcircOacute UcircaacuteIgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo Ocirceacute Ugravea˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜ 160oumlmacrAcircEgrave˜ iumlIgraveOcircrsaquomiddot˜ agraveIumlIumla permilEgravemiddotEcircfiUacuteOcirc˘˜ OcircIumlDaggerIcircmiddotIcircaacute˜ ugraveIumlOcircEgraveUgraveOcirc IgraveEumlpermilrsquo acircrsquo parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot regOcirca˜oumlIumlıOcircEgraveOslash Ucircf permilrsquo AcircuacuteEuml˜ AcirceacuteUgrave˘macrc˜ agraveAcircrsaquo AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

12 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 13B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασική microας microέριmicroνα είναι να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές από την αρχή ότι το κείmicroενο που microελετάmicroε ήταν προορισmicroένο ναπαρασταθεί Το βιβλίο του microαθητή βέβαια έχει τέτοια δοmicroή ώστε η θεατρική διάσταση του κειmicroένου microε τον ένα ή τον άλλοτρόπο να είναι εmicroφανής Αρχικά πάντως microπορούmicroε να υποβάλουmicroε τη θεατρική ατmicroόσφαιρα microε αφορmicroή είτε το εισαγωγικόσηmicroείωmicroα (σ 11) είτε microε το φωτογραφικό υλικό (για παράδειγmicroα η φωτογραφία του προοργανωτή της ενότητας το γεmicroάτοαρχαίο θέατρο κτλ)

Στη συγκεκριmicroένη ενότητα ειδικότερα θα microπορούσαmicroε λιγότερο ή περισσότερο κατά περίπτωση να ασχοληθούmicroε microε τους τρόπους microε τους οποίους τα πρόσωπα συστήνονται στους θεατές ώστε να είναι αναγνωρίσιmicroα2 microε στοιχεία σκηνογραφίας και ενδυmicroατολογίας3 microε (υποκριτικούς) τρόπους απόδοσης του λόγου4 microε συmicroβάσεις του θεάτρου γενικότερα και της αρχαίας τραγωδίας ειδικότερα5

Θα σταθούmicroε αρχικά στον τρόπο σύστασης της Ελένης και του Τεύκρου (αυτοπαρουσίαση) Επίσης θα προσδιορίσου-microε microε βάση το κείmicroενο το δραmicroατικό χώρο και θα συζητήσουmicroε για το σκηνικό Σε αυτή την πρώτη ενότητα η προσπάθειά microαςείναι κυρίως να δείξουmicroε ότι το ίδιο το κείmicroενο ενσωmicroατώνει πληροφορίες για τα παραπάνω θέmicroατα (πχ σκηνογραφικοί δεί-κτες) και να αναφερθούmicroε σε ορισmicroένες θεατρικές συmicroβάσεις (πχ δεξιά πάροδος = είσοδος από το λιmicroάνι και την πόλη)Έτσι οι microαθητές συνειδητοποιώντας το είδος του κειmicroένου microε το οποίο ασχολούνται αρχίζουν να το προσλαmicroβάνουν σιγάσιγά ως παραστάσιmicroο και microαθαίνουν να αναζητούν microόνοι τις πληροφορίες που το ίδιο το κείmicroενο δίνει (δείκτες)

Επιπλέον εδώ microας ενδιαφέρει ιδιαίτερα να επισηmicroανθεί ότι σε microια σύγχρονη παράσταση οι παραπάνω πληροφορίες (οιlaquoδείκτεςraquo του κειmicroένου) είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν microε ποικίλους τρόπους (βλ και ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) καθώς κάθε στοιχείοτης παράστασης εξαρτάται από την ερmicroηνεία που υιοθετείται Το βήmicroα γιrsquo αυτή την επισήmicroανση microπορεί για παράδειγmicroα ναγίνει microε βάση τη συζήτηση πάνω σε θέmicroατα σκηνογραφίας Με βάση το φωτογραφικό υλικό των σσ 15 21 και 35 (σκηνικά)microπορούν οι microαθητές microας να υποψιαστούν ότι microια σύγχρονη παράσταση αρχαίου δράmicroατος δεν είναι (πάντα) microια απόπειρααναβίωσής του αλλά αναδεικνύει και microια σύγχρονη microατιά πάνω σrsquo αυτό

1 Με το σύmicroβολο vs δηλώνεται κάθε microορφή αντίθεσης

2 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 11 1ο στη σ 17

3 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 15 1ο στη σ 21 1ο στη σ 17 1ο στη σ 19

4 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13

5 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 2ο στη σ 21

Με τη διδασκαλία του Προλόγου επιδιώκουmicroε1 Να συνειδητοποιήσουmicroε ότι η τραγωδία Ελένη είναι ένα δραmicroατικό έργο προορισmicroένο να παρασταθεί2 Να γνωρίσουmicroε τον πρόλογο ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου

και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του στη συγκεκριmicroένη τραγωδία3 Να γνωρίσουmicroε το βασικό πρόσωπο του δράmicroατος να εκτιmicroήσουmicroε και να συmicromicroεριστούmicroε την κατάσταση στην οποία βρί-

σκεται microε την έναρξη της δράσης4 Να επισηmicroάνουmicroε τη βασική αντίθεση είναι vs1 φαίνεσθαι στην οποία στηρίζεται η ευριπίδεια σύνθεση5 Να ανιχνεύσουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο προσεγγίζεται το θέmicroα του πολέmicroου επισηmicroαίνοντας ένα στοιχείο του ευριπί-

δειου θεάτρου

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

1α [σκηνογραφία στο θέατρο του 5ου αι]

laquoO Aριστοτέλης microας πληροφορεί στην Ποιητική του (4) ότι ο Σοφοκλής εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο H λέξη σκηνογραφίασυνήθως microεταφράζεται ως ldquoσκηνικός διάκοσmicroοςrdquo και πιστεύεται ότι σηmicroαίνει το ldquoδιάκοσmicroοrdquo ή το ldquoσκηνικό βάθοςrdquo που παρίστανε το

χώρο δράσης του κάθε έργου ή έστω εκείνων των έργων που διαδραmicroατίζονταν στην ύπαιθρο ή την ακροθαλασσιά Tο σκηνικό

βάθος για να microπορούν τα άπειρα πλήθη των θεατών να το βλέπουν έπρεπε και microεγάλο σε έκταση να είναι και ζωγραφισmicroένο microε έντο-

να χρώmicroατα []

[hellip] θα πρέπει να δεχτούmicroε ότι το θέατρο του πέmicroπτου αιώνα αγνοούσε ολότελα τη ldquoσκηνογραφίαrdquo όπως την εννοούmicroε σήmicroερα [hellip]

εκεί όπου ο σηmicroερινός θεατής αναζητεί ένα διάκοσmicroο που να ταιριάζει στο συγκεκριmicroένο έργο ο Αθηναίος θεατής δεν περίmicroενε να

δει και δεν έβρισκε παρά ελάχιστα ή τίποτε περισσότερο από microια συνηθισmicroένη κατασκευή που χρησιmicroοποιούταν για όλα τα έργα Ως

προς τα λοιπά αρκούσε η φαντασία που την ερέθιζε και την καθοδηγούσε ο λόγος [hellip] ο λόγος είναι εκείνος που δίνει στο θεατή τη

δυνατότητα να συmicromicroετάσχει στο θέαmicroα κι όχι ένα σκηνικό στηmicroένο στο βάθος από την αρχή του έργουraquo (Baldry 1981 70 72-73)

1β [οι βωmicroοί]

laquo[hellip] οι απαραίτητοι για την πλοκή του έργου βωmicroοί ανήκαν στη διακόσmicroηση και αποτελούσαν σταθερό συστατικό στοιχείο του θεά-

τρου [hellip] Ο Ευριπίδης χρησιmicroοποιεί microε ιδιαίτερη ευχαρίστηση το microοτίβο της καταφυγής σε βωmicroό για εξασφάλιση ασύλου και microετα-

τρέπει την ικεσία σε έναυσmicroα της τραγικής δράσηςraquo (Blume 1986 91 92)

1γ [η περιγραφή του ανακτόρου από τον Τεύκρο]

laquo[hellip] η περιγραφή του ανακτόρου που γίνεται από τον Τεύκρο δεν είναι ούτε περιττή ούτε άκαιρη Πέρα από το γεγονός ότι ο ποιητής

θεώρησε επιβεβληmicroένη microια τέτοια περιγραφή για λόγους θεατρικής αναγκαιότητας όπως συmicroβαίνει microε τα έργα που διαδραmicroατίζονται

σε ξένες χώρες ή σε τόπους που δεν είναι αρκετά γνωστοί στο θεατρικό κοινό η παροmicroοίωση του ανακτόρου του Πρωτέα microε αυτό του

θεού Πλούτου έχει την ιδιαίτερη σκοπιmicroότητα να τονίσει πως η χώρα αυτή είναι πλούσια και κοντά σrsquo αυτό ευτυχισmicroένη αντίθετα microε

την κατάσταση που έχει διαmicroορφωθεί στην Ελλάδα όπου ο πόλεmicroος έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη και την παρακmicroή των πόλεων

[hellip]raquo (Σακαλής 1980 155)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ο στόχος αυτός microπορεί να επιmicroεριστεί σε τρεις άξονες να προσδιορίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo γενικότερα αλλά και στην τραγωδία ειδικότερα6 να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου7 να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του συγκεκριmicroένου Προλόγου8

Για να προσεγγίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo θα ήταν χρήσιmicroο να θυmicroηθούν οι microαθητές από την laquoΕισαγωγή στην Τραγω-δίαraquo τη laquo∆οmicroή της Τραγωδίαςraquo (ιδιαίτερα τα κατά ποσόν microέρη) ή να αξιοποιήσουν το laquoΛεξικό Όρωνraquo που υπάρχει στο τέλοςτου βιβλίου τους Μέσα στην τάξη επίσης microπορούmicroε να αξιοποιήσουmicroε microέρος της ΕΡΓΑΣΙΑΣ (σ 22) ώστε να συνειδητο-ποιήσουν οι microαθητές την έννοια του laquoπρολόγουraquo γενικά

Εύκολα microπορούν οι microαθητές στο τέλος του συγκεκριmicroένου Προλόγου να επισηmicroάνουν τη microορφή του που στηρίζεται στηναντίθεση αφηγηmicroατικό vs δραmicroατοποιηmicroένο ή microονόλογος vs διάλογος Μας αρκεί η απλή επισήmicroανσή της γιατί οι microαθητέςδεν έχουν τη δυνατότητα της άmicroεσης σύγκρισης microε προλόγους από άλλα έργα του Ευριπίδη ή άλλων τραγικών ποιητών ΟΠρόλογος από τη Μήδεια του Ανούιγ (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1) θα βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν τη διαφορά του προ-λογικού αφηγηmicroατικού microονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό Στη συνέχεια εστιάζοντας περισσότερο στη microορφή του βmicroέρους του Προλόγου microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τη λειτουργία της στιχοmicroυθίας ως microέσου αποτύπωσης της κλιmicroάκωσηςτων συναισθηmicroάτων (αγωνία ένταση) της ηρωίδας και την επίδραση αυτής της κλιmicroάκωσης στο θεατήαναγνώστη Η διαδι-κασία είναι εmicroφανής αρχικά επισηmicroαίνουmicroε και στη συνέχεια σχολιάζουmicroε

Οι microαθητές microέσα από αυτήν τη διαδικασία έχουν κατανοήσει τη σηmicroασία γενικά του προλόγου και έχουν επισηmicroάνει τηmicroορφή του συγκεκριmicroένου Προλόγου Μπορούmicroε λοιπόν να τους καλέσουmicroε να διερευνήσουν τη λειτουργία του Κατά τηδιαδικασία αυτήν καλό είναι να έχουmicroε υπόψη microας και τα εξής η διερεύνηση από τους microαθητές της λειτουργίας κάποιου

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

14 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

6 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11

7 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 21

8 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11 2ο στη σ 15 1ο στη σ 17

στοιχείου στο πλαίσιο ενός έργου microπορεί να αποβεί microια διαδικασία εξαιρετικά χρήσιmicroη καθώς προάγει την αντίληψη ότι ένακείmicroενο αποτελεί microια laquoκατασκευήraquo Έτσι laquoεπιτρέπεταιraquo και στον αναγνώστη να laquomicroιλήσειraquo Οι microαθητές στο πλαίσιο microιας τέτοιαςαντίληψης microπορούν να εκφράσουν τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου να τις επιβεβαιώσουν ή να τις διαψεύ-σουν στη συνέχεια (γνωρίζοντας ότι η λύση που προτείνει το κείmicroενο είναι microία από τις πιθανές) να διερευνήσουν τη λύσηπου προτείνει το κείmicroενο να την αιτιολογήσουν να την κατανοήσουν και επιπλέον να εmicroπλακούν συναισθηmicroατικά σε όσαδιαδραmicroατίζονται (πχ στα προβλήmicroατα της Ελένης στις προσδοκίες της στα προβλήmicroατα του Τεύκρου)

Έτσι microε βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τις αρχικές προσδοκίες των microαθητών σε έναν Πρόλογο της Ελέ-νης (τι περιmicroένουν να περιλαmicroβάνει ο Πρόλογος της Ελένης) καλλιεργώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον τους Στη συνέ-χεια microε τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης microπορούν οι microαθητές να καταγράψουν τα στοιχεία πουπεριλαmicroβάνει ο Πρόλογος και συνιστούν το παρελθόν (η αρχή των κακών η δηmicroιουργία του ειδώλου το περιεχόmicroενο τωνπληροφοριών του Τεύκρου) και το παρόν του δραmicroατικού microύθου (η απειλή του Θεοκλύmicroενου η πληροφορία για το χαmicroό τουΜενέλαου) και συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης Το επόmicroενο βήmicroα αυτής της διαδικασίας είναι να σχολιάσουναυτά τα δεδοmicroένα και να αναζητήσουν τη λειτουργία τους στην εξέλιξη της δράσης (εκφράζοντας τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου κατανοούν πώς τα διάφορα

microέρη του έργου υπηρετούν microια συγκεκριmicroένη δραmicroατική οικονοmicroία) στην εξέλιξη του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης) στους θεατέςαναγνώστες (πχ διευρύνεται το οπτικό πεδίο τους πέρα από τα όρια της σκηνής)

2α [η microορφή του ευριπίδειου προλόγου]

laquoΟ Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού Ο Ευριπίδης το τονίζει Η

εναρκτήρια ρήση του αmicroέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πλη-

ροφορήσεως ndash microια σηmicroαντική λειτουργία όταν το έργο έχει πλοκή σε microεγάλο βαθmicroό επινοηmicroένη ή microη συmicroβατική Το πρόσωπο που

απαγγέλλει τον Πρόλογο microπορεί να ενσωmicroατώνει microια πλευρά του καινούριου από microόνο του [hellip] όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης

[hellip] Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες Αφού microόνο ο οmicroιλητής και οι

θεατές είναι παρόντες οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας

Η ρήση όmicroως είναι microόνο το πρώτο microέρος Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο microέρος του Προλόγου από microια δεύτερη

σκηνή δραmicroατοποιηmicroένη Αυτή η ακολουθούσα σκηνή [hellip] συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηmicroατικό επίπεδο του έργου

εmicroφανίζεται για να εισαγάγει τη δράση και να δηmicroιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως Αλλά microε την

απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαmicroορφώνουν ακόmicroη ένα πλαίσιο για το έργο αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του [hellip] Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών [hellip] είναι ιδιαίτερη για τα συmicroφραζόmicroενα κάθε έργου αλλά συχνά πρέ-

πει να προκαλέσει περίπλοκα προσηmicroαινόmicroενα αποτελέσmicroατα και να εισαγάγει θέmicroατα τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόmicroενα τmicroήmicroατα του Προλόγου microε την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου [hellip] αποτελούν

εξαιρετικά οικονοmicroικό και αποτελεσmicroατικό τρόπο για να γίνει γνωστή microια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιmicroος

και σύνθετος χειρισmicroός προσδοκιών των θεατών [hellip]raquo (Goward 2002 254-256)

2β [microια ερmicroηνεία γιrsquo αυτήν τη microορφή]

laquoΟ ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του microια σύmicroβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιmicroότητα Οι τραγικές

πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις microιας οmicroάδας ατόmicroων όπως ήταν οι σοφόκλειες Αποτελούνταν

microάλλον από microια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεmicroένα microεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόmicroο αιτιότητας αλλά microερικές

φορές στrsquo αλήθεια διόλου δεmicroένα microεταξύ τους αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής microπορούσε να τα χρησιmicroοποιεί για να εκφέρει ένα

microοναδικό τραγικό όραmicroα Συνεπώς ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή [hellip] και να συνεχίζει microε απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουmicroε στο τmicroήmicroα που περιείχε τα περιστατικά του έργου [hellip]raquo (Kitto 1993 383)

2γ [ήταν αναγκαίο το β microέρος του Προλόγου]

laquoΣηmicroειώνω [hellip] πως η σκηνή microε τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερmicroηνευτές απαραίτητη γιατί όπως υποστηρίζουν δεν προ-

σφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του [hellip] Ο Gregoire [hellip] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος

πρόλογος γράφτηκε microετά τη συmicroπλήρωση του όλου έργου για λόγους διπλωmicroατικούς να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε κατα-

πέσει microετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία Αντίθετα ο Podlecki [hellip] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει microεγαλύτερη δραmicroα-

τική αξία απrsquo όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεmicroένος και microε τον πρώτο πρόλογο και microε το όλο δράmicroα Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 15

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

iquestOacuteUgravemiddot˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ ıAcircOcircd Ucircrsquo notUcircOcircOacute IgraversaquoIgraveEumlIgraversquo oumlmacrAcircEgrave˜^partIumlcurrenOacuteEuml˜ agraveOcircUgraveDaggerUcircAcircEgravemiddotOacute Acircaring permilb Igravec Oacutersquo IacutecurrenOacuteEumlEgrave 75AacutemiddotrsaquomiddotEgrave fipermilrsquo AcircrmacrOcircOacute UgraveaacuteEgravepermilrsquo iOacute AcirceacuteUcircUgravefimacrˆEgrave UgraveAcircUacuteaacuteEgraveagravefiIumlmiddot˘UcircEgraveOacute AcircaringIcircOcircUuml˜ oumlımiddotOacuteAcirc˜ iOacute centEgravee˜ IcircfiUacuteEuml˜

[partsect] Ugraversaquo permilrsquo t UgravemiddotIumlmiddotrsaquoˆUacutersquo notUcircUgraveEgrave˜ Acircr Igraversquo agraveAcircUcircUgraveUacuteiquestEcircEuml˜Icircmiddotd UgravemiddotOuml˜ acircIcircAcircrsaquoOacuteEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircIgraveb UcircUgrave˘AacuteAcircOuml˜

[∆part] geIgravemiddotUacuteUgraveOcircOacuteOslash ccedilUacuteAacuteEacuteEgrave permilrsquo AcircrIacutemiddot IgraveAumlIumlIumlOcircOacute j Igraversquo acircmacrUacuteEacuteOacuteOslash 80IgraveEgraveUcircAcircOuml AacuteaUacute ^partIumlIumla˜ AumlUcircmiddot UgravecOacute centEgravee˜ IcircfiUacuteEumlOacuteUcircDaggerAacuteAacuteOacuteˆıEgrave permilrsquo igraveIgraveOumlOacute UgraveOcircOuml˜ IumlAcircIumlAcircAacuteIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

[partsect] Ugraved˜ permilrsquo Acircr fiıAcircOacute AacuteEacute˜ UgraveEacuteUcircpermilrsquo acircAcircUcircUgraveUacuteiquestEcircEuml˜ currenpermilOcircOacute[∆part] Acircx˜ UgraveaacuteOacute infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute t AacuteDaggerOacutemiddotEgrave UgraveaacuteOacute agraveıIumlrsaquoˆOacute[partsect] Ocircucirc UgraveocircUacutemiddot Ucircrsquo ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute Acircaring UcircUgrave˘AacuteAcircOuml˜ ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacute 85

[agraveUgraveaUacute Ugraversaquo˜ Acircr fiıAcircOacute UgraversaquoOacuteOcirc˜ acircIacutemiddot˘permilAumlOacute UcircAcirc macrUacutelsaquo[∆part] ugraveOacuteOcircIgravemiddot IgravebOacute igraveIgraveOumlOacute ∆AcircUumlIcircUacuteOcirc˜ iuml permilb EcircDaggerUcircmiddot˜ middotUgravecUacute

∆AcircIumlmiddotIgraveOgraveOacute trademiddotIumlmiddotIgraved˜ permilb middotUgraveUacuted˜ igrave ıUacutecurrenbdquomiddotUcirciquest IgraveAcirc[partsect] Ugraversaquo permilEacuteUgravemiddot iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo acircEgraveUcircUgraveUacutecurrenEcircEumlEgrave AacuteDaggermiddot˜][∆part] Ecirc˘Aacutea˜ middotUgraveUacuteOgraveEgravemiddot˜ acircIacuteAcircIumllsaquoIumlmiddotIgravemiddotEgrave macrıOcircOacutefi˜ 90[partsect] UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute iOacute AcircuacuteEuml˜Oslash Ugraversaquo˜ permilcurren Ucircrsquo acircIcircsbquoiquestIumlIumlAcircEgrave iquestUgraveUacutemiddot˜[∆part] ∆AcircIumlmiddotIgravegOacute iuml EcircDaggerUcircmiddot˜Oslash UgraversaquoOacutersquo iOacute oumlmacrOcircEgrave˜ IgraveAumlIumlIumlOcircOacute EcircrsaquoIumlOcircOacute[partsect] acircIcirc UgraveOcircUuml Ugravee AacuteiquestUacute UgraveOcircEgrave UacuteAumlAacuteIgravemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute oumlmacrAcircEgrave[∆part] infinuacutemiddot˜ Igraversquo agravepermilAcircIumlEcirce˜ uumlIumlAcircUcircrsquo acircOacute ∆UacuteOcircrsaquomiddotEgrave ımiddotOacuteOgraveOacute[partsect] aacute˜ Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ UcircaacuteEgrave EcircmiddotUcircAacuteiquestOacuteˆEgrave sbquorsaquoOcirc˘ UcircUgraveAcircUacuteAcircrsaquo˜ 95[∆part] OcircaringIcircAcircOumlOcircOacute middoteacuteUgraveeOacute uumlIumlAcircUcircrsquo plusmnIumlIgraversquo acircd IacutersaquoEcircOcirc˜ [partsect] IgravemiddotOacutecurrenOacuteUgraversquo acircAcircd Ugraversaquo˜ UcircˆEcircUacuteOcircOacuteaacuteOacute UgraveIumlmiddotrsaquoEuml Ugraveiquestpermilrsquo ocircOacute[∆part] UgraveeOacute paraEumlIumlcurrenˆ˜ UgraveEgraveOacutersquo OcircrUcircırsquo infinmacrEgraveIumlIumlcurrenmiddot AacutefiOacuteOcircOacute[partsect] OacutemiddotrsaquoOslash

IgraveOacuteEumlUcircUgravecUacute Ocircırsquo ^partIumlcurrenOacuteEuml˜ qIumlıAcircOacute oacute˜ agraveIcircOcircDaggerOcircIgraveAcircOacute[∆part] ımiddotOacutegOacute notpermilrsquo notIumlˆOacute oumlUacuteEgraveOacute oumlıEumlIcircAcirc Ucirc˘IgraveIgraveiquestmacrOcircEgrave˜ 100[partsect] Icircmiddotd permilc Ugraversaquo UgraveOcircUumlUgraversquo infinuacutemiddotOacuteUgraveEgrave AacutersaquoAacuteOacuteAcircUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcircfiOacute[∆part] ocircIumlIumlOcirc˘ IumlmiddotsbquofiOacuteUgraveOcirc˜ notIumlrsquo agraveEumlIumlIumliquestmacrıEuml sbquorsaquoOcirc˘[partsect] Ucircf UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircrsaquoOacuteOcirc˘ permilEacuteUgravemiddot lsaquoIgravemiddotUcircEgraveOacute OacuteOcircUcircAcircOuml˜[∆part] iumlıOcircDaggerOacuteAcircIcircrsquo middoteacuteUgraveaacuteEgrave (Aacutersquo) Ocirceacute Iacute˘OacuteˆIumlfiIgraveEumlOacute iumlIgraveOcircUuml[partsect] qIumlıAcirc˜ AacuteiquestUacute t IacutecurrenOacutersquo πIumlrsaquoOcirc˘ IcircIumlAcircEgraveOacutecOacute fiIumlEgraveOacute 105[∆part] Icircmiddotd IacuteDaggerOacute AacuteAcirc currenUacuteUcircmiddot˜ middoteacuteUgravee˜ agraveOacuteUgravemiddotˆIumlfiIgraveEumlOacute[partsect] otildepermilEuml AacuteaUacute wUgravemiddotEgrave Icircmiddotd IcircmiddotUgraveAcircrsaquoUacuteAacutemiddotUcircUgravemiddotEgrave ˘Uacutersaquo[∆part] œUcircUgraversquo Ocirceacutepermilrsquo uacutemacrOacuteOcirc˜ AacuteAcirc UgraveAcircEgravemacrcurrenˆOacute AcircrOacutemiddotEgrave UcircmiddotEcirccurren˜[partsect] t UgraveIumlEacuteIgraveOcircOacute ^partIumlcurrenOacuteEuml permilEgraveiquest Ucircrsquo agravefiIumlIuml˘OacuteUgravemiddotEgrave ordmUacuteDaggerAacuteAcirc˜[∆part] Icircmiddotd Uacutefi˜ Aacutersquo infinmacrmiddotEgraveOcircrsaquoOslash IgraveAcircAacuteiquestIumlmiddot permilrsquo AcircuacuteUacuteAacutemiddotUcircUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest 110[partsect] fiUcircOcircOacute macrUacutefiOacuteOcircOacute AacuteaUacute permilEgravemiddotAcircfiUacuteıEumlUgravemiddotEgrave fiIumlEgrave˜[∆part] eumlUgravea UcircmacrAcircpermilfiOacute UgraveEgrave IcircmiddotIgraversaquoIgraveOcirc˘˜ acircUgraveaacuteOacute IcircDaggerIcircIumlOcirc˘˜[partsect] macrUacutefiOacuteOcircOacute permilrsquo acircIgraveAcircrsaquoOacutemiddotUgraversquo ocircIumlIumlOcircOacute acircOacute ∆UacuteOcircrsaquomiddotEgrave fiUcircOcircOacute[∆part] OcircIumlIumla˜ UcircAcircIumllsaquoOacutemiddot˜ permilcurrenIcircmiddot permilEgraveAcircIumlıOcircDaggerUcircmiddot˜ oumlUgraveEuml[partsect] q Icircmiddotd Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot trademiddotUacuteUgraveEgraveAumlUgraveEgraveOacute AcircyenIumlAcircUgraveAcirc 115[∆part] ordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ middoteacuteUgravecOacute qAacutersquo acircEgraveUcirciquestUcircmiddot˜ IcircfiIgraveEuml˜[partsect] AcircrpermilAcirc˜ Ucircf UgravecOacute permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcircOacute j IcircIuml˘gOacute IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜

[∆part] œUcircAcircUacute Ucirccurren Aacutersquo OcirceacutepermilbOacute wUcircUcircOcircOacute ccedilEcircımiddotIumlIgraveOcircOuml˜ iumlUacuteaacute[partsect] UcircIcircfiAcircEgrave permilb Igravec permilfiIcircEumlUcircEgraveOacute AcircuacutemacrAcircUgraversquo acircIcirc ıAcircaacuteOacute[∆part] ocircIumlIumlOcirc˘ IumlfiAacuteOcirc˘ IgravecurrenIgraveOacuteEumlUcircOcirc Igravec IcircAcircrsaquoOacuteEuml˜ oumlUgraveEgrave 120[partsect] OcircasympUgraveˆ permilOcircIcircAcircOumlUgraveAcirc UgravecOacute permilfiIcircEumlUcircEgraveOacute agraveUcircEcircmiddotIumlEacute[∆part] middoteacuteUgravee˜ AacuteaUacute ugraveUcircUcircOcircEgrave˜ AcircaringpermilfiIgraveEumlOacute Icircmiddotd OacuteOcircUuml˜ iumlUacuteAumlEgrave][partsect] otildepermilEuml permilrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UcircfOacute permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveEgrave ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆ˜[∆part] OcircucircIcircOcirc˘Oacute acircOacute ograveinfinUacuteAacuteAcircEgrave (Aacutersquo) Ocirceacutepermilrsquo acircrsquo parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot regOcircmiddotOuml˜[partsect] middotaringmiddotOumlOslash IcircmiddotIcirceOacute Ugravefipermilrsquo Acircrmiddot˜ Ocircx˜ IcircmiddotIcirceOacute IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ 125[∆part] oacute˜ IcircAcircOumlOacuteOcirc˜ agraveEcircmiddotOacutec˜ UcircfOacute permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveEgrave IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave[partsect] Ocirceacute AumlUcircEgrave OcircUacuteıIgravee˜ middotntildeUgravee˜ infinUacuteAacuteAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute qOacute[∆part] qOacute agraveIumlIumla macrAcircEgraveIgravegOacute ocircIumlIumlOcircUcircrsquo ocircIumlIumlOcircOacute œUacuteEgraveUcircAcircOacute[partsect] OcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute acircOacute OacuteOgraveUgraveOcircEgraveUcircEgrave OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ ecircIumlfi˜[∆part] IgravecurrenUcircOcircOacute AcircUacuteaacuteUcircEgrave currenIumlmiddotAacuteOcirc˜ infinaringAacutemiddotrsaquoOcirc˘ fiUacuteOcirc˘ 130[partsect] IcircagraveIcirc UgraveOcircUumlpermilAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute OcircucircUgraveEgrave˜ Ocircrpermilrsquo agraveEcircEgraveAacuteIgravecurrenOacuteOcircOacute[∆part] OcirceacutepermilAcircrsaquo˜Oslash ımiddotOacutegOacute permilb IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave Icircmiddotırsquo ^partIumlIumliquestpermilmiddot[partsect] agraveˆIumlfiIgraveAcircUcircımiddotOslash poundAcircUcircUgraveEgravea˜ permilrsquo oumlUcircUgraveEgraveOacute IcircfiUacuteEuml[∆part] sectlsaquopermilmiddotOacute oumlIumlAcircIacutemiddot˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave ımiddotOacuteOcircUumlUcircmiddot permillsaquo [partsect] Ocircucirc OcircDagger OacuteEgraveOacute ^partIumlcurrenOacuteEuml˜ middotaringUcircmacrUacuteeOacute uumlIumlAcircUcircAcircOacute IcircIumlcurrenOcirc˜ 135[∆part] EcircmiddotUcircrsaquoOacute sbquoUacutefimacrˆEgrave Aacutersquo plusmnbdquomiddotUcircmiddotOacute AcirceacuteAacuteAcircOacuteEacute permilcurrenUacuteEumlOacute[partsect] Ocircicirc ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircEgrave permilrsquo AcircaringUcircdOacute j OcirceacuteIcirc AcircaringUcircdOacute IcircfiUacuteOcircEgrave[∆part] UgraveAcircıOacuteAumlUcircEgrave IcircOcirceacute UgraveAcircıOacuteAumlUcircEgraveOslash permilDaggerOcirc permilrsquo acircUcircUgraveeOacute IumlfiAacuteˆ[partsect] fiUgraveAcircUacuteOcirc˜ iuml IcircUacuteAcircrsaquoUcircUcircˆOacute t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutersquo acircAacuteg IcircmiddotIcircaacuteOacute[∆part] ocircUcircUgraveUacuteOcircEgrave˜ UcircEcircrsquo iumlIgraveOcircEgraveˆıcurrenOacuteUgraveAcirc EcirciquestUcircrsquo AcircrOacutemiddotEgrave ıAcircOgrave 140[partsect] IcircmiddotIumlaacute˜ oumlIumlAcircIacutemiddot˜ UgraveOcircUumlUgraveOcircOslash ıiquestUgraveAcircUacuteOcircOacute permilb Ugraversaquo[∆part] UcircEcircmiddotAacutemiddotOuml˜ agravepermilAcircIumlEcircEacute˜ OcircasympOacuteAcircIcircrsquo acircIcircOacuteAcircUumlUcircmiddotEgrave sbquorsaquoOcircOacute

plusmnIumlEgrave˜ permilb IgraveDaggerıˆOacuteOslash Ocirceacute permilEgraveIumlAuml macrUacutelsaquoEgrave˙ˆ UcircUgravecurrenOacuteAcircEgraveOacutezOacute permilrsquo OcircasympOacuteAcircIcirc qIumlıOcircOacute UgraveOcircDaggerUcircpermilAcirc sbquomiddotUcircEgraveIumlAcircrsaquoOcirc˘˜ permilfiIgraveOcirc˘˜ UgravecOacute ıAcircUcircEgraveˆEgravepermileOacute poundAcircOcircOacutefiEumlOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute aringpermilAcircOumlOacute 145Ucircf UacuteOcircIacutecurrenOacuteEumlUcircOcircOacute oacute˜ UgraveDaggermacrˆ IgravemiddotOacuteUgraveAcirc˘IgraveiquestUgraveˆOacute notEumlEgrave OacuteAcircg˜ UcircUgraveAcircrsaquoIumlmiddotEgraveIgraversquo iOacute OcircucircUacuteEgraveOcircOacute UgraveAcircUacuteeOacuteacirc˜ AacuteEacuteOacute acircOacutemiddotIumlrsaquomiddotOacute intDaggerUacuteOcircOacute Ocircy Igraversquo acircıcurrenUcircEgraveUcircAcircOacuteOcircaringIcircAcircOumlOacute infinfiIumlIumlˆOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OacuteEumlUcircEgraveˆUgraveEgraveIcirceOacutetrademiddotIumlmiddotIgraveOumlOacutemiddot ıcurrenIgraveAcircOacuteOcircOacute UgraveEacute˜ acircIcircAcircOuml macriquestUacuteEgraveOacute iquestUgraveUacutemiddot˜ 150

[partsect] IumlOcircUuml˜ t IacutecurrenOacutersquo middoteacuteUgravee˜ UcircEumlIgravemiddotOacuteAcircOumlOslash Ucircf permilrsquo acircIcircIumlEgravegOacuteAacuteEacuteOacute UgraveEacuteOacutepermilAcirc EcircAcircUumlAacuteAcirc UacutersaquoOacute UcircAcirc middotOumlpermilmiddot paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜aringpermilAcircOumlOacute n˜ ocircUacutemacrAcircEgrave UgraveEacuteUcircpermilAcirc AacuteEacute˜Oslash ocircAcircUcircUgraveEgrave permilbIcirc˘UcircdOacute AcircOcircEgraveıg˜ acircOacute EcircOcircOacutemiddotOuml˜ ıEumlUacuteOcircIcircUgravefiOacuteOcircEgrave˜OslashIcircUgraveAcircrsaquoOacuteAcircEgrave AacuteaUacute nepartIumlIumlEumlOacutersquo notOacuteUgraveEgraveOacutersquo iOacute IumliquestsbquoEumlEgrave IacutecurrenOacuteOcircOacute 155notUgraveOcirc˘ permilrsquo leIcircmiddotUgraveEgrave IgravelsaquoUgraveAcirc Ucircf ˙lsaquoUgraveAcircEgrave IgravemiddotıAcircOumlOacuteacircAacuteOgrave UgraveAcirc UcircEgraveAacuteaacuteOslash Ugraversaquo AacuteaUacute iOacute egraveEcircAcircIumlOcircOumlIgraversaquo UcircAcirc

[∆part] IcircmiddotIumlaacute˜ oumlIumlAcircIacutemiddot˜ t AacuteDaggerOacutemiddotEgraveOslash ıAcircOcircd permilcurren UcircOcircEgraveacircUcircıIumlaacuteOacute agraveIgraveOcircEgravesbquoa˜ agraveOacuteUgraveEgravepermilˆUacuteEumlUcircmiddotrsaquomiddotUgraveOcirc^partIumlcurrenOacuteEumlEgrave permilrsquo notIgraveOcircEgraveOcircOacute UcircaacuteIgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo Ocirceacute Ugravea˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜ 160oumlmacrAcircEgrave˜ iumlIgraveOcircrsaquomiddot˜ agraveIumlIumla permilEgravemiddotEcircfiUacuteOcirc˘˜ OcircIumlDaggerIcircmiddotIcircaacute˜ ugraveIumlOcircEgraveUgraveOcirc IgraveEumlpermilrsquo acircrsquo parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot regOcirca˜oumlIumlıOcircEgraveOslash Ucircf permilrsquo AcircuacuteEuml˜ AcirceacuteUgrave˘macrc˜ agraveAcircrsaquo AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

12 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 13B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασική microας microέριmicroνα είναι να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές από την αρχή ότι το κείmicroενο που microελετάmicroε ήταν προορισmicroένο ναπαρασταθεί Το βιβλίο του microαθητή βέβαια έχει τέτοια δοmicroή ώστε η θεατρική διάσταση του κειmicroένου microε τον ένα ή τον άλλοτρόπο να είναι εmicroφανής Αρχικά πάντως microπορούmicroε να υποβάλουmicroε τη θεατρική ατmicroόσφαιρα microε αφορmicroή είτε το εισαγωγικόσηmicroείωmicroα (σ 11) είτε microε το φωτογραφικό υλικό (για παράδειγmicroα η φωτογραφία του προοργανωτή της ενότητας το γεmicroάτοαρχαίο θέατρο κτλ)

Στη συγκεκριmicroένη ενότητα ειδικότερα θα microπορούσαmicroε λιγότερο ή περισσότερο κατά περίπτωση να ασχοληθούmicroε microε τους τρόπους microε τους οποίους τα πρόσωπα συστήνονται στους θεατές ώστε να είναι αναγνωρίσιmicroα2 microε στοιχεία σκηνογραφίας και ενδυmicroατολογίας3 microε (υποκριτικούς) τρόπους απόδοσης του λόγου4 microε συmicroβάσεις του θεάτρου γενικότερα και της αρχαίας τραγωδίας ειδικότερα5

Θα σταθούmicroε αρχικά στον τρόπο σύστασης της Ελένης και του Τεύκρου (αυτοπαρουσίαση) Επίσης θα προσδιορίσου-microε microε βάση το κείmicroενο το δραmicroατικό χώρο και θα συζητήσουmicroε για το σκηνικό Σε αυτή την πρώτη ενότητα η προσπάθειά microαςείναι κυρίως να δείξουmicroε ότι το ίδιο το κείmicroενο ενσωmicroατώνει πληροφορίες για τα παραπάνω θέmicroατα (πχ σκηνογραφικοί δεί-κτες) και να αναφερθούmicroε σε ορισmicroένες θεατρικές συmicroβάσεις (πχ δεξιά πάροδος = είσοδος από το λιmicroάνι και την πόλη)Έτσι οι microαθητές συνειδητοποιώντας το είδος του κειmicroένου microε το οποίο ασχολούνται αρχίζουν να το προσλαmicroβάνουν σιγάσιγά ως παραστάσιmicroο και microαθαίνουν να αναζητούν microόνοι τις πληροφορίες που το ίδιο το κείmicroενο δίνει (δείκτες)

Επιπλέον εδώ microας ενδιαφέρει ιδιαίτερα να επισηmicroανθεί ότι σε microια σύγχρονη παράσταση οι παραπάνω πληροφορίες (οιlaquoδείκτεςraquo του κειmicroένου) είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν microε ποικίλους τρόπους (βλ και ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) καθώς κάθε στοιχείοτης παράστασης εξαρτάται από την ερmicroηνεία που υιοθετείται Το βήmicroα γιrsquo αυτή την επισήmicroανση microπορεί για παράδειγmicroα ναγίνει microε βάση τη συζήτηση πάνω σε θέmicroατα σκηνογραφίας Με βάση το φωτογραφικό υλικό των σσ 15 21 και 35 (σκηνικά)microπορούν οι microαθητές microας να υποψιαστούν ότι microια σύγχρονη παράσταση αρχαίου δράmicroατος δεν είναι (πάντα) microια απόπειρααναβίωσής του αλλά αναδεικνύει και microια σύγχρονη microατιά πάνω σrsquo αυτό

1 Με το σύmicroβολο vs δηλώνεται κάθε microορφή αντίθεσης

2 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 11 1ο στη σ 17

3 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 15 1ο στη σ 21 1ο στη σ 17 1ο στη σ 19

4 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13

5 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 2ο στη σ 21

Με τη διδασκαλία του Προλόγου επιδιώκουmicroε1 Να συνειδητοποιήσουmicroε ότι η τραγωδία Ελένη είναι ένα δραmicroατικό έργο προορισmicroένο να παρασταθεί2 Να γνωρίσουmicroε τον πρόλογο ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου

και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του στη συγκεκριmicroένη τραγωδία3 Να γνωρίσουmicroε το βασικό πρόσωπο του δράmicroατος να εκτιmicroήσουmicroε και να συmicromicroεριστούmicroε την κατάσταση στην οποία βρί-

σκεται microε την έναρξη της δράσης4 Να επισηmicroάνουmicroε τη βασική αντίθεση είναι vs1 φαίνεσθαι στην οποία στηρίζεται η ευριπίδεια σύνθεση5 Να ανιχνεύσουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο προσεγγίζεται το θέmicroα του πολέmicroου επισηmicroαίνοντας ένα στοιχείο του ευριπί-

δειου θεάτρου

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

1α [σκηνογραφία στο θέατρο του 5ου αι]

laquoO Aριστοτέλης microας πληροφορεί στην Ποιητική του (4) ότι ο Σοφοκλής εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο H λέξη σκηνογραφίασυνήθως microεταφράζεται ως ldquoσκηνικός διάκοσmicroοςrdquo και πιστεύεται ότι σηmicroαίνει το ldquoδιάκοσmicroοrdquo ή το ldquoσκηνικό βάθοςrdquo που παρίστανε το

χώρο δράσης του κάθε έργου ή έστω εκείνων των έργων που διαδραmicroατίζονταν στην ύπαιθρο ή την ακροθαλασσιά Tο σκηνικό

βάθος για να microπορούν τα άπειρα πλήθη των θεατών να το βλέπουν έπρεπε και microεγάλο σε έκταση να είναι και ζωγραφισmicroένο microε έντο-

να χρώmicroατα []

[hellip] θα πρέπει να δεχτούmicroε ότι το θέατρο του πέmicroπτου αιώνα αγνοούσε ολότελα τη ldquoσκηνογραφίαrdquo όπως την εννοούmicroε σήmicroερα [hellip]

εκεί όπου ο σηmicroερινός θεατής αναζητεί ένα διάκοσmicroο που να ταιριάζει στο συγκεκριmicroένο έργο ο Αθηναίος θεατής δεν περίmicroενε να

δει και δεν έβρισκε παρά ελάχιστα ή τίποτε περισσότερο από microια συνηθισmicroένη κατασκευή που χρησιmicroοποιούταν για όλα τα έργα Ως

προς τα λοιπά αρκούσε η φαντασία που την ερέθιζε και την καθοδηγούσε ο λόγος [hellip] ο λόγος είναι εκείνος που δίνει στο θεατή τη

δυνατότητα να συmicromicroετάσχει στο θέαmicroα κι όχι ένα σκηνικό στηmicroένο στο βάθος από την αρχή του έργουraquo (Baldry 1981 70 72-73)

1β [οι βωmicroοί]

laquo[hellip] οι απαραίτητοι για την πλοκή του έργου βωmicroοί ανήκαν στη διακόσmicroηση και αποτελούσαν σταθερό συστατικό στοιχείο του θεά-

τρου [hellip] Ο Ευριπίδης χρησιmicroοποιεί microε ιδιαίτερη ευχαρίστηση το microοτίβο της καταφυγής σε βωmicroό για εξασφάλιση ασύλου και microετα-

τρέπει την ικεσία σε έναυσmicroα της τραγικής δράσηςraquo (Blume 1986 91 92)

1γ [η περιγραφή του ανακτόρου από τον Τεύκρο]

laquo[hellip] η περιγραφή του ανακτόρου που γίνεται από τον Τεύκρο δεν είναι ούτε περιττή ούτε άκαιρη Πέρα από το γεγονός ότι ο ποιητής

θεώρησε επιβεβληmicroένη microια τέτοια περιγραφή για λόγους θεατρικής αναγκαιότητας όπως συmicroβαίνει microε τα έργα που διαδραmicroατίζονται

σε ξένες χώρες ή σε τόπους που δεν είναι αρκετά γνωστοί στο θεατρικό κοινό η παροmicroοίωση του ανακτόρου του Πρωτέα microε αυτό του

θεού Πλούτου έχει την ιδιαίτερη σκοπιmicroότητα να τονίσει πως η χώρα αυτή είναι πλούσια και κοντά σrsquo αυτό ευτυχισmicroένη αντίθετα microε

την κατάσταση που έχει διαmicroορφωθεί στην Ελλάδα όπου ο πόλεmicroος έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη και την παρακmicroή των πόλεων

[hellip]raquo (Σακαλής 1980 155)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ο στόχος αυτός microπορεί να επιmicroεριστεί σε τρεις άξονες να προσδιορίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo γενικότερα αλλά και στην τραγωδία ειδικότερα6 να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου7 να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του συγκεκριmicroένου Προλόγου8

Για να προσεγγίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo θα ήταν χρήσιmicroο να θυmicroηθούν οι microαθητές από την laquoΕισαγωγή στην Τραγω-δίαraquo τη laquo∆οmicroή της Τραγωδίαςraquo (ιδιαίτερα τα κατά ποσόν microέρη) ή να αξιοποιήσουν το laquoΛεξικό Όρωνraquo που υπάρχει στο τέλοςτου βιβλίου τους Μέσα στην τάξη επίσης microπορούmicroε να αξιοποιήσουmicroε microέρος της ΕΡΓΑΣΙΑΣ (σ 22) ώστε να συνειδητο-ποιήσουν οι microαθητές την έννοια του laquoπρολόγουraquo γενικά

Εύκολα microπορούν οι microαθητές στο τέλος του συγκεκριmicroένου Προλόγου να επισηmicroάνουν τη microορφή του που στηρίζεται στηναντίθεση αφηγηmicroατικό vs δραmicroατοποιηmicroένο ή microονόλογος vs διάλογος Μας αρκεί η απλή επισήmicroανσή της γιατί οι microαθητέςδεν έχουν τη δυνατότητα της άmicroεσης σύγκρισης microε προλόγους από άλλα έργα του Ευριπίδη ή άλλων τραγικών ποιητών ΟΠρόλογος από τη Μήδεια του Ανούιγ (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1) θα βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν τη διαφορά του προ-λογικού αφηγηmicroατικού microονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό Στη συνέχεια εστιάζοντας περισσότερο στη microορφή του βmicroέρους του Προλόγου microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τη λειτουργία της στιχοmicroυθίας ως microέσου αποτύπωσης της κλιmicroάκωσηςτων συναισθηmicroάτων (αγωνία ένταση) της ηρωίδας και την επίδραση αυτής της κλιmicroάκωσης στο θεατήαναγνώστη Η διαδι-κασία είναι εmicroφανής αρχικά επισηmicroαίνουmicroε και στη συνέχεια σχολιάζουmicroε

Οι microαθητές microέσα από αυτήν τη διαδικασία έχουν κατανοήσει τη σηmicroασία γενικά του προλόγου και έχουν επισηmicroάνει τηmicroορφή του συγκεκριmicroένου Προλόγου Μπορούmicroε λοιπόν να τους καλέσουmicroε να διερευνήσουν τη λειτουργία του Κατά τηδιαδικασία αυτήν καλό είναι να έχουmicroε υπόψη microας και τα εξής η διερεύνηση από τους microαθητές της λειτουργίας κάποιου

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

14 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

6 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11

7 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 21

8 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11 2ο στη σ 15 1ο στη σ 17

στοιχείου στο πλαίσιο ενός έργου microπορεί να αποβεί microια διαδικασία εξαιρετικά χρήσιmicroη καθώς προάγει την αντίληψη ότι ένακείmicroενο αποτελεί microια laquoκατασκευήraquo Έτσι laquoεπιτρέπεταιraquo και στον αναγνώστη να laquomicroιλήσειraquo Οι microαθητές στο πλαίσιο microιας τέτοιαςαντίληψης microπορούν να εκφράσουν τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου να τις επιβεβαιώσουν ή να τις διαψεύ-σουν στη συνέχεια (γνωρίζοντας ότι η λύση που προτείνει το κείmicroενο είναι microία από τις πιθανές) να διερευνήσουν τη λύσηπου προτείνει το κείmicroενο να την αιτιολογήσουν να την κατανοήσουν και επιπλέον να εmicroπλακούν συναισθηmicroατικά σε όσαδιαδραmicroατίζονται (πχ στα προβλήmicroατα της Ελένης στις προσδοκίες της στα προβλήmicroατα του Τεύκρου)

Έτσι microε βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τις αρχικές προσδοκίες των microαθητών σε έναν Πρόλογο της Ελέ-νης (τι περιmicroένουν να περιλαmicroβάνει ο Πρόλογος της Ελένης) καλλιεργώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον τους Στη συνέ-χεια microε τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης microπορούν οι microαθητές να καταγράψουν τα στοιχεία πουπεριλαmicroβάνει ο Πρόλογος και συνιστούν το παρελθόν (η αρχή των κακών η δηmicroιουργία του ειδώλου το περιεχόmicroενο τωνπληροφοριών του Τεύκρου) και το παρόν του δραmicroατικού microύθου (η απειλή του Θεοκλύmicroενου η πληροφορία για το χαmicroό τουΜενέλαου) και συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης Το επόmicroενο βήmicroα αυτής της διαδικασίας είναι να σχολιάσουναυτά τα δεδοmicroένα και να αναζητήσουν τη λειτουργία τους στην εξέλιξη της δράσης (εκφράζοντας τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου κατανοούν πώς τα διάφορα

microέρη του έργου υπηρετούν microια συγκεκριmicroένη δραmicroατική οικονοmicroία) στην εξέλιξη του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης) στους θεατέςαναγνώστες (πχ διευρύνεται το οπτικό πεδίο τους πέρα από τα όρια της σκηνής)

2α [η microορφή του ευριπίδειου προλόγου]

laquoΟ Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού Ο Ευριπίδης το τονίζει Η

εναρκτήρια ρήση του αmicroέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πλη-

ροφορήσεως ndash microια σηmicroαντική λειτουργία όταν το έργο έχει πλοκή σε microεγάλο βαθmicroό επινοηmicroένη ή microη συmicroβατική Το πρόσωπο που

απαγγέλλει τον Πρόλογο microπορεί να ενσωmicroατώνει microια πλευρά του καινούριου από microόνο του [hellip] όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης

[hellip] Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες Αφού microόνο ο οmicroιλητής και οι

θεατές είναι παρόντες οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας

Η ρήση όmicroως είναι microόνο το πρώτο microέρος Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο microέρος του Προλόγου από microια δεύτερη

σκηνή δραmicroατοποιηmicroένη Αυτή η ακολουθούσα σκηνή [hellip] συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηmicroατικό επίπεδο του έργου

εmicroφανίζεται για να εισαγάγει τη δράση και να δηmicroιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως Αλλά microε την

απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαmicroορφώνουν ακόmicroη ένα πλαίσιο για το έργο αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του [hellip] Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών [hellip] είναι ιδιαίτερη για τα συmicroφραζόmicroενα κάθε έργου αλλά συχνά πρέ-

πει να προκαλέσει περίπλοκα προσηmicroαινόmicroενα αποτελέσmicroατα και να εισαγάγει θέmicroατα τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόmicroενα τmicroήmicroατα του Προλόγου microε την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου [hellip] αποτελούν

εξαιρετικά οικονοmicroικό και αποτελεσmicroατικό τρόπο για να γίνει γνωστή microια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιmicroος

και σύνθετος χειρισmicroός προσδοκιών των θεατών [hellip]raquo (Goward 2002 254-256)

2β [microια ερmicroηνεία γιrsquo αυτήν τη microορφή]

laquoΟ ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του microια σύmicroβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιmicroότητα Οι τραγικές

πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις microιας οmicroάδας ατόmicroων όπως ήταν οι σοφόκλειες Αποτελούνταν

microάλλον από microια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεmicroένα microεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόmicroο αιτιότητας αλλά microερικές

φορές στrsquo αλήθεια διόλου δεmicroένα microεταξύ τους αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής microπορούσε να τα χρησιmicroοποιεί για να εκφέρει ένα

microοναδικό τραγικό όραmicroα Συνεπώς ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή [hellip] και να συνεχίζει microε απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουmicroε στο τmicroήmicroα που περιείχε τα περιστατικά του έργου [hellip]raquo (Kitto 1993 383)

2γ [ήταν αναγκαίο το β microέρος του Προλόγου]

laquoΣηmicroειώνω [hellip] πως η σκηνή microε τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερmicroηνευτές απαραίτητη γιατί όπως υποστηρίζουν δεν προ-

σφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του [hellip] Ο Gregoire [hellip] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος

πρόλογος γράφτηκε microετά τη συmicroπλήρωση του όλου έργου για λόγους διπλωmicroατικούς να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε κατα-

πέσει microετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία Αντίθετα ο Podlecki [hellip] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει microεγαλύτερη δραmicroα-

τική αξία απrsquo όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεmicroένος και microε τον πρώτο πρόλογο και microε το όλο δράmicroα Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 15

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 13B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασική microας microέριmicroνα είναι να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές από την αρχή ότι το κείmicroενο που microελετάmicroε ήταν προορισmicroένο ναπαρασταθεί Το βιβλίο του microαθητή βέβαια έχει τέτοια δοmicroή ώστε η θεατρική διάσταση του κειmicroένου microε τον ένα ή τον άλλοτρόπο να είναι εmicroφανής Αρχικά πάντως microπορούmicroε να υποβάλουmicroε τη θεατρική ατmicroόσφαιρα microε αφορmicroή είτε το εισαγωγικόσηmicroείωmicroα (σ 11) είτε microε το φωτογραφικό υλικό (για παράδειγmicroα η φωτογραφία του προοργανωτή της ενότητας το γεmicroάτοαρχαίο θέατρο κτλ)

Στη συγκεκριmicroένη ενότητα ειδικότερα θα microπορούσαmicroε λιγότερο ή περισσότερο κατά περίπτωση να ασχοληθούmicroε microε τους τρόπους microε τους οποίους τα πρόσωπα συστήνονται στους θεατές ώστε να είναι αναγνωρίσιmicroα2 microε στοιχεία σκηνογραφίας και ενδυmicroατολογίας3 microε (υποκριτικούς) τρόπους απόδοσης του λόγου4 microε συmicroβάσεις του θεάτρου γενικότερα και της αρχαίας τραγωδίας ειδικότερα5

Θα σταθούmicroε αρχικά στον τρόπο σύστασης της Ελένης και του Τεύκρου (αυτοπαρουσίαση) Επίσης θα προσδιορίσου-microε microε βάση το κείmicroενο το δραmicroατικό χώρο και θα συζητήσουmicroε για το σκηνικό Σε αυτή την πρώτη ενότητα η προσπάθειά microαςείναι κυρίως να δείξουmicroε ότι το ίδιο το κείmicroενο ενσωmicroατώνει πληροφορίες για τα παραπάνω θέmicroατα (πχ σκηνογραφικοί δεί-κτες) και να αναφερθούmicroε σε ορισmicroένες θεατρικές συmicroβάσεις (πχ δεξιά πάροδος = είσοδος από το λιmicroάνι και την πόλη)Έτσι οι microαθητές συνειδητοποιώντας το είδος του κειmicroένου microε το οποίο ασχολούνται αρχίζουν να το προσλαmicroβάνουν σιγάσιγά ως παραστάσιmicroο και microαθαίνουν να αναζητούν microόνοι τις πληροφορίες που το ίδιο το κείmicroενο δίνει (δείκτες)

Επιπλέον εδώ microας ενδιαφέρει ιδιαίτερα να επισηmicroανθεί ότι σε microια σύγχρονη παράσταση οι παραπάνω πληροφορίες (οιlaquoδείκτεςraquo του κειmicroένου) είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν microε ποικίλους τρόπους (βλ και ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) καθώς κάθε στοιχείοτης παράστασης εξαρτάται από την ερmicroηνεία που υιοθετείται Το βήmicroα γιrsquo αυτή την επισήmicroανση microπορεί για παράδειγmicroα ναγίνει microε βάση τη συζήτηση πάνω σε θέmicroατα σκηνογραφίας Με βάση το φωτογραφικό υλικό των σσ 15 21 και 35 (σκηνικά)microπορούν οι microαθητές microας να υποψιαστούν ότι microια σύγχρονη παράσταση αρχαίου δράmicroατος δεν είναι (πάντα) microια απόπειρααναβίωσής του αλλά αναδεικνύει και microια σύγχρονη microατιά πάνω σrsquo αυτό

1 Με το σύmicroβολο vs δηλώνεται κάθε microορφή αντίθεσης

2 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 11 1ο στη σ 17

3 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 15 1ο στη σ 21 1ο στη σ 17 1ο στη σ 19

4 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13

5 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 2ο στη σ 21

Με τη διδασκαλία του Προλόγου επιδιώκουmicroε1 Να συνειδητοποιήσουmicroε ότι η τραγωδία Ελένη είναι ένα δραmicroατικό έργο προορισmicroένο να παρασταθεί2 Να γνωρίσουmicroε τον πρόλογο ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου

και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του στη συγκεκριmicroένη τραγωδία3 Να γνωρίσουmicroε το βασικό πρόσωπο του δράmicroατος να εκτιmicroήσουmicroε και να συmicromicroεριστούmicroε την κατάσταση στην οποία βρί-

σκεται microε την έναρξη της δράσης4 Να επισηmicroάνουmicroε τη βασική αντίθεση είναι vs1 φαίνεσθαι στην οποία στηρίζεται η ευριπίδεια σύνθεση5 Να ανιχνεύσουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο προσεγγίζεται το θέmicroα του πολέmicroου επισηmicroαίνοντας ένα στοιχείο του ευριπί-

δειου θεάτρου

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

1α [σκηνογραφία στο θέατρο του 5ου αι]

laquoO Aριστοτέλης microας πληροφορεί στην Ποιητική του (4) ότι ο Σοφοκλής εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο H λέξη σκηνογραφίασυνήθως microεταφράζεται ως ldquoσκηνικός διάκοσmicroοςrdquo και πιστεύεται ότι σηmicroαίνει το ldquoδιάκοσmicroοrdquo ή το ldquoσκηνικό βάθοςrdquo που παρίστανε το

χώρο δράσης του κάθε έργου ή έστω εκείνων των έργων που διαδραmicroατίζονταν στην ύπαιθρο ή την ακροθαλασσιά Tο σκηνικό

βάθος για να microπορούν τα άπειρα πλήθη των θεατών να το βλέπουν έπρεπε και microεγάλο σε έκταση να είναι και ζωγραφισmicroένο microε έντο-

να χρώmicroατα []

[hellip] θα πρέπει να δεχτούmicroε ότι το θέατρο του πέmicroπτου αιώνα αγνοούσε ολότελα τη ldquoσκηνογραφίαrdquo όπως την εννοούmicroε σήmicroερα [hellip]

εκεί όπου ο σηmicroερινός θεατής αναζητεί ένα διάκοσmicroο που να ταιριάζει στο συγκεκριmicroένο έργο ο Αθηναίος θεατής δεν περίmicroενε να

δει και δεν έβρισκε παρά ελάχιστα ή τίποτε περισσότερο από microια συνηθισmicroένη κατασκευή που χρησιmicroοποιούταν για όλα τα έργα Ως

προς τα λοιπά αρκούσε η φαντασία που την ερέθιζε και την καθοδηγούσε ο λόγος [hellip] ο λόγος είναι εκείνος που δίνει στο θεατή τη

δυνατότητα να συmicromicroετάσχει στο θέαmicroα κι όχι ένα σκηνικό στηmicroένο στο βάθος από την αρχή του έργουraquo (Baldry 1981 70 72-73)

1β [οι βωmicroοί]

laquo[hellip] οι απαραίτητοι για την πλοκή του έργου βωmicroοί ανήκαν στη διακόσmicroηση και αποτελούσαν σταθερό συστατικό στοιχείο του θεά-

τρου [hellip] Ο Ευριπίδης χρησιmicroοποιεί microε ιδιαίτερη ευχαρίστηση το microοτίβο της καταφυγής σε βωmicroό για εξασφάλιση ασύλου και microετα-

τρέπει την ικεσία σε έναυσmicroα της τραγικής δράσηςraquo (Blume 1986 91 92)

1γ [η περιγραφή του ανακτόρου από τον Τεύκρο]

laquo[hellip] η περιγραφή του ανακτόρου που γίνεται από τον Τεύκρο δεν είναι ούτε περιττή ούτε άκαιρη Πέρα από το γεγονός ότι ο ποιητής

θεώρησε επιβεβληmicroένη microια τέτοια περιγραφή για λόγους θεατρικής αναγκαιότητας όπως συmicroβαίνει microε τα έργα που διαδραmicroατίζονται

σε ξένες χώρες ή σε τόπους που δεν είναι αρκετά γνωστοί στο θεατρικό κοινό η παροmicroοίωση του ανακτόρου του Πρωτέα microε αυτό του

θεού Πλούτου έχει την ιδιαίτερη σκοπιmicroότητα να τονίσει πως η χώρα αυτή είναι πλούσια και κοντά σrsquo αυτό ευτυχισmicroένη αντίθετα microε

την κατάσταση που έχει διαmicroορφωθεί στην Ελλάδα όπου ο πόλεmicroος έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη και την παρακmicroή των πόλεων

[hellip]raquo (Σακαλής 1980 155)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ο στόχος αυτός microπορεί να επιmicroεριστεί σε τρεις άξονες να προσδιορίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo γενικότερα αλλά και στην τραγωδία ειδικότερα6 να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου7 να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του συγκεκριmicroένου Προλόγου8

Για να προσεγγίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo θα ήταν χρήσιmicroο να θυmicroηθούν οι microαθητές από την laquoΕισαγωγή στην Τραγω-δίαraquo τη laquo∆οmicroή της Τραγωδίαςraquo (ιδιαίτερα τα κατά ποσόν microέρη) ή να αξιοποιήσουν το laquoΛεξικό Όρωνraquo που υπάρχει στο τέλοςτου βιβλίου τους Μέσα στην τάξη επίσης microπορούmicroε να αξιοποιήσουmicroε microέρος της ΕΡΓΑΣΙΑΣ (σ 22) ώστε να συνειδητο-ποιήσουν οι microαθητές την έννοια του laquoπρολόγουraquo γενικά

Εύκολα microπορούν οι microαθητές στο τέλος του συγκεκριmicroένου Προλόγου να επισηmicroάνουν τη microορφή του που στηρίζεται στηναντίθεση αφηγηmicroατικό vs δραmicroατοποιηmicroένο ή microονόλογος vs διάλογος Μας αρκεί η απλή επισήmicroανσή της γιατί οι microαθητέςδεν έχουν τη δυνατότητα της άmicroεσης σύγκρισης microε προλόγους από άλλα έργα του Ευριπίδη ή άλλων τραγικών ποιητών ΟΠρόλογος από τη Μήδεια του Ανούιγ (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1) θα βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν τη διαφορά του προ-λογικού αφηγηmicroατικού microονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό Στη συνέχεια εστιάζοντας περισσότερο στη microορφή του βmicroέρους του Προλόγου microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τη λειτουργία της στιχοmicroυθίας ως microέσου αποτύπωσης της κλιmicroάκωσηςτων συναισθηmicroάτων (αγωνία ένταση) της ηρωίδας και την επίδραση αυτής της κλιmicroάκωσης στο θεατήαναγνώστη Η διαδι-κασία είναι εmicroφανής αρχικά επισηmicroαίνουmicroε και στη συνέχεια σχολιάζουmicroε

Οι microαθητές microέσα από αυτήν τη διαδικασία έχουν κατανοήσει τη σηmicroασία γενικά του προλόγου και έχουν επισηmicroάνει τηmicroορφή του συγκεκριmicroένου Προλόγου Μπορούmicroε λοιπόν να τους καλέσουmicroε να διερευνήσουν τη λειτουργία του Κατά τηδιαδικασία αυτήν καλό είναι να έχουmicroε υπόψη microας και τα εξής η διερεύνηση από τους microαθητές της λειτουργίας κάποιου

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

14 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

6 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11

7 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 21

8 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11 2ο στη σ 15 1ο στη σ 17

στοιχείου στο πλαίσιο ενός έργου microπορεί να αποβεί microια διαδικασία εξαιρετικά χρήσιmicroη καθώς προάγει την αντίληψη ότι ένακείmicroενο αποτελεί microια laquoκατασκευήraquo Έτσι laquoεπιτρέπεταιraquo και στον αναγνώστη να laquomicroιλήσειraquo Οι microαθητές στο πλαίσιο microιας τέτοιαςαντίληψης microπορούν να εκφράσουν τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου να τις επιβεβαιώσουν ή να τις διαψεύ-σουν στη συνέχεια (γνωρίζοντας ότι η λύση που προτείνει το κείmicroενο είναι microία από τις πιθανές) να διερευνήσουν τη λύσηπου προτείνει το κείmicroενο να την αιτιολογήσουν να την κατανοήσουν και επιπλέον να εmicroπλακούν συναισθηmicroατικά σε όσαδιαδραmicroατίζονται (πχ στα προβλήmicroατα της Ελένης στις προσδοκίες της στα προβλήmicroατα του Τεύκρου)

Έτσι microε βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τις αρχικές προσδοκίες των microαθητών σε έναν Πρόλογο της Ελέ-νης (τι περιmicroένουν να περιλαmicroβάνει ο Πρόλογος της Ελένης) καλλιεργώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον τους Στη συνέ-χεια microε τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης microπορούν οι microαθητές να καταγράψουν τα στοιχεία πουπεριλαmicroβάνει ο Πρόλογος και συνιστούν το παρελθόν (η αρχή των κακών η δηmicroιουργία του ειδώλου το περιεχόmicroενο τωνπληροφοριών του Τεύκρου) και το παρόν του δραmicroατικού microύθου (η απειλή του Θεοκλύmicroενου η πληροφορία για το χαmicroό τουΜενέλαου) και συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης Το επόmicroενο βήmicroα αυτής της διαδικασίας είναι να σχολιάσουναυτά τα δεδοmicroένα και να αναζητήσουν τη λειτουργία τους στην εξέλιξη της δράσης (εκφράζοντας τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου κατανοούν πώς τα διάφορα

microέρη του έργου υπηρετούν microια συγκεκριmicroένη δραmicroατική οικονοmicroία) στην εξέλιξη του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης) στους θεατέςαναγνώστες (πχ διευρύνεται το οπτικό πεδίο τους πέρα από τα όρια της σκηνής)

2α [η microορφή του ευριπίδειου προλόγου]

laquoΟ Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού Ο Ευριπίδης το τονίζει Η

εναρκτήρια ρήση του αmicroέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πλη-

ροφορήσεως ndash microια σηmicroαντική λειτουργία όταν το έργο έχει πλοκή σε microεγάλο βαθmicroό επινοηmicroένη ή microη συmicroβατική Το πρόσωπο που

απαγγέλλει τον Πρόλογο microπορεί να ενσωmicroατώνει microια πλευρά του καινούριου από microόνο του [hellip] όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης

[hellip] Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες Αφού microόνο ο οmicroιλητής και οι

θεατές είναι παρόντες οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας

Η ρήση όmicroως είναι microόνο το πρώτο microέρος Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο microέρος του Προλόγου από microια δεύτερη

σκηνή δραmicroατοποιηmicroένη Αυτή η ακολουθούσα σκηνή [hellip] συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηmicroατικό επίπεδο του έργου

εmicroφανίζεται για να εισαγάγει τη δράση και να δηmicroιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως Αλλά microε την

απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαmicroορφώνουν ακόmicroη ένα πλαίσιο για το έργο αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του [hellip] Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών [hellip] είναι ιδιαίτερη για τα συmicroφραζόmicroενα κάθε έργου αλλά συχνά πρέ-

πει να προκαλέσει περίπλοκα προσηmicroαινόmicroενα αποτελέσmicroατα και να εισαγάγει θέmicroατα τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόmicroενα τmicroήmicroατα του Προλόγου microε την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου [hellip] αποτελούν

εξαιρετικά οικονοmicroικό και αποτελεσmicroατικό τρόπο για να γίνει γνωστή microια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιmicroος

και σύνθετος χειρισmicroός προσδοκιών των θεατών [hellip]raquo (Goward 2002 254-256)

2β [microια ερmicroηνεία γιrsquo αυτήν τη microορφή]

laquoΟ ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του microια σύmicroβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιmicroότητα Οι τραγικές

πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις microιας οmicroάδας ατόmicroων όπως ήταν οι σοφόκλειες Αποτελούνταν

microάλλον από microια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεmicroένα microεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόmicroο αιτιότητας αλλά microερικές

φορές στrsquo αλήθεια διόλου δεmicroένα microεταξύ τους αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής microπορούσε να τα χρησιmicroοποιεί για να εκφέρει ένα

microοναδικό τραγικό όραmicroα Συνεπώς ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή [hellip] και να συνεχίζει microε απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουmicroε στο τmicroήmicroα που περιείχε τα περιστατικά του έργου [hellip]raquo (Kitto 1993 383)

2γ [ήταν αναγκαίο το β microέρος του Προλόγου]

laquoΣηmicroειώνω [hellip] πως η σκηνή microε τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερmicroηνευτές απαραίτητη γιατί όπως υποστηρίζουν δεν προ-

σφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του [hellip] Ο Gregoire [hellip] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος

πρόλογος γράφτηκε microετά τη συmicroπλήρωση του όλου έργου για λόγους διπλωmicroατικούς να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε κατα-

πέσει microετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία Αντίθετα ο Podlecki [hellip] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει microεγαλύτερη δραmicroα-

τική αξία απrsquo όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεmicroένος και microε τον πρώτο πρόλογο και microε το όλο δράmicroα Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 15

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

1α [σκηνογραφία στο θέατρο του 5ου αι]

laquoO Aριστοτέλης microας πληροφορεί στην Ποιητική του (4) ότι ο Σοφοκλής εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο H λέξη σκηνογραφίασυνήθως microεταφράζεται ως ldquoσκηνικός διάκοσmicroοςrdquo και πιστεύεται ότι σηmicroαίνει το ldquoδιάκοσmicroοrdquo ή το ldquoσκηνικό βάθοςrdquo που παρίστανε το

χώρο δράσης του κάθε έργου ή έστω εκείνων των έργων που διαδραmicroατίζονταν στην ύπαιθρο ή την ακροθαλασσιά Tο σκηνικό

βάθος για να microπορούν τα άπειρα πλήθη των θεατών να το βλέπουν έπρεπε και microεγάλο σε έκταση να είναι και ζωγραφισmicroένο microε έντο-

να χρώmicroατα []

[hellip] θα πρέπει να δεχτούmicroε ότι το θέατρο του πέmicroπτου αιώνα αγνοούσε ολότελα τη ldquoσκηνογραφίαrdquo όπως την εννοούmicroε σήmicroερα [hellip]

εκεί όπου ο σηmicroερινός θεατής αναζητεί ένα διάκοσmicroο που να ταιριάζει στο συγκεκριmicroένο έργο ο Αθηναίος θεατής δεν περίmicroενε να

δει και δεν έβρισκε παρά ελάχιστα ή τίποτε περισσότερο από microια συνηθισmicroένη κατασκευή που χρησιmicroοποιούταν για όλα τα έργα Ως

προς τα λοιπά αρκούσε η φαντασία που την ερέθιζε και την καθοδηγούσε ο λόγος [hellip] ο λόγος είναι εκείνος που δίνει στο θεατή τη

δυνατότητα να συmicromicroετάσχει στο θέαmicroα κι όχι ένα σκηνικό στηmicroένο στο βάθος από την αρχή του έργουraquo (Baldry 1981 70 72-73)

1β [οι βωmicroοί]

laquo[hellip] οι απαραίτητοι για την πλοκή του έργου βωmicroοί ανήκαν στη διακόσmicroηση και αποτελούσαν σταθερό συστατικό στοιχείο του θεά-

τρου [hellip] Ο Ευριπίδης χρησιmicroοποιεί microε ιδιαίτερη ευχαρίστηση το microοτίβο της καταφυγής σε βωmicroό για εξασφάλιση ασύλου και microετα-

τρέπει την ικεσία σε έναυσmicroα της τραγικής δράσηςraquo (Blume 1986 91 92)

1γ [η περιγραφή του ανακτόρου από τον Τεύκρο]

laquo[hellip] η περιγραφή του ανακτόρου που γίνεται από τον Τεύκρο δεν είναι ούτε περιττή ούτε άκαιρη Πέρα από το γεγονός ότι ο ποιητής

θεώρησε επιβεβληmicroένη microια τέτοια περιγραφή για λόγους θεατρικής αναγκαιότητας όπως συmicroβαίνει microε τα έργα που διαδραmicroατίζονται

σε ξένες χώρες ή σε τόπους που δεν είναι αρκετά γνωστοί στο θεατρικό κοινό η παροmicroοίωση του ανακτόρου του Πρωτέα microε αυτό του

θεού Πλούτου έχει την ιδιαίτερη σκοπιmicroότητα να τονίσει πως η χώρα αυτή είναι πλούσια και κοντά σrsquo αυτό ευτυχισmicroένη αντίθετα microε

την κατάσταση που έχει διαmicroορφωθεί στην Ελλάδα όπου ο πόλεmicroος έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη και την παρακmicroή των πόλεων

[hellip]raquo (Σακαλής 1980 155)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ο στόχος αυτός microπορεί να επιmicroεριστεί σε τρεις άξονες να προσδιορίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo γενικότερα αλλά και στην τραγωδία ειδικότερα6 να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του ευριπίδειου προλόγου7 να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του συγκεκριmicroένου Προλόγου8

Για να προσεγγίσουmicroε τον όρο laquoπρόλογοςraquo θα ήταν χρήσιmicroο να θυmicroηθούν οι microαθητές από την laquoΕισαγωγή στην Τραγω-δίαraquo τη laquo∆οmicroή της Τραγωδίαςraquo (ιδιαίτερα τα κατά ποσόν microέρη) ή να αξιοποιήσουν το laquoΛεξικό Όρωνraquo που υπάρχει στο τέλοςτου βιβλίου τους Μέσα στην τάξη επίσης microπορούmicroε να αξιοποιήσουmicroε microέρος της ΕΡΓΑΣΙΑΣ (σ 22) ώστε να συνειδητο-ποιήσουν οι microαθητές την έννοια του laquoπρολόγουraquo γενικά

Εύκολα microπορούν οι microαθητές στο τέλος του συγκεκριmicroένου Προλόγου να επισηmicroάνουν τη microορφή του που στηρίζεται στηναντίθεση αφηγηmicroατικό vs δραmicroατοποιηmicroένο ή microονόλογος vs διάλογος Μας αρκεί η απλή επισήmicroανσή της γιατί οι microαθητέςδεν έχουν τη δυνατότητα της άmicroεσης σύγκρισης microε προλόγους από άλλα έργα του Ευριπίδη ή άλλων τραγικών ποιητών ΟΠρόλογος από τη Μήδεια του Ανούιγ (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1) θα βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν τη διαφορά του προ-λογικού αφηγηmicroατικού microονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό Στη συνέχεια εστιάζοντας περισσότερο στη microορφή του βmicroέρους του Προλόγου microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τη λειτουργία της στιχοmicroυθίας ως microέσου αποτύπωσης της κλιmicroάκωσηςτων συναισθηmicroάτων (αγωνία ένταση) της ηρωίδας και την επίδραση αυτής της κλιmicroάκωσης στο θεατήαναγνώστη Η διαδι-κασία είναι εmicroφανής αρχικά επισηmicroαίνουmicroε και στη συνέχεια σχολιάζουmicroε

Οι microαθητές microέσα από αυτήν τη διαδικασία έχουν κατανοήσει τη σηmicroασία γενικά του προλόγου και έχουν επισηmicroάνει τηmicroορφή του συγκεκριmicroένου Προλόγου Μπορούmicroε λοιπόν να τους καλέσουmicroε να διερευνήσουν τη λειτουργία του Κατά τηδιαδικασία αυτήν καλό είναι να έχουmicroε υπόψη microας και τα εξής η διερεύνηση από τους microαθητές της λειτουργίας κάποιου

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

14 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

6 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11

7 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 21

8 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 11 2ο στη σ 15 1ο στη σ 17

στοιχείου στο πλαίσιο ενός έργου microπορεί να αποβεί microια διαδικασία εξαιρετικά χρήσιmicroη καθώς προάγει την αντίληψη ότι ένακείmicroενο αποτελεί microια laquoκατασκευήraquo Έτσι laquoεπιτρέπεταιraquo και στον αναγνώστη να laquomicroιλήσειraquo Οι microαθητές στο πλαίσιο microιας τέτοιαςαντίληψης microπορούν να εκφράσουν τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου να τις επιβεβαιώσουν ή να τις διαψεύ-σουν στη συνέχεια (γνωρίζοντας ότι η λύση που προτείνει το κείmicroενο είναι microία από τις πιθανές) να διερευνήσουν τη λύσηπου προτείνει το κείmicroενο να την αιτιολογήσουν να την κατανοήσουν και επιπλέον να εmicroπλακούν συναισθηmicroατικά σε όσαδιαδραmicroατίζονται (πχ στα προβλήmicroατα της Ελένης στις προσδοκίες της στα προβλήmicroατα του Τεύκρου)

Έτσι microε βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τις αρχικές προσδοκίες των microαθητών σε έναν Πρόλογο της Ελέ-νης (τι περιmicroένουν να περιλαmicroβάνει ο Πρόλογος της Ελένης) καλλιεργώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον τους Στη συνέ-χεια microε τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης microπορούν οι microαθητές να καταγράψουν τα στοιχεία πουπεριλαmicroβάνει ο Πρόλογος και συνιστούν το παρελθόν (η αρχή των κακών η δηmicroιουργία του ειδώλου το περιεχόmicroενο τωνπληροφοριών του Τεύκρου) και το παρόν του δραmicroατικού microύθου (η απειλή του Θεοκλύmicroενου η πληροφορία για το χαmicroό τουΜενέλαου) και συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης Το επόmicroενο βήmicroα αυτής της διαδικασίας είναι να σχολιάσουναυτά τα δεδοmicroένα και να αναζητήσουν τη λειτουργία τους στην εξέλιξη της δράσης (εκφράζοντας τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου κατανοούν πώς τα διάφορα

microέρη του έργου υπηρετούν microια συγκεκριmicroένη δραmicroατική οικονοmicroία) στην εξέλιξη του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης) στους θεατέςαναγνώστες (πχ διευρύνεται το οπτικό πεδίο τους πέρα από τα όρια της σκηνής)

2α [η microορφή του ευριπίδειου προλόγου]

laquoΟ Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού Ο Ευριπίδης το τονίζει Η

εναρκτήρια ρήση του αmicroέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πλη-

ροφορήσεως ndash microια σηmicroαντική λειτουργία όταν το έργο έχει πλοκή σε microεγάλο βαθmicroό επινοηmicroένη ή microη συmicroβατική Το πρόσωπο που

απαγγέλλει τον Πρόλογο microπορεί να ενσωmicroατώνει microια πλευρά του καινούριου από microόνο του [hellip] όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης

[hellip] Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες Αφού microόνο ο οmicroιλητής και οι

θεατές είναι παρόντες οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας

Η ρήση όmicroως είναι microόνο το πρώτο microέρος Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο microέρος του Προλόγου από microια δεύτερη

σκηνή δραmicroατοποιηmicroένη Αυτή η ακολουθούσα σκηνή [hellip] συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηmicroατικό επίπεδο του έργου

εmicroφανίζεται για να εισαγάγει τη δράση και να δηmicroιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως Αλλά microε την

απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαmicroορφώνουν ακόmicroη ένα πλαίσιο για το έργο αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του [hellip] Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών [hellip] είναι ιδιαίτερη για τα συmicroφραζόmicroενα κάθε έργου αλλά συχνά πρέ-

πει να προκαλέσει περίπλοκα προσηmicroαινόmicroενα αποτελέσmicroατα και να εισαγάγει θέmicroατα τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόmicroενα τmicroήmicroατα του Προλόγου microε την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου [hellip] αποτελούν

εξαιρετικά οικονοmicroικό και αποτελεσmicroατικό τρόπο για να γίνει γνωστή microια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιmicroος

και σύνθετος χειρισmicroός προσδοκιών των θεατών [hellip]raquo (Goward 2002 254-256)

2β [microια ερmicroηνεία γιrsquo αυτήν τη microορφή]

laquoΟ ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του microια σύmicroβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιmicroότητα Οι τραγικές

πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις microιας οmicroάδας ατόmicroων όπως ήταν οι σοφόκλειες Αποτελούνταν

microάλλον από microια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεmicroένα microεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόmicroο αιτιότητας αλλά microερικές

φορές στrsquo αλήθεια διόλου δεmicroένα microεταξύ τους αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής microπορούσε να τα χρησιmicroοποιεί για να εκφέρει ένα

microοναδικό τραγικό όραmicroα Συνεπώς ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή [hellip] και να συνεχίζει microε απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουmicroε στο τmicroήmicroα που περιείχε τα περιστατικά του έργου [hellip]raquo (Kitto 1993 383)

2γ [ήταν αναγκαίο το β microέρος του Προλόγου]

laquoΣηmicroειώνω [hellip] πως η σκηνή microε τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερmicroηνευτές απαραίτητη γιατί όπως υποστηρίζουν δεν προ-

σφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του [hellip] Ο Gregoire [hellip] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος

πρόλογος γράφτηκε microετά τη συmicroπλήρωση του όλου έργου για λόγους διπλωmicroατικούς να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε κατα-

πέσει microετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία Αντίθετα ο Podlecki [hellip] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει microεγαλύτερη δραmicroα-

τική αξία απrsquo όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεmicroένος και microε τον πρώτο πρόλογο και microε το όλο δράmicroα Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 15

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

στοιχείου στο πλαίσιο ενός έργου microπορεί να αποβεί microια διαδικασία εξαιρετικά χρήσιmicroη καθώς προάγει την αντίληψη ότι ένακείmicroενο αποτελεί microια laquoκατασκευήraquo Έτσι laquoεπιτρέπεταιraquo και στον αναγνώστη να laquomicroιλήσειraquo Οι microαθητές στο πλαίσιο microιας τέτοιαςαντίληψης microπορούν να εκφράσουν τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου να τις επιβεβαιώσουν ή να τις διαψεύ-σουν στη συνέχεια (γνωρίζοντας ότι η λύση που προτείνει το κείmicroενο είναι microία από τις πιθανές) να διερευνήσουν τη λύσηπου προτείνει το κείmicroενο να την αιτιολογήσουν να την κατανοήσουν και επιπλέον να εmicroπλακούν συναισθηmicroατικά σε όσαδιαδραmicroατίζονται (πχ στα προβλήmicroατα της Ελένης στις προσδοκίες της στα προβλήmicroατα του Τεύκρου)

Έτσι microε βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να αναζητήσουmicroε τις αρχικές προσδοκίες των microαθητών σε έναν Πρόλογο της Ελέ-νης (τι περιmicroένουν να περιλαmicroβάνει ο Πρόλογος της Ελένης) καλλιεργώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον τους Στη συνέ-χεια microε τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης microπορούν οι microαθητές να καταγράψουν τα στοιχεία πουπεριλαmicroβάνει ο Πρόλογος και συνιστούν το παρελθόν (η αρχή των κακών η δηmicroιουργία του ειδώλου το περιεχόmicroενο τωνπληροφοριών του Τεύκρου) και το παρόν του δραmicroατικού microύθου (η απειλή του Θεοκλύmicroενου η πληροφορία για το χαmicroό τουΜενέλαου) και συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης Το επόmicroενο βήmicroα αυτής της διαδικασίας είναι να σχολιάσουναυτά τα δεδοmicroένα και να αναζητήσουν τη λειτουργία τους στην εξέλιξη της δράσης (εκφράζοντας τις προσδοκίες τους για την εξέλιξη του έργου κατανοούν πώς τα διάφορα

microέρη του έργου υπηρετούν microια συγκεκριmicroένη δραmicroατική οικονοmicroία) στην εξέλιξη του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης) στους θεατέςαναγνώστες (πχ διευρύνεται το οπτικό πεδίο τους πέρα από τα όρια της σκηνής)

2α [η microορφή του ευριπίδειου προλόγου]

laquoΟ Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού Ο Ευριπίδης το τονίζει Η

εναρκτήρια ρήση του αmicroέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πλη-

ροφορήσεως ndash microια σηmicroαντική λειτουργία όταν το έργο έχει πλοκή σε microεγάλο βαθmicroό επινοηmicroένη ή microη συmicroβατική Το πρόσωπο που

απαγγέλλει τον Πρόλογο microπορεί να ενσωmicroατώνει microια πλευρά του καινούριου από microόνο του [hellip] όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης

[hellip] Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες Αφού microόνο ο οmicroιλητής και οι

θεατές είναι παρόντες οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας

Η ρήση όmicroως είναι microόνο το πρώτο microέρος Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο microέρος του Προλόγου από microια δεύτερη

σκηνή δραmicroατοποιηmicroένη Αυτή η ακολουθούσα σκηνή [hellip] συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηmicroατικό επίπεδο του έργου

εmicroφανίζεται για να εισαγάγει τη δράση και να δηmicroιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως Αλλά microε την

απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαmicroορφώνουν ακόmicroη ένα πλαίσιο για το έργο αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του [hellip] Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών [hellip] είναι ιδιαίτερη για τα συmicroφραζόmicroενα κάθε έργου αλλά συχνά πρέ-

πει να προκαλέσει περίπλοκα προσηmicroαινόmicroενα αποτελέσmicroατα και να εισαγάγει θέmicroατα τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόmicroενα τmicroήmicroατα του Προλόγου microε την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου [hellip] αποτελούν

εξαιρετικά οικονοmicroικό και αποτελεσmicroατικό τρόπο για να γίνει γνωστή microια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιmicroος

και σύνθετος χειρισmicroός προσδοκιών των θεατών [hellip]raquo (Goward 2002 254-256)

2β [microια ερmicroηνεία γιrsquo αυτήν τη microορφή]

laquoΟ ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του microια σύmicroβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιmicroότητα Οι τραγικές

πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις microιας οmicroάδας ατόmicroων όπως ήταν οι σοφόκλειες Αποτελούνταν

microάλλον από microια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεmicroένα microεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόmicroο αιτιότητας αλλά microερικές

φορές στrsquo αλήθεια διόλου δεmicroένα microεταξύ τους αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής microπορούσε να τα χρησιmicroοποιεί για να εκφέρει ένα

microοναδικό τραγικό όραmicroα Συνεπώς ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή [hellip] και να συνεχίζει microε απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουmicroε στο τmicroήmicroα που περιείχε τα περιστατικά του έργου [hellip]raquo (Kitto 1993 383)

2γ [ήταν αναγκαίο το β microέρος του Προλόγου]

laquoΣηmicroειώνω [hellip] πως η σκηνή microε τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερmicroηνευτές απαραίτητη γιατί όπως υποστηρίζουν δεν προ-

σφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του [hellip] Ο Gregoire [hellip] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος

πρόλογος γράφτηκε microετά τη συmicroπλήρωση του όλου έργου για λόγους διπλωmicroατικούς να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε κατα-

πέσει microετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία Αντίθετα ο Podlecki [hellip] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει microεγαλύτερη δραmicroα-

τική αξία απrsquo όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεmicroένος και microε τον πρώτο πρόλογο και microε το όλο δράmicroα Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 15

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

τη σκηνή και ο Kannicht [hellip] ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος microε την εmicroφάνισή του συmicroπληρώνει microε νέες πληροφορίες την κατάστα-

ση που γνωρίσαmicroε ldquoδιrsquo απαγγελίαςrdquo στο πρώτο microέρος του προλόγου και συmicroβάλλει στη δραmicroατικότητα του έργουraquo (Σακαλής 1980 137 (1)]

2δ [η λειτουργία του β microέρους του Προλόγου]

laquoΚαι στην Ελένη ο ποιητής χρησιmicroοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο για να διευρύνει microε τις πληροφορίες που περιέχονται σrsquo

αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής [hellip] Αναmicroφίβολα η Ελένη microάς πληροφορεί ως ένα σηmicroείο για

την προϊστορία της δράσης ωστόσο όmicroως δεν είναι σε θέση να microας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και

που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράmicroατος αφού από τότε που έχει αποmicroονωθεί από τον ελληνικό κόσmicroο έχουν περάσει

είκοσι περίπου χρόνια Είναι λοιπόν φανερό πως δεν microπορεί να πάει το microάτι microας πολύ microακριά πέρα από το χώρο της σκηνής ύστερα

από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να microας ενηmicroερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από

την Ελλάδα τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσmicroο [hellip] Τώρα που τα microαθαίνει αυτά η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατά-

σταση γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταmicroαρτυρούν αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία

ωστόσο είναι αναίτιος ndash παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκηmicroη φήmicroη [hellip] δικαιολογείται η εmicroφάνιση στη σκηνή ενός προ-

σώπου του Τεύκρου το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο [hellip]

Ακόmicroα αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γιrsquo αυτή την αποστολή και κυρίως έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπω-

σιακό παράδειγmicroα ανθρώπου πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέmicroου από τα οποία microάλιστα ακόmicroα υποφέρει Γιατί microόνο

έτσι microπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συmicroφορές που δηmicroιούργησε η Ελένη και microε το microίσος που εκδηλώνει

εναντίον της ένας αξιόπιστος microάρτυρας του απέραντου microίσους που αισθανόταν η Ελλάδα ndashαλλά κι η Τροίαndash γιrsquo αυτήν [hellip]

Εξοικονοmicroείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέmicroατος microε τα τροmicroακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος

γιατί χάρη σrsquo αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δηmicroιουργούνται σοβαρές αmicroφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερmicroής

στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηmicroατικά για τη σωτηρία του Μενέλαου Η τραγικότητα των επόmicroενων σκηνών ο θρήνος της Ελένης και

του Xορού η ρητορική διαmicroαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη microαντεία της Θεονόης καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώ-

ρισής της από το Μενέλαο θεmicroελιώνονται όλα στην προλογική σκηνή που εmicroφανίζεται ο Τεύκρος [hellip]raquo (Σακαλής 1980 145-149)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Με την έναρξη του έργου πρέπει να εστιάσουmicroε στη βασική ηρωίδα όπως άλλωστε κι ο δηmicroιουργός Στην ενότητα αυτή microαςενδιαφέρει η laquoκαινήraquo Ελένη και οι καινοτοmicroίες του Ευριπίδη9 η τραγική θέση της ηρωίδας10

Θα δώσουmicroε οπωσδήποτε ιδιαίτερη βαρύτητα στο γεγονός ότι ο Ευριπίδης αξιοποιεί microια διαφορετική εκδοχή του microύθουπαρουσιάζοντας ουσιαστικά microια laquoκαινήraquo Ελένη Το κατηγορώ της Ανδροmicroάχης εναντίον της Ελένης (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2) και ηαγγειογραφία στη σ 13 θα βοηθήσουν τους microαθητές να φέρουν στο νου τους την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδια-στείλουν από την Ελένη του Ευριπίδη Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι να συνειδητοποιήσουν ότι η Ελένη όπωςεξάλλου και κάθε καλλιτέχνηmicroα δεν είναι η δραmicroατοποίηση ενός συγκεκριmicroένου microύθου αλλά microια νέα σύνθεση (βλ καιάλλες καινοτοmicroίες του Ευριπίδη στο ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2 στη σ 11)

Για να εκτιmicroήσουmicroε και να συναισθανθούmicroε τη θέση της Ελένης microπορούmicroε να ακολουθήσουmicroε πάλι την πορεία από τηνκαταγραφή των δεδοmicroένων στο σχολιασmicroό τους ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιωmicroατική προσέγγιση του θέmicroατος Στο πλαίσιοαυτής της διαδικασίας οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν στοιχεία από το λόγο και την παρουσία της Ελένης που προσδιορί-ζουν τη θέση της και να κατανοήσουν τις ηθικές και ψυχικές εντάσεις από τις οποίες σπαράσσεται η ηρωίδα Το επόmicroενο βήmicroαείναι ο χαρακτηρισmicroός της θέσης της ως laquoτραγικήςraquo Στο σηmicroείο αυτό εισάγονται και οι όροι έλεος και φόβος Ας σηmicroειώσου-microε ότι επιδιώκουmicroε microια παιδαγωγική αντιmicroετώπιση στη χρήση των όρων Έτσι αρχικά ζητάmicroε από τους microαθητές απλώς να ανα-γνωρίσουν τη θέση της ηρωίδας (microέσα από τις συmicroφορές της τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της τις δοκιmicroασίες στις οποίεςυπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εmicroπλέκεται) την οποία αποκαλούmicroε laquoτραγικήraquo χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις Μεπαρόmicroοιο τρόπο προσεγγίζουmicroε την τραγικότητα της Ελένης και στο β microέρος του Προλόγου όπου βλέπουmicroε τη θέση της να επι-

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

16 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

9 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 2ο στη σ 13 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 11

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 17 1ο στη σ 21

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

δεινώνεται microε τις πληροφορίες του Τεύκρου Τη θέση της microπορούν οι microαθητές να συναισθανθούν περισσότερο αν εmicroπλακούνβιωmicroατικά στο έργο Μπορούmicroε λοιπόν να τους ενθαρρύνουmicroε να παρακολουθήσουν τους ήρωες οι ίδιοι ως θεατές

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ένας από τους βασικούς άξονες στον οποίο στηρίζεται η Ελένη σχετίζεται microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι Η αντίθεσηαυτή συνέχει το έργο microε όλες τις επακόλουθες και συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις (πχ όνοmicroα vs σώmicroα) Σε αυτήν τη διδακτι-κή ενότητα αυτό που επιδιώκουmicroε είναι να επισηmicroάνουmicroε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι11 να αναφερθούmicroε σε ένα βασικό όρο την τραγική ειρωνεία που συνδέεται άmicroεσα microε την προηγούmicroενη αντίθεση12

Σrsquo αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρει κυρίως να παρουσιάσουmicroε τις έννοιες και τους όρους της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo

και να εντοπίσουν οι microαθητές σηmicroεία στα οποία εκφράζεται η αντίθεση την οποία θα επεξεργαστούmicroε συστηmicroατικά σε άλλες ενό-τητες Οι microαθητές microπορούν πάντως κι εδώ να αρχίσουν να ψηλαφίζουν διαισθητικά κάποιες από τις διαστάσεις αυτής της αντίθε-σης Έτσι έχουmicroε microια πρώτη ευκαιρία να δούmicroε ότι συνδέεται microε προβληmicroατισmicroούς για την αλήθεια και τη γνώση Μπορούmicroε επί-σης να αξιοποιήσουmicroε τη φωτογραφία microε το σκηνικό των κατόπτρων (στη σ 15) Βλέποντας οι microαθητές πόσο καθόρισε τις σκηνο-γραφικές επιλογές η έννοια του ειδώλου αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη σηmicroασία της αντίθεσης laquoείναι vs φαίνεσθαιraquo για τηνΕλένη Σε συνδυασmicroό microάλιστα microε τη microαρτυρία της ηθοποιού Λ Τασοπούλου (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3) microπορούν να διαπιστώσουν τη σχέσηανάmicroεσα στην ερmicroηνεία του κειmicroένου τη σκηνογραφία και την υποκριτική συνειδητοποιώντας για άλλη microία φορά ότι το θεατρικόκείmicroενο ολοκληρώνεται microε τη σκηνική του απόδοση Τέλος στην προσέγγιση της αντίθεσης αυτής microπορεί να microας βοηθήσει και τοαπόσπασmicroα από τη σεφερική Ελένη (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 6) Με άλλα λόγια στο βιβλίο του microαθητή προτείνονται ποικίλοι εναλλακτικοί τρό-ποι ώστε να αρχίσουmicroε να προσεγγίζουmicroε τη θεmicroελιώδη αυτήν αντίθεση αξιοποιώντας όποιους microας εξυπηρετούν περισσότερο

Βασική και άmicroεση συνέπεια της προηγούmicroενης αντίθεσης είναι η ύπαρξη της τραγικής ειρωνείας που σχετίζεται microε τοπαιχνίδι ανάmicroεσα στη γνώση και την άγνοια Και σε αυτήν την πρώτη επαφή microάς ενδιαφέρει καταρχήν να κατανοηθεί ο όρος

4α [οι αντιθέσεις]

laquoΌποιος κι αν εφεύρε το ldquoείδωλονrdquo της Ελένης η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέmicroα του

έργου και τις συmicroφυείς microε αυτό αντινοmicroίες το σώmicroα σε αντίθεση microε το όνοmicroα η πραγmicroατικότητα σε αντίθεση microε το φαινοmicroενικό εmicroφα-

νίζονται συνεχώς σε όλο το έργο θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια microέσα στους ειρωνικά υφασmicroένους ιστούς

της άγνοιας Έχει επανειληmicromicroένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση microεταξύ ονόmicroατος και σώmicroατος παρουσιάζεται για πρώτη φορά

στα τελευταία έργα του Ευριπίδη Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προ-

βληmicroατίζεται πάνω στη δυσκολία για να microην πούmicroε την αδυναmicroία απόκτησης της πραγmicroατικής γνώσης Το θέmicroα εισάγεται αmicroέσως

από την αρχή καθώς η Ελένη εκφράζει αmicroφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δηmicroιουργηmicroένο από το ∆ίαraquo

(Whitman 1996 57)

4β [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι στη δοmicroή της τραγωδίας]

laquo[hellip] η ίδια η αρχή που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινοmicroενικού και πραγmicroατικότητας είναι ουσιώδες microέρος της σκέψης του Ευρι-

πίδη και την ξαναβρίσκουmicroε κάθε στιγmicroή στις τραγωδίες Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση microεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι

microεταξύ των πραγmicroατικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι microεταξύ της ldquoετικέταςrdquo που δίνεται στους ανθρώπους ndashαπλές

ldquoλέξειςrdquondash και της πραγmicroατικής τους φύσης Ψευδαίσθηση και πραγmicroατικότητα φύση και απλή σύmicroβαση αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών

στους σοφιστές επανέρχονται συνεχώς στο έργο του [hellip] Ξαναβρίσκουmicroε αυτή την αντίθεση ndashκαι είναι ασφαλώς ακόmicroα πιο σηmicroαντικόndash

στην ίδια τη δοmicroή microερικών τραγωδιών [hellip] Έτσι στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δοmicroήσει microια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε microια κατά-

σταση διαστρεβλωmicroένη ήδη από την αρχή ο τρωικός πόλεmicroος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της

Ελένης φανταστικού και παραπλανητικού Ένα καθαρό ldquoφαίνεσθαιrdquo προσχεδιασmicroένο από τους θεούς [hellip]raquo (Romilly 1997 181-182)

4γ [η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι ndash το πνευmicroατικό και ιστορικό πλαίσιο]

laquoΑνάmicroεσα στα ψέmicroατα και στις παρεξηγήσεις ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινοmicroένων δεν έχει καταλάβει παρόmicroοιο χαρακτήρα

σrsquo ένα έργο [όσο στην Ελένη] Ωστόσο πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σηmicroασία

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 17

11 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 15

12 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 19

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

Από φιλοσοφική άποψη υπάρχει εδώ microια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης Γνωρίζουmicroε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο

άνθρωπος microπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειmicroενικών εντυπώσεων κατά την αντίληψή του τα πράγmicroατα είναι για τον καθέ-

να αυτά που του φαίνονται πως είναι Χωρίς να φτάσουmicroε ως εκεί οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εmicroφάνιση της

πραγmicroατικότητας και το όνοmicroα ή τη συmicroφωνία microε τα πραγmicroατικά δεδοmicroένα που προέρχονται από τη φύση

Ο Ευριπίδης λοιπόν τους ακολούθησε στο δρόmicroο αυτό Ενίσταται για το ρόλο της γνώmicroης (δόξας) τη δυσκολία της γνώσης τις

πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις Προτίmicroησε επίσης να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις αιτίες των δεινών για τα

ανθρώπινα πράγmicroατα

Επιπρόσθετα στον τοmicroέα της πράξης ο πόλεmicroος υπήρξε γιrsquo αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους Και η καθολική απογοήτευσή

του φαίνεται να αυξάνεται βαθmicroιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεmicroος είχε ως αποτέλεσmicroα Τότε λοιπόν

σιγά σιγά φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόηmicroα στον κόσmicroο ndash και πρώτα απrsquo όλα στον ίδιο τον πόλεmicroοraquo (Romilly 2000 16)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Το θέmicroα του πολέmicroου microε διάφορους τρόπους και microε διάφορες microορφές θίγεται πολλές φορές στον Πρόλογο αλλά και σε ολό-κληρο το έργο Εδώ υπάρχουν αναφορές στα microυθολογικά laquoαίτιαraquo στις απώλειες και στη microαταιότητα του πολέmicroου Οι αναφορέςαυτές παραπέmicroπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή) Επειδή ωστόσο το θέmicroα τουπολέmicroου θα επανέλθει και σε άλλες διδακτικές ενότητες και microε microεγαλύτερη ένταση εδώ προτείνουmicroε να επισηmicroανθεί η διάσταση microε την οποία προβάλλεται ο πόλεmicroος στον Πρόλογο13 να σχολιασθεί η επιλογή του Τεύκρου14 ως ήρωα που microεταφέρει νέες ειδήσεις στην Ελένη

Η διάσταση microε την οποία παρουσιάζεται ο πόλεmicroος (αντιηρωική αντιεπική) γίνεται αισθητή microέσα από την κατάστασητου Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος) Την κατάσταση του ήρωα προσεγγίζουmicroε και βιωmicroατικάως θεατές καθώς καλούmicroαστε να τον φανταστούmicroε στη σκηνή αλλά και ως αναγνώστες διαβάζοντας το απόσπασmicroα από τονΑίαντα του Σοφοκλή Oι απεικονίσεις του Tεύκρου στη σ 17 βοηθούν τους microαθητές να διακρίνουν τη διαφορά ανάmicroεσα στηνηρωική θεώρηση του πολέmicroου και στη θεώρηση του Ευριπίδη

Η επιλογή του συγκεκριmicroένου ήρωα του Τεύκρου microπορεί να ερmicroηνευτεί microε πολλούς τρόπους Με τέτοιου είδους προ-σεγγίσεις δε στοχεύουmicroε τόσο να καλύψουmicroε microε φιλολογική πληρότητα το θέmicroα όσο να εξοικειώσουmicroε τους microαθητές microας microετην πολλαπλή ερmicroηνεία Εδώ λοιπόν microπορούν να αναζητήσουν απαντήσεις στο ερώτηmicroα laquoγιατί ο Τεύκροςraquo από το βιογραφι-κό του Τεύκρου (όχι microόνο έζησε τη φρίκη του πολέmicroου στην Τροία αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα άρα microπορεί να πληροφορή-σει την Ελένη και για τους δύο τόπους) από τα κοινά σηmicroεία που παρουσιάζει η περιπέτειά του microε την Ελένη ή το Μενέλαο κτλ

Με το τέλος του Προλόγου microια ανάγνωση του αποσπάσmicroατος από το ποίηmicroα του Γ Σεφέρη Ελένη θα microπορούσε να απο-βεί πολλαπλά χρήσιmicroη

5α [Τεύκρος ndash Ελένη]

laquoΟ Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου αλλά η microοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη microοίρα της Ελένης [hellip] Όπως αυτή είναι

κι αυτός microισητός επειδή δε συmicromicroερίσθηκε τη microοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε microαζί του

104) Όπως αυτή επιθυmicroεί κι αυτός να συmicroβουλευθεί τη Θεονόη Και γιrsquo αυτόν επίσης είναι προορισmicroένο να φθάσει στην πατρίδα ndash

microια Σαλαmicroίνα στην Κύπρο [hellip]raquo [Goward 2002 294 (32)]

5β [γιατί ο Τεύκρος]

laquoΗ άφιξη του Τεύκρου microάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος Πράγmicroατι microεταφέρει αδέξια και microε σκληρό-

τητα στην αθώα Ελένη το microίσος που τρέφουν οι Έλληνες γιrsquo αυτήν αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι όπως η Ελένη έτσι κι ο ίδιος

υφίσταται microια άδικη εξορία η σύνδεσή του microε την πλοκή είναι απλώς εκείνη του microαντατοφόρου Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελά-

χιστα ή και καθόλου πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυmicroου microαντατοφόρου που εmicroφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]

Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιmicroοποίησε γιατί ήταν ο microόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν ενώ πήγαι-

νε για την Κύπρο στην Αίγυπτο και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας Ο ρόλος του όmicroως

έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεmicroατική του έργου ∆ηmicroιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης microε το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο

13 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 3ο στη σ 19

14 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 17

18 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται microπροστά του προεικονίζει την άρνηση

του Μενέλαου που θrsquo ακολουθήσειraquo (Whitman 1996 60-61)

5γ [ο πόλεmicroος στον Ευριπίδη ndash το παράδειγmicroα του Τεύκρου]

laquo[hellip] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισmicroα ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας Αυτή στηρί-

ζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττηmicroένοι του πολέmicroου οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεmicroιστές και στρατηγοί είναι εξίσου

τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθmicroό αν όχι σε microεγαλύτερο βαθmicroό οι πρώτοι τα δεινά που σωρεύει ο πόλεmicroος [hellip] Η

συmicroπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει microε ορισmicroένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλε-

microος ο χλευασmicroός του στο στ 7615 κεξ [hellip] ο ανεπίτρεπτος σαρκασmicroός σε βάρος του πατέρα του στο στ 91 [hellip] η σαρκαστική και

παθιασmicroένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του στ 104 [hellip] Ακόmicroα και η απονοηmicroένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώ-

ξει το γιο του από το σπίτι του microπορεί να εξηγηθεί microόνο microε την ηθική και συναισθηmicroατική σύγχυση που επέφερε ο πόλεmicroος Μέσα στα

παράξενα του πολέmicroου είναι και ο διωγmicroός από την πατρίδα που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγmicroα της microεγάλης του συmicroβολής

στην εκπόρθηση της Τροίας στ 106 [hellip] και πάνω απrsquo όλα η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας σαν να microην

του έφταναν οι τόσες συmicroφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεmicroο στ 108 [hellip]raquo (Σακαλής 1980 140-142)

1 Ενώ στο στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στο Νείλο πιο κάτω δηλώνεται ότι δραmicroατικός χώροςείναι η νήσος Φάρος Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία η αντίφαση αυτή είναι φαινοmicroενική και θεωρείται ως τόπος δρά-σης η νήσος Φάρος καθώς πολλές φορές η λέξη laquoΝείλοςraquo χρησιmicroοποιείται αντί της λέξης laquoΑίγυπτοςraquo Σύmicroφωναmicroε άλλους microελετητές η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού

4 Αξίζει να προσεχθεί ότι ενώ ο Όmicroηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν microαντικές ικανότητες στον Πρωτέα ο Ευριπίδηςαποδίδει για δραmicroατικούς λόγους τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη)

25 H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυmicroολογία του ονόmicroατος της Eλένης ανήκει στον Aισχύλο laquo[] acircAcircdUacuteAcircfiOacuteUgraveˆ˜eumlIumlcurrenOacutemiddot˜ leIumlmiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ eumlIumlcurren-UgraveOcircIumlEgrave˜ []raquo (Aγαmicroέmicroνων στ 687-690)

2728 Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα η Ήρα ότιθα του πρόσφερε την ηγεmicroονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ Ευριπίδης Τρωάδες 925 κεξ)

48 Στο προοίmicroιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής laquoΥπήρχε κάποτε microια εποχή που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τρι-γυρνούσαν στην πλατύστερνη γη Και ο ∆ίας βλέποντας αυτό λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να τηνανακουφίσει από τους ανθρώπους Έτσι λοιπόν υποκίνησε το microεγάλο τρωικό πόλεmicroο για να ελαφρύνει microε το θάνατοτων ανθρώπων τη γη Στην Τροία λοιπόν σκοτώνονταν οι ήρωες και του ∆ία γινόταν το θέληmicroαraquo (αποσπ 1 Allen microτφρΛουκία Στέφου από το πρόγραmicromicroα της παράστασης Eυριπίδης Eλένη Θέατρο του Nότου Eπιδαύρια 1996)

64 Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάmicroα υπήρξε ηπροϋπόθεση πραγmicroατοποίησης των σχεδίων των θεών

122 Επινόηση του Ευριπίδη είναι η εκδοχή ότι ο Αχιλλέας ήταν ένας από τους microνηστήρες της Ελένης και ότι πήρε microέροςστον πόλεmicroο γοητευmicroένος από την οmicroορφιά της Σύmicroφωνα όmicroως microε τις περισσότερες microυθολογικές εκδοχές ο Αχιλ-λέας ήταν ακόmicroη παιδί όταν έγιναν οι γάmicroοι της Ελένης

148 Aναφέρεται στο Άργος είτε γιατί εκεί βασίλευε ο Aγαmicroέmicroνονας είτε γιατί ευνοεί την επικράτεια των Aτρειδών162 Συνηθισmicroένος τρόπος έκφρασης του Ευριπίδη που σατίρισε ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ 1443-1451) και

στους Αχαρνής (στ 345-401)170 Υποστηρίζεται (Dale) ότι οι microακρινές περιπλανήσεις του Τεύκρου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να φαίνεται φυσική στο

κοινό η εξήγηση που δίνει για την άφιξή του Παράλληλα ελπίζει ότι η φιλική άγνωστη γυναίκα θα λειτουργήσει ωςπρόξενος δηλ ως ο συνηθισmicroένος διαmicroεσολαβητής για κάποιον που ερευνά τους χρησmicroούς Η Ελένη όmicroως πουσυνειδητοποιεί καθυστερηmicroένα τον άmicroεσο κίνδυνο που τον απειλεί τον διώχνει βιαστικά

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 19

15 Η παραποmicroπή γίνεται στο πρωτότυπο

Oι αριθmicroοί παραπέmicroπουν στους στίχους της microετάφρασης

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

20 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1η ΣΚΗΝΗ

1 Παρουσιάζοντας ο Ευριπίδης στον Πρόλογο τον Πρωτέα και την οικογένειά του είτε υιοθετεί συγκεκριmicroένες microυθολογι-κές παραδόσεις είτε επινοεί τη δική του εκδοχήα) Με τη βοήθεια των Σχολίων και του Λεξικού Προσώπων της Mυθολογίας να εντοπίσετε τα στοιχεία που αντλεί από την

παράδοση και αυτά που επινοεί ο ίδιοςβ) Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει microε αυτόν το συγκεκριmicroένο τρόπο την οικογένεια του Πρωτέα Ποιες προσδοκίες δηmicroιουρ-

γούνται στο θεατήαναγνώστη της τραγωδίας (ποιητής και microυθική παράδοση)

2 Ο Ευριπίδης θεωρείται ότι αmicroφισβητεί την παραδοσιακή αντίληψη των ανθρώπων σχετικά microε τους θεούς και γενικότερατην άκριτη αποδοχή του microυθικού παρελθόντος ∆ιακρίνετε στα λόγια της Ελένης τέτοια στοιχεία αmicroφισβήτησης Πώςεmicroφανίζονται οι θεοί στο πρώτο microέρος του Προλόγου (σκεπτικισmicroός θεολογία στον Eυριπίδη)

3 Ο Αριστοφάνης στις Θεσmicroοφοριάζουσες σατιρίζει την Ελένη του Ευριπίδη Ποια είναι τα στοιχεία που παρωδεί microε τουςακόλουθους στίχους (ποιητική τέχνη Eυριπίδη)

α) [Ένας συγγενής του Ευριπίδη περιmicroένοντας την παρέmicroβαση του ποιητή για να τον σώσει από τις γυναίκες που τοναπειλούν]Πάει έχω αλληθωρίσει απrsquo το καρτέρικι αυτός ακόmicroα Τι να τον microποδίζει[hellip] Με ποιο άλλο δράmicroα του να τον φέρω Ξέρω ξέρωθα γίνω η νέα κι αλλόκοτή του Ελένη[hellip]

β) Να ο ποταmicroός microε τις ωραίες τις Νύmicroφεςο Νείλος που ποτίζει αυτός για το έθνοςτης microελαψής συρmicroαίας κι όχι η ψιχάλατου ∆ία τους κάmicroπους της λευκής Αιγύπτου[hellip]

γ) Η ξακουσmicroένη η Σπάρτη είναι η δική microου πατρίδαhellipΚαι το όνοmicroά microου Ελένη[hellip] και χάθηκαν ψυχές για microένα πλήθος στου Σκάmicroαντρου τις όχθες [hellip]Είmicrorsquo εγώ εδώ τώραΜα ο δόλιος microου ο άντρας αχ δεν ήρθε ακόmicroα(microτφρ Θ Σταύρου)

4 Ο Ρωmicroαίος λυρικός ποιητής Οβίδιος (1ος αι πΧ-1ος αι microΧ) σε ένα έργο του που ονόmicroασε Επιστολές Ηρωίδωνπαρουσιάζει διάσηmicroες γυναίκες της microυθικής εποχής να στέλνουν επιστολές στους συζύγους ή τους φίλους τους Σε microιατέτοια φανταστική επιστολή γράφει η Πηνελόπη στο σύζυγό της Οδυσσέα που τον περιmicroένει είκοσι χρόνια (OvidiusHeroides 1-14 87-89 και 110 microτφρ X Pάmicromicroος)Το γράmicromicroα αυτό στο στέλνει η Πηνελόπη σου ΟδυσσέαΤίποτα όmicroως να microη microου απαντήσεις ο ίδιος νά rsquoρθειςΕρείπια είναι βέβαια η Τροία η microισητή στις ∆αναΐδες κόρεςδεν άξιζε τόσο ο Πρίαmicroος κι ολόκληρη η ΤροίαΑχ microακάρι τότε που ο Πάρης ο ξελογιαστήςστη Σπάρτη microε τα πλοία του ταξίδευενα rsquoχε πνιγεί στα microανιασmicroένα κύmicroατα∆ε θα βρισκόmicroουν τότε κρύα στο ορφανό κρεβάτι microου

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

E Y P I Π I ∆ H Eλένη 21B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ

κι ούτε παρατηmicroένη θα rsquoκλαιγα που αργά περνάν οι microέρεςΚι ούτε τα χέρια microου όταν προσπαθώ να ξεγελάσω τις microακριές νύχτεςο αργαλειός θα κούραζε σαν να rsquomicroαι χήρα φτωχή[]Μνηστήρες απrsquo το ∆ουλίχι τη Σάmicroη και αυτοί που έστειλε η Ζάκυνθος πλήθος πολυέξοδο microε πολιορκούν και βασιλεύουν ανεmicroπόδιστα στο παλάτι σου[]Έλα γρήγορα λιmicroάνι κι άσυλο των αγαπηmicroένων σου

Αν η Ελένη η ηρωίδα του έργου microας έστελνε κι αυτή microια επιστολή στο Μενέλαο τι πιστεύεις ότι θα του έγραφε(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ήθος Eλένης)

2η ΣΚΗΝΗ

1 Αντικρίζοντας ο Τεύκρος την Ελένη αποκαλύπτει το microίσος που έτρεφε γιrsquo αυτήν ο ίδιος αλλά και όλοι οι Έλληνες Αυτήη εκδήλωση αντιπάθειας νοmicroίζετε ότι αναιρεί τα αρχικά συναισθήmicroατα των θεατών για την Ελένη (έλεος) Πόσο επηρεά-ζει κατά τη γνώmicroη σας την τραγικότητα της ηρωίδας (τραγικότητα ηρώων ndash συναισθήmicroατα θεατών)

2 Υποστηρίζεται ότι οι ήρωες του Ευριπίδη laquoσπαράσσονται από ηθικές και ψυχολογικές εντάσειςraquo Μπορείτε να εντοπίσε-τε στο κείmicroενο ορισmicroένες φράσεις ενδεικτικές των εντάσεων αυτών (ήθος ηρώων)

3 Το παιχνίδι ανάmicroεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι στην άγνοια και στη γνώση συνεχίζεται microέχρι το τέλος του Προλόγου Ούτεη Ελένη ούτε ο Τεύκρος πλησίασαν περισσότερο στην πραγmicroατική αλήθεια των καταστάσεων Αντίθετα τώρα πια αποmicroα-κρύνθηκαν περισσότερο από αυτήν καθώς διακατέχονται από βεβαιότητες που είναι εντελώς ανυπόστατες Πού αποβλέ-πει κατά τη γνώmicroη σας ο ποιητής microε αυτή την τεχνική Γιατί αφήνει τελικά τον Τεύκρο να φεύγει αγνοώντας ότι συνάντησετην Ελένη Από την άλλη microεριά γιατί η Ελένη εκλαmicroβάνει ως αναmicroφισβήτητη αλήθεια τη φήmicroη για το χαmicroό του Μενέλαου(είναι vs φαίνεσθαι ndash γνώση vs άγνοια)

1η ndash 2η ΣΚΗΝΗ

1 Ο Ευριπίδης στην Ελένη αξιοποιεί το laquoείδωλοraquo Να εξετάσετε α) πώς αυτό συνδέεται microε το δόλο των θεών β) πώς συmicro-βάλλει στην πλοκή του microύθου (είδωλο)

2 Πίσω από τις προσωπικές περιπέτειες των τραγικών ηρώων (Ελένης-Τεύκρου) στον Πρόλογο υπάρχει σαν σταθερό φόντοτο θέmicroα του πολέmicroου Να αναζητήσετε όλα τα στοιχεία που δείχνουν τη στάση του ποιητή απέναντι στον πόλεmicroο και να προ-σπαθήσετε να τη συνδέσετε microε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που διδάχθηκε η συγκεκριmicroένη τραγωδία (πόλεmicroος)

3 Από το ∆ία και τη Λήδα έως το Θεοκλύmicroενο και την Ελένη Στον Πρόλογο ο Ευριπίδης microας έδωσε ένα πλήθος από πλη-ροφορίες που καλύπτουν ένα microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ξαναγράψτε τις δηmicroιουργώντας microια νέα σύνθεση πχ έναπαραmicroύθι που θα διηγηθείτε σε κάποιους άλλους (δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

4 Ας υποθέσουmicroε ότι η τάξη σας αποφάσισε να ανεβάσει microια διασκευή της Ελένης Επιχειρήστε να διασκευάσετε τον Πρόλογο(δηmicroιουργικό γράψιmicroο ndash ∆οmicroή και Λειτουργία Προλόγου)

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π P O Λ O Γ O Σστ 1-191

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

paraAPOcentOtradeστ 192-436

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 164-385)A[partsect] t IgraveAcircAacuteiquestIumlˆOacute agravemacrcurrenˆOacute IcircmiddotUgravemiddotsbquomiddotIumlIumlOcircIgravecurrenOacutemiddot IgravecurrenAacutemiddotOacute OcircrIcircUgraveOcircOacute

OcircOumlOcircOacute ecircIgraveEgraveIumlIumlmiddotıaacute AacutefiOcircOacute j UgraversaquoOacutemiddot IgraveOcircUumlUcircmiddotOacute acirccurrenIumlıˆ 165

permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute j ıUacutelsaquoOacuteOcircEgrave˜ j currenOacuteıAcircUcircEgraveOacute middotaringmiddotOuml

UgraveAcircUacuteOcircEcircfiUacuteOcircEgrave OacuteAcirciquestOacuteEgravepermilAcirc˜ [UcircUgraveUacute middot]

middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave AtildeıOcircOacutee˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

tradeAcircEgraveUacuteEacuteOacuteAcirc˜ Acircuacuteırsquo acircIgraveOcircOuml˜

AacutefiOcircEgrave˜ IgravefiIumlOcircEgraveUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircmiddotEgrave sectrsaquosbquo˘Oacute 170

IumlˆUgraveeOacute j UcircDaggerUacuteEgraveAacuteAacutemiddot˜ j

EcircfiUacuteIgraveEgraveAacuteAacutemiddot˜ middotaringIumlrsaquoOacuteOcircEgrave˜ IcircmiddotIcircOcircOuml˜

UgraveOcircOuml˜ acircIgraveOcircOumlUcircEgrave UcircDaggerOacuteOcircmacrmiddot permiliquestIcircUacute˘middot

iquestıAcircUcircEgrave iquestıAcircmiddot IgravecurrenIumlAcircUcircEgrave IgravecurrenIumlAcircmiddot

IgraveOcirc˘UcircAcircOumlmiddot ıUacuteEumlOacutelsaquoIgravemiddot-

UcircEgrave Iacute˘OacuteˆEgravepermiliquest currenIgravebdquomiddotEgraveUgraveAcirc

ordmAcircUacuteUcirccurrenEcircmiddotUcircUcircmiddot EcircOcircOacutersaquomiddot macriquestUacuteEgraveUgravemiddot˜ 175

yenOacutersquo acircd permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave middotUacutersquo acircIgravecurrenıAcircOacute ntildee

IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot OacuteDaggermacrEgravemiddot middotEgraveAumlOacutemiddot

OacutecurrenIcirc˘UcircEgraveOacute ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IumliquestsbquoEumlEgrave

Atilderadicƒradictrade

Icirc˘middotOacuteOcircAcircEgravepermilb˜ agraveIgraveEcircrsquo asymppermilˆUacute [middotOacuteUgrave middot]

oumlUgrave˘macrOcircOacute leIumlEgraveIcirciquest Ugraversquo agraveOacutea macrIumlfimiddotOacute 180

EcircOcircrsaquoOacuteEgraveIcircmiddot˜ ecircIumlrsaquoˆEgrave

currenIumlOcirc˘˜ macrUacute˘UcirccurrenmiddotEgraveUcircEgraveOacute middoteacuteAacutemiddotOuml˜

ıiquestIumlOcirc˘Ucircrsquo

agraveIgraveEcircd permilfiOacutemiddotIcircOcirc˜ oumlUacuteOacuteAcircUcircEgraveOacuteOslash

oumlOacuteıAcircOacute OcircaringIcircUgraveUacuteeOacute notIgravemiddotpermilOcircOacute oumlIcircIuml˘OcircOacute

ocircIuml˘UacuteOcircOacute oumlIumlAcircAacuteOcircOacute notUgraveEgrave OcircUgraversquo oumlIumlmiddotIcircAcircOacute 185

(ndash ndash ˘) middotaringiquestAacuteIgravemiddot-

UcircEgrave UcircUgravecurrenOacuteOcirc˘Ucircmiddot OacuteDaggerIgraveEcircmiddot UgraveEgrave˜

Ocircxmiddot iexclmiddotU˜ ugraveUacuteAcircUcircEgrave Ecirc˘Aacuteiquestpermilmiddot

AacuteiquestIgraveˆOacute icircAcircOumlUcircmiddot AacuteOcircAcircUacutefiOacute ntildee permilb

currenUgraveUacuteEgraveOacutemiddot AacuteDaggermiddotIumlmiddot IcircIumlmiddotAacuteAacutemiddotOumlUcircEgrave

paramiddotOacutee˜ agraveOacutemiddotsbquoOcircAumlEgrave AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ 190

[partsect] t ılsaquoUacutemiddotIgravemiddot sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ IumliquestUgravemiddot˜ [UcircUgraveUacute sbquo]

^partIumlIumlmiddotOacutersaquopermilAcirc˜ IcircfiUacutemiddotEgrave

OacutemiddotDaggerUgravemiddot˜ infinmacrmiddotEgraveaacuteOacute UgraveEgrave˜

oumlIgraveOcircIumlAcircOacute oumlIgraveOcircIumlAcirc permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘Ucircrsaquo IgraveOcircEgrave EcirccurrenUacuteˆOacuteOslash 195

πIumlrsaquoOcirc˘ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircmiddotEcircmiddotd

˘Uacuted IgravecurrenIumlOcirc˘UcircEgrave permilmiddot˝ˆEgrave

permilEgraversquo acircIgraveb UgraveaOacute OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcircOacute

permilEgraversquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot OcircIumlDaggerOcircOacuteOcircOacute

sectlsaquopermilmiddot permilrsquo acircOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave˜ 200

ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute oumlIumlmiddotsbquoAcircOacute middotaringUcircmacrDagger-

Oacutemiddot˜ acircIgraveAuml˜ ntildersquo agraveIumlAacutecurrenˆOacute

iuml permilrsquo acircIgravee˜ acircOacute ecircIumld OcircIuml˘IumlmiddotOacutec˜

fiUcircEgrave˜ ccedilIumlfiIgraveAcircOacuteOcirc˜ OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

intiquestUcircUgraveOcircUacutefi˜ UgraveAcirc Ucirc˘AacuteAacutefiOacuteOcirc˘ UgraveAcirc 205

permilEgravepermil˘IgraveOcircAacuteAcircOacuteb˜ ocircAacutemiddotIumlIgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜

agraveEcircmiddotOacuteb˜ agraveEcircmiddotOacuteb˜ icircfiIcircUacuteOcircUgravemiddot Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc permiliquestAcircpermilmiddot Aacute˘IgraveOacuteiquestUcircEgraveiquest UgraveAcirc

permilOcircOacutemiddotIcircfiAcircOacuteUgraveOcirc˜ parteacuteUacuteOgrave-

Ugravemiddot OacuteAcircmiddotOacuteEgraveAumlOacute fiOacuteOcircOacute 210

[Atilderadic]middotaringmiddotOuml permilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ OcircIuml˘UcircUgravefiOacuteOcirc˘ [middotOacuteUgrave sbquo]

IgraveOcircrsaquoUacutemiddot˜ UgraveAcirc UcircAuml˜ AacuteDaggerOacutemiddotEgrave

middotaringgOacute permil˘UcircmiddotrsaquoˆOacute UgraveEgrave˜

oumlIumlmiddotmacrAcircOacute oumlIumlmiddotmacrAcircOacute notUgraveAcirc Ucircrsquo acircUgravecurrenIcircAcircUgraveOcirc IgravemiddotUgraveUacutefiıAcircOacute

macrEgraveOcircOacutefimacrUacuteˆEgrave IcircDaggerIcircOacuteOcirc˘ UgraveAcircUacuteaacuteEgrave 215

sumAcircf˜ UacutecurrenˆOacute permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

Ugraversaquo AacuteaUacute ocircAcircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave IcircmiddotIcircaacuteOacute

Ugraversaquo permilrsquo agraveOacutea sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute OcirceacuteIcirc oumlUgraveIumlmiddot˜

IgraveiquestUgraveEumlUacute IgravebOacute OcircuacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

permilrsaquopermil˘Igraveiquest UgraveAcirc centEgravee˜ OcirceacuteIcirc Acirceacute- 220

permilmiddotEgraveIgraveOcircOacuteAcircOuml UgravecurrenIcircAcircmiddot EcircrsaquoIumlmiddot

macrıfiOacutemiddot permilb iquestUgraveUacuteEgraveOcircOacute Ocirceacutemacr iumlUacuteAumlEgrave˜

permilEgravea permilb fiIumlEgravemiddot˜ oumlUacutemacrAcircUgravemiddotEgrave

sbquoiquestIacuteEgrave˜ plusmn UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcircEgraveUcircEgrave

fiUgraveOacuteEgravemiddot middotUacutemiddotpermilrsaquopermilˆUcircEgrave IumlcurrenmacrAcircUcircEgraveOacute 225

iuml permilb Ucirce˜ acircOacute ecircIumld IcircDaggerIgravemiddotUcircrsaquo UgraveAcirc Iumlcurren-

IumlOcircEgraveAcirc sbquorsaquoOcircUgraveOcircOacute Ocirceacutepermilb OcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

iquestUgraveUacuteEgravemiddot IgravecurrenIumlmiddotıUacutemiddot Icircmiddotd UgraveaOacute

AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute ccedilIumlsbquoEgraveAcircOuml

[partsect] EcircAcircUuml EcircAcircUuml Ugraversaquo˜ j ordmUacute˘AacuteaacuteOacute [AcircˆEgravepermil]

j Ugraversaquo˜ ^partIumlIumlmiddotOacutersaquomiddot˜ agravee macrıOcircOacutee˜ 230

oumlUgraveAcircIgraveAcirc UgraveaOacute permilmiddotIcircUacute˘fiAcircUcircUcircmiddotOacute

πIumlrsaquoˆEgrave AcircDaggerIcircmiddotOacute

oumlOacuteıAcircOacute iumlIumlfiIgraveAcircOacuteOcircOacute UcircIcirciquestEcircOcirc˜

Ucirc˘OacutemiddotUacuteIgravefiUcircmiddot˜ iuml paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddot˜

oumlIumlAcirc˘UcircAcirc sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆEgrave IumliquestUgravemiddotEgrave

UgraveaOacute acircIgraveaOacute acircEcircrsquo eumlUcircUgraversaquomiddotOacute 235

[acircd Ugravee permil˘UcircUgrave˘macrcurrenUcircUgravemiddotUgraveOcircOacute

IcirciquestIumlIumlOcirc˜ oacute˜ leIumlOcircEgrave AacuteiquestIgraveˆOacute acircIgraveaacuteOacute]

plusmn UgraveAcirc permilfiIumlEgraveOcirc˜ ecirc OcircIuml˘IcircUgravefiOacuteOcirc˜ intDaggerUacuteEgrave˜

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

24 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centmiddotOacutemiddot˝permilmiddotEgrave˜ ocircAacuteOcirc˘Ucircmiddot ıiquestOacutemiddotUgraveOcircOacute [paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgrave˜]Oslash

t UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ 240

ecirc permilb macrUacute˘UcirccurrenOcircEgrave˜ ıUacutefiOacuteOcircEgraveUcircEgrave

centEgravee˜ ntildemiddotAacuteIcirciquestIumlEgraveUcircIgravemiddot UcircAcircIgraveOacuteeOacute

neprodUacutemiddot UgraveeOacute egraveIcircDaggerOcirc˘Oacute

oumlAcircIgravebdquoAcirc ordfmiddotEgraveiquestpermilOcirc˜ AacutefiOacuteOcircOacuteOslash

not˜ IgraveAcirc macrIumlOcircAcircUacutea permilUacuteAcircOcircIgravecurrenOacutemiddotOacute oumlUcircˆ currenIumlˆOacute

regfipermilAcircmiddot currenUgravemiddotIumlmiddot AtildemiddotIumlIcircrsaquoOcircEgraveIcircOcircOacute 245

oacute˜ infinıiquestOacutemiddotOacute IgravefiIumlOcircEgraveIgraversquo

agraveOacutemiddotUacuteiquestUcircmiddot˜ permilEgraversquo middotaringıcurrenUacuteOcirc˜

UgraveiquestOacutepermilAcirc AacutemiddotOumlmiddotOacute Acircaring˜ ocircOacuteOcircIumlsbquoOcircOacute

oumlUacuteEgraveOacute oumlUacuteEgraveOacute UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddotOacute oumlıAcircUgraveOcirc

paraUacuteEgravemiddotIgraversaquopermilmiddotEgraveUcircEgraveOacute ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜

Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot middotUacutea tradeEgraveIgraveOcirc˘OacuteUgraversaquoOcircEgrave˜ regOcircmiddotOumlUcircEgrave 250

IgravemiddotbdquorsaquopermilEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave EcirciquestUgraveEgraveOacute

[Atilderadic]oumlmacrAcircEgrave˜ IgravebOacute agraveIumlAacuteAcircrsaquoOacutersquo OcircrpermilmiddotOslash UcircDaggerIgraveEcircOcircUacuteOcircOacute permilcurren UgraveOcircEgrave

oacute˜ regAumlEgraveUcircUgravemiddot UgraveagraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotOumlmiddot UgraveOcircUuml sbquorsaquoOcirc˘ EcirccurrenUacuteAcircEgraveOacute

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ UgraversaquoOacuteEgrave fiUgraveIgraveˆEgrave Ucirc˘OacuteAcirc˙DaggerAacuteEumlOacute 255

pUacutersquo igrave UgraveAcircIcircOcircUumlUcirciquest Igraversquo oumlUgraveAcircIcircAcircOacute agraveOacuteıUacuteOgraveOcircEgrave˜ UgravecurrenUacutemiddot˜

[Aacute˘Oacutec AacuteaUacute Ocircucircırsquo ^partIumlIumlEumlOacuted˜ OcircucircUgraveAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜

UgraveAcircUumlmacrOcirc˜ OacuteAcircOcircUcircUcircaacuteOacute IumlAcirc˘IcirceOacute acircIcircIumlOcircmacrAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

acircOacute zEgrave IgraveAcirc sectlsaquopermilmiddotOacute EcircmiddotUcircdOacute acircIcirc centEgravee˜ UgraveAcircIcircAcircOumlOacute]

UgravecurrenUacutemiddot˜ AacuteaUacute iuml sbquorsaquoOcirc˜ Icircmiddotd Ugravea UacuteiquestAacuteIgravemiddotUgraversquo acircUcircUgraversaquo IgraveOcirc˘ 260

Ugravea IgravebOacute permilEgraversquo neprodUacutemiddotOacute Ugravea permilb Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ middotuacuteUgraveEgraveOcircOacute

Acircuacuteırsquo acircIacutemiddotIumlAcircEgraveEcircıAcircOumlUcircrsquo oacute˜ ocircAacutemiddotIumlIgraversquo middotsıEgrave˜ iquestIumlEgraveOacute

middotuacuteUcircmacrEgraveOcircOacute AcircrpermilOcirc˜ oumlIumlmiddotsbquoOcircOacute agraveOacuteUgraved UgraveOcircUuml IcircmiddotIumlOcircUuml

Icircmiddotd Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ IgravebOacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ L˜ OacuteUumlOacute oumlmacrˆ

nepartIumlIumlEumlOacuteAcirc˜ acircAcircIumliquestıOcircOacuteUgraveOcirc Ugravea˜ permilb Igravec IcircmiddotIcirca˜ 265

oumlUcircˆEgrave˙OcircOacute œUcircAcircUacute Ugravea˜ IcircmiddotIcirca˜ UcircOgraveEgrave˙Ocirc˘Ucircrsaquo IgraveOcirc˘

notUcircUgraveEgrave˜ IgravebOacute OcircsOacute acirc˜ IgraversaquomiddotOacute agraveOcircsbquoIumlcurrenˆOacute UgraveDaggermacrEumlOacute

Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute IcircmiddotIcircOcircUumlUgravemiddotEgrave sbquomiddotUacutef IgravecurrenOacute OcircaringUcircUgravecurrenOcircOacute permilEgraversquo notIgraveˆ˜Oslash

igraveIgraveAcircOuml˜ permilb OcircIumlIumlmiddotOuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutemiddotOuml˜ acircAacuteIcircAcircrsaquoIgraveAcircımiddot

UacuteaacuteUgraveOcircOacute IgravebOacute OcirceacuteIcirc OcircsUcircrsquo ocircpermilEgraveIcircfi˜ AcircaringIgraveEgrave permil˘UcircIcircIumlAcirclsaquo˜Oslash 270

Icircmiddotd UgraveOcircUumlUgraveOcirc IgraveAcircOuml˙OcircOacute UgraveEacute˜ agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ IcircmiddotIcircfiOacute

notUcircUgraveEgrave˜ Ugravea Igravec UacuteOcircUcircfiOacuteUgravemiddot IcirccurrenIcircUgraveEumlUgravemiddotEgrave IcircmiddotIcirciquest

oumlAcircEgraveUgravemiddot middotUgraveUacutersaquopermilOcirc˜ ıAcircOcircrsaquo Igraversquo agraveEcircEgravepermilUacuteDaggerUcircmiddotOacuteUgraveOcirc AacuteEacute˜

acirc˜ sbquoiquestUacutesbquomiddotUacutersquo otildeıEuml Icircmiddotd EcircrsaquoIumlˆOacute UgraveEumlUgraveˆIgravecurrenOacuteEuml

permilOcircDaggerIumlEuml IcircmiddotıcurrenUcircUgraveEumlIcircrsquo OcircsUcircrsquo acircIumlAcirc˘ıcurrenUacuteˆOacute ocircOcircOslash 275

Ugravea sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteˆOacute AacuteaUacute permilOcircUumlIumlmiddot iquestOacuteUgravemiddot IumlcOacute eumlOacutefi˜

ocircAacuteIcirc˘Uacutemiddot permilrsquo ge IgraveOcirc˘ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ uumlmacrAcircEgrave IgravefiOacuteEuml

fiUcircEgraveOacute Ocircırsquo geIacuteAcircEgraveOacute Icircmiddotd Igraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacuteAcircEgraveOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute

acircAcircd UgravecurrenıOacuteEumlIcircAcircOacute OcircyUgraveOcirc˜ OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo oumlUcircUgraveEgrave permillsaquo

IgravelsaquoUgraveEumlUacute permilrsquo ugraveIumlˆIumlAcirc Icircmiddotd EcircOcircOacuteAcircf˜ middoteacuteUgraveEacute˜ acircAacuteOgrave 280

agravepermilrsaquoIcircˆ˜ IgravecurrenOacute agraveIumlIumla UgraveocircpermilEgraveIcircOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo acircIgravefiOacute

m permilrsquo agraveAacuteIumliquestEgraveUcircIgravemiddot permilˆIgraveiquestUgraveˆOacute acircIgravefiOacute Ugraversquo oumlEcirc˘

ı˘AacuteiquestUgraveEumlUacute ocircOacutemiddotOacutepermilUacuteOcirc˜ OcircIumlEgravea middotUacuteıAcircOacuteAcircDaggerAcircUgravemiddotEgrave

Ugraveg UgraveOcircUuml centEgravee˜ permilb IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteˆ centEgraveOcircUcircIcircfiUacuteˆ

OcirceacuteIcirc acircUcircUgravefiOacute agraveIumlIumla iquestOacuteUgraversquo oumlmacrOcirc˘Ucircmiddot permil˘UcircUgrave˘macrEacute 285

UgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgraveOacute UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocircucirc

[Ugravee permilrsquo oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircUumlUgraversquo Acircaring IgravefiIumlOcircEgraveIgraveAcircOacute acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute

IcircIumllsaquoEgraveıUacuteOcircEgrave˜ iOacute AcircaringUacuteAacuteOcircrsaquoIgraveAcircUcircımiddot UgravecOacute ntildersquo πIumlrsaquoˆEgrave

permilOcircIcircOcircUumlOacuteUgraveAcirc˜ ^partIumlcurrenOacuteEumlOacute ordfAcircOacutecurrenIumlAcircOgrave Igraversquo acircIumlıAcircOumlOacute IgravecurrenUgravemiddot

Acircaring IgravebOacute AacuteaUacute ouml˙Euml fiUcircEgrave˜ agraveOacuteAcircAacuteOacuteOgraveUcircıEumlIgraveAcircOacute ocircOacute 290

Acircaring˜ IacuteDaggerIgravesbquoOcircIumlrsquo acircIumlıfiOacuteUgraveAcirc˜ L EcircmiddotOacuteAcircUacutea IgravefiOacuteOcircEgrave˜ iOacute qOacute

OacuteUumlOacute permilrsquo OcircucircUgraveAcirc UgraveOcircUumlUgraversquo oumlUcircUgraversquo OcircucircUgraveAcirc Igravec UcircˆıEacuteEgrave OcircUgraveAcirc]

Ugraversaquo permilEacuteUgraversquo oumlUgraveEgrave ˙aacute UgraversaquoOacutersquo ntildeOcircIumlAcircrsaquoOcircIgravemiddotEgrave UgraveDaggermacrEumlOacute

AacuteiquestIgraveOcirc˘˜ eumlIumlOcircIgravecurrenOacuteEuml UgraveaacuteOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute ntildemiddotIumlIumlmiddotAacutea˜

IgraveAcircUgraversquo agraveOacutepermilUacutee˜ OcircaringIcircAcircOumlOacute sbquomiddotUacutesbquoiquestUacuteOcirc˘ Uacutee˜ IumlOcirc˘UcircrsaquomiddotOacute 295

UgraveUacuteiquestAcirc˙middotOacute yen˙Ocirc˘Ucircrsquo agraveIumlIumlrsquo notUgravemiddotOacute fiUcircEgrave˜ EgraveIcircUacutee˜

Iacute˘OacuteEacuteEgrave Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo Icircmiddotd Ugravee UcircaacuteIgraversquo acircUcircUgravedOacute EgraveIcircUacutefiOacute

[ımiddotOacuteAcircOumlOacute IcircUacuteiquestUgraveEgraveUcircUgraveOcircOacuteOslash aacute˜ ıiquestOacuteOcircEgraveIgraversquo iOacute OcircsOacute IcircmiddotIumlaacute˜

agraveUcircmacrlsaquoIgraveOcircOacuteAcirc˜ IgravebOacute agraveAacutemacrfiOacutemiddotEgrave IgraveAcircUgraveiquestUacuteUcircEgraveOcircEgrave

IcircagraveOacute UgraveOcircOumlUcircEgrave permilOcircDaggerIumlOcircEgrave˜ permil˘UcircUacuteAcircb˜ OacuteOcircIgraversaquo˙AcircUgravemiddotEgraveOslash 300

UcircEcircmiddotAacutemiddotd permilrsquo oumlmacrOcirc˘UcircEgraveOacute AcirceacuteAacuteAcircOacutecurren˜ UgraveEgrave Icircmiddotd IcircmiddotIumlfiOacute

UcircIgraveEgraveIcircUacuteeOacute permilrsquo iuml IcircmiddotEgraveUacutee˜ ocircUacuteUgraversquo agravemiddotIumlIumliquestIacutemiddotEgrave sbquorsaquoOcirc˘]

acirc˜ AacuteaUacute UgraveOcircUcircOcircUumlUgraveOcircOacute otildeIumlıOcircIgraveAcircOacute sbquoiquestıOcirc˜ IcircmiddotIcircaacuteOacuteOslash

middoticirc IgravebOacute AacuteaUacute ocircIumlIumlmiddotEgrave permilEgravea Ugravee IcirciquestIumlIumlOcirc˜ AcirceacuteUgrave˘macrAcircOuml˜

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircAcirc˜ igraveIgraveAuml˜ permilrsquo middoteacuteUgravee UgraveOcircUumlUgraversquo agraveOgraveIumlAcircUcircAcircOacute 305

[Atilderadic] ^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveeOacute acircIumlıfiOacuteırsquo notUcircUgraveEgrave˜ acircUcircUgravedOacute iuml IacutecurrenOacuteOcirc˜

Igravec iquestOacuteUgraversquo agraveIumlEumlıEacute permilOcircIacuteiquestUcircEumlEgrave˜ AcircaringUacuteEumlIcirccurrenOacutemiddotEgrave

[partsect] Icircmiddotd IgravecOacute UcircmiddotEcircaacute˜ Aacutersquo oumlIumlAcircIacutersquo ccedilIumlˆIumlcurrenOacutemiddotEgrave fiUcircEgraveOacute

[Atilderadic]fiIumlIumlrsquo iOacute IumlcurrenAacuteOcircEgraveUgraveOcirc Icircmiddotd permilEgravea bdquoAcirc˘permilaacuteOacute UcircmiddotEcircEacute

[partsect] Icircmiddotd UgraveocircIgravemiddotIumlrsaquoOacute AacuteAcirc UgraveaacuteOacutepermilrsquo agraveIumlEumlıAcircrsaquomiddot˜ oumlEgrave 310

[Atilderadic]acirc˜ Iacute˘IgraveEcircOcircUacuteaOacute AacuteaUacute agraveOacuteUgraved UgraveagraveAacutemiddotıOcircUuml EcirccurrenUacuteEumlEgrave

[partsect] EcircfisbquoOcirc˜ AacuteaUacute acirc˜ Ugravee permilAcircOumlIgravemiddot AcircUacuteEgravesbquomiddotIumlOgraveOacute Igraversquo ocircAacuteAcircEgrave

[Atilderadic]aacute˜ permilrsquo AcirceacuteIgraveAcircOacuteAcircrsaquomiddot˜ UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜ oumlmacrAcircEgrave˜

[partsect] iquestOacuteUgraveAcirc˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave IgraveOcircEgrave IumlcOacute iuml ıEumlUacuteAcircDaggerˆOacute AacuteiquestIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]OcircrUcircırsquo OcircsOacute n permilUacuteAumlUcircOcircOacuteOslash IgraveOacutelsaquoIgravemiddotUgraveOcirc˜ IumlEgraveOcircUumlUcircrsquo lepermilUacutemiddotOacute 315

[partsect] acirc˜ OcircOumlOcircOacute leUacuteAcircEgrave˜ IgraveUumlıOcircOacute j middotUacutemiddotrsaquoOacuteAcircUcircEgraveOacute

[Atilderadic]acircIumlıOcircUumlUcircrsquo acirc˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ m Ugravea iquestOacuteUgraversquo acircrsaquoUcircUgravemiddotUgravemiddotEgrave

UgraveEacute˜ OcircOacuteUgraversaquomiddot˜ iexclEumlUacuteEacuteEgravepermilOcirc˜ acircIcircAacutefiOacuteOcirc˘ IcircfiUacuteEuml˜

˘ıOcircUuml fiUcircEgraveOacute UcirceOacute poundAcircOcircOacutefiEuml˜ AcircuacuteUgraversquo oumlUcircUgraversquo oumlUgraveEgrave

AcircuacuteUgraversquo acircIcircIumlcurrenIumlOcircEgraveAcirc EcirccurrenAacuteAacuteOcirc˜Oslash acircIcircIgravemiddotıOcircUumlUcircmiddot permilrsquo Acircs 320

Uacutee˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ Ugravee macriquestUacuteIgravemiddot UgraveOcircf˜ AacutefiOcirc˘˜ Ugraversquo oumlmacrAcirc

UacutedOacute permilrsquo OcirceacutepermilbOacute ccedilUacuteıaacute˜ AcircaringpermilcurrenOacutemiddotEgrave Ugraversaquo UcircOcircEgrave IumlcurrenOcircOacute

Iuml˘Ocirc˘IgravecurrenOacuteEumlEgrave AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraversquo ocircOacute agraveIumlIumlrsquo acircIgraveOcircd EgraveıOcircUuml

[UgraveiquestEcircOcircOacute IumlEgraveOcircUumlUcircmiddot UgravefiOacutepermilAcirc UcircDaggerIgraveIgraveAcircEgraveIacuteOcircOacute IcircfiUacuteEumlEgrave

notıAcircOacuteAcircUacute AcircuacuteUcircEumlEgrave iquestOacuteUgravemiddotOslash UgraveagraveIumlEumlıEacute EcircUacuteiquestUcircmiddotEgrave 325

oumlmacrOcirc˘Ucircrsquo acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ UgraveOcircOumlUcircpermilAcirc Ugraversaquo sbquoIumlcurrenAcircEgrave˜ UacutefiUcircˆ]

ıcurrenIumlˆ permilb IcircagraveAacuteOgrave UcircOcircEgrave Ucirc˘OacuteAcircEgraveUcircAcircIumlıAcircOumlOacute permilfiIgraveOcirc˘˜

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 25

Icircmiddotd Ucirc˘Igrave˘ıcurrenUcircımiddotEgrave middotUacuteıcurrenOacuteOcirc˘ ıAcircUcircrsaquoUcircIgravemiddotUgravemiddotOslash

Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot AacuteaUacute permilc Ucirc˘IgraveOcircOacuteAcircOumlOacute Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircd macrUacutelsaquo

[partsect] EcircrsaquoIumlmiddotEgrave IumlfiAacuteOcirc˘˜ acircpermilAcircIacuteiquestIgravemiddotOacuteOslash 330

sbquoAumlUgraveAcirc sbquoAumlUgraveAcirc permilrsquo acirc˜ permilfiIgraveOcirc˘˜

agraveAacuteaacuteOacutemiddot˜ acircOacuteUgravee˜ OcircuacuteIcircˆOacute

oacute˜ DaggerıEumlUcircıAcirc UgraveOcircf˜ acircIgraveOcircDagger˜

[Atilderadic]ıcurrenIumlOcirc˘UcircmiddotOacute Ocircucirc IgraveAcirc permild˜ IcircmiddotIumlAcircOuml˜

[partsect] aringg IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ ecircIgravecurrenUacutemiddot 335

UgraversaquoOacutersquo ocircUacutemiddot UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot UgraversaquoOacutemiddot IumlfiAacuteOcircOacute

permilmiddotIcircUacute˘fiAcircOacuteUgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircOcircIgravemiddotEgrave

[Atilderadic]Igravec UacutefiIgravemiddotOacuteUgraveEgrave˜ agraveIumlAacutecurrenˆOacute

UacuteOcircIumliquestIgravesbquomiddotOacutersquo t EcircrsaquoIumlmiddot AacutefiOcirc˘˜

[partsect] Ugraversaquo IgraveOcircEgrave fiUcircEgrave˜ IgravecurrenIumlAcircOcirc˜ oumlUgraveIumlmiddot 340

fiUgraveAcircUacutemiddot permilcurrenUacuteIcircAcircUgravemiddotEgrave EcirciquestOcirc˜ Ugravecurren-

ıUacuteEgraveiquest ırsquo ecircIumlrsaquoOcirc˘ IcirccurrenIumlAcirc˘ıiquest Ugraversquo agraveUcircUgravecurrenUacuteˆOacute

j rsquoOacute OacutecurrenIcirc˘UcircEgrave IcircmiddotUgravea macrıOcircOacutee˜

UgraveaOacute macrUacutefiOacuteEgraveOcircOacute oumlmacrAcircEgrave UgraveDaggermacrmiddotOacute 345

[Atilderadic]acirc˜ Ugravee EcirccurrenUacuteUgraveAcircUacuteOcircOacute UgraversaquoıAcircEgrave

Ugravee IgravecurrenIumlIumlOcircOacute notUgraveEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave

[partsect] Ucircb AacuteaUacute acircIcirciquestIumlAcircUcircmiddot Ucircb permilb IcircmiddotUgravefiIgraveOcircUcircmiddot

UgraveeOacute ntildepermilUacutefiAcircOacuteUgraveEgrave permilfiOacutemiddotIcircEgrave macrIumlˆUacuteeOacute

parteacuteUacuteOgraveUgravemiddotOacute ımiddotOacutefiOacuteUgraveOcirc˜ 350

Acircaring sbquoiquestIacuteEgrave˜ oumlUgrave˘IgraveOcirc˜ agraveOacutepermilUacutee˜

plusmnpermilAcirc IgraveOcircEgrave Ugraversaquo Ugraveiquestpermilrsquo agraveUcircDaggerOacuteAcircUgravemiddot

EcircfiOacuteEgraveOcircOacute middotaringOgraveUacuteEumlIgravemiddot

permilEgravea permilcurrenUacutemiddot˜ ccedilUacutecurrenIacuteOcircIgravemiddotEgrave

j IacuteEgraveEcircOcircIcircUgravefiOacuteOcircOacute permilEgraveˆAacuteIgraveeOacute

middoticircIgraveOcircUacuteUacuteDaggerUgraveOcirc˘ UcircEcircmiddotAacuteAuml˜ 355

middoteacuteUgraveOcircUcircrsaquopermilmiddotUacuteOcircOacute oumlUcircˆ AcircIumliquestUcircˆ permilEgravea UcircmiddotUacuteIcirce˜ plusmnIgraveEgraveIumlIumlmiddotOacute

ıUumlIgravemiddot UgraveUacuteEgrave˙DaggerAacuteOcircEgrave˜ ıAcircmiddotOumlUcircEgrave

UgraveaacuteEgrave UgraveAcirc UcirclsaquoUacutemiddotAacuteAacutemiddot˜ ograveπ-

permilmiddot˜ acircOacutersaquo˙OcircOacuteUgraveEgrave paraUacuteEgravemiddotIgraversaquo-

permilmiddotEgrave OcircUgraversquo agraveIgraveEcircd sbquoOcirc˘UcircUgraveiquestıIgraveOcirc˘˜

[Atilderadic]ocircIumlIumlOcircUcircrsquo agraveOcircUgraveUacuteOcirca IcircmiddotIcircaacuteOacute 360

AacutecurrenOacuteOcircEgraveUgraveOcirc Ugravee permilb UcirceOacute AcirceacuteUgrave˘macrcurren˜

[partsect] aringg UgraveiquestIumlmiddotEgraveOacutemiddot ∆UacuteOcircrsaquomiddot

permilEgraversquo oumlUacuteAacutersquo ocircOacuteAcircUacuteAacutersquo ugraveIumlIuml˘UcircmiddotEgrave IgravecurrenIumlAcirciquest Ugraversquo oumlUgraveIumlmiddot˜

Ugravea permilrsquo acircIgravea permilaacuteUacutemiddot intDaggerUacuteEgravepermilOcirc˜ oumlUgraveAcircIcircAcirc

OcircIumlf IgravebOacute middotxIgravemiddot OcircIumlf permilb permiliquestIcircUacute˘OcircOacute 365

ocircmacrAcirciquest Ugraversquo ocircmacrAcircUcircEgrave permiliquestIcircUacute˘middot permiliquestIcircUacute˘UcircEgraveOacute oumlIumlmiddotsbquoAcirc iquestıAcircmiddot

IgravemiddotUgravecurrenUacuteAcirc˜ UgraveAcirc middotOumlpermilmiddot˜ ugraveIumlAcircUcircmiddotOacute

agravee permilb middotUacuteıcurrenOacuteOcircEgrave IcircfiIgravemiddot˜ ouml-

ıAcircOacuteUgraveOcirc UcircDaggerAacuteAacuteOcircOacuteOcircEgrave OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute tradeIcircmiddotIgraveiquestOacutepermilUacuteEgraveOcircOacute

agraveIgraveEcircd ordmUacuteDaggerAacuteEgraveOcircOacute OcircrpermilIgravemiddot

sbquoOcircaOacute sbquoOcircaOacute permilrsquo ^partIumlIumla˜ (middotrrsquo) 370

acircIcircAcircIumliquestpermilEumlUcircAcircOacute agraveOacuteOcircUgravefiUgrave˘IacuteAcircOacute

acircd permilb IcircUacutemiddotUgraved macrcurrenUacutemiddot˜ oumlıEumlIcircAcircOacute

ugraveOacute˘macrEgrave permilrsquo ecircmiddotIumlfimacrUacuteOcircmiddot AacutecurrenOacute˘Oacute

oumlpermilAcirc˘UcircAcircOacute EcircOcircEgraveOacutersaquomiddotEgraveUcircEgrave IumlmiddotAacutemiddotOuml˜

t IgraveiquestIcircmiddotUacute infinUacuteIcircmiddotpermilrsaquomiddotEgrave OcircUgraveb middotUacuteıcurrenOacuteAcirc 375

intmiddotIumlIumlEgraveUcircUgraveOcircOuml centEgravee˜ L IumlAcircmacrcurrenˆOacute agravecurren-

sbquomiddot˜ UgraveAcircUgraveUacutemiddotsbquoiquestIgraveOcircUcircEgrave Aacute˘rsaquoOcircEgrave˜

oacute˜ OcircIumlf IcircEumlUacutee˜ acircIgraveAuml˜ oumlIumlmiddotmacrAcirc˜ IumlcurrenOcircOacute

ecirc IgraveOcircUacuteEcircAumlEgrave ıEumlUacuteaacuteOacute IumlmiddotmacrOacuteOcircAacute˘rsaquoˆOacute

ugraveIgraveIgravemiddotUgraveEgrave IumliquestsbquoUacuteˆEgrave UcircmacrEacuteIgravemiddot IumlAcircmiddotrsaquoOacuteEuml˜

acircIacutemiddotIumlIumliquestIacutemiddotUcircrsquo ocircmacrıAcircmiddot IumlDaggermiddot˜Oslash 380

ocircOacute Ugravecurren OcircUgraversquo ograveinfinUacuteUgraveAcircIgraveEgrave˜ acircIacuteAcircmacrOcircUacuteAcircDaggerUcircmiddotUgraveOcirc

macrUacute˘UcircOcircIcirccurrenUacutemiddotUgraversquo oumlIumlmiddotEcircOcircOacute ordfcurrenUacuteOcircOcirc˜ ∆EgraveUgravemiddotOacutersaquopermilmiddot IcircOcircDaggerUacutemiddotOacute

IcircmiddotIumlIumlOcircUcircDaggerOacutemiddot˜ leOacuteAcircIcircAcircOacuteOslash Ugravee permilrsquo acircIgraveeOacute permilcurrenIgravemiddot˜

uumlIumlAcircUcircAcircOacute uumlIumlAcircUcircAcirc currenUacuteAacutemiddotIgravemiddot centmiddotUacutepermilmiddotOacutersaquomiddot˜

ccedilIumlOcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ 385

Με τη διδασκαλία της Παρόδου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε την Πάροδο ως ένα από τα κατά ποσόν microέρη της τραγωδίας να επισηmicroάνουmicroε τη microορφήδοmicroή της στη

συγκεκριmicroένη τραγωδία τη σύνδεση αυτής της microορφής microε το περιεχόmicroενο της Παρόδου και να συνειδητοποιήσουmicroε τηλειτουργία της ως συνθετικού στοιχείου της τραγωδίας

2 Να γνωρίσουmicroε ένα βασικό στοιχείο της τραγωδίας το Χορό να επισηmicroάνουmicroε ορισmicroένα γενικά χαρακτηριστικά του(σύσταση ρόλος θεατρικότητα) και να τα αναζητήσουmicroε στο συγκεκριmicroένο Χορό της Ελένης

3 Να διευρύνουmicroε τη microελέτη της βασικής ηρωίδας της Ελένης (τραγικότητα συναισθηmicroατική πορεία δραmicroατικές προε-κτάσεις)

4 Να επισηmicroάνουmicroε το παθητικό στοιχείο και τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις ως στοιχεία του ευριπίδειου έργου και να τασυζητήσουmicroε

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

26 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Ξεκινώντας την παρουσίαση της Παρόδου καλό είναι να θυmicroηθούmicroε από την laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και την ενότητα που ανα-φέρεται στα laquoΜέρη της Τραγωδίαςraquo τα κατά ποσόν microέρη (διαλογικάεπικά ndash λυρικάχορικά) Εδώ microας ενδιαφέρουν ειδικότερα θέmicroατα ορολογίας πάροδος κοmicromicroός λυρικά microέρη της τραγωδίας στροφή αντιστροφή επωδός microετάστασις αmicroοιβαίον

microονωδία1

η λειτουργία της παρόδου γενικά η microορφήδοmicroή της συγκεκριmicroένης Παρόδου2

Με αναφορές στον Πρόλογο (διαλογικόεπικό στοιχείο) και σύγκριση microε αυτόν επιδιώκουmicroε να γίνει κατανοητό ότι laquoη

τραγωδία είναι microια σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείωνraquoΑς έχουmicroε υπόψη microας ότι σε κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα (πχ στη λειτουργία των λυρικών microερών στην τραγωδία

στο αmicroοιβαίον κτλ) θα επανέλθουmicroε στα Στάσιmicroα και στη σκηνή της Αναγνώρισης οπότε σε αυτήν τη φάση microάς ενδιαφέρειmicroια απλή επισήmicroανση ώστε οι microαθητές να εξοικειωθούν microε τους όρους και να εισαχθούν σιγά σιγά στη microεταγλώσσα τουδράmicroατος Επίσης για ορισmicroένους όρους είναι microια καλή ευκαιρία να microάθουν οι microαθητές microας να χρησιmicroοποιούν το laquoΛεξικόΌρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου τους

Η ενασχόλησή microας microε τη microορφή της Παρόδου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Στην πρώτη τους επαφή microε τα λυρικά microέρη είναισηmicroαντικό να συνειδητοποιήσουν οι microαθητές ότι διαβάζουν ένα τραγούδι Οι αναφορές στη microουσική και σε σύγχρονα microοιρο-λόγια θα microας βοηθήσουν σrsquo αυτό

Γενικότερα η ενασχόληση microε τη microορφήδοmicroή της Παρόδου microπορεί να γίνει microε τρόπο που θα βοηθήσει τους microαθητές νασυνειδητοποιήσουν την άρρηκτη σύνδεση microορφής-περιεχοmicroένου Για παράδειγmicroα microελετώντας τη συναισθηmicroατική πορείατης Ελένης (βλ 3ος ∆ιδακτικός Στόχος) θα microπορούσαν οι microαθητές να παρατηρήσουν τη σχέση οδύνη κι απελπισία κοmicromicroός (τραγούδι) ρητορική διαmicroαρτυρία και παράπονο ρητορικός microονόλογος (απαγγελία) αγωνία και πάθος microονωδία (τραγούδι)

Επιπλέον δηmicroιουργική microπορεί να αποβεί η σύνδεση των παραπάνω microε τη θεατρική τους διάσταση (στάση ndash κίνηση ndashφωνή ndash χειρονοmicroίες)

1α [η Πάροδος της Ελένης]laquoΗ πάροδος που περιλαmicroβάνει δύο στροφικά ζεύγη και microια επωδό έχει όπως στην Ιφιγένεια Τ χαρακτήρα κοmicromicroού Ύστερα απόένα σύντοmicroο δακτυλικό προοίmicroιο η Ελένη επικαλείται τις Σειρήνες και την Περσεφόνη για να δώσουν τον τόνο στους θρήνους της(α) Με το τέλος της στροφής εmicroφανίζεται ο Xορός που αποτελείται από αιχmicroάλωτες Ελληνίδες (και πάλι θυmicroόmicroαστε την Ιφιγένεια Τ)έρχονται όπως και στον Ιππόλυτο από τον τόπο όπου πλένουν τα ρούχα εκεί άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές και αυτές τις οδήγη-σαν στη σκηνή (α ) Στη δεύτερη στροφή η Ελένη συγκεφαλαιώνει όλη την οδύνη για το διασυρmicroό του ονόmicroατός της για τη microητέρατης για τα αδέλφια της και για τον άντρα της (β) Η αντιστροφή του Xορού είναι microια πιστή ηχώ των λόγων της (β ) και ωστόσο είναιενδεικτική η κλιmicroάκωση από το στ 204 όπου ο Μενέλαος ονοmicroάζεται αγνοούmicroενος ως το στ 226 όπου θεωρείται νεκρός Έτσι καιη Ελένη αργότερα (279 308) υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου microιλεί microε βεβαιότητα για το θάνατο του άντρα της ΣτηνΙφιγένεια ήταν ένα όνειρο εδώ είναι microια φήmicroη που παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας έτσι microεγαλώνει η απόσταση για την πραγmicroατοποί-ηση της αναγνώρισης Την επωδό αυτού του σχεδόν αποκλειστικά τροχαϊκού συστήmicroατος αποτελεί microια microονωδία της Ελένης πουενσωmicroατώνει ξανά σε θρήνο το microοτίβο του Ειδώλου [hellip][hellip] Η πάροδος microαζί microε το microεγάλο ldquoαmicroοιβαίοrdquo (330-385) πλαισιώνει ένα απαγγελτικό κοmicromicroάτι που ανήκει κυρίως στην Ελένη έτσι ώστε δηmicroι-ουργείται ένα είδος τριαδικής σύνθεσης ως την αποχώρηση του Xορού Σε microια microακριά ρήση της Ελένης όπου η ηρωίδα θρηνεί για τη δυσφή-microηση του ονόmicroατός της και το χαmicroό της microητέρας των αδελφών και του άντρα της ο ποιητής microάς δείχνει και πάλι ndashείναι η τρίτη φοράndash την

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 27 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 35 2ο στη σ 37

2 Προοργανωτές στη σ 23 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 οι όροι laquoστροφή ndash αντιστροφή ndash επωδόςraquo στο κείmicroενο της αριστερής σελίδας

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 27

κωmicroική παράλογη κατάσταση που δηmicroιουργήθηκε microε το Είδωλο Ο θρήνος τελειώνει microε την απόφαση της Ελένης να πεθάνει Ύστερα απόmicroια σύντοmicroη στιχοmicroυθία όπου η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου έχει πια microετατραπεί σε βέβαιη είδηση η κορυφαία συmicroβουλεύει την Ελένηνα επαληθεύσει όσα άκουσε για την τύχη του Μενέλαου ρωτώντας τη microάντισσα Θεονόη Ο διάλογος περνά κατευθείαν σε ένα λυρικό ldquoαmicroοι-βαίοrdquo στο οποίο η Ελένη θρηνεί ακόmicroη microια φορά τη microοίρα της και διακηρύττει την απόφασή της να πεθάνει αν ο Μενέλαος δεν ζει πια [hellip]raquo(Lesky 1989 243-245)

1β [κοmicromicroός]laquoΚοmicromicroός Κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητ 122) κοmicromicroός είναι θρήνος κοινός Xορού και από σκηνής Έχει δε ο κοmicromicroός την καταγωγή τουαπό τα στηθοκοπήmicroατα των επιθανάτιων θρήνων Πρβλ Αισχύλ Επτά Επ Θήβ 875 κε Περιωρίσθη όmicroως αργότερα εις τα αmicroοιβαίαάσmicroατα microεταξύ Xορού και ενός ή δύο ηθοποιών Κοmicromicroός υπάρχει πριν από την πάροδον και εις την Ηλέκτραν Ιφιγ Εν Ταύροις καιεις την Μήδειαν Ο κοmicromicroός αυτός της Ελένης οmicroοιάζει πολύ microε εκείνον εις την Ιφιγένεια εν Ταύροις Η οmicroοιότης έγκειται κυρίως ειςτο γεγονός ότι αι δύο ηρωίδες θρηνούν θάνατον ο οποίος δεν συνέβη (βλ ΙΤ 143-169 203-235) Ο Ευριπίδης εδώ ηδύνατο να παρα-λείψει τον κοmicromicroόν και να microας δώση αmicroέσως το πρώτον στάσιmicroον Προτιmicroά όmicroως να προτάξει τον θρήνον αυτόν της Ελένης και τουΧορού διά να καταστήση την θέσιν της Ελένης δραmicroατικωτέραν και τραγικωτέραν microε την επανάληψιν των κακών νέων τα οποία έφε-ρεν ο Τεύκρος [hellip] Χωρίς αmicroφιβολίαν ο κοmicromicroός είναι πολύ microουσικός και microελωδικός Αυτό επιτυγχάνεται microε την επανάληψιν τωνιδίων λέξεων (στ 172-173 195 207 214 331 365 366 384) microε τας ειδυλλιακάς σκηνάς της α και β αντιστροφής και microε τηνεπανάληψιν των νέων τα οποία ήκουσεν από τον Τεύκρονraquo (Παττίχης 1978 207-208)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Βασικό ζητούmicroενο στην ενότητα αυτήν είναι να έρθουν οι microαθητές σε microια πρώτη επαφή microε ένα από τα πιο σπουδαία στοιχείατης τραγωδίας το Xορό Η πρώτη microας γνωριmicroία microε το Xορό microεθοδεύεται στο βιβλίο του microαθητή microε την εξής πορεία δίνουmicroεπληροφορίες τις οποίες αναζητούν οι microαθητές στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο (Πάροδος) και υποθέτουν τη σκηνική παρουσία τουΧορού Εννοείται ότι microια αντίστροφη πορεία στην τάξη (παρατήρηση rarrαναγωγή σε δεδοmicroένο) που θα καθιστούσε το βιβλίοτου microαθητή βιβλίο αναφοράς θα ήταν δηmicroιουργική και εξαιρετικά χρήσιmicroη

Το ενδιαφέρον microας εδώ στρέφεται στα εξής στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του Xορού γενικά στην τραγωδία και ειδικά στην Ελένη3

στη σκηνική παρουσίαση του Xορού4

Οι microαθητές δυσκολεύονται να αντιληφθούν την ιδιότυπη σύσταση του Χορού και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τουΜπορούmicroε να αρχίσουmicroε να συζητάmicroε γιrsquo αυτά microε αφορmicroή συγκεκριmicroένες απεικονίσεις από το AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ όλουτου βιβλίου σχετικά microε το Xορό και τους διαφορετικούς τρόπους microε τους οποίους οι σύγχρονοι σκηνοθέτες αντιmicroετωπίζουντο Xορό στις παραστάσεις του αρχαίου δράmicroατος

Τα γενικά χαρακτηριστικά του Xορού σχετίζονται microε τη σύσταση (τι είναι ο Xορός) και το ρόλο (ποια η λειτουργία του)Σχετικά microε τη σύσταση οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν ότι ο Xορός αποτελεί ένα οmicroοιογενές σύνολο παρατηρώντας καιτις φωτογραφίες των σσ 25 27 35 και να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές συζητώντας για την είσοδο του Χορού τηνκοινή σκευή και την κίνηση (συντονισmicroός) Επιπλέον για microια πιο άmicroεση πρόσληψη microπορούν να φέρουν στο νου τους δικάτους βιώmicroατα από παρόmicroοιες σηmicroερινές καταστάσεις (λιτανείες Επιτάφιος κτλ) Μετά από αυτό microπορούν ως ένα βαθmicroό νασυνειδητοποιήσουν πώς οι ρυθmicroικές κινήσεις και η συνοδεία της microουσικής παράγουν ένα θέαmicroα εντυπωσιακό και πάντωςδιαφορετικό από την εντύπωση που παράγεται από τα διαλογικάεπικά microέρη Με αυτό τον τρόπο το πέρασmicroα στην έννοια τωνλυρικών στοιχείων είναι πιο εύκολο Εδώ microπορεί να γίνει microια απλή επισήmicroανση των στοιχείων αυτών και η αναλυτικότερηπραγmicroάτευσή τους να γίνει στο Β Στάσιmicroο

Η ενασχόληση microε το ρόλο του Xορού (πάνω του καθρεπτίζεται το πάθος των ηρώων και έτσι αποκτά microια πιο αντικειmicroενι-κή διάσταση ο Xορός ως ηχώ της ηρωίδας κτλ) είναι πιο απαιτητική διαδικασία Αρχίζουmicroε να συζητάmicroε microε τους microαθητέςmicroας τη σχέση ατόmicroου-οmicroάδας εντοπίζοντας συγκεκριmicroένα αποσπάσmicroατα (πχ β αντιστροφή) όπου φαίνεται ότι το πάθος τωνηρώων ndashπου οι ίδιοι αντιλαmicroβάνονται ως ατοmicroική περίπτωσηndash στα λόγια του Xορού της οmicroάδας δηλαδή που διαλέγεται microε

3 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 25 1ο και 2ο στη σ 27 2ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 2 ΚΑΙ 6 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

4 AΣ ΓINOYME ΘEATEΣ 1ο και 2ο στη σ 25 1ο στη σ 27 1ο στη σ 33 1ο στη σ 35 ΕΡΩΤΗΣΗ 3

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

28 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

τον ήρωα αποκτά microια ευρύτερη διάσταση Στο θέmicroα αυτό θα επανέλθουmicroε και σε επόmicroενες ενότητες (Στάσιmicroα) ωστόσο είναιχρήσιmicroο να το θίξουmicroε και εδώ

Από το γενικό περνάmicroε στο ειδικό και από το ρόλο του Xορού ευρύτερα στο ρόλο του συγκεκριmicroένου Χορού στην partIumlcurrenOacuteEumlτου Ευριπίδη Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη σύνθεση του συγκεκριmicroένου Χορού (Ελληνίδες αιχmicroάλωτες γυναί-κες) και να κάνουν υποθέσεις για τη σκευή του συνδέοντάς την microε την ταυτότητά του Έτσι διερευνούmicroε το ρόλο που αυτή ηταυτότητα του προδιαγράφει (αιχmicroάλωτες και εξόριστες γυναίκες που αδυνατούν να παρέmicroβουν δραστικά στην εξέλιξη τουδράmicroατος αλλά ταυτιζόmicroενες microε την ηρωίδα microπορούν να συναισθανθούν την τραγικότητά της και να τη συmicroπονέσουν) ∆ου-λεύοντας οι microαθητές στο επίπεδο των προσδοκιών (ποιο ρόλο προδιαγράφει ο ποιητής για το Χορό) microπορούν ήδη από τηνΠάροδο να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις τους Με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και των ερωτήσεων κατανόησης επισηmicroαί-νουmicroε αρχικά το θέmicroα αυτής της συνοmicroιλίας και στη συνέχεια προσπαθούmicroε να κατανοήσουmicroε και σε κάποιο βαθmicroό να ερmicroη-νεύσουmicroε τη στάση του Χορού απέναντι στην ηρωίδα (συmicroπάσχουν microε την ηρωίδα παράλληλα όmicroως αποστασιοποιούνται καιτης δίνουν καθοδηγητική συmicroβουλή) Έτσι οι γυναίκες του Χορού microε τη συmicroβουλή τους δίνουν διέξοδο στην απόγνωση τηςηρωίδας Θα microπορούσαmicroε επιπλέον microε αφορmicroή τις παρεmicroβάσεις του Χορού να αναζητήσουmicroε στοιχεία δραmicroατικής οικονο-microίας Για παράδειγmicroα microπορούmicroε να καλέσουmicroε τους microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη microετάσταση του Χορού Με αυτότον τρόπο αρχίζουν να διερευνούν την κατασκευή του δράmicroατος και microπορούν να κατακτήσουν σταδιακά ένα βασικό κλειδίγια την προσέγγιση του δραmicroατικού κειmicroένου τη λειτουργία της δραmicroατικής οικονοmicroίας

2α [λυρισmicroός των Χορικών ndash ο Xορός]laquoΗ αρχαία στιχουργία στηρίζεται στο microήκος των συλλαβών που διευθετείται σύmicroφωνα microε ορισmicroένους κανόνες Η βασική αρχή του λυρι-σmicroού των χορικών απαιτεί στη στροφή να απαντά η αντιστροφή και τα ρυθmicroικά σχήmicroατα να επαναλαmicroβάνονται [hellip] Προφανώς στην παρά-σταση οι ελιγmicroοί και οι χειρονοmicroίες έκαναν αισθητές αυτές τις αλλαγές κι αυτή τη διάταξη Το πάθος λοιπόν του Xορού συγκρατιότανδαmicroαζόταν άλλαζε σε έργο τέχνης Για microας που microας έmicroειναν microόνο οι λέξεις ndashκαι microάλιστα microε σφαλmicroένη προφοράndash όλη αυτή η τέχνηέχει χαθεί Κι οι σύγχρονες παραστάσεις που microας προσφέρουν κατά τις περιπτώσεις αρmicroονικούς και ψυχρούς περιπάτους ή κάποιαmicroορφή αρχαϊκού και άγριου ρίγους είναι το ίδιο νόθες κι απατηλές Τέλος κι αν ακόmicroη υποθέσουmicroε ότι ξέρουν να διατηρούν τη σωστήισορροπία δεν microπορούν να microας δώσουν παρά microια πλαστή εντύπωση αφού οι ρυθmicroοί του κειmicroένου δεν αναβλύζουν πια κατευθείαν απότη βαρύτητα των λέξεων και των συλλαβών Αυτή η υψηλή αρmicroονία που microεγαλύνει τα λόγια του Xορού εmicroπλουτίζεται microε άλλο microεγαλείοπου εκπηγάζει από τη σηmicroασία των λέξεων Γιατί αυτός ο Xορός που δείχνει τόσο πάθος κι ενδιαφέρον για την έκβαση της πράξηςκαι που όmicroως είναι τόσο ανίκανος να λάβει microέρος σrsquo αυτή δεν microπορεί φυσικά παρά να οπισθοχωρήσει Τις στιγmicroές που δεν κατα-κλύζεται από τα κύmicroατα της τροmicroάρας τον βλέποmicroε να προβληmicroατίζεται Ζητά τις αιτίες Απευθύνεται στους θεούς Προσπαθεί να κατα-λάβει Γιrsquo αυτό συχνά αναπολεί το παρελθόν για να αντλήσει το δίδαγmicroα Προσφέρει λοιπόν στους θεατές νέες προοπτικές τόσο πλού-σιες σε περιεχόmicroενο όσο το επιτρέπει η ευρύτητα του σχήmicroατος Οι στοχασmicroοί του Xορού δίνουν microrsquo αυτό τον τρόπο στην κυρίως πράξηmicroια επιπλέον διάστασηraquo (Romilly 1976 30-31)

2β [ο Xορός ένα οmicroοιογενές σύνολο]laquoΣτην οmicroάδα όταν η σχετική εκδήλωση στοχεύει στη δηmicroιουργία συνόλου και όχι αθροίσmicroατος είναι αυτονόητο ότι το αποτέλεσmicroα επιδιώ-κεται microε την υπαγωγή των επιmicroέρους ερmicroηνευτικών microονάδων σε ένα κοινό πρότυπο που επιβάλλει οmicroοιόmicroορφη χρήση των εκφραστικώνmicroέσων εποmicroένως απόλυτο συντονισmicroό Αυτό φυσικά ακυρώνει κάθε περιθώριο πρωτοβουλίας και αυτοσχεδιασmicroού δυνατότητα που επι-φυλάσσεται microόνο για τον ατοmicroικό ερmicroηνευτή Απλούστατα όταν ένα microέλος της οmicroάδας προχωρήσει σε χρήση αυτής της δυνατότητας αυτό-microατα αποσπάται από το σύνολο και microετασχηmicroατίζεται σε ατοmicroικό ερmicroηνευτή Γιrsquo αυτό κατά την ερmicroηνεία της η οmicroάδα επιλέγει συνήθωςεκφραστικούς τρόπους που επιβάλλουν συντονισmicroό και οmicroοιογένεια επί παραδείγmicroατι για τα φωνητικά microέσα αξιοποιείται ο επεξεργασmicroέ-νος ρυθmicroικός λόγος και microάλιστα τονισmicroένος σε microουσική ενώ για τα κινησιακά η όρχηση ndash δύο τρόποι που δεν επιτελούν πρωταρχικό ρόλοστην ερmicroηνεία του ατόmicroου στον οποίο προσφέρεται το περιθώριο microιας στιγmicroιαίας επινόησης ή microιας ερmicroηνευτικής παραλλαγής Όπως είναιευνόητο αυτές οι βασικές διαφορές στη χρήση εκφραστικών microέσων και τρόπων αντανακλώνται και στα αντίστοιχα microιmicroικά προϊόντα [hellip] Ένααπλό παράδειγmicroα ο ατοmicroικός microιmicroητής microπορεί να αναπαραγάγει πιστότατα microε τις παραmicroικρές κινήσεις και τις εκφραστικές αλλοιώσεις ένανάνθρωπο που θερίζει ένας αριθmicroός θεριστών αν αναπαραχθεί πιστά από microια microιmicroική οmicroάδα το προϊόν συνιστά άθροισmicroα ατόmicroων microε ποι-κίλες εκφραστικές παραλλαγές και όχι απόλυτα συντονισmicroένα microέλη Xορού ndash αυτός συmicroπυκνώνοντας τα επιmicroέρους στοιχεία σε microια συνι-σταmicroένη ουσιαστικά αποδίδει όχι την εικόνα αλλά την ιδέα του θερισmicroού Με δυο λόγια και χωρίς οποιοδήποτε ίχνος οποιασδήποτε αξιο-λόγησης ο ατοmicroικός ερmicroηνευτής έχει τη δυνατότητα να αποδώσει το συγκεκριmicroένο και ειδικό ενώ η οmicroάδα το αφηρηmicroένο και γενικόraquo(Χουρmicroουζιάδης 1998 19-21)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 29

2γ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΑκόmicroα κι όταν ο Xορός έχασε τη σπουδαιότητά του η εναλλαγή ανάmicroεσα στα δύο αυτά στοιχεία [επικό ndash λυρικό] a priori τόσο ανόmicroοια

καθόριζε πάντοτε τη δοmicroή της τραγωδίας Η δράση δεν χωρίζεται σε πράξεις που διακόπτονται από παύσεις αλλά σε επεισόδια στα οποία

παρεmicroβάλλονται τα άσmicroατα του Xορούhellip Και ιδίως τίποτε δεν διαδραmicroατίζεται ποτέ στη σκηνή χωρίς να επέmicroβει ο Xορός ή ο κορυφαίος που

τον εκπροσωπεί για να δώσει έστω και microε λίγα λόγια τη γνώmicroη του για την κατάσταση και τις τελευταίες εξελίξεις της[hellip] Το αποτέλεσmicroα

είναι ένα είδος microόνιmicroης αντίστιξης ανάmicroεσα στη δράση που διεξάγεται στη σκηνή η οποία έθετε αντιmicroέτωπα microεταξύ τους άτοmicroα και στις συλ-

λογικές αντιδράσεις των προσώπων που δεν microπορούσαν να συmicromicroετέχουν Στο βασικό αξίωmicroα microιας τέτοιας δοmicroής λαmicroβάνεται microια απόσταση

σε σχέση microε τη δράση microε την ακριβή έννοια του όρου και προκαλείται microια διεύρυνση σε ότι αντιπροσωπεύει ή υποβάλλει Η δράση των επί

σκηνής ηρώων εξετάζεται microε τα microάτια των εξωτερικών microαρτύρων Το βλέmicromicroα απλώνεται Το νόηmicroα πλουτίζεται [hellip] Η διαδικασία όmicroως που

χαρακτηρίζει τον Ευριπίδη είναι ο τρόπος του να υποβάλλει microια γενικότητα microε τη βοήθεια πολύ συγκεκριmicroένων ατοmicroικών περιπτώσεων Ο

Xορός προσφέρει σαν microέσα από διαδοχικούς καθρέφτες πολλαπλές εικόνες της κατάστασης των ηρώωνraquo (Romilly 1993 219 228)

2δ [ο ρόλος του Xορού]

laquoΚαι είναι γεγονός ότι ο Xορός αυτός που δεν microπορεί να δράσει πρέπει να σχολιάζει διαρκώς το νόηmicroα του κάθε γεγονότος τις ευθύ-

νες των ηρώων του δράmicroατος τα σφάλmicroατα που έγιναν ndash γενικά τη θεϊκή δικαιοσύνη και την ανθρώπινη αδυναmicroία Ο Xορός θέτει

ερωτήmicroατα και αναγκάζει το θεατή όχι microόνο να παρακολουθεί τη δράση αλλά να στραφεί στην ανθρώπινη σηmicroασία που αποκτά αυτή

η δράσηraquo (Romilly 2003 29)

2ε [η ταυτότητα του Xορού]

laquoΈνα από τα αξιοσηmicroείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναί-

κες [hellip] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισmicroένης επιλογής είναι ίσως οι ακόλουθοι α Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσι-

κή δύναmicroη και η ενεργητικότητα αλλά και το ψυχικό σθένος ώστε να microη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγο-

νότων microε κάποια δυναmicroική παρέmicroβαση ή πρωτοβουλία [hellip] β Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν microπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος

ώστε microε την έκφραση microιας άποψης την παροχή microιας συmicroβουλής ή τη διατύπωση microιας ερmicroηνείας να προκαλέσει την αλλαγή της συmicroπε-

ριφοράς ενός ήρωα [hellip] γ Εξάλλου microε παρόmicroοια πρόσωπα δηλαδή γέροντες και γυναίκες ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει

εκείνους τους συνδυασmicroούς ώριmicroης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας microαζί microε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας που

χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά microέρη της τραγωδίας Ο Xορός ακόmicroη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά ndashλχ λαϊκές γυναί-

κες ή δούλουςndash διαθέτει ενόραση ευαισθησία και πείρα κάποτε microάλιστα σε βαθmicroό microεγαλύτερο από τα ηγεmicroονικά πρόσωπα του δράmicroα-

τος Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά του microε microια σχεδόν υπερβατική σοφία απαραίτητη για την εξασφάλιση των συmicroφραζοmicroένων

όπου θα ενταχθούν και θα ερmicroηνευθούν τα δραmicroατικά γεγονότα Και πρέπει βέβαια να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέmicroα των λυρικών

κοmicromicroατιών αποτελεί ο θρήνος που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίmicroηση στους γυναικείους Xορούς από τις 18 τραγωδίες του Ευριπίδη [hellip]

microόνο 4 έχουν ανδρικό Xορόraquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 35-37)

2στ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΑλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόmicroη και ξεχωριστά microέρη) δεν χάνει

την επαφή microε τα πρόσωπα του δράmicroατος Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται microέσα από τα ντουέτο και τις συmicroβουλές τις προτροπές τις

σκέψεις [hellip] Ακόmicroη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συmicroβαίνουν όπως αναφέρθηκε διατυ-

πώνει ηθικούς κανόνες θρηνεί για τις ατυχίες microερικές φορές έρχεται σε αντίθεση microε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγmicroή

δίνει καθοδηγητικές συmicroβουλές Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη χωρίς να την αναγνωρί-

ζει πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ 132) Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συmicroβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να microη

λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη microάντισσα Θεονόη που τα ξέρει όλαraquo (Albini 2000 88-89)

2ζ [Ο Χορός στην Ελένη]

laquoΟι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα επιβάλλονται από microια αλλαγή σκηνής εδώ

όmicroως δε συmicroβαίνει τίποτε παρόmicroοιο Αντίθετα ο microόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηmicroα ότι οι γυναίκες πρέ-

πει να βοηθούν η microία την άλλη (329) Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους ο Ευριπίδης όmicroως έχει τον Μενέλαο Αλλιώς δεν θα

microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του microε την Ελένη αν ήταν ο Xορός παρών οπότε θα του εξηγούσε

την αλήθεια [] Όσον αφορά στη δοmicroή η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη υπάρχει όmicroως και κάποιος άλλος λόγος γιrsquo

αυτό Σε ένα δράmicroα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαmicroένων από καιρό αποτελεί έξυπνο δραmicroατικό εύρηmicroα

όπως έχουmicroε δει στην Ιφιγένεια η χρήση διπλού όπως θα microπορούσε να ονοmicroαστεί προλόγου [hellip] Στην Ελένη [hellip] αποmicroάκρυνε το

Χορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογοhellipraquo (Whitman 1996 66)

2η [microετάσταση]

laquoΟι ldquomicroεταστάσειςrdquo όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του [χορού] κατά τη διάρκεια της δράσης είναι microόνο τέσσερις στα σωζόmicroε-

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

30 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

να δράmicroατα και πάντα προκαλούνται από δραmicroατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του [hellip] ή επειδή κάποια απροσδόκητη

εmicroφάνιση θα επέφερε microια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό ( όπως [hellip] και στην Ελένη στ 385 η άφιξη

του Μενέλαου του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραmicroείνει άγνωστη ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο

αργότερα)raquo (Χουρmicroουζιάδης 1998 50-51)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η microελέτη της βασικής ηρωίδας του έργου είχε αρχίσει από τον Πρόλογο Εδώ διευρύνουmicroε τη microελέτη microας εστιάζοντας τοενδιαφέρον microας στα εξής στην τραγικότητα της Ελένης5 στη συναισθηmicroατική της πορεία6

Στον Πρόλογο είχαmicroε χαρακτηρίσει τη θέση της Ελένης laquoτραγικήraquo Είχε γίνει δηλαδή microια προεργασία ως προς τη διε-

ρεύνηση της τραγικότητας της ηρωίδας Η Πάροδος όπου η ηρωίδα εκφράζει τη δυστυχία της το αδιέξοδο και την από-γνωσή της microας δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσουmicroε σε συγκεκριmicroένα στοιχεία την τραγικότητά της Γιrsquo αυτό microπορούmicroε ναπαρουσιάσουmicroε ορισmicroένα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας (συναισθήmicroατα ενοχής σύγκρουση microε θεούςαναπόφευκτη microοίρα απότοmicroη microεταστροφή της τύχης) και να καλέσουmicroε τους microαθητές να τα επισηmicroάνουν στη συγκεκριmicroένησκηνή πριν αρχίσουmicroε να συζητάmicroε κάποια από αυτά το αίσθηmicroα ευθύνης που βιώνει (αναίτιος-παναίτιος) τη δυσφήmicroησήτης το πρόβληmicroα της οmicroορφιάς και τον τρόπο που το αντιmicroετωπίζει Η συζήτηση microπορεί να πάρει έναν πιο επίκαιρο χαρα-κτήρα microε αναφορά σε σύγχρονες εmicroπειρίεςπεριστάσεις (ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Ρίτσος) και σε προσωπικές εmicroπειρίες των microαθητώνΜε τον τρόπο αυτό οι microαθητές εισάγονται σε έναν όρο δύσκολο αλλά και βασικό για την τραγωδία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσουν οι microαθητές τη συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας θέmicroα πιο βιωmicroα-τικό γιrsquo αυτούς Υπάρχει πράγmicroατι συναισθηmicroατική πορεία Η διερεύνηση του ερωτήmicroατος είναι πολλαπλά χρήσιmicroη στο πλαί-σιο microιας συζήτησης στην τάξη Στο βιβλίο του microαθητή κωδικοποιούmicroε την πορεία αυτή ως εξής οδύνη και απελπισία7 laquoρητορική διαmicroαρτυρίαraquo και παράπονο8 αγωνία και πάθος9

Έτσι παρακολουθούν οι microαθητές πώς η συναισθηmicroατική πορεία της ηρωίδας συνδέεται τόσο microε την τραγικότητά της όσοκαι microε τη δραmicroατική ένταση που προκαλεί Τα περισσότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ της Παρόδου microπορούν να microας βοηθήσουν να συναι-σθανθούmicroε την κατάσταση που ζει η ηρωίδα microας

Ενδιαφέρον έχουν οι υποθέσεις των microαθητών για τη σκηνική παρουσίαση αυτής της πορείας Ας σηmicroειώσουmicroε ότι σεαντίστοιχη επισήmicroανση του Προλόγου (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 13) αποφύγαmicroε να κάνουmicroε διάκριση ανάmicroεσα σεαρχαίο υποκριτή και σύγχρονο ηθοποιό Εδώ στην Πάροδο microπορεί να γίνει και να συζητηθεί η διάκριση αυτή (ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕΘΕΑΤΕΣ σσ 29 και 37 αντίστοιχα)

3α [η τραγικότητα]laquoΗ τραγικότητα α η επικράτηση microιας αναπόφευκτης microοίρας (ldquoagraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜rdquo) [hellip] β η ηθική ενοχή του ανθρώπου [hellip] γ η σύγκρουσηανάmicroεσα σε άτοmicroο και κοινωνία ατοmicroική ελευθερία και κοινωνική αναγκαιότητα [hellip] ιδίως η κατάσταση εκείνη όπου ο ήρωας υποπί-πτει σε σφάλmicroα (ldquoecircIgravemiddotUacuteUgraversaquomiddotrdquo) είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ldquoasympsbquoUacuteEgrave˜rdquo)raquo (Otto Best Handbuch literarischerFachbegriffe ndashDefinitionen und Beispiele Fischer - Frankfurt aM 1996 στο λήmicromicroα die Tragik σ 563 [microτφρ X Pάmicromicroος])

3β [ο τραγικός ήρωας]laquoΕίναι φανερό ότι ο τραγικός ήρωας είναι ένα σύmicroβολο που ενσαρκώνει τη microοίρα του ανθρώπου και του επιτρέπει να διερωτάται για

5 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 296 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 29 1ο στη σ 31 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 33 2ο στη σ 35 ΑΣ

ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 377 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 298 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο και 3ο στη σ 31 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ στη σ 319 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 35 2ο στη σ 37

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 31

την ύπαρξή του [hellip] Πράγmicroατι συναντάmicroε εδώ χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα Με την απλότητα της φυσιογνωmicroίας του microε το περί-πλοκο microεγαλείο του πεπρωmicroένου του διαmicroορφώνει microια εικόνα που σκιαγραφεί τον άνθρωπο τα πάθη του τις δυσκολίες του τις συmicro-φορές του αλλά και το microεγαλείο του Έγινε ένα σύmicroβολο έγινε το ζωντανό σύmicroβολο χάρη στο οποίο ο καθένας εκφράζεται για ταmicroεγάλα ανθρώπινα προβλήmicroατα και τις πιο συγκινητικές καταστάσεις της ζωής τουraquo (Romilly 2003 29)

3γ [ο τραγικός ήρωας στον Ευριπίδη]laquo[hellip] το θέατρο του Ευριπίδη θα αντικαταστήσει την τραγική διάσταση που έδινε ως τότε στην τραγωδία η ιδέα ενός ανθρώπινου πεπρω-microένου που συντρίβεται από τη microοίρα και τους θεούς η νέα τραγική διάσταση διασφαλίζεται στο εξής από την ιδέα ενός ανθρώπινουπεπρωmicroένου που συντρίβεται από δυνάmicroεις στις οποίες microερικές φορές θέλησαν να αναγνωρίσουν θεότητες οι οποίες όmicroως microαςπαρουσιάζονται microε τη microορφή των παθώνraquo (Romilly 1997 52)

3δ [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΗ Ελένη εmicroφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγmicroατικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ 196-199 πρβ 363 κε) [hellip] Βέβαια υπεν-θυmicroίζει στον εαυτό της ότι ήταν microόνο το όνοmicroά της το φάντασmicroά της που προκάλεσε τον πόλεmicroο ότι η ίδια είναι αθώα αλλά το γεγονόςαυτό όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί κάνει την κακή της φήmicroη δυσκολότερα υποφερτή παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα(270 κε) Από microια άποψη είναι αθώα microαζί και ένοχη γιατί η οmicroορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεmicroο παρά το γεγονός ότι απέφυγενα ακολουθήσει τον Πάρη Είναι ένα είδος κενής αθωότητας εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει εκτός από το ότι απέ-κρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύmicroενου ndash στοιχείο που ακόmicroη δεν έχει παίξει σηmicroαντικό ρόλο στη δραmicroατική πλοκή Κι έτσι αισθάνεταιενοχή την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αmicroυδρά στο νου microας την Ελένη της Ιλιάδας Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνα-το της microητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία όχι όmicroως στην πραγmicroατικότητα [hellip]∆εινός όπως πάντα στην τέχνη της αmicroφισηmicroίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησήςτης ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότηταςraquo (Whitman 1996 63-64)

3ε [η Ελένη τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα]laquoΟι αρχαίοι θεατές παρακολουθώντας την Ελένη ήξεραν ότι έβλεπαν τραγωδία γιατί από την πρώτη στιγmicroή ένιωθαν ότι η ηρωίδα πουβρίσκεται κάτω από την επίmicroονη απειλή ενός ακούσιου γάmicroου δεν έχει ελπίδα σωτηρίας Εξάλλου η εmicroφάνιση της ηρωίδας σε τάφο-βωmicroό επειδή απειλείται ndashόπως και η Ανδροmicroάχη στην οmicroώνυmicroη τραγωδίαndash ενέχει τον τραγικό σπόρο [hellip] Γιατί όmicroως η Ελένη έτσιόπως την είδε στο δράmicroα αυτό ο Ευριπίδης να microην είναι τραγικός ήρωας Υποφέρει αναίτια και τα βάσανά της ανάγονται στις βουλέςτου ουρανού ∆ηmicroιουργήθηκε γύρω από το όνοmicroά της η χειρότερη φήmicroη χωρίς να είναι υπόλογη για καmicroιά από τις κατηγορίες πουτης αποδίδουν Το όνοmicroά της κατάρα των ανθρώπων και η οmicroορφιά της πρόξενος ολέθρου Μπορεί να microην έχει την τραγικότητα τηςΜήδειας ή της Εκάβης ή της Φαίδρας η Ελένη είναι όmicroως τραγικό πρόσωπο κι ο microύθος του έργου όπως παρουσιάζεται microε τη συνε-χώς διεγείρουσα την αγωνία πλοκή του είναι τραγικόςraquo (Χατζηανέστης 1989 116 119)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Σε κάθε ενότητα επισηmicroαίνουmicroε κάποιο θέmicroα χαρακτηριστικό του ευριπίδειου έργου που δίνει αφορmicroή για συζήτηση και προ-βληmicroατισmicroό Οπωσδήποτε τα θέmicroατα δεν εξαντλούνται σε microια συζήτηση στην τάξη Άλλοτε απλώς επισηmicroαίνονται άλλοτεσυζητιούνται καθώς επανέρχονται microε την εξέλιξη του δράmicroατος Κάποια άλλα θέmicroατα θα συζητηθούν πιο αναλυτικά microέσωτης αποδελτίωσης Εδώ στην Πάροδο προτείνουmicroε ανάmicroεσα σε άλλα για επισήmicroανση ή συζήτηση τα εξής το παθητικό στοιχείο στον Ευριπίδη10 την επιθυmicroία απόδρασης από microια οδυνηρή πραγmicroατικότητα11 τις αποφθεγmicroατικές εκφράσεις12Για κάποια από τα παραπάνω θέmicroατα αρκεί στην παρούσα φάση η επισήmicroανσή τους Για παράδειγmicroα το θέmicroα της επιθυmicroίας

για φυγή θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο Γ Στάσιmicroο Εδώ microπορεί να συζητηθεί ως microία εκδοχή του παθητικού στοιχείουως εκδήλωση δηλαδή του πάθους και των συνεπειών του Με αυτό το στοιχείο συσχετίζονται επίσης η τραγικότητα και ησυναισθηmicroατική πορεία της Ελένης Η επιθυmicroία της Ελένης να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας και η ευχή της γιαένα διαφορετικό κόσmicroο αποτελούν στοιχεία που εκφράζουν το παθητικό στοιχείο

Οι αποφθεγmicroατικές εκφράσεις επίσης αποτελούν και θέmicroα αποδελτίωσης Μπορούν ωστόσο να επισηmicroανθούν κάποιες

10 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 3711 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 3312 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 31

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

32 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

στο σηmicroείο αυτό και να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη της διάνοιας αργότερα Εδώ πάντως δίνεται η αφορmicroή για προ-βληmicroατισmicroό για επικαιροποίηση κάποιων θεmicroάτων που αποτελούν και χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου

Είναι microια ευκαιρία microε τα παραπάνω να αρχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε microε τους microαθητές σε δυο κατευθύνσεις παρακολου-θούmicroε το δράmicroα διερευνούmicroε την πλοκή προσεγγίζουmicroε τους ήρωες και παράλληλα καταλήγουmicroε σε κάποιες γενικές επι-σηmicroάνσεις που microας βοηθούν σταδιακά να αντιλαmicroβανόmicroαστε στοιχεία του έργου του Ευριπίδη της τραγωδίας γενικότερα καιτης εποχής του ποιητή Τα στοιχεία αυτά δεν τα συλλέγουmicroε για να επεκτείνουmicroε microόνο τις γνώσεις microας για το αρχαίο δράmicroαή τον αρχαίο κόσmicroο αλλά και για να τις αξιοποιήσουmicroε στην ερmicroηνεία του δράmicroατος

4α [το παθητικό στοιχείο]laquo[hellip] Ωστόσο το παθητικό στοιχείο του Ευριπίδη δεν περιορίζεται σε αυτή την άmicroεση έκφραση του πόνου και της βιαιότητας microε κίνδυνονα αποmicroακρυνθούmicroε κάπως περισσότερο από τη δική microας νεοτερικότητα πρέπει τουλάχιστον να σηmicroειώσουmicroε ότι αυτή καθαυτή η εmicromicroο-νή σrsquo αυτούς τους πόνους έχει ως επακόλουθο στο θέατρο του Ευριπίδη την εmicroφάνιση νέων συναισθηmicroάτων που είναι αποτέλεσmicroαόλων αυτών των πόνων και microπορούν να κινηθούν από την επιθυmicroία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων Το προγενέστερο θέατροαγνοούσε αυτό το πάθος Γεγονός είναι ότι κάτω από την πίεση των απειλών και του πόνου τα πρόσωπα του Ευριπίδη εύχονται συνε-χώς να δραπετεύσουν και να ξεφύγουν από τον κόσmicroο που τα περιβάλλει Μερικές φορές είναι απλά microια ευχή για θάνατο ή η λύπη πουδεν είναι κανείς ήδη νεκρός [hellip] Και microάλιστα δίνουν σε αυτή τη φυγή microια microορφή εσκεmicromicroένα φανταστική microε την έννοια ότι οι ήρωες θαήθελαν να microπορούν να πετάξουν microακριά ή να πεθάνουν ∆εν έχει σηmicroασία τι από τα δυο αλλά να microεταφερθούν αλλού να βρεθούνmicroακριά Το θέmicroα είναι πολύ συχνό και παρέχει ένα σπουδαίο microυστικό για την ευαισθησία του Ευριπίδη και τον τρόπο που βλέπει τονκόσmicroο Ταυτόχρονα αυξάνει το πάθος microε microια διπλή εντύπωση αδυναmicroίας και ονείρου Μπορεί κανείς να συρράψει το ένα microε το άλλο τακείmicroενα αποτελούν ένα microεγάλο γεmicroάτο αγωνία θρήνοhellipκαι είναι γεγονός ότι ακόmicroη και πέρα από τις ευχές φυγής συναντάmicroε σrsquo αυτόνσταθερά κάτι σαν επιθυmicroία να ξαναφτιάξει αυτόν τον κόσmicroο και να τον ονειρευτεί διαφορετικό Έτσι κάποια από τα πρόσωπα των έργωντου θα ήθελαν να microη συmicroβεί τίποτε από όσα πραγmicroατικά συνέβησαν Αχ να rsquoσβηνα όπως σβήνουνε microια εικόνακαι να ξαναγινόmicroουν microεάσκηmicroη όψηhellipθρηνεί η Ελένηraquo (Romilly 1997 123-131)

192 O Tεύκρος έχει φύγει κι έτσι η Eλένη microπορεί πια να ξεσπάσει σε θρήνο για τα δεινά που άκουσε πριν από λίγο264 Πρόκειται για το Φέρεκλο που σκοτώθηκε από το Μηριόνη κατά τον Tρωικό πόλεmicroο265 Αντί για την laquoιστορικήraquo αιτία του πολέmicroου και των δεινών που προκάλεσε εδώ δίνεται microια laquoποιητικήraquo αρχή289290 Ο Χορός απευθύνει microια συmicroβατική παραίνεση στην Ελένη για υποmicroονή Με το δίστιχο αυτό συmicroβιβάζεται ο

λυρικός λόγος (δηλ το microοιρολόι που προηγήθηκε) microε έναν microη λυρικό λόγο (δηλ τη ρητορική διαmicroαρτυρίατης Ελένης που ακολουθεί)

310312 Η Ελένη ενοχλείται ιδιαίτερα διότι η ζωή της εξαρτάται από την αυθαιρεσία του Αιγύπτιου microονάρχη324 Στο πρωτότυπο κείmicroενο ο στίχος είναι laquoUgraveOcircOuml˜ UacuteiquestAacuteIgravemiddotUcircEgrave UgravecurrenıOacuteEumlIcircmiddot UgraveOcircOuml˜ permilrsquo oumlUacuteAacuteOcircEgraveUcircEgraveOacute Ocirceacuteraquo Σύmicroφωνα microε microια άλλη

microετάφρασηερmicroηνεία το νόηmicroα του στίχου είναι laquoχάνοmicroαι από τις περιστάσεις και όχι από τις δικές microου πράξειςraquo349350 Το νόηmicroα των στίχων είναι ασαφές Σύmicroφωνα microε microια ερmicroηνεία πολλοί λόγοι παρόλο που στηρίζονται στο ψέmicroα

φαίνονται αληθείς αλλά και πολλοί λέγονται ως αληθείς και είναι πράγmicroατι τέτοιοι357 κεξ Σύmicroφωνα microε microια άποψη (Σακαλής) η πρόταση του Χορού ο οποίος εδώ λειτουργεί ως υποκριτής προωθεί την

εξέλιξη του δράmicroατος Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι η Ελένη δε σκέφτεται ότι microέσα στο ανάκτοροβρίσκεται η Θεονόη microε τις σπουδαίες microαντικές ικανότητες Με αυτό τον τρόπο ο ποιητής θέλει ίσως να δηλώσειτη σύγχυση στην οποία έχει περιέλθει η ηρωίδα

368-371 Οι γυναίκες του Χορού θέλοντας να ακούσουν κι οι ίδιες τις microαντείες της Θεονόης αφενός αφήνουν κενό τοσκηνικό χώρο για να εισέλθει ο Μενέλαος στην αρχή του Α Επεισοδίου αφετέρου φανερώνουν τη γυναικείααλληλεγγύη στις δύσκολες στιγmicroές

390 Ο όρκος των αρχαίων Ελλήνων περιλάmicroβανε α) την υπόσχεση της πράξης β) την ποινή σε περίπτωση παρα-βίασης του όρκου και γ) το θεό ή τη θεά εγγυητή του όρκου Εδώ η Ελένη επικαλείται τον ποταmicroό της Σπάρτηςτον Ευρώτα για να δείξει τον πόθο για επιστροφή της στην πατρίδα

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 33

422-436 Στους στίχους αυτούς η Ελένη συγκρίνει τον εαυτό της microε δύο microυθικά πρόσωπα την Καλλιστώ και την κόρη τουΤιτάνα Μέροπα που η οmicroορφιά τις κατέστρεψε Την Καλλιστώ νύmicroφη των δασών της Αρκαδίας και σύντροφοτης Άρτεmicroης την ερωτεύτηκε ο ∆ίας και την άφησε έγκυο Όταν το έmicroαθε αυτό η Άρτεmicroη τη microεταmicroόρφωσε σεαρκούδα (η microεταmicroόρφωση σε λέαινα είναι επινόηση του Ευριπίδη) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη microυθολογική εκδο-χή ο ∆ίας τη microεταmicroόρφωσε στον αστερισmicroό της Μεγάλης Άρκτου Την κόρη του Tιτάνα για την οποία δεν είναιγνωστά άλλα στοιχεία η Άρτεmicroη οργισmicroένη για την οmicroορφιά της τη microεταmicroόρφωσε σε ελάφι

1 Η Ελένη microοιράζεται τις συmicroφορές της microε το Χορό πράγmicroα που προϋποθέτει την ύπαρξη microιας οικειότητας microεταξύ τουςΠοια στοιχεία τεκmicroηριώνουν την ύπαρξη microιας τέτοιας σχέσης (άτοmicroο ndash οmicroάδα)

2 Με ποια εκφραστικά microέσα δηλώνεται στην α στροφή η συναισθηmicroατική φόρτιση της ηρωίδας (λέξη και ήθος)

3 Σε ποιο σηmicroείο της επωδού εκφράζεται η αντίθεση ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι (είναι vs φαίνεσθαι)

4 Ποια θέmicroατα απασχολούν την Ελένη στους στίχους 279-288 και σε τι σκέψεις σας οδηγούν σχετικά microε το ήθος και τη διά-νοιά της (ήθος και διάνοια)

5 Η ρήση της Ελένης (291-345) παρουσιάζει τη microορφή ενός σύντοmicroου ρητορικού λόγου microεmdash προοίmicroιο (291-303)mdash κυρίως τmicroήmicroα (303-331)mdash επίλογο (332-345)α) Ποια είναι κατά τη γνώmicroη σας η αφορmicroή της ρήσης αυτήςβ) Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε τmicroήmicroα της ρήσης (δοmicroή και περιεχόmicroενο ρήσης)

6 Αξίζει να προσέξουmicroε τη δοmicroή του αmicroοιβαίου που microπορούmicroε να το χωρίσουmicroε σε τέσσερα περίπου ίσα τmicroήmicroαταα στ 372-389β στ 390-404γ στ 405-421δ στ 422-436Ποια είναι τα θέmicroατα που θίγονται σε κάθε ενότητα και πώς συνδέονται microεταξύ τους νοηmicroατικά (δοmicroή και περιεχόmicroενο

microοιβαίου)

7 Μετά την παρέmicroβαση του Xορού η Ελένη παύει να θρηνεί Ποια είναι η συναισθηmicroατική της κατάσταση (372-402)(ήθος)

8 Σχετικά microε το ρόλο του Xορού στην αρχαία τραγωδία υπάρχουν τρεις απόψειςα O Xορός είναι ο laquoιδανικός θεατήςraquo αντιδρά δηλαδή στα επί σκηνής διαδραmicroατιζόmicroενα όπως θα αντιδρούσε ένας

microέσος θεατής που εξέφραζε την κοινή γνώmicroηβ O Xορός είναι ένα απλό laquoφερέφωνοraquoτου ποιητή που ο ποιητής τον χρησιmicroοποιεί για να περάσει κάποιες απόψεις

τουγ O Xορός είναι ένας υποκριτής microε δικό του ήθος απόψεις συναισθήmicroατα και κίνητραΠοιος κατά τη γνώmicroη σου είναι ο ρόλος του Xορού εδώ (ρόλος Xορού)

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Π A P O ∆ O Σστ 192-436

34 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

AatildeEparaEItradeOcentIOστ 437-575

EYPIparaIcentH Eλένη

KEIMENO paraƒoslash∆radic∆AgravepararadicAgrave (trade∆ 386-514)Aordfpartiexclpartsectinfinradictrade

t Ugravea˜ UgraveAcircıUacutersaquoOcirc˘˜ radicaringOacuteOcircIgraveiquestˆEgrave paraOumlUcircmiddotOacute IcirciquestUgravemiddotparacurrenIumlOcircbdquo ecircIgraversaquoIumlIumlmiddot˜ acircIacutemiddotIgraveEgraveIumlIumlEumlıAcircrsaquo˜ OcircUgraveAcircAcircuacuteırsquo uumlEcircAcircIumlAcirc˜ Ugravefiırsquo [igraveOacutersaquoIcircrsquo oumlUacutemiddotOacuteOcircOacute Acircaring˜ ıAcircOcircf˜AcircEgraveUcircıAcircd˜ acircOcircrsaquoAcircEgrave˜] acircOacute ıAcircOcircOuml˜ IumlEgraveAcircOumlOacute sbquorsaquoOcircOacuteUacutedOacute UgraveeOacute acircIgraveeOacute infinUgraveUacutecurrenmiddot middotUgravecurrenUacutemiddot AacuteAcircOacuteOacuteEacuteUcircmiddotrsaquo OcircUgraveAcirc 390n˜ acircIacutecurrenEcirc˘UcircAcircOacute infinAcircUacutefiEuml˜ IumlcurrenIcircUgraveUacuteˆOacute ocircOcirc infinAacutemiddotIgravecurrenIgraveOacuteOcircOacutersquo acircIgravecurren UgraveAcirc ordfAcircOacutecurrenIumlAcircˆOacute IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute ˙˘AacutefiOacuteIumlAcircOumlUcircUgraveOcircOacute AacuteaUacute OcircrIgravemiddotEgrave ndashIcircmiddotd Ugravefipermilrsquo Ocirceacute IcircfiIgraveˆEgrave IumlcurrenAacuteˆndashUcircUgraveUacuteiquestUgraveAcirc˘Igravemiddot IcircOgraveEumlEgrave permilEgraveOcircUacutersaquoUcircmiddotEgrave ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute oumlEgrave UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ Ocirceacutepermilb Uacutee˜ sbquorsaquomiddotOacute UcircUgraveUacutemiddotUgraveEumlIumlmiddotUgraveaacuteOacute 395eumlIcircOcircUumlUcircEgrave permilrsquo ocircUacuteIacutemiddot˜ ^partIumlIumliquestpermilOcirc˜ OacuteAcircmiddotOacutersaquomiddotEgrave˜Icircmiddotd UgraveOcircf˜ IgravebOacute OcirceacuteIcirccurrenUgraversquo ugraveOacuteUgravemiddot˜ agraveUacuteEgraveıIgraveEacuteUcircmiddotEgrave iquestUacutemiddot UgraveOcircf˜ permilrsquo acircIcirc ımiddotIumliquestUcircUcircEuml˜ agraveUcircIgravecurrenOacuteOcirc˘˜ AcircEcircAcirc˘AacutefiUgravemiddot˜OacuteAcircIcircUacuteaacuteOacute EcirccurrenUacuteOcircOacuteUgravemiddot˜ ccedilOacutefiIgravemiddotUgraversquo Acircaring˜ OcircuacuteIcircOcirc˘˜ iquestIumlEgraveOacuteacircAacuteg permilrsquo acircrsquo OcircrpermilIgravemiddot fiOacuteUgraveEgraveOcircOacute AacuteIumlmiddot˘IcircEacute˜ ecircIumle˜ 400UgraveIumllsaquoIgraveˆOacute agraveIumlaacuteIgravemiddotEgrave macrUacutefiOacuteOcircOacute notUcircOcircOacuteAcircUacute πIumlrsaquoOcirc˘DaggerUacuteAacuteOcirc˘˜ oumlAcircUacuteUcircmiddot Icircagrave˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute macrUacutelsaquoEgrave˙ˆOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute OcirceacuteIcirc agraveIacuteEgraveOcircUumlIgravemiddotEgrave UgraveOcircUumlpermilAcirc Uacutee˜ ıAcircaacuteOacute Ugrave˘macrAcircOumlOacutesectEgravesbquoDaggerEuml˜ permilrsquo acircUacutelsaquoIgraveOcirc˘˜ agraveIacutecurrenOacuteOcirc˘˜ Ugraversquo acircEgravepermilUacuteOcircIgravea˜currenIumlAcirc˘Icircmiddot iquestUcircmiddot˜Oslash macruumlUgravemiddotOacute acircAacuteAacutef˜ t iquestUgraveUacutemiddot˜ 405iquestIumlEgraveOacute Igraversquo agraveˆıAcircOuml OacuteAcircUumlIgravemiddot IcircOcircucircOcircUgraversquo OcircucircUacuteEgraveOcircOacuteacircUcircEacuteIumlıAcirc IumlmiddotOumlEcircOcirc˜ œUcircUgraveAcirc Igraversquo acirc˜ iquestUgraveUacutemiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacuteIcircmiddotd OacuteUumlOacute UgraveiquestIumlmiddot˜ Oacutemiddot˘middotAacutee˜ agraveOcircIumlcurrenUcircmiddot˜ EcircrsaquoIumlOcirc˘˜acircIacutecurrenAcircUcircOcircOacute acirc˜ AacuteEacuteOacute UgravelsaquoOacutepermilAcircOslash OacutemiddotUuml˜ permilb Uacutee˜ currenUgraveUacutemiddotEgrave˜ OcircIumlIumlOcircf˜ agraveUacuteEgraveıIgraveOcircf˜ ocircAacuteOacute˘UgravemiddotEgrave Oacutemiddot˘middotAacutersaquoˆOacute 410UgraveUacutefiEgrave˜ permilrsquo acircIumlAcircrsaquoEcircıEuml OcircEgraveIcircrsaquoIumlˆOacute ecircUacuteIgraveOcircUcircIgraveiquestUgraveˆOacuteacircEcircrsquo w˜ acircUcircOgraveıEumlOacute IgravefiIumlEgrave˜ agraveOacuteAcircIumlrsaquoUcircUgraveˆEgrave UgraveDaggermacrEumlEgrave^partIumlcurrenOacuteEuml UgraveAcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ mOacute agraveOcircUcirciquestUcircmiddot˜ oumlmacrˆugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb macrOgraveUacutemiddot˜ geUgraveEgrave˜ gepermilAcirc Icircmiddotd IumlAcircgOcirceacuteIcircrsquo OcircrpermilrsquoOslash ugravemacrIumlOcircOacute AacuteaUacute acircUcircAcircUcircAcircOumlOacute aumlEgraveUcircmacr˘OacutefiIgraveEumlOacute 415[œUcircırsquo icircUcircUgraveOcircUacuteEacuteUcircmiddotEgrave Ugravea˜ acircIgravea˜ permil˘UcircmacrIumlmiddotEgraveOacutersaquomiddot˜]IcircUacuteDaggerUgraveˆOacute ntildersquo middotaringpermilOcircUuml˜ Ugravea˜ UgraveDaggermacrmiddot˜ notUgravemiddotOacute permilrsquo agraveOacutecUacuteUacuteiquestIacuteEumlEgrave IcircmiddotIcircaacute˜ ntildebdquoEumlIumlfi˜ Acircaring˜ agraveEumlırsaquomiddotOacutersaquoUgraveAcircEgrave IcircmiddotIcircrsaquoˆ UgraveOcircUuml iquestIumlmiddotEgrave permil˘UcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜macrUacuteAcircrsaquomiddot permilb UgraveAcircrsaquoUacuteAcircEgrave IgraversquoOslash OcircucircUgraveAcirc AacuteaUacute UcircOumlUgraveOcirc˜ iquestUacutemiddot 420OcircucircUgraversquo agraveIgraveEcircd macrUacuteaacuteUgraversquo acircUcircıEacuteUgraveAcirc˜Oslash middoteacuteUgravea permilrsquo AcircaringIcirciquestUcircmiddotEgrave iquestUacuteAcircUcircUgraveEgrave Oacutemiddote˜ acircIcircsbquofiIumlOcircEgrave˜ ecircIgraversaquoUcircmacrOcircIgravemiddotEgravecurrenIumlOcirc˘˜ permilb UgraveOcircf˜ UacutedOacute IumlmiddotIgraveUacuteiquest Ugraversquo agraveIgraveEcircEgravesbquoIumllsaquoIgravemiddotUgravemiddotmacrIumlEgravepermiliquest˜ UgraveAcirc fiOacuteUgraveOcirc˜ geUacutemiddotUcircrsquoOslash acircOacute permilrsquo ocircOacuteUgraveUacuteOcirc˘ Igrave˘macrOcircOuml˜

IcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ Aacute˘OacutemiddotOumlIcircmiddot UgravecOacute IcircmiddotIcircaacuteOacute iquestOacuteUgraveˆOacute acircIgraveOcircd 425ocircUacuteIacutemiddotUcircmiddotOacute geIcircˆ UgraveOcircDagger˜ AacuteAcirc AcircUacuteEgraveIumlAcircIumlAcircEgraveIgraveIgravecurrenOacuteOcirc˘˜EcircrsaquoIumlˆOacute Ecirc˘IumliquestUcircUcircAcircEgraveOacute UgraveocircIgraversquo agraveOacutemiddotAacuteIcirciquestUcircmiddot˜ IumlcurrenmacrEumlIgravefiOacuteOcirc˜ permilb OacuteOcircUcircUgraveaacute UgraveOcircOuml˜ acircIcircAcircOuml ˙EumlUgraveaacuteOacute EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutersquo otildeOacute ˆ˜ acircIacuteAcircUacuteAcirc˘OacutelsaquoUcircmiddot˜ IumliquestsbquoˆaringpermilgOacute permilb permilaacuteIgravemiddot AcircUacuteEgraveEcircAcircUacuteb˜ ıUacuteEgraveAacuteIcircOcircOuml˜ UgravefipermilAcirc 430DaggerIumlmiddot˜ UgraveAcirc UcircAcircIgraveOacutea˜ agraveOacutepermilUacutee˜ ccedilIumlsbquorsaquoOcirc˘ UgraveEgraveOacutee˜UacuteOcircUcircEacuteIumlıOcircOacuteOslash acircIumld˜ permilrsquo oumlIcirc AacuteAcirc IumlOcirc˘UcircrsaquoˆOacute permilfiIgraveˆOacuteIumlmiddotsbquoAcircOumlOacute UgraveEgrave OacutemiddotDaggerUgravemiddotEgrave˜Oslash acircIcirc permilb Igravec rsquomacrfiOacuteUgraveˆOacute sbquorsaquoOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo Acircaring ıcurrenIumlOcircEgraveAcircOacute egraveEcircAcircIumlAcircOumlOacute oumlmacrOcircEgraveIgraveAcircOacute ocircOacuteegravelsaquoOslash Ugraversaquo˜ iOacute ˘IumlˆUacutee˜ acircIcirc permilfiIgraveˆOacute IgravefiIumlOcircEgrave 435notUcircUgraveEgrave˜ permilEgravemiddotAacuteAacuteAcircrsaquoIumlAcircEgraveAcirc UgraveocircIgraversquo oumlUcircˆ IcircmiddotIcirciquest

degƒinfinAgravetradeUgraved˜ Uacutee˜ DaggerIumlmiddotEgraveUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc agravemiddotIumlIumliquestIacuteEumlEgrave permilfiIgraveˆOacuteIcircmiddotd Igravec Uacutee˜ middoteacuteIumlAcircrsaquoOcircEgraveUcircEgraveOacute eumlUcircUgraveEumlIcircg˜ DaggerIumlmiddotEgrave˜ugravemacrIumlOcircOacute middotUacutecurrenIacuteAcircEgrave˜ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgrave˜ j IcircmiddotUgraveımiddotOacuteEacuteEgravenepartIumlIumlEumlOacute AcircEcirc˘IcircOgrave˜ OcircxUcircEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircEgraveUcircUgraveUacuteOcircEcircmiddotrsaquo 440

[ordfpart] t AacuteUacutemiddotOumlmiddot UgravemiddotUumlUgravemiddot UgravemiddotUumlUgraversquo oumlEuml IcircmiddotIumlaacute˜ IumlcurrenAacuteAcircEgrave˜ oumlIacuteAcircUcircUgraveEgrave AcircrsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave AacuteiquestUacuteOslash agraveIumlIumlrsquo ocircOacuteAcirc˜ macrfiIumlOcirc˘

[degƒ] ocircAcircIumlırsquoOslash acircIgraveOcircd AacuteaUacute UgraveOcircUumlUgraveOcirc UacutefiUcircIcircAcircEgraveUgravemiddotEgrave IacutecurrenOacuteAcircIgraveEumlpermilcurrenOacutemiddot AcircIumliquest˙AcircEgraveOacute UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo ^partIumlIumllsaquoOacuteˆOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜

[ordfpart] p Igravec UacutefiUcircAcircEgraveAcirc macrAcircOumlUacutemiddot IgraveEumlpermilrsquo uumlıAcircEgrave sbquorsaquomiddotEgrave 445[degƒ] AcircrsaquoıEumlEgrave AacuteaUacute OcirceacutepermilbOacute zOacute IumlcurrenAacuteˆ Ucircf permilrsquo middotuacuteUgraveEgraveOcirc˜[ordfpart] ocircAacuteAacuteAcircEgraveIumlOcircOacute AcircuacuteUcircˆ permilAcircUcircfiUgravemiddotEgraveUcircEgrave UgraveOcircOumlUcircEgrave UcircOcircOuml˜ [degƒ] EgraveIcircUacuteaacute˜ iOacute OcircrIgravemiddotrsaquo Aacutersquo agraveAacuteAacuteAcircIumlAcircOumlOacute UgraveOcircf˜ UcircOcircf˜ IumlfiAacuteOcirc˘˜[ordfpart] Oacutemiddot˘middotAacutee˜ geIcircˆ IacutecurrenOacuteOcirc˜ agraveUcircDaggerIumlEumlUgraveOcircOacute AacutecurrenOacuteOcirc˜[degƒ] OcircrIcircOcircOacute Uacutee˜ ocircIumlIumlOcircOacute OacuteDaggerOacute UgraveEgraveOacutersquo agraveOacuteUgraved UgraveOcircUumlpermilrsquo uacuteıEgrave 450[ordfpart] OcircucircIcirc agraveIumlIumlrsquo oumlUcircˆ iquestUacuteAcircEgraveIgraveEgraveOslash Icircmiddotd UcircDagger IgraveOcircEgrave EgraveıOcircUuml[degƒ] ccedilmacrIumlEumlUacutee˜ uacuteUcircırsquo uumlOacuteOslash Icircmiddotd Ugraveiquestmacrrsquo egraveUcircılsaquoUcircEumlEgrave sbquorsaquomiddotEgrave[ordfpart] middotaringmiddotOumlOslash Ugravea IcircIumlAcircEgraveOacutea OcircUuml rsquoUcircUgraversaquo IgraveOcircEgrave UcircUgraveUacutemiddotUgraveAcircDaggerIgravemiddotUgravemiddot[degƒ] OcirceacuteIcircOcircUumlOacute acircIcircAcircOuml Ocirc˘ UcircAcircIgraveOacutee˜ qUcircırsquo OcirceacuteIcirc acircOacuteıiquestpermilAcirc[ordfpart] t permilmiddotOumlIgraveOcircOacute oacute˜ agraveOacuteiquestIacuteEgraversquo aumlUgraveEgraveIgraveOgraveIgraveAcircımiddot 455[degƒ] Ugraversaquo sbquoIumlcurrenEcircmiddotUacutemiddot UgravecurrenAacuteAacuteAcircEgrave˜ permiliquestIcircUacute˘UcircEgrave Uacutee˜ UgraversaquoOacutersquo OcircaringIcircUgraveUacutee˜ Acircr[ordfpart] Uacutee˜ Ugravea˜ iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AcirceacutepermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacutemiddot˜[degƒ] OcircucircIcircOcirc˘Oacute agraveAcircIumlıgOacute permiliquestIcircUacute˘middot UcircOcircOuml˜ permilOgraveUcircAcircEgrave˜ EcircrsaquoIumlOcircEgrave˜[ordfpart] Ugraversaquo˜ permilrsquo gepermilAcirc macrOgraveUacutemiddot UgraveOcircUuml permilb sbquomiddotUcircrsaquoIumlAcircEgraveOcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave[degƒ] paraUacuteˆUgravecurrenˆ˜ Ugraveiquestpermilrsquo acircUcircUgraved permilOgraveIgravemiddotUgraversquo infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ permilb AacuteEacute 460[ordfpart] infinuacuteAacute˘UgraveOcirc˜ t permilDaggerUcircUgraveEumlOacuteOcirc˜ Ocircx currenIumlAcirc˘Icircrsquo ocircUacutemiddot[degƒ] Ugraversaquo permilc Ugravee iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ IgraveAcircIgraveUgravefiOacute acircUcircUgraversaquo UcircOcircEgrave AacuteiquestOacuteOcirc˜

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

36 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

[ordfpart] Ocirceacute UgraveOcircUumlUgraversquo acircIgravecurrenIgraveEcircıEumlOacuteOslash Ugravea˜ acircIgravea˜ UcircUgravecurrenOacuteˆ UgraveDaggermacrmiddot˜[degƒ] OcircIumlIumlOcircd IcircmiddotIcircaacute˜ UacuteiquestUcircUcircOcirc˘UcircEgraveOacute Ocirceacute Ucircf permilc IgravefiOacuteOcirc˜[ordfpart] oumlUcircUgraversquo OcircsOacute acircOacute OcircuacuteIcircOcircEgrave˜ notOacuteUgraveEgraveOacutersquo ccedilOacuteOcircIgraveiquest˙AcircEgrave˜ ocircOacutemiddotIacute 465[degƒ] Ugravefipermilrsquo acircUcircUgravedOacute middoteacuteUgraveOcircUuml IgraveOacuteEacuteIgravemiddot middotOuml˜ permilrsquo ocircUacutemacrAcircEgrave macrıOcircOacutefi˜[ordfpart] OcircUuml permilEacuteUgraversquo iOacute AcircuacuteEuml fiUgraveAcircUacuteOcircOacute acircIcircUgravee˜ j rsquoOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜[degƒ] OcirceacuteIcirc oumlOacutepermilOcircOacuteOslash nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute permilb OcircIumlAcircIgraveEgraveOgraveUgravemiddotUgraveOcirc˜[ordfpart] UgraversaquoOacutersquo middotaringUgraversaquomiddotOacute UcircmacrgOacute w˜ acircEuml˘UacutefiIgraveEumlOacute acircAacuteOgrave[degƒ] ^partIumlcurrenOacuteEuml IcircmiddotUgraversquo OcircuacuteIcircOcirc˘˜ acircUcircUgraved UgraveOcircDaggerUcircpermilrsquo igrave UgraveOcircUuml centEgravefi˜ 470[ordfpart] aacute˜ EcirclsaquoEgrave˜ UgraversaquoOacutersquo Acircrmiddot˜ IgraveUumlıOcircOacute middotsırsaquo˜ IgraveOcircEgrave EcircUacuteiquestUcircOcircOacute[degƒ] igrave ∆˘OacutepermilmiddotUacuted˜ middotOuml˜ m IcircmiddotUgravea tradeiquestUacuteUgraveEumlOacute OcircUgraversquo qOacute[ordfpart] fiıAcircOacute IgraveOcircIumlOcircUumlUcircmiddot UgraversaquoOacutemiddot Ugravee UacuteAumlAacuteIgraversquo oumlmacrAcircEgrave IumlfiAacuteOcircOacute[degƒ] sectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ AacuteEacute˜ permilAcircUumlUacuteOcirc OacuteOcircUcircUgravelsaquoUcircmiddotUcircrsquo ocircOcirc[ordfpart] fiUgraversquo Ocircucirc Ugraversaquo Ocirc˘ IumlAcircIumllsaquoEgraveUcircIgraveAcircırsquo acircIacute ocircOacuteUgraveUacuteˆOacute IumlcurrenmacrOcirc˜ 475[degƒ] UacutedOacute UgraveOcircf˜ infinmacrmiddotEgraveOcircDagger˜ t IacutecurrenOacutersquo acirc˜ ∆UacuteOcircrsaquomiddotOacute IgraveOcircIumlAcircOumlOacute

agraveIumlIumlrsquo leUacutersquo agraversquo OcircuacuteIcircˆOacuteOslash oumlUcircUgraveEgrave AacuteiquestUacute UgraveEgrave˜ acircOacute permilfiIgraveOcircEgrave˜UgraveDaggermacrEuml UgraveDaggerUacutemiddotOacuteOacuteOcirc˜ wEgrave UgravemiddotUacuteiquestUcircUcircAcircUgravemiddotEgrave permilfiIgraveOcirc˜IcircmiddotEgraveUacuteeOacute AacuteaUacute OcirceacutepermilcurrenOacutersquo qIumlıAcirc˜Oslash jOacute permilb permilAcircUcircfiUgraveEuml˜IumliquestsbquoEumlEgrave UcircAcirc ıiquestOacutemiddotUgraveOcirc˜ IacutecurrenOacuteEgraveiquest UcircOcircEgrave AacuteAcircOacutelsaquoUcircAcircUgravemiddotEgrave 480AcircucircOacuteOcirc˘˜ AacuteiquestUacute AcircaringIgraversquo nepartIumlIumlEumlUcircEgraveOacute Ocirceacutemacr notUcircOcircOacute EgraveIcircUacuteOcircf˜IumlfiAacuteOcirc˘˜ oumlpermilˆIcircmiddot permilAcircUcircfiUgraveEumlOacute EcircOcircsbquoOcirc˘IgravecurrenOacuteEuml

[ordfpart] Ugraversaquo Ecircaacute Ugraversaquo IumlcurrenIacuteˆ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacutea˜ AacuteaUacute agraveıIumlrsaquomiddot˜acircIcirc UgraveaacuteOacute iquestUacuteOcircEgraveıAcirc Ugravea˜ middotUacuteAcircUcircUgraveOgraveUcircmiddot˜ IcircIumlDaggerˆAcircaring UgravecOacute IgravebOacute middoticircUacuteAcircıAcircOumlUcircmiddotOacute acircIcirc ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ ocircAacuteˆOacute 485geIcircˆ permiliquestIgravemiddotUacuteUgravemiddot Icircmiddotd IcircmiddotUgraversquo ocircOacuteUgraveUacutemiddot UcircOgraveEgrave˙AcircUgravemiddotEgrave ugraveOacuteOcircIgravemiddot permilb UgravemiddoteacuteUgraveeOacute UgraveEacute˜ acircIgraveEacute˜ oumlmacrOcirc˘Ucirciquest UgraveEgrave˜permiliquestIgravemiddotUacuteUgraveOcirc˜ ocircIumlIumlEuml UgraveOcircEgraveUcircrsaquopermilrsquo acircOacuteOacutemiddotrsaquoAcircEgrave permilfiIgraveOcircEgrave˜

centEgravee˜ permilrsquo oumlIumlAcircIacuteAcirc middotOumlpermiliquest OacuteEgraveOacute AcircEcirc˘IcirccurrenOacutemiddotEgraveOslashagraveIumlIumlrsquo q UgraveEgrave˜ oumlUcircUgraveEgrave sumEumlOacutee˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo oumlmacrˆOacute agraveOacutecUacute 490iexclAcircrsaquoIumlOcirc˘ middotUacutersquo ugravemacrımiddot˜ Acircx˜ AacuteaUacute not AacuteAcirc IcircmiddotUgraversquo OcirceacuteUacutemiddotOacutefiOacutetradeiquestUacuteUgraveEuml permilb OcircUuml AacuteEacute˜ acircUcircUgraveEgrave IumlcOacute yenOacutemiddot regOcircmiddotdUgraveOcircUuml IcircmiddotIumlIumlEgravepermilfiOacutemiddotIcircfi˜ AcircaringUcircEgraveOacute parteacuteUacuteOgraveUgravemiddot IgravefiOacuteOcircOacutepermilEgraveIumlOcircUumlOacute permilb ∆˘OacutepermiliquestUacuteAcircEgraveOcircOacute ugraveOacuteOcircIgravemiddot IcircIumllsaquoEgrave˙AcircUgravemiddotEgravesectmiddotIcircAcircpermilmiddotrsaquoIgraveOcircOacuteOcirc˜ permilb AacutemiddotOumliquest UgraveEgrave˜ Iacute˘OacuteOgraveOacute˘IgraveOcirc˜ 495∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ Ugraversquo acircAacuteg IgravebOacute OcirceacuteIcirc oumlmacrˆ Ugraversaquo macrUacutec IumlcurrenAacuteAcircEgraveOacuteOcircIumlIumlOcircd AacuteiquestUacute oacute˜ AcircuacuteIacutemiddotUcircEgraveOacute acircOacute OcircIumlIumlEacuteEgrave macrıOcircOacutedccedilOacutefiIgravemiddotUgravemiddot UgravemiddotucircUgraversquo oumlmacrOcirc˘UcircEgrave Icircmiddotd fiIumlEgrave˜ fiIumlAcircEgraveAacute˘Oacutec Aacute˘OacutemiddotEgraveIcircrsaquo UgraversquoOslash OcirceacutepermilbOacute OcircsOacute ımiddot˘IgravemiddotUcircUgravecurrenOcircOacuteOcirceacutepermilrsquo middots Ugravee permilAcircEgraveOacuteeOacute UacuteOcircUcircfiIumlOcirc˘ EcircAcirc˘IacuteOcircDaggerIgraveAcircımiddotOslash 500agraveOacutecUacute AacuteaUacute OcirceacutepermilAcircd˜ zpermilAcirc sbquoiquestUacutesbquomiddotUacuteOcirc˜ EcircUacutecurrenOacutemiddot˜n˜ ugraveOacuteOcircIgraversquo agraveIcircOcircDaggerUcircmiddot˜ UgraveOcirceacuteIgraveeOacute Ocirceacute permilOgraveUcircAcircEgrave sbquoOcircUacuteiquestOacute[IcircIumlAcircEgraveOacuteeOacute Ugravee ∆UacuteOcircrsaquomiddot˜ UumlUacute acircAacuteOgrave ırsquo n˜ wbdquoiquest OacuteEgraveOacuteordfAcircOacutecurrenIumlmiddotOcirc˜ OcirceacuteIcirc ocircAacuteOacuteˆUcircUgraveOcirc˜ acircOacute iquestUcircEumlEgrave macrıOcircOacutersaquopermilfiIgraveˆOacute ocircOacutemiddotIcircUgravemiddot UacuteOcircUcircIgraveAcircOacuteaacuteOslash permilEgraveUcircUcirca˜ permilcurren IgraveOcircEgrave 505oumlmacrAcircEgrave Ecirc˘IumliquestIacuteAcircEgrave˜Oslash jOacute IgravebOacute egraveIgravefiEcircUacuteˆOacute UgraveEgrave˜ qEgraveIcircUacuteDaggerbdquomiddot˜ acircIgravemiddot˘UgraveeOacute AcircrIgraveEgrave Uacutee˜ Oacutemiddot˘iquestAacuteEgravemiddotOslashjOacute permilrsquo acircOacutepermilEgravepermilaacuteEgrave UgraveEgrave IgravemiddotIumlımiddotIcircfiOacute Ugravea UacutefiUcircEcircOcircUacutemiddotUgraveEacute˜ OacuteUumlOacute middotUacuteOcircDaggerUcircEuml˜ Ucirc˘IgraveEcircOcircUacuteAuml˜ middotaringUgravelsaquoUcircOcircIgravemiddotEgrave]IcircmiddotIcircaacuteOacute Ugravefipermilrsquo igraveIgraveOumlOacute oumlUcircmacrmiddotUgraveOcircOacute UgraveOcircOuml˜ agraveıIumlrsaquoOcircEgrave˜ 510ocircIumlIumlOcirc˘˜ Ugrave˘UacuteiquestOacuteOacuteOcirc˘˜ middoteacuteUgraveeOacute ugraveOacuteUgravemiddot sbquomiddotUcircEgraveIumlcurrenmiddotsbquorsaquoOcircOacute UacuteOcircUcircmiddotEgraveUgraveAcircOumlOacuteOslash agraveIumlIumlrsquo agraveOacutemiddotAacuteIcircmiddotrsaquoˆ˜ oumlmacrAcircEgraveIumlfiAacuteOcirc˜ AacuteiquestUacute acircUcircUgraveEgraveOacute OcirceacuteIcirc acircIgravefi˜ UcircOcircEcircaacuteOacute permilcurren UgraveOcirc˘permilAcircEgraveOacuteEacute˜ agraveOacuteiquestAacuteIcircEuml˜ OcirceacutepermilbOacute aringUcircmacrDaggerAcircEgraveOacute IumlcurrenOcircOacute

Με τη διδασκαλία του Α Επεισοδίου επιδιώκουmicroε1 Να γνωρίσουmicroε ένα ακόmicroα από τα επικά-διαλογικά microέρη της τραγωδίας το επεισόδιο να επισηmicroάνουmicroε τη microορφή του

συγκεκριmicroένου Επεισοδίου και να διερευνήσουmicroε τη λειτουργία του2 Να διαmicroορφώσουmicroε microια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του δράmicroατος το Μενέλαο microέσα από το λόγο τη δράση

και τις σκέψεις του και να διερευνήσουmicroε την ιδιοσυστασία του ως δραmicroατικού προσώπου (τραγικά και κωmicroικά στοιχεία)3 Να γνωρίσουmicroε ένα δευτερεύον πρόσωπο του δράmicroατος τη Γερόντισσα και να διερευνήσουmicroε το ρόλο της στο έργο4 Να εmicroβαθύνουmicroε στη microελέτη της βασικής αντίθεσης του έργου ανάmicroεσα στο είναι και το φαίνεσθαι5 Να αναζητήσουmicroε χαρακτηριστικά του τυπικού ευριπίδειου ήρωα και να παρακολουθήσουmicroε έναν άλλο τρόπο προσέγ-

γισης του θέmicroατος του πολέmicroου microέσω του microοτίβου του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus)

1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Προσεγγίζοντας το Α Επεισόδιο και στο πλαίσιο αυτού του διδακτικού στόχου microπορούmicroε να εστιάσουmicroε1

centπ cent infin int ∆ π int radic π trade∆ radic Atilde radic πB

Epara π trade prod ordf infin iexcl trade part π tradedeg

1 Βλ Προοργανωτές στη σ 39 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 41 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 43

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 37

σε θέmicroατα ορολογίας στη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου στη λειτουργία του

Σχετικά microε τα θέmicroατα ορολογίας επιδιώκουmicroε όπως έχουmicroε αναφέρει και στην 1η ∆ιδακτική Επισήmicroανση της Παρόδουνα εισαγάγουmicroε το microαθητή στη microεταγλώσσα του δράmicroατος Το βήmicroα που microπορεί να γίνει εδώ έχει να κάνει microε τη διαδικασίαmicroε το πώς δηλαδή οι microαθητές θα microάθουν να θέτουν ερωτήmicroατα και να αναζητούν πηγές Έτσι microελετώντας τη σελίδα του προ-οργανωτή (σ 39) οι microαθητές θα microπορούσαν να αναρωτηθούν microόνοι τους πλέον τι σηmicroαίνει laquoεπεισόδιοraquo και να αναζητήσουνοι ίδιοι τις πηγές της απάντησής τους (laquoΕισαγωγή στην Τραγωδίαraquo και laquoΛεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίαςraquo)Στη συνέχεια και εάν υπάρχει η σχετική δυνατότητα (πχ θεατρικό έργο στα Κείmicroενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) microπο-ρούmicroε να συσχετίσουmicroε τον όρο laquoεπεισόδιοraquo microε τις laquoπράξειςraquo στη νεότερη δραmicroατουργία

Σχετικά microε τη microορφήδοmicroή του συγκεκριmicroένου Επεισοδίου οι microαθητές microπορούν microε βάση το σχεδιάγραmicromicroα του προ-οργανωτή να επισηmicroάνουν το τρίπτυχο δύο εκτενείς ρήσεις που πλαισιώνουν ένα διάλογοστιχοmicroυθία Το ενδιαφέρον είναινα επισηmicroάνουν οι microαθητές τη συσχέτιση microορφής και περιεχοmicroένου επεκτείνοντας microια γνώση που έχουν ίσως κατακτήσειαπό την Πάροδο Για παράδειγmicroα microπορούν να παρακολουθήσουν την εναλλαγή από το microονόλογο στο διάλογο Ο microονόλογοςείναι απαραίτητος για την ενηmicroέρωση των θεατών σχετικά microε το παρόν και το παρελθόν του ήρωα Γιrsquo αυτό και προκειmicroένουνα microη γίνει γνωστή στο Χορό η ταυτότητα του ήρωα ο Xορός microεθίσταται Η πληροφόρηση του Μενέλαου σχετικά microε την κατά-σταση στην Αίγυπτο επιβάλλει την παρουσία δεύτερου προσώπου Απαραίτητος λοιπόν είναι ο διάλογος που παίρνει τηmicroορφή έντονης στιχοmicroυθίας όταν έχουmicroε και ανάλογη κλιmicroάκωση συναισθηmicroάτων Τέλος στην τρίτη σκηνή laquoακούmicroεraquo τιςσκέψεις του ήρωα microε τη microορφή του laquoεσωτερικούraquo microονολόγου

Αυτό στο οποίο χρειάζεται να επιmicroείνουmicroε είναι ο χαρακτηρισmicroός του πρώτου microονολόγου ως laquo∆εύτερου Προλόγουraquo Οιmicroαθητές έχοντας υπόψη τους τον Πρόλογο (της Ελένης στην αρχή της τραγωδίας) αναζητούν βασικά στοιχεία του δραmicroατι-κού προλόγου (πχ γενεαλογία και αυτοσύσταση) και συγκρίνοντας το microονόλογο του Μενέλαου microε τον Πρόλογο της Ελέ-νης microπορούν να εντοπίσουν διαφορές (διrsquo απαγγελίας στη microια περίπτωση ndash γνήσιος microονόλογος στην άλλη)

Τα παραπάνω είναι ένα από τα πρώτα βήmicroατα για τη διερεύνηση της λειτουργίας του Επεισοδίου Παράλληλα επιδιώ-κουmicroε να αξιοποιήσουmicroε και πάλι τις προσδοκίες των microαθητών και να τους βοηθήσουmicroε να κατακτήσουν σταδιακά microια microέθο-δο για την προσέγγιση θεmicroάτων όπως η λειτουργία Εδώ για παράδειγmicroα οι microαθητές microπορούν να διατυπώσουν τις προσ-δοκίες τους για το πώς λειτουργεί το Επεισόδιο στην εξέλιξη του δράmicroατος (εισάγεται το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο ο Μενέλαος αντιλαmicroβανόmicroαστε σιγά σιγά το

πρώτο microέρος της Ελένης ως laquoπορεία προς την αναγνώρισηraquo) στην εξέλιξη των ηρώων (η τραγικότητα του Μενέλαου) στους θεατές (πχ δραmicroατική ένταση εξαιτίας της νέας πληροφορίας για την παρουσία του ειδώλου της Ελένης στην

Αίγυπτο πράγmicroα που περιπλέκει και την αναγνώριση)

1α [Επεισόδιο]

laquoΗ διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονοmicroαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυmicroολογικά από την ldquoείσοδοrdquo του

ηθοποιού για να συναντήσει το Xορόraquo (Baldry 1981 116)

1β [επεισόδιο ndash πράξεις]

laquoΕπειδή παίζεται χωρίς αυλαία η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις Το έργο όmicroως διακρίνεται σε microέρη που λέγονται επεισόδια

Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κοmicromicroάτια που εκτελούνται από το Xορό της ορχήστραςraquo (Romilly 1976 25)

1γ [β Πρόλογος]

laquo[ο Ευριπίδης] αποmicroάκρυνε το Xορό microάλλον αυθαίρετα κι άφησε το Μενέλαο νrsquo απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο αρχίζοντας ως

συνήθως microε γενεαλογικές αναφορές και microε την αυτο-παρουσίασή του και προχωρώντας σε microια εκτίmicroηση των περιστάσεωνraquo

(Whitman 1996 66)

1δ [β Πρόλογος ndash διαφορά microε τον α πρόλογο]

laquoΑυτός όmicroως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονό-

των γίνεται όχι διrsquo απαγγελίας ad spectatores αλλά διά microιmicroήσεως microε τη microορφή ενός παθητικού λόγου δηλαδή ενός γνήσιου microονο-

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

λόγου Στο σηmicroείο αυτό λαmicroβάνεται υπόψη ότι η έκθεση διrsquo απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει microόνο εκεί όπου το δράmicroα δεν έχει στην

πραγmicroατικότητα αρχίσει ακόmicroη στους στίχους 1 κεξraquo (Kannicht 1969Β 122)

1ε [λειτουργία ndash microορφή]

laquoΓια δεύτερη φορά εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραmicroατικό στοιχείο microετά τον Τεύκρο ο ίδιος ο Μενέλαος [hellip] Αυτή η σκηνή

του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη microορφή τρίπτυχου δύο microακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στι-

χοmicroυθία Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός microονόλογος περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση [hellip]raquo

(Lesky 1989 245)

2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Στο Α Επεισόδιο εmicroφανίζεται ο Μενέλαος ένα από τα βασικά πρόσωπα της τραγωδίας microας Είναι απαραίτητο λοιπόν ναmicroελετήσουmicroε το δραmicroατικό αυτό πρόσωπο Με βάση το υλικό που υπάρχει στο βιβλίο του microαθητή η microελέτη microπορεί να βασι-στεί στα εξής κριτήρια στην εmicroφάνιση του Μενέλαου2 στην εικόνα του microε βάση το λόγο τη δράση και τις σκέψεις του (ήθος Μενέλαου)3 στην τραγικότητά του4

Όπως (πιθανόν να) έγινε και στην αρχική παρουσίαση της Ελένης microπορούmicroε να αρχίσουmicroε τη microελέτη του Μενέλαου απότις αναπαραστάσεις των microαθητών για το συγκεκριmicroένο πρόσωπο (κυρίως την οmicroηρική εκδοχή του βλ και την αγγειογραφίαστη σ 47) αλλά και από τις πληροφορίες που έχουν δοθεί γιrsquo αυτόν στον Πρόλογο και την Πάροδο Σχολιάζοντας την είσοδότου στη σκηνή επιmicroένουmicroε στην εντύπωση που microπορεί να προκαλεί στο θεατή και τον αναγνώστηmicroαθητή η εmicroφάνισή τουΚι αυτό γιατί από τη συζήτηση αυτή microπορούν να laquoανοίξουνraquo ζητήmicroατα (όπως πχ οι τυπικοί ευριπίδειοι ήρωες η τραγικότη-τα του Μενέλαου κτλ) που θίγονται στη συνέχεια

Η microελέτη της παρουσίας του Μενέλαου στο Επεισόδιο αυτό microπορεί να microεθοδευτεί ανά σκηνή και σε συνδυασmicroό microε τοχαρακτηρισmicroό του ως τραγικού ήρωα Ο λόγος του στον πρώτο microονόλογο συνδέεται στο βιβλίο του microαθητή microε την laquoτραγικό-τηταraquo Η έννοια της τραγικότητας έχει δοθεί σταδιακά και microεθοδικά στον Πρόλογο microιλήσαmicroε για την laquoτραγική θέσηraquo (της Ελέ-νης) στην Πάροδο αναφερθήκαmicroε στα χαρακτηριστικά του laquoτραγικού ήρωαraquo Τώρα οι microαθητές microπορούν να εφαρmicroόσουνπράγmicroατα που ίσως έχουν microάθει microπορούν να θυmicroηθούν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα και να τα αναζητήσουν στοΜενέλαο (πχ από ένδοξος βασιλιάς rarrρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος από νικητής της Τροίας rarr laquoανέστιος και πλά-νηςraquo πολέmicroησε για την Ελένη και κέρδισε στην πραγmicroατικότητα ένα είδωλο Με άλλα λόγια microεταστροφή της τύχης άγνοιακαι αυταπάτη νικητής νικηmicroένος του πολέmicroου κτλ) Οι microαθητές microαθαίνουν να αξιοποιούν τις γνώσεις τους και σιγά σιγά νααναγνωρίζουν πεδία microελέτης της τραγωδίας

Η Ελένη ξέρουmicroε ότι δεν αποτελεί για όλους τους microελετητές laquoτραγωδίαraquo Εδώ microε αφορmicroή κυρίως τη 2η σκηνή (δράση τουΜενέλαου) αρχίζουmicroε να συζητάmicroε σταδιακά αυτή την επιφύλαξη Όπως κάνουmicroε και σε ανάλογες περιπτώσεις εισάγουmicroεέναν όρο και ζητάmicroε microια απλή επισήmicroανσή του από τους microαθητές και σε πρώτη φάση microια βιωmicroατική πρόσληψή του Εδώ εισά-γεται ο όρος laquoκωmicroικά στοιχείαraquo (και όχι ακόmicroα laquoκωmicroωδίαraquo ή laquoτραγικωmicroωδίαraquo) Οι microαθητές εύκολα microπορούν να αναζητήσουνστοιχεία που θα microπορούσαν να δικαιολογήσουν microια τέτοια θεώρηση (κινήσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου κτλ) Εmicroπλέ-κονται έτσι σε ερmicroηνευτικά ζητήmicroατα τα οποία microπορούν στη συνέχεια να τα συσχετίσουν microε την παράσταση (σκηνοθεσία)

Η συζήτηση για το Μενέλαο microπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος της ενότητας αφού αξιολογήσουmicroε τους συλλογισmicroούςτου στην 3η σκηνή Το ενδιαφέρον εδώ θα ήταν να αποφύγουmicroε τους microονοσήmicroαντους χαρακτηρισmicroούς (πχ αφελής απλοϊ-κός κτλ) και να προσπαθήσουmicroε να αναδείξουmicroε την αmicroφισηmicroία που επισηmicroαίνουν οι microελετητές αλλά και τα συναισθήmicroα-τα του θεατή (έλεος αγωνία για την τύχη της αναγνώρισης κτλ) Σε αυτό θα microας βοηθήσει και η αναφορά στο ρεαλισmicroό τουΕυριπίδη και στον ευριπίδειο ήρωα Οι microαθητές δουλεύοντας πχ παραγωγικά microπορούν να αναζητήσουν βασιζόmicroενοι στιςπροηγούmicroενες αναφορές στην περίπτωση του Μενέλαου στοιχεία που τον καθιστούν τυπικό ευριπίδειο ήρωα Έτσι microελε-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

38 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

H microετάφραση αποσπασmicroάτων του Kannicht έγινε από το X Pάmicromicroο2 Βλ ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο και 2ο στη σ 41 ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 33 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 13 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 24 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 43 3ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45 1ο στη σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 3 ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

τούν εκ νέου την παρουσία του Μενέλαου εφοδιασmicroένοι τώρα microε ένα νέο κλειδί και βλέπουν από άλλο πρίσmicroα τις αδυνα-microίες και τις αντιφάσεις του ήρωα

2α [Ο Μενέλαος ndash η αmicroφισηmicroία]laquoΟ ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος Είναι το πρόσωπο εκείνο που περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο οδήγησε τουςκριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν ldquoκωmicroωδίαrdquo [hellip] Βασικά στην αρχή δείχνει στrsquo αλήθεια σαν microια απλή παρωδία του ξεπε-σmicroένου ευγενή κυρίως microάλιστα όταν microε λόγια και σπρωξίmicroατα διώχνεται απrsquo τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάmicroατα Αλλά το να στα-microατήσουmicroε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ Όλοι συmicroφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδηείχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωmicroωδία Μrsquo αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σrsquo ορισmicroένες τραγωδίεςτου και ανέπτυξε θέmicroατα που είχαν να κάνουν microε ανθρώπους χαmicroένους για χρόνια και microε πλεκτάνες ∆εν εννοείται φυσικά ότι ύστε-ρα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα microια σκηνή απροκάλυπτα κωmicroική Ο Ευριπίδηςσυχνά δείχνει microια προτίmicroηση για ξαφνικές ανατροπές και σίγουρα υπάρχουν χιουmicroοριστικές πινελιές στα τρία ροmicroαντικά δράmicroατα καιαλλού όmicroως τίποτε που να microοιάζει microε microια καθαρά κωmicroική σκηνή [hellip]

Το γεγονός ότι στο οmicroηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασmicroός ανδρείας και γελοιότητας δεν εmicroποδίζει τη σκηνή ναείναι ίσως ανάρmicroοστα κωmicroική Τουλάχιστον δεν microας εκπλήσσει εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συmicroβαδίζει microε την παράδοσηΛίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής Αναmicroφισβήτητα είχε στόχοτου τη διακωmicroώδηση αλλά το ερώτηmicroα είναι σε ποιο βαθmicroό Και microήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευεΟ Μενέλαος αρχίζει microε αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυα-γίου Ο τόνος είναι κάπως ποmicroπώδης αλλά πολύ λίγο θυmicroίζει φανφαρόνο στρατιώτη [hellip] Γίνεται όmicroως κάπως πιο ανεπιτήδευτο ότανφτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του [hellip] Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού από όπου αποπέmicroπεται microε βάναυσο τρόποΑυτό πράγmicroατι είναι ένα microοτίβο που συναντάmicroε συχνά στην κωmicroωδία αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει microε το φόβο ή τη φρίκη της microιαςή της άλλης πλευράς ή και των δύο Εδώ υπάρχει microόνο η αποποmicroπή από τη γριά Η συmicroπεριφορά του Μενέλαου καθώς ζαρώνειmicroπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική εδώ όmicroως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναιαπαραίτητο να φέρονται ηρωικά Θρηνεί όταν συγκρίνει τους προηγούmicroενους θριάmicroβους microε την τωρινή του αθλιότητα [hellip] Μέχριςεδώ είναι ακόmicroα microάλλον συγκινητικός Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος γιατί αν και η σκηνή θα microπορούσε πιθα-νότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύmicroφωνο microε το γενικότερο στόχο τουποιητή Προτιmicroότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εmicroφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αmicroφισηmicroία που χαρα-κτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σrsquo όλες τις εκδηλώσεις της [hellip]raquo (Whitman 1996 66-69)

2β [Μενέλαος ndash τραγικός ήρωας]laquo[hellip] Για να είναι τραγικός ο ήρωας πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο ∆εν ξεχωρίζει από τον κοινόθνητό παρά από το microέγεθος της πτώσης του και της microεταστροφής που σηmicroειώνεται στην τύχη του [hellip] Όταν φτάνουmicroε στον Ευριπίδη οιΑγαmicroέmicroνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισmicroένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους microόλις που διακρίνεται

Ο ρεαλισmicroός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει αν microέσα στο πνεύmicroα του τραγικού είδουςδεν υπήρχε ως βασική αρχή η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόmicroενους δηλαδή να τους εκλάβει ndashαυτούςπου αποτελούσαν εξαίρεσηndash ως παράδειγmicroα της ανθρώπινης microοίρας και των δεινών τηςraquo (Romilly 1993 200-201)

2γ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωmicroικές αλλά το θέmicroα δεν είναι αν θα rsquoπρεπε ή θα microπορούσε να έχει αmicroέσως καταλά-βει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασmicroα Το θέmicroα είναι ότι εκφράζει microέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του ναφτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος όπως ο καθένας υπόκειται στην αmicroφισηmicroία και την αυταπάτη Γιαmicroια ακόmicroη φορά βρισκόmicroαστε αντιmicroέτωποι microε τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώσηraquo (Whitman 1996 69-70)

2δ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση αλλά microένει προσκολληmicroένος πεισmicroατικά στην περιο-χή των φαινοmicroένων microε τη σκέψη ότι πρόκειται microάλλον για συνωνυmicroία ndash παράδειγmicroα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπουαισθάνεται βέβαιος για τη λογική τουraquo (Lesky 1989 245)

2ε [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου]laquoΟ Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι microέχρι ενός βαθmicroού αφελής και ανίκανος για προχωρηmicroένους συλλογισmicroούς όπως φαίνε-ται και αργότερα στην αδυναmicroία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης Το κοινό θα απολάmicroβανε την ταραχή του αλλά η απλότητά τουδεν πρέπει να είναι υπερβολική Στο κάτω κάτω δεν θα microπορούσαmicroε να περιmicroένουmicroε ότι θα διέβλεπε ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσοπαράλογο παιχνίδι της microοίρας όπως είναι το Είδωλονraquo (Dale 1967 126)

2στ [οι συλλογισmicroοί του Μενέλαου ndash η λειτουργία τους]

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 39

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

laquoΑπό τη Γραία microαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόmicroαmicroονολόγου Όπως στη σκηνή microε τον Τεύκρο οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως ndashοι οποίες σrsquo αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούννα microπουν σε microια λογική σειρά γεγονότα τα οποία δεν επιδέχονται λογικήndash υπογραmicromicroίζονται και πάλι Τα εκλογικευmicroένα συmicroπερά-σmicroατά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση εάν πράγmicroατι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του microε την εν microέρει λογική πίστη ότιmicroπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες microε το όνοmicroα Ελένη δύο θεοί microε το όνοmicroα Ζευς δύο πόλεις microε το όνοmicroα Σπάρτη και δύο microε τοόνοmicroα Τροίαraquo (Goward 2002 295-296)

3OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η παρουσίαση της Γερόντισσας5 microπορεί να γίνει microε τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τους microαθητές να συνειδητοποιήσουν ότι στην τραγωδία υπάρχουν πέρα από τους ήρωες (πρωταγωνιστές) κι άλλα δευτερεύοντα πρό-

σωπα να αναζητήσουν το ρόλο της Γερόντισσας στη δραmicroατική οικονοmicroία

Η Γερόντισσα είναι ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας microας (πχ ο Αγγελιαφόρος ο Υπηρέτης) Μπορείλοιπόν να γίνει microια πρώτη συζήτηση για την ταυτότητα των προσώπων αυτών και το ρόλο τους Έτσι εδώ οι microαθητές διαπι-στώνουν τα χαρακτηριστικά της Γερόντισσας και αναρωτιούνται για την επιλογή του ποιητή (πχ γιατί γυναίκα και όχι άντραςστο ρόλο του φύλακα) και στη συνέχεια αναζητούν το λειτουργικό της ρόλο στη συγκεκριmicroένη σκηνή ψυχολογικά και δρα-microατικά (συmicroπονά το Μενέλαο διαφαίνεται η τραγικότητα του Μενέλαου κτλ)

Τέλος σε συνδυασmicroό microε την παρουσία του Μενέλαου microπορούν οι microαθητές να κάνουν υποθέσεις για τη σκηνική της

παρουσία (κυρίως microε βάση το ερώτηmicroα αν η παρουσία της Γερόντισσας επιτείνει την τραγικότητα του ήρωα ή αντίθετα ησκηνή έχει κωmicroικό χαρακτήρα)

3α [γιατί γυναίκα ndash ρόλος Γερόντισσας]

laquoΗ ανάθεση αυτού του ρόλου σε microια ηλικιωmicroένη γυναίκα [hellip] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραmicroατουργικού συmicroβιβασmicroού Ναι

microεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να microην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [] Όmicroως

η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί

αυτοστιγmicroεί ο Μενέλαος Μια θυρωρός αντιθέτως microπορεί να συmicroπεριφερθεί ως γυναίκα αρχικά δηλαδή σύmicroφωνα microε τις εντολές

να τον αποδιώξει microετά όmicroως να του δείξει συmicroπάθεια και στο τέλος microάλιστα παρά τις εντολές να του συmicroπεριφερθεί φιλικά δηλα-

δή να συmicroπεριφερθεί υπό τις δεδοmicroένες συνθήκες microε ασυνέπεια δικαιολογηmicroένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δρα-

microατουργικήraquo (Kannicht 1969Β 131)

3β [γιατί γυναίκα ndash ρόλος]

laquoΗ θυρωρός (θηλυκό) αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε] για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η

δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος microε microια γριά Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον

αναφέρει στους κυρίους τηςraquo (Dale 1967 121)

4OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ενασχόληση microε την αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι σrsquo αυτή την ενότητα6 βρίσκεται στο πλαίσιο της προσπάθειας που ξεκινή-σαmicroε από τον Πρόλογο να προσεγγίσουmicroε σταδιακά την αντίθεση αυτή ως δοmicroικό στοιχείο της τραγωδίας microας Εδώ ιδιαίτεραmicroας ενδιαφέρει να την εντοπίσουmicroε στο Επεισόδιο αυτό να συmicroπληρώσουmicroε τη βασική αντίθεση και microε άλλους όρους να κάνουmicroε πρώτες υποθέσεις για τη σηmicroασία της στο έργο

Στον Πρόλογο χρησιmicroοποιούmicroε όρους οικείους στους microαθητές Εδώ επιmicroένουmicroε περισσότερο στους όρους είναι ndash φαί-νεσθαι και εισάγουmicroε τις συmicroπληρωmicroατικές αντιθέσεις δόξα vs αλήθεια σώmicroα vs όνοmicroα Οι microαθητές microπορούν σε πρώτηφάση να τις επισηmicroάνουν microε στόχο την κατανόηση στο Μενέλαο (ποιος είναι ndash πώς φαίνεται τι ακούει ndash τι πιστεύει ο Μενέ-

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

40 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

5 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 1ο στη σ 45 ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ 1ο στη σ 45

6 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 45

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

λαος παρών στη σκηνή ως σώmicroα αλλά όχι ως όνοmicroα προσπαθεί να πείσει ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται) και τηΓερόντισσα (φαίνεται σκληρή στη συmicroπεριφορά της ndash στην πραγmicroατικότητα συmicroπονά το ζητιάνο)

Το επόmicroενο βήmicroα είναι να προβληmicroατιστούmicroε microε τους microαθητές microας για τη σηmicroασία αυτής της αντίθεσης Aναζητάmicroεαρχικά τη σηmicroασία της για το ίδιο το δράmicroα και στη συνέχεια επεκτείνουmicroε τον προβληmicroατισmicroό microας (η σηmicroασία της στη ζωήmicroας) Μπορούν λοιπόν οι microαθητές σε αυτό το σηmicroείο να υποψιαστούν πώς η αντίθεση αυτή microε την κυριαρχία της περιπλέ-κει τη διαδικασία της αναγνώρισης συνειδητοποιώντας παράλληλα την laquoκατασκευήraquo του δράmicroατος Η πορεία και η διαδικα-σία παραmicroένει η ίδια που επισηmicroάναmicroε κι αλλού από την επισήmicroανση στη διερεύνηση

4α [Μενέλαος όνοmicroα vs σώmicroα]

laquo[Ο Μενέλαος] είναι ντυmicroένος microε κουρέλια που microάζεψε από το ναυάγιο ώστε να microην αναγνωρίζεται εκ των πραγmicroάτων η ταυτότητά

του ∆ηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως ldquoσώmicroαrdquo αλλά όχι ως ldquoόνοmicroαrdquo Κατrsquo ανάλογο τρόπο ο Μενέλαος είναι παρών σε microια χώρα

της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνοmicroα γιατί έκρυβε την άθλια εmicroφάνισή του [hellip]raquo (Πασχάλης 2001 101)

4β [Μενέλαος είναι vs φαίνεσθαι]

laquoΟ microεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιmicroένει) είναι microε γελοίο τρόπο σχεδόν γυmicroνός καθώς εκφωνεί microια δεύτερη προλογι-

κή ρήση [hellip] και περαιτέρω ταπεινώνεται ldquoδηmicroόσιαrdquo κατά τη συζήτησή του microε τη Γραία Το πρόβληmicroα του Μενέλαου microε την ταυτότητά

του είναι microια ελαφρά παραλλαγή του προβλήmicroατος της Ελένης αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο για να σώσει τη ζωή του

(microολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει) αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει microολονότι τα φαι-

νόmicroενα δείχνουν τα αντίθεταraquo (Goward 2002 295)

4γ [η αmicroφίεση του Μενέλαου]

laquo∆υο ακόmicroα λόγια για τα ρούχα Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αmicroφίεση του Μενέλαου κι όταν είναι microε τα κουρέλια κι όταν κατό-

πιν ντύνεται όπως του αρmicroόζει έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουmicroε ότι έχουν απόλυτη σχέση microε το κεντρικό θέmicroα του έργου [hellip] Στα

χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής microανιέρας που ενέπνευσε τον Αρι-

στοφάνη το 425 πΧ microία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως microοτίβο της τραγωδίας η ενδυ-

microασία είναι microεταξύ των άλλων ένα σύmicroβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιmicroοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη [hellip]

Και κάτι ακόmicroη πιο σηmicroαντικό έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αmicroφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόmicroη απτό σύmicroβολο της βασικής

αντίθεσης φαινοmicroενικό ndash πραγmicroατικό κι ότι ανακτά τον πραγmicroατικό του εαυτό microόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρmicroόζουν Το γεγο-

νός ότι ο πραγmicroατικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώmicroατά του στην Τροία και

γιατί κοmicroπάζει ότι το όνοmicroά του είναι ξακουστό σrsquo ολόκληρο τον κόσmicroο [hellip] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρό-

σεκτη καθώς αmicroέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συmicroπέρασmicroα ότι πολλοί άνθρωποι και microέρη microπορεί να

έχουν τα ίδια ακριβώς ονόmicroατα [hellip]raquo (Whitman 1996 69)

5OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Τα θέmicroατα που επισηmicroαίνουmicroε στην ενότητα αυτή ως χαρακτηριστικά του ευριπίδειου έργου είναι ο πόλεmicroος7 οι ήρωες του Ευριπίδη8

Οι microαθητές microπορούν να θυmicroηθούν ότι microε τον πόλεmicroο ασχοληθήκαmicroε και στον Πρόλογο microε την ευκαιρία της εmicroφάνισηςτου Τεύκρου Επίσης microπορούν να θυmicroηθούν ποια διάσταση δίνει στον πόλεmicroο ο Ευριπίδης (αντιηρωική αντιεπική) Στηνίδια διαπίστωση microπορούν εύκολα να οδηγηθούν σχολιάζοντας την εmicroφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή Στη συνέχεια τουςκαλούmicroε να συγκρίνουν τους δύο ήρωες Μενέλαο και Τεύκρο (microε κριτήρια την εmicroφάνιση και τη γενικότερη κατάστασή τους)Η σύγκριση αποτελεί microια πολλαπλά χρήσιmicroη διδακτική ενέργεια καθώς οξύνει την παρατήρηση και προάγει την κρίση Επι-τείνεται microέσα από τη σύγκριση αυτή η ιδιόmicroορφη όπως ονοmicroάστηκε τραγικότητα της Ελένης σύmicroφωνα microε την οποία νικητήςκαι νικηmicroένος βρίσκονται στην ίδια άθλια κατάσταση Στο τέλος microπορεί να αναπτυχθεί από τους microαθητές microε αφορmicroή την τύχητων δύο ηρώων ένας προβληmicroατισmicroός για τις συνέπειες του πολέmicroου

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 41

7 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 43

8 Βλ ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ 2ο στη σ 41 2ο ση σ 47 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 και 4

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

Επιπλέον η σύγκριση των δύο ηρώων (πχ η επισήmicroανση της λέξης laquoκούρσεψαraquo που και οι δυο χρησιmicroοποιούν) microας βοηθάνα θίξουmicroε και το microοτίβο του laquoένδοξου στρατιώτηraquo (miles gloriosus) του οποίου βασικά γνωρίσmicroατα αποτελούν ο κοmicroπασmicroόςκαι η έπαρση Οι microαθητές microπορούν να επισηmicroάνουν τη στάση του Μενέλαου διακηρύσσει πως ο ίδιος είναι από τους κύριουςσυντελεστές της νίκης κατά της Τροίας (όπως είχε κάνει προηγουmicroένως και ο Τεύκρος) και ότι υπήρξε ο αρχηγός των στρα-τευmicroάτων (αντί του Αγαmicroέmicroνονα) Και όλα αυτά τη στιγmicroή που βρίσκεται στην κατάσταση που είδαmicroε προηγουmicroένως

Ανακεφαλαιώνοντας την ενότητα microπορούmicroε microε αφορmicroή την περίπτωση του Μενέλαου να συναγάγουmicroε συmicroπεράσmicroαταγια τους ήρωες του Ευριπίδη Θεωρώντας το Μενέλαο τυπικό ευριπίδειο ήρωα οι microαθητές microπορούν εύκολα να οδηγηθούνστην επισήmicroανση ότι ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει τους ήρωές του από το βάθρο στο οποίο τους είχε τοποθετήσει τοέπος Μας ενδιαφέρει εδώ δηλαδή να εξοικειωθούν microε microια διαδικασία σύmicroφωνα microε την οποία microπορούν να αναχθούν απότην ατοmicroική προσωπική και συγκεκριmicroένη περίπτωση στη γενίκευση

Με βάση το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 1 (Αριστοφάνης) microπορούν οι microαθητές να αναρωτηθούν αν πράγmicroατι η αντίληψη αυτή του Ευρι-πίδη (αποmicroυθοποίηση των ηρώων) αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής και στη συνέχεια να αναπτύ-ξουν έναν προβληmicroατισmicroό για τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά ιδεολογικά πολιτικά κτλ) microιας εποχής που αmicroφισβητεί microύθουςκαι είδωλα Σιγά σιγά η τραγωδία γίνεται ένα κείmicroενο που microας ενδιαφέρει

5α [Μενέλαος ndash Τεύκρος]laquo[hellip] Αντίθετα [microε το Μενέλαο] ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυmicroασία και microάλιστα είναι οπλισmicroένος microε φαρέτρα και τόξο δηλαδήείναι ldquoεν πλήρει εξαρτύσειrdquo Επιπλέον ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιmicroένει σε κάποιο microυχό της ακτής ενώ ο Μενέλαος έχειφτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος δηλαδή στην πιο προσβλητική για την αντίληψη εκείνης της εποχήςκατάσταση Αλλά και η περιπέτειά του microπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραmicromicroίζει έντονα την άθλια τύχη του σε σύγκρι-ση microε την αξιοπρεπή εmicroφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη microεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένηraquo (Σακαλής 1980 157-158)

5β [ο laquoένδοξος στρατιώτηςraquo]laquoΕίναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι ldquoστρατηγικοί άνδρεςrdquo που σαν κύριο γνώρισmicroα έχουν τον κόmicroπο και την έπαρση συνέ-πεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφήςπου προξένησαν στο στρατό και την πόλη της Τροίας Αυτό το microοτίβο του miles gloriosus που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στο χαρα-κτήρα των δύο ηρώων είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεmicroελίωση της τραγικής κατάστασης [hellip] Ο ποιητήςθέλει να δείξει πως η microανία του πολέmicroου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στο χαρακτήρα και το νου των ldquoστρατηγικώνrdquo ανδρών ώστετους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεmicroος ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους αυτούς που δεν πρόσφε-ραν πολλά στον πόλεmicroο microrsquo εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόmicroισαν απrsquo αυτόν περισσότερα κέρδη

Ένα ακόmicroη στοιχείο που βρίσκεται σε συνάρτηση microε τα παραπάνω είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνι-κών στρατευmicroάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στο microονόλογό του αλλά και στο διάλογο που ανα-πτύσσει microε τη θυρωρό όταν θέλει να τον εmicroποδίσει να microπει στο ανάκτορο του Πρωτέα και microε την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισηςΑυτή η αντίληψη του Μενέλαου microπορεί βέβαια σrsquo ένα βαθmicroό να είναι δικαιολογηmicroένη αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και οελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύmicroατα των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσmicroεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδά-ρεω τότε που ήρθαν ως microνηστήρες της Ελένης Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουmicroε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαουδηλαδή να microην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαmicroέmicroνονα και να του αmicroφισβητεί την αρχιστρατηγία είναι επίτηδες υπερτονισmicroέ-νη από τον ποιητή γιατί θέλει να την εναρmicroονίσει microε τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και [hellip] να αντιπαραθέσει το φρό-νηmicroά του microε το ανάλογο φρόνηmicroα του Τεύκρου Ο τύπος του miles gloriosus λοιπόν που είναι microια από τις κυριότερες ιδέες που προ-βάλλονται microrsquo αυτή την τραγωδία συνετέλεσε ώστε να εmicroφανίσει ο ποιητής και το Μενέλαο έτσιraquo (Σακαλής 1980 165 168)

5γ [η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]laquo[hellip] microπορούmicroε να πούmicroε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόmicroορφη τραγικότητα δηλαδή να microην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέσηο νικητής απέναντι στον ηττηmicroένο κάτι που εmicroπίπτει microέσα στο γενικότερο αντιπολεmicroικό πνεύmicroα που προβάλλεται σε αυτή την τραγω-δία [hellip]raquo (Σακαλής 1980 164)

5δ [ρακένδυτοι ήρωες]laquoΚαι λίγα λόγια για τους ldquoρακένδυτους ήρωεςrdquo του Ευριπίδη που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωmicroωδεί ∆εν επι-τρέπεται να τους αντιmicroετωπίζουmicroε απλώς σαν κωmicroικό εύρηmicroα ή σαν σπινθηροβόλα αιχmicroή εναντίον του ανερχόmicroενου ρεαλισmicroού γενικάγιατί ακόmicroη και αν δεχθούmicroε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός δεν πρέπει να τα εmicroπιστευτού-microε όλα στη φαντασία του θεατή [hellip] δεν πρέπει να αmicroφιβάλλουmicroε ότι χρησιmicroοποιήθηκαν πραγmicroατικά κουρέλιαraquo (Blume 1986 118-119)

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

42 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

448 Όπως γράφει ο Ξενοφώντας (Αποmicroνηmicroονεύmicroατα IV 612) o Σωκράτης έκανε την ακόλουθη διάκριση ανάmicroε-σα στην εξουσία του βασιλέως και σε αυτήν του τυράννου η βασιλεία είναι εξουσία που ασκείται microε τη βούλη-ση των ανθρώπων και σύmicroφωνα microε τους νόmicroους της πόλης ενώ τυραννία επικρατεί εκεί όπου ασκεί τη βασι-λεία ο άρχοντας παρά τη θέληση των πολιτών και όχι σύmicroφωνα microε τους ισχύοντες νόmicroους

452-454 Το νόηmicroα των στίχων microπορεί να είναι laquoΜπορεί να φωνάξουν τα ονόmicroατα κάποιων επειδή είναι νεκροί και άλλωνεπειδή γύρισαν στο σπίτι ενώ τους είχαν νοmicroίσει νεκρούς H φράση αυτή θα microπορούσε να σηmicroαίνει ldquomicroε ένανκατάλογο των πνιγmicroένων συντρόφων τουςrdquo Μερικοί πέθαναν στην Τροία ή στη Θάλασσα Άλλοι έπεσαν σε καται-γίδα και τους ξέγραψαν αλλά γύρισαν στο τέλος Μόνον εγώ [ο Μενέλαος] συνεχίζω να περιπλανιέmicroαιraquo (Dale)

474-476 Πρβ Ευρ Τρωάδες 639-640 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo[hellip] microα απrsquo τα αγαθά στη δυστυχία σαν πέσειςθυmicroάται ταπαλιά η ψυχή και κλαίει [hellip]raquo Ευρ Ιφ Ταυρ 1120-1121 (microτφρ Θ Σταύρου) laquo Πραγmicroατική συmicroφορά η αλλα-γή rsquoναι της τύχηςΕίναι βαρύαπό χαρούmicroενες microέρες να πέφτεις σε λύπες [hellip]raquo Θουκ Επιτ Β 44 2 laquoΜεγα-λύτερη λύπη νιώθει κανείς για ότι είχε κι έχασε παρά για ότι δεν είχε ποτέraquo

534 Σύmicroφωνα microε ένα microελετητή (Kannicht) microέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν το Μενέλαο ότι η Γερόντισσα microιλάειγια τη γυναίκα του την Ελένη που έχει αφήσει microαζί microε τους συντρόφους του στη σπηλιά Η τελευταία ερώτησηπότε είναι καθοριστική αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγmicroατική Ελένη Το ότι όmicroωςη Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεmicroο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της αφούη απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά microε την έναρξη του Tρωικού πολέmicroου αλλά τον προκάλε-σε Την ειρωνεία αυτήν ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαmicroβάνεται ωστόσο οθεατής την απολαmicroβάνει

542 κεξ Η κατάσταση του Μενέλαου microετά την αποχώρηση της Γερόντισσας microοιάζει πολύ microε αυτήν της Ελένης microετά τηναποχώρηση του Τεύκρου στον Πρόλογο Έτσι κι ο microονόλογός του αντιστοιχεί microε το θρήνο της Ελένης όπωςεκείνη κλαίει για τα δεινά που της ανέφερε ο Τεύκρος έτσι κι ο Μενέλαος προσπαθεί να ξεπεράσει τις απορίεςπου του γέννησαν οι πληροφορίες της Γερόντισσας-θυρωρού

1 Να παρουσιάσετε συνοπτικά τα νέα στοιχεία που πληροφορούmicroαστε από το Μενέλαο Ποιο από τα στοιχεία αυτά αυξάνειτη δραmicroατική ένταση και φαίνεται να οδηγεί σε αδιέξοδο microολονότι ο ερχοmicroός του Μενέλαου θα έπρεπε λογικά να οδη-γεί στη λύτρωση της Ελένης (λειτουργία)

2 Να συγκρίνετε το προοίmicroιο της Οδύσσειας microε τη microονολογική ρήση του Μενέλαου (437-492) και να επισηmicroάνετε τιςοmicroοιότητες ανάmicroεσα στον Οδυσσέα και το Μενέλαο

3 Ποιες πληροφορίες παίρνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα και ποια από αυτές θεωρείτε πιο σηmicroαντική για την εξέλιξητου δράmicroατος (ρόλος Γερόντισσας ndash δραmicroατική οικονοmicroία)

4 Μετά τις πληροφορίες της Γερόντισσας ο Μενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση Πώς δηλώνεται αυτό στο κείmicroενο Πώς θαmicroπορούσε να δηλωθεί στη σκηνική παρουσία του (ήθος ndash λέξη ndash όψη)

5 Ο Μενέλαος microπαίνει στη σκηνή ρακένδυτος ναυαγός και microετά τη συζήτησή του microε τη Γερόντισσα microένει microόνος στη σκηνήπροβληmicroατισmicroένος από την πληροφορία που άκουσε Να περιγράψετε τις ψυχικές διακυmicroάνσεις του ήρωα σε όλο το ΑΕπεισόδιο (ήθος)

6 Αν εξετάσουmicroε τη δοmicroή του Α Επεισοδίου θα παρατηρήσουmicroε ότι αρχίζει microε microονόλογο του Μενέλαου συνεχίζεται microε τοδιάλογό του microε τη Γερόντισσα και κλείνει πάλι microε το δικό του microονόλογο Συσχετίζεται η δοmicroή αυτή microε τα συναισθήmicroατακαι τα πάθη του ήρωα από τη microια microεριά και τις δραmicroατικές ανάγκες από την άλλη (microορφή ndash περιεχόmicroενο)

7 Να σχεδιάσετε ή να περιγράψετε τη σκευή του Μενέλαου και της Γερόντισσας όπως εσείς τη φαντάζεστε (σκευή)

B Ι Β Λ Ι Ο E Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ E Y P I Π I ∆ H Eλένη 43

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int infin tradeAtilde radic sect π infincent

tradeAgrave ordf para sect prod ƒ oslash ordf infin ∆ π int part trade Eƒ oslash ∆ prod trade part π tradeE

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT

A΄ EΠEIΣO∆IOστ 437-575

44 E Y P I Π I ∆ H Eλένη

centπ infin deg ƒ infin ordf ordf infintradeT