182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια...

193

Transcript of 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια...

Page 1: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 2: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

To μέλλον της ανθρώπινης φύσης: Προς μια φιλελεύθερη ευγονική;

και Πίστη και Γνώση

Page 3: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Τίτλος πρωτοτύπων: JÜRGEN HABERMAS Die Zukunft der menschliche η Natur. Auf dem Weg zu einerliberalen Eugenik?

Glauben und Wissen.

Copyright © Siihrkamp Verlag Frankfuit am Main, 2001

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΚΡΙΤΙΚΗ

JÜRGEN FIAßERMAS: Tg μέλλον της ανθρώπινης φυσ-ης: Προς μια φιλελεύθερ-η ευγονική; και Πίστη και Γνώση

© Για την ελληνική γλώσσα, εκδόσεις SCRIPTA Ασκληπιού 10, Αθήνα 10680, τηλ.: 210.3616528, fax: 210.3616529 http://www.scripta.gr - e-mail: [email protected]

ISBN 960-7909-53-4

Page 4: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

J Ü R G E N HABERMAS

TO ΜΕΛΛΟΝ Τ Η Σ Λ Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ ΦΥΣΗΣ:

Π Ρ Ο Σ ΜΙΑ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΥΓΟΝΙΚΗ; ΚΑΙ

Π Ι Σ Τ Η ΚΛΙ Γ Ν Ω Σ Η

Μετάφραση ΜΑΡΙΑ ΤΟΠΑΛΗ

Επιμέλεια

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΗΡΟΠΑΪΔΗΣ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΑΑΚΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ SCRIPTA Α Θ Η Ν Α 2 0 0 4

Page 5: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 6: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 7: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Ευχαριστούμε τον Γιάννη Παπαδημητρίου για τη μετάφραση των αγγλικών αποσπασμάτων

Page 8: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του GOETHE - INSTITUT INTER NATIONES

Page 9: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

1. Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 11 2. Πρόλογος του συγγραφέα 23 3. Δικαιολογημένη εγκράτεια. Υπάρχουν μετά το τέλος

της μεταφυσικής απαντήσεις στο ερώτημα περί του «ορθού βίου»; 25

4. Βαδίζουμε προς μια φιλελεύθερη ευγονική; Η διαμάχη γύρω από την εθική αυτοκατανόηση του ανθρώπινου είδους 47

Ι. Τι σημαίνει ηθικοποίηση της ανθρώπινης φύσης; 58 Π. Ανθρώπινη αξιοπρέπεια εναντίον αξιοπρέπειας της

ανθρώπινης ζωής 67 III. Η ενσωμάτωση της ηθικής στο έθος του ανθρώπι-

νου είδους 80 IV. Το αυτοφυές και το πεποιημένο 90 V. Απαγόρευση εργαλειοποίησης, γεννητικότητα και

ικανότητα να είναι κανείς ο εαυτός του . . . . . . . 102 VI. Τα ηθικά όρια της ευγονικής 113

νΐ ΐ . Σκαπανείς μιας αυτοεργαλειοποίησης του είδους; . 122 5. Υστερόγραφο (στην αλλαγή του χρόνου 2001/2002) . . 133

Πίστη και Γνώση 167

Ευρετήριο ονομάτων 189

Page 10: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 11: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

Η επικοινωνιακή κριτικ-η θεωρία μπροστά στις προκλήσεις της βιοηθικής

Καθώς κατά την τελευταία δεκαετία οι εξελίξεις στον το-μέα της γενετικής και των εφαρμογών της είναι ραγδαίες, η πίεση για έλλογη αντιμετώπιση των ηθικών διλημμάτων που προκύπτουν αυξάνει διαρκώς. Ωστόσο, ενάντια στις προσδοκίες που ενδέχεται να γεννά η παρέμβαση ενός με-γάλου στοχαστή με μια από τις πιο πολυσυζητημένες συμ-βολές στη σύγχρονη ηθική φιλοσοφία, το βιβλίο του Γιούρ-γκεν Χάμπερμας για Το μέλλον της ανθρώπινης φύσης δεν προσφέρεται ως «συνταγολόγιο» σχετικά με τους κανόνες που θα πρέπει να διέπουν ήδη εφικτές ή μελλοντικές βιο-τεχνολογικές επεμβάσεις στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Κι αυ-τό γιατί, αντί για μια «προσδιοριστική κρίση», για μια εφαρμογή γερά θεμελιωμένων γενικών αρχών σε επιμέρους ηθικά διλήμματα, έχουμε εδώ να κάνουμε με μια «αναστο-χαστική» αναζήτηση που παίρνει αφορμή από τα συγκε-κριμένα προβλήματα και επιχειρεί να βρει τη γενική αρχή που θα μπορούσε να προσανατολίσει την αντιμετώπισή τους. Όπως μπορεί να αναμένει κανείς σε μια τέτοια περί-πτωση, οι «λύσεις» που προτείνει ο Χάμπερμας είναι αμφι-λεγόμενες. Παρ' όλα αυτά, ίσως ακριβώς εξαιτίας του ανα-στοχαστικού της χαρακτήρα η προσπάθειά του έχει μεγά-λο ενδιαφέρον για όσους κόπτονται για τα ζητήματα θεμε-λίωσης της πρακτικής φιλοσοφίας.

Πριν δούμε γιατί το τελευταίο βιβλίο του Χάμπερμας

Page 12: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

12 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ

παρουσιάζει, ένα τέτοιο ενδιαφέρον, ας θυμηθούμε ορισμένα σχετικά στοιχεία: Ως γνωστόν, η ηθική του διαλόγου είναι προϊόν της προσπάθειας να διατυπωθεί μια καντιανής έμ-πνευσης γνωστικιστική ηθική με βάση τα μέσα της φιλο-σοφίας της διυποκειμενικότητας.^ Στηρίζεται στην ανάλυση των αναγκαίων προϋποθέσεων μιας επικοινωνιακής διαδι-κασίας υψηλών προδιαγραφών, της ανάλυσης δηλαδή των κανονιστικών όρων ενός πρακτικού διαλόγου^ και στην κα-τάδειξη του ότι το περιεχόμενο αυτών των προϋποθέσεων συνεπάγεται μια αρχή καθολίκευσης που δίνει το κριτήριο για την ανεύρεση ηθικά ορθών κανόνων στο πλαίσιο ηθι-κών επιχειρηματολογιών.^

Ακολουθώντας τον φορμαλισμό της καντιανής ηθικής, η ((διαδικασιακή)) ηθική του διαλόγου διακρίνει αυστηρά την ηθικότητα (Moralitaet) από τα κοινωνικά ήθη (Sittlich-keit), την ηθική (Moral) από το έθος (Ethik), τους καθο-λικούς κανόνες (Normen) από τις αξίες (Werte) που συν-δέονται με μια ορισμένη μορφή ζωής, το ορθό (Richtige) από το αγαθό (Gute), τη δικαιοσύνη από το ευ ζην. Με βάση τη διατύπωση του Χάμπερμας, αο ηθικός φορμαλι-σμός είναι πραγματικά διεισδυτικός: η αρχή της καθολί-κευσης λειτουργεί σαν μαχαίρι που επιφέρει μια τομή με-ταξύ του "αγαθού" και του "δίκαιου", μεταξύ αξιολογικών και αυστηρά κανονιστικών δηλώσεων.»^ Έτσι «προκύπτει η συγκεκριμενοποίηση του χώρου εφαρμογής μιας δεοντολο-

1. Βλ. J. Haberpias, Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln^ Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1983. To κύριο κείμενο αυτού του τόμου που θεμελιώνει την ηθική του διαλόγου (((Diskursethik - Noti-zen zu einem Begruendungsprogramm») έχει εκδοθεί και στα ελληνι-κά: Βλ. J. Habermas, Η ηθικτ) της επικοίνωνίαζ, μτφρ.-εισαγ. Κ. Κα-βουλάκος, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1997.

2. Βλ. J. Habermas, Η ηθίχ-ή της επιχοινω^κις, ό.π. 3. J. Habermas, Η ηβικη της επικοινωνίας^ ο.ττ., σ. 132-133.

Page 13: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ^

γικής ηθικής: η τελευταία αφορά μόνο τα πρακτικά ερω-τήματα, τα οποία μπορούν να συζητηθούν ορθολογικά και μάλιστα με την προοπτική συναίνεσης. Έχει να κάνει όχι με την προτίμηση αξιών, αλλά με τη δεοντικη ισχύ κανό-νων δράσης)) ̂

Το βιβλίο εκκινεί από αυτήν ακριβώς τη θέση του Χά-μπερμας, ότι δηλαδή στην εποχή του κοσμοθεωρησιακού πλουραλισμού (27)^ είναι αδύνατος ο οντολογικός-μεταφυ-σικός καθορισμός ενός ορισμένου προτύπου περί του ευ ζην, με βάση το οποίο θα έπρεπε να ευθυγραμμιστούν όλα τα μέλη της κοινωνίας, και άρα η ηθική φιλοσοφία είναι αναγκασμένη να χωρίσει αυστηρά τα ηθικά-δεοντολογικά (moralisch-deontologisch) ερωτήματα από τα εθικά-αξιο-λογικά (ethisch-evaluativ). Τα τελευταία δεν επιδέχονται καθολική απάντηση, καθώς συνδέονται άρρηκτα με μια ορισμένη, συλλογική ή ατομική «ταυτότητα» (28, 83). Έτσι, για τη μεταμεταφυσική ηθική φιλοσοφία είναι επι-βεβλημένη η ((δικαιολογημένη εγκράτεια» σε ό,τι αφορά τις κρίσεις επί του περιεχομένου της ζωής μιας κοινότητας ή ενός ατόμου. Γι' αυτό και μας ξαφνιάζει καταρχάς το γε-γονός ότι ο Χάμπερμας θέτει τώρα το ερώτημα ((γιατί θα έπρεπε η φιλοσοφία να δειλιάσει μπροστά σε αυτό που τολμά για παράδειγμα η ψυχανάλυση;» (3ΐ), δηλαδή να αποσαφηνίσει τη διαισθητική μας κατανόηση των ((κλινι-κών χαρακτηριστικών» μιας ((επιτυχημένης ζωής». Βέβαια, η φιλοσοφική θεώρηση του έθους (του κριτηρίου του ευ ζην) που έχει κατά νου ο Χάμπερμας μπορεί πλέον να στηριχθεί μόνο σε μια εξαιρετικά τυπική ((αξία», την οποία διατυπώνει με αναφορά στον Κίρκεγκωρ: Πρόκειται για

4. Ό.π., σ. 133 (υπογράμμιση δική μου). 5. Οι αριθμοί σε παρένθεση παραπέμπουν σε σελίδες του παρόντος

βιβλίου.

Page 14: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

14 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ

την ((ικανότητα να είναι κανείς ο εαυτός του» (Selbst-seinkoennen), να ορίζει ο ίδιος την αυτοκατανόησή του (31). Εδώ η θεωρία δεν θέλει να καθορίσει το περιεχόμενο του ευ ζην, αλλά τον τρόπο καθορισμού του (4θ), παραμέ-νοντας έτσι σε ένα φορμαλιστικό, μεταμεταφυσικό πλαίσιο. Έστω κι έτσι, είναι σαφές ότι ο Χάμπερμας αναγνωρίζει πλέον την ανάγκη σύνδεσης της αυτόνομης ηθικής τού διαλόγου με μια ((πρόσφορη», επαρκώς τυπική ((εθική αυ-τοκατανόηση» (ethisches Selbstverstaendnis), τψ οποία οφείλει να αποσαφηνίσει κατά το δυνατόν η πρακτική φι-λοσοφία.

Ωστόσο ακόμα κι αυτή η μετριοπαθής αλλαγή στάοΎΐς απέναντι στο ζήτημα μιας φιλοσοφικής θεώρησης του έ-θους υπερβαίνεται στη συνέχεια του κειμένου προς μια ακόμα πιο ριζοσπαστική κατεύθυνση. Γιατί τώρα ο Χά-μπερμας ανακαλύπτει ξαφνικά την ύπαρξη ορίων στη ((δι-καιολογημένη εγκράτεια» σε ό,τι αφορά τις κρίσεις επί του περιεχομένου της εθικής αυτοκατανόησης, όταν αυτό που διακυβεύεται είναι η αυτοκατανόηση του ανθρώπινου εί-δους, Η κρισιμότητα του ερωτήματος κατά πόσο η επέμ-βαση στην ανθρώπινη φύση θα πρέπει να αποτελέσει αντι-κείμενο ηθικής ρύθμισης ή μπορεί να αφεθεί να ((αυτορυθ-μιστεί» με βάση τα ((αυτοφυή συμφέροντα» (42), τον οδη-γεί κυριολεκτικά στη διάρρηξη του φορμαλισμού του:

((Η μεταμεταφυσική εγκράτεια προσκρούει κατά ενδιαφέ-ροντα τρόπο στα όριά της, από την ώρα που τίθενται ερω-τήματα σχετικά με το "έθος του ανθρώπινου είδους" (Gat-tungsethik). Από τη στιγμή που διακυβεύεται η εθική αυτο-κατανόηση των ικανών προς ομιλία και δράση υποκειμένων συνολικά^ η φιλοσοφία δεν μπορεί πλέον να αποφεύγει να τοποθετείται έναντι συγκεκριμένων περιεχομένων.» (40-41)

Για όσους είναι εξοικειωμένοι με τη φιλελεύθερη θεω-

Page 15: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ^

ρητική αιδημοσύνη του Χάμπερμας των τελευταίων είκοσι ετών, αυτή η (έστω οριακή) εγκατάλειψη του φορμαλισμού αποτελεί μια τεράστια έκπληξη. Ποιος περίμενε αλήθεια ότι φράσεις όπως: «Αντίθετα, το αρχέγονο φιλοσοφικό ερώ-τημα περί του "ορθού βίου" φαίνεται σήμερα να ανανεώνε-ται σε γενικό ανθρωπολογικό επίπεδο» (46) θα ήταν ποτέ δυνατό να προέλθουν από την πένα του;

Τι είναι όμως αυτό που ωθεί τον Χάμπερμας σε μια τό-σο σοβαρή αναθεώρηση της βασικής ηθικοφιλοσοφικής του στάσης; Τίποτα λιγότερο από μια ορισμένη ερμηνεία των τάσεων που προδίδουν οι νέες κατακτήσεις στο πεδίο της γενετικής τεχνολογίας. Έτσι, ενώ ο Χάμπερμας αναφέρε-ται α) στη μέθοδο PID (Praeimplantationsdiagnostik), δη-λαδή στη διάγνωση ενδεχόμενων γενετικών ανωμαλιών σε έμβρυο που έχει παραχθεί με τεχνητή γονιμοποίηση, πριν αυτό εμφυτευθεί στη μήτρα, και β) στην έρευνα σε βλα-στοκύτταρα ανθρώπινων εμβρύων που με αυτό τον τρόπο ((αναλώνονται» (verbrauchende Embryonenforschung), στην πραγματικότητα γίνεται γρήγορα φανερό ότι αντιμε-τωπίζει αυτές τις περιπτώσεις όχι απομονώνοντάς τες για να τις αξιολογήσει καθ' εαυτές, αλλά θεωρώντας τες ως επιμέρους βήματα σε μια ευρύτερη, προϊούσα διαδικασία ((αυτομετασχηματισμού του ανθρώπινου είδους» (53), ως τεχνικές που ανοίγουν τον δρόμο προς μια ((θετική ευγονι-κή», δηλαδή προς την επιλογή των επιθυμητών χαρακτη-ριστικών των παιδιών μας (5ΐ). Πάντως, ακόμα κι αν η ανάλυση των περιπτώσεων που εξετάζει μπορεί να αμφι-σβητηθεί, θα ήταν σφάλμα να θεωρήσει κανείς ότι κάτι τέ-τοιο αναιρεί την αξία των γενικότερων στοχασμών του. Αυ-τοί δεν αφορούν τη μία ή την άλλη τεχνική, αλλά την ανα-ζήτηση των φιλοσοφικών θεμελίων για την αντιμετώπιση μεγάλων βιοηθικών ερωτημάτων.

Το ερώτημα που θέτει ο Χάμπερμας είναι λοιπόν ευρύ-

Page 16: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

16 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ

τερο: Γιατί η προοπτική μιας θετικής ευγονικής να προ-σκρούει σε βαθύτατες ηθικές μας διαισθήσεις και να προ-καλεί εύλογη ηθική ανησυχία παρά τις μελλοντολογικές υποσχέσεις επιστημόνων, τεχνοκρατών και υπερμοντέρνων προφητών για την αύξηση του προσδόκιμου ορίου ζωής, για τη νίκη επί ανίατων ασθενειών, για τη δημιουργία υπε-ρανθρώπων κλπ.; Σε τι θα μπορούσε να στηριχθεί το αίτη-μα μιας «ηθικοποίησης της ανθρώπινης φύσης» (58), από την ώρα που έχει κλείσει ο δρόμος μιας καθολικά δεσμευ-τικής θρησκευτικής αεπανιεροποίησής» της (61); Το ίδιο μάταιη είναι, κατά τη γνώμη του, η προσπάθεια να απο-δοθεί απόλυτη αξία στην προγεννητική ανθρώπινη ζωή κα-τά το πρότυπο της «αξιοπρέπειας» που οφείλουμε στα ηθι-κά πρόσωπα. Γιατί, όπως διαφάνηκε ήδη στη συζήτηση περί εκτρώσεων, είναι αδύνατος ο καθολικά δεσμευτικός ορισμός τού πότε το έμβρυο εντάσσεται στην κοινότητα των υποκειμένων-φορέων δικαιωμάτων (7θ) και άρα από ποια στιγμή και μετά οφείλεται σεβασμός στην αξιοπρέ-πειά του, στον βαθμό που τέτοιες κρίσεις εξαρτώνται από εθικού χαρακτήρα αξιολογήσεις (79). Η ηθικοποίηση της προγεννητικής ανθρώπινης ζωής χρειάζεται λοιπόν ένα κα-θολικότερο θεμέλιο.

Συνοψίζω τον συστηματικό πυρήνα του χαμπερμασιανού επιχειρήματος: Ο φιλόσοφος οφείλει να αποσαφηνίσει θεω-ρητικά τις ηθικές διαισθήσεις, τις οποίες θίγει η προοπτι-κή μιας ενδεχόμενης «φιλελεύθερης ευγονικής» (μιας αγο-ραία συντονισμένης παραγωγής ανθρώπινων γόνων με βά-ση τις επιθυμίες των γονέων [51, 96]). Κατά τον Χάμπερ-μας, η υλοποίηση μιας τέτοιας ευγονικής θα ερχόταν σε σύγκρουση με την «εθική αυτοκατανόηση του είδους» (ethisches Selbstverstaendnis der Gattung) ή με το «έθος του είδους» (Gattungsethik), στο ευρύτερο πλαίσιο του οποίου βρίσκονται «ενσωματωμένες» (eingebettet) η νεω-

Page 17: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ^

τερική αυτόνομη ηθική και οι οικουμενικές αρχές των αν-θρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας (84). Με άλ-λα λόγια, ο κίνδυνος να εφαρμοστεί στο μέλλον μια θετική ευγονική αποκαλύπτει το γεγονός ότι υπάρχει μια αυτοκα-τανόηση του είδους που είναι χαρακτηριστική για τα ηθι-κά πρόσωπα: Κι αυτή στηρίζεται στην ύπαρξη ενός ευδιά-κριτου ορίου μεταξύ τεχνητού και αυτοφυούς^ δηλαδή στην αυτονόητη μέχρι σήμερα προϋπόθεση ότι κάθε ηθικό πρό-σωπο διαθέτει μια σωματική φύση η οποία του αδόθηκε» κατά τύχη (και άρα δεν μπορούν οι γονείς του ή οποιοδή-ποτε άλλο πρόσωπο να θεωρηθούν ηθικά αυπεύθυνοι» γι' αυτήν) και ότι με βάση αυτή τη φύση εισέρχεται στο πε-δίο του πολιτισμού και της ηθικής ευθύνης, που είναι επί-σης το πεδίο της (δυνάμει) συμμετρίας μεταξύ (ηθικά) ελευθέρων και ίσων υποκειμένων. Και οι δύο αυτές συνι-στώσες της αεθικής αυτοκατανόησης του είδους» θίγονται στην περίπτωση μιας παρέμβασης στο γενετικό υλικό ενός εμβρύου που μέλλει να γίνει ηθικό πρόσωπο. Γιατί ο προ-γραμματισμός του σώματός μου από κάποιον άλλον ενδέ-χεται να θίξει την αυτοκατανόησή μου ως αυτόνομου υπο-κειμένου που αξιώνει σεβασμό, δυσχεραίνοντας την ταύτι-σή μου με το σώμα ως σταθερό σημείο της ταυτότητάς μου έναντι του κοινωνικού της καθορισμού (112), ενώ ο επηρε-ασμός της σωματικής μου φύσης από τους γονείς μου θίγει ανεπανόρθωτα τη δυνατότητά μου να αποκαταστήσω μια σχέση ισότητας μαζί τους μέσω της συνειδητής ανάληψης της ηθικής ευθύνης για τη βιογραφία μου (118).

Επιχειρώντας μια πρώτη αποτίμηση της θεωρίας του «έθους του ανθρώπινου είδους» θα έλεγα ότι αποτελεί ση-μαντικό βήμα απομάκρυνσης από τον φορμαλισμό της ηθι-κής του διαλόγου, το οποίο όμως χαρακτηρίζεται από μια σοβαρή εσωτερική ταλάντευση. Ο στόχος της θεωρίας εί-ναι σαφές ότι δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια αηθικο-

Page 18: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

18 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ

ποίηση της ανθρώπινης φύσης» που θα είναι δεσμευτική. Ο Χάμπερμας γνωρίζει ότι η λογοκεντρική και φορμαλιστική ηθική του διαλόγου δεν μπορεί να στηρίξει μια τέτοια «ηθικοποίηση», γι' αυτό και επιχειρεί να προσδώσει μια ιδιαίτερη περιωπή στο αγαθό της ακεραιότητας της «αν-θρώπινης φύσης» (123-125, 128) αντιμετωπίζοντάς το ως συγκροτητικό όρο εκείνης της ααυτοκατανόησης του εί-δους», χωρίς την οποία θα ήταν προβληματική η αναπα-ραγωγή της μετασυμβατικής ηθικότητας και της δημο-κρατικής πολιτικής της νεωτερικότητας. Έτσι η οικουμε-νικότητα των μετασυμβατικών κανονιστικών δομών «μετα-φέρεται» και στην εθική τους προϋπόθεση, δηλαδή στο «έθος του είδους».

Ο Χάμπερμας επαναλαμβάνει το εθνοκεντρικό σφάλμα που χαρακτηρίζει ολόκληρη τη θεωρία του σχετικά με τον κοινωνικό εξορθολογισμό:^ Θεωρώντας την ανάδυση της αυτόνομης ηθικής και των δημοκρατικών αρχών ως το ανώτερο στάδιο εκδίπλωσης καθολικών (ανθρωπολογικά καθορισμένων) δομών επικοινωνιακής ορθολογικότητας και ανακαλύπτοντας τον σεβασμό της ακεραιότητας της αν-θρώπινης φύσης ως προϋπόθεση της διατήρησης αυτού του επιπέδου ορθολογικότητας, τείνει να ερμηνεύει αυτή την εθική αξία ως «έθος του ανθρώπινου είδους)). Αυτός είναι ο λόγος που απέναντι στην εγκατάλειψη του κανονιστικού πλαισίου των νεωτερικών κοινωνιών φαίνεται να υπάρχει μόνο η εναλλακτική λύση της αντικατάστασης της ηθικής ρύθμισης από «συστημικούς» ή «βιοτεχνολογικούς» μηχα-νισμούς διεύθυνσης και συντονισμού του πράττειν.^ Έτσι

6. Βλ. σχετικά Κ. Καβουλάκος, Πούργκεν Χάμπερμας: Τα θεμέλια του Λόγου χαι της κριτικής κοινωνικής Θεωρίας, Πόλις, Αθήνα 1996, σ. 165-172, 206, 284-288, όπου και βιβλιογραφικές παραπομπές.

7. Βλ. "Υστερόγραφο", σ. 155-156.

Page 19: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ^

όμως παρουσιάζεται ως ανθρωπολογική μια έννοια που στο πλαίσιο μιας περισσότερο ερμηνευτικής πρακτικής φιλοσο-φίας θα αντιμετωπιζόταν ως ιστορικΊ),

Ωστόσο, η ένταση μεταξύ της ανθρωπολογικής και της ιστορικής προοπτικής εμφανίζεται στο ίδιο το κείμενό του. Αφού μας εξηγήσει ότι ο επιθυμητός τρόπος ζωής ατόμων ή κοινοτήτων ορίζεται από αξιακές αντιλήψεις, οι οποίες ποικίλλουν ανάλογα με τον εκάστοτε πολιτισμό και την ατομική ή συλλογική ιστορία (82), ο Χάμπερμας συνεχίζει:

«Απεναντίας η αντιμετώπιση της προπροσωπικής ανθρώπι-νης ζωής θέτει ερωτήματα εντελώς διαφορετικού διαμετρή-ματος. Δεν αφορούν τούτη ή εκείνη τη διαφορά στην πολ-λαπλότητα των πολιτισμικών μορφών ζωής, αλλά διαισθητι-κές αυτοπεριγραφές, με βάση τις οποίες αυτοαναγνωριζόμα-στε ως άνθρωποι και διακρινόμαστε από άλλα έμβια όντα, αφορούν δηλαδή την αυτοκατανόησή μας ως ειδολογικών όντων (Gattungswesen). Εδώ το ζήτημα δεν είναι ο πολιτι-σμός, ο οποίος είναι παντού διαφορετικός, αλλά η εικόνα, την οποία διαμορφώνουν οι διαφορετικοί πολιτισμοί για "τον" άνθρωπο, ο οποίος είναι παντού -με ανθρωπολογική γενικότητα- ο ίδιος.» (82-83)

Κι ενώ φαίνεται να έχει εξασφαλίσει -τουλάχιστον ρη-τορικά- την οικουμενικότητα της «αυτοκατανόησης του εί-δους», μόλις λίγες αράδες παρακάτω ο Χάμπερμας αντιφά-σκει με τον εαυτό του, δεχόμενος τη σαφώς πιο εύλογη άποψη ότι τέτοιες εικόνες του ανθρώπου «εμφανίζονται βέ-βαια στον πληθυντικό αριθμό», καθώς «στις πολιτισμικές μορφές ζωής ανήκουν ερμηνευτικά συστήματα, τα οποία αναφέρονται στη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο και προσφέρουν ένα "πυκνό" ανθρωπολογικό πλαίσιο ενθυλά-κωσης του εκάστοτε ισχύοντος ηθικού κώδικα» (83). Με-τά από αυτή την παραδοχή μένει μόνο η «ιστοριστική»

Page 20: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

20 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ

σύνδεση μιας ορισμένης ανθρωπολογικής αυτοκατανόησης με τις αυτόνομες ηθικές-πρακτικές δομές της νεότερης εποχής. Σε κάποια σημεία του κειμένου, ο Χάμπερμας φαί-νεται πράγματι να την υποστηρίζει, διατηρώντας βέβαια πάντα την ανθρωπολογική φρασεολογία:

«Όπως οι μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες, έτσι και οι μετα-φυσικές διδασκαλίες και οι ανθρωπιστικές παραδόσεις συνι-στούν πλαίσια, εντός των οποίων ενσωματώνεται η "συνολι-κή δομή της ηθικής μας εμπειρίας". Αρθρώνουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μια ανθρωπολογική αυτοκατανόηση, η οποία ταιριάζει σε μια αυτόνομη ηθική.» (84)

Στην πραγματικότητα και μόνο η χρήση του όρου ((αυ-τοκατανόηση» (Selbstverstaendnis) μας παραπέμπει στην ιστορική-ερμηνευτική φύση τέτοιων ανθρωπολογικών αντι-λήψεων. Μιλάμε δηλαδή για μια ιστορικά διαμορφωμένη εικόνα περί του ανθρώπου και όχι (όπως υπονοούσε το προηγούμενο απόσπασμα) για μια αφηρημένη εικόνα ((τού» ανθρώπου. Η ((εθική αυτοκατανόηση του είδους» είναι λοι-πόν κομμάτι μιας ((πολιτισμικής παράδοσης», χωρίς την οποία είναι αδύνατη η νεωτερική ηθική συνείδηση. Την πιο εύστοχη διατύπωση βρίσκουμε, κατά την άποψή μου, στο επίμετρο στην αγγλική έκδοση:

((Παρά το υψηλότερο επίπεδο γενίκευσής τους, οι εθικές θεω-ρήσεις του είδους μοιράζονται με τους εθικούς-υπαρξιακούς συλλογισμούς των ατόμων και με τις ηθικές-πολιτικές συζη-τήσεις σε εθνικούς χώρους την αναφορά σε ένα πάντα μερικό και αναστοχαστικά οικειοποιημένο πλαίσιο ζωής. Και εδώ επίσης η έρευνα του ποιοι είμαστε ως δείγματα του ανθρώπι-νου είδους εν όψει των σχετικών ανθρωπολογικών δεδομένων συνδέεται με το αξιολογικό ερώτημα περί του πώς θα έπρεπε να κατανοήσουμε τον εαυτό μας.» (((Υστερόγραφο», ό.π., σελ. 156-157).

Page 21: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ^

Ασχέτως πάντως του αν τελικά θα ερμηνεύσουμε το ((έθος του είδους» ανθρωπολογικά ή ιστορικά, παραμένει το γεγονός ότι στο τελευταίο βιβλίο του ο Χάμπερμας υπο-δεικνύει με σαφήνεια τα όρια του ηθικοφιλοσοφικού φορ-μαλισμού και αναγνωρίζει πλέον την αρμοδιότητα της φι-λοσοφίας να εισέλθει στο αμφιλεγόμενο πεδίο των κοινωνι-κών ηθών ή του έθους, επιχειρώντας να αποσαφηνίσει κά-ποια βαρύνοντα ζητήματα για χάρη του πρακτικού προσα-νατολισμού της κοινωνίας. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ανατροπή στο εσωτερικό μιας θεωρίας που εδώ και χρόνια εμφανίζεται βυθισμένη στη στατική βεβαιότητα των οικου-μενικών θεμελιώσεών της. Ίσως να είναι μια ευκαιρία για την επικοινωνιακή κριτική θεωρία να ανοίξει ξανά τον δρό-μο για μια λιγότερο φορμαλιστική, ιστορική-ερμηνευτική προσέγγιση των νεωτερικών κανονιστικών δομών και της μοίρας τους}

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΟΤΛΑΚΟΣ

8. Για έναν ευρύτερο σχολιασμό του βιβλίου βλ. Κ. Καβουλάκος, «Η πρόκληση της βιοηθικής και τα όρια του ηθικού φορμαλισμού. Η υπε-ράσπιση της ανθρώπινης φύσης από τον Γιούργκεν Χάμπερμας», Δευ-καλίων, 22/1 Ιούνιος 2004, σελ. 43-64.

Page 22: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 23: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ΤΟΥ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Α

Την 9η Σεπτεμβρίου του προηγούμενου χρόνου, με αφορμή την απονομή του βραβείου Dr. Margrit-Egner 2000, έδω-σα μια διάλεξη στο Πανεπιστήμιο, της Ζυρίχης, στηριζόμε-νος στο πρώτο από τα δύο κείμενα που αναδημοσιεύονται εδώ. Με αφετηρία τη διάκριση ανάμεσα στην καντιανή θε-ωρία περί δικαιοσύνης και την κατά Kierkegaard ηθική του εαυτόν-είναι, υπερασπίζομαι την εγκράτεια που επι-βάλλει στον εαυτό της η σκέψη μετά το τέλος της μετα-φυσικής, όσον αφορά δεσμευτικές τοποθετήσεις γύρω από ουσιώδη ερωτήματα περί του αγαθού ή του μη άστοχου βί-ου. Αυτό είναι το φόντο που λειτουργεί ως κοντράστ για ένα αντερώτημα που τίθεται σε σχέση με τη διαμάχη την οποία πυροδότησε η γενετική τεχνολογία: έχει η φιλοσοφία την πολυτέλεια μιας τέτοιας εγκράτειας και στα ζητήμα-τα της ηθικής του ανθρώπινου είδους;

Το κυρίως κείμενο, μια επεξεργασμένη μορφή της διά-λεξης προς τιμήν του Christian Wolff που δόθηκε στο Πα-νεπιστήμιο του Μάρμπουργκ την 28η Ιουνίου, εμπλέκεται στη διαμάχη αυτή, δίχως να παραιτείται από τις προκεί-μενες της μεταμεταφυσικής σκέψης. Ώς τώρα οι προσπά-θειες αντιμετώπισης της γενετικής έρευνας και της γενετι-κής τεχνολογίας περιστρέφονται δίχως αποτέλεσμα γύρω από το ερώτημα του ηθικού καθεστώτος της προπροσωπι-κής ανθρώπινης ζωής. Γι' αυτό υιοθετώ την οπτική ενός μελλοντικού παρόντος, από το οποίο θα ατενίζουμε ίσως τις αμφισβητούμενες σήμερα πρακτικές ως απόπειρες να ανοιχτεί ο δρόμος για μια φιλελεύθερη ευγονική, ρυθμι-

Page 24: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

Μ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

σμένη σύμφωνα με την προσφορά και τη ζήτηση. Γιατί η εμβρυϊκή έρευνα και η διαγνωστική πριν από την εμφύ-τευση (ΠΕΔ) εξάπτουν τα πνεύματα κυρίως για τον λόγο ότι αποτελούν παραδείγματα ενός κινδύνου που συνδέεται με τη μεταφορική έννοια της «εκτροφής ανθρώπων». Φο-βόμαστε, όχι αναίτια, ότι δημιουργείται ένας πυκνός δια-γενεακός ιμάντας ενεργειών, για τον οποίο κανείς δεν μπο-ρεί να κληθεί να λογοδοτήσει, καθώς αυτός εκτείνεται μο-νομερώς με κάθετη διεύθυνση διαμέσου των σύγχρονων δι-κτύων διάδρασης. Οι θεραπευτικοί στόχοι αντίθετα, σύμ-φωνα με τους οποίους θα έπρεπε να καθορίζονται και όλες οι παρεμβάσεις της γενετικής τεχνολογίας, θέτουν στενά όρια σε κάθε επέμβαση. Ο θεραπευτής έχει να αντιμετω-πίσει άλλα πρόσωπα, τη συναίνεση των οποίων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη.

Το δεύτερο κείμενο αποτέλεσε τη βάση της ομιλίας μου που εκφωνήθηκε την 14η Σεπτεμβρίου με αφορμή την απονομή του Βραβείου Ειρήνης του Γερμανικού Βιβλιεμ-πορίου. Καταπιάνεται μ' ένα ερώτημα που απέκτησε εκ νέου επικαιρότητα στο πλαίσιο της διαμάχης για τη γενε-τική τεχνολογία: τι απαιτεί από τους πολίτες ενός δημο-κρατικού συνταγματικού κράτους -και μάλιστα τόσο από πιστούς όσο και από άπιστους- μια «εκκοσμίκευση» που συνεχίζεται σε περιβάλλον μετακοσμικών κοινωνιών;

Στάρνμπεργκ, Οκτώβριος 2 0 0 1 J Ü R G E N H A B E R M A S

Page 25: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΜΕΝΗ ΕΓΚΡΑΤΕΙΑ. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΑΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ((ΟΡΘΟΥ ΒΙΟΥ»;

Ο Max Frisch βάζει τον εισαγγελέα που αντικρίζει τον ((Stiller» να θέσει το ακόλουθο ερώτημα: ((Πώς χειρίζεται ο άνθρωπος τον χρόνο της ζωής του; Είχα ελάχιστη συνεί-δηση του ερωτήματος, απλώς ένιωθα τη σύγχυση που μου προκαλούσε.» Ο Frisch διατυπώνει το ερώτημα σε οριστι-κή έγκλιση. Ο στοχαστικός αναγνώστης, αγωνιώντας για τον εαυτό του, του προσδίδει μιαν εθική χροιά: ((Πώς οφεί-λω να χειριστώ τον χρόνο της ζωής μου;» Για αρκετόν και-ρό οι φιλόσοφοι πίστευαν πως είχαν έτοιμες τις κατάλλη-λες σχετικές συμβουλές. Σήμερα ωστόσο, μετά τη μεταφυ-σική, η φιλοσοφία δεν εμπιστεύεται πια τον εαυτό της για τη διατύπωση δεσμευτικών απαντήσεων σε ερωτήματα γύ-ρω από το πώς να διάγει κανείς τον βίο του ατομικά ή και συλλογικά. Τα Minima Moralia ξεκινούν με ένα μελαγχο-λικό ρεφρέν εμπνευσμένο από την ευφρόσυνη επιστήμη του Nietzsche με την ομολογία μιας αδυναμίας: ((Η θλιμμένη επιστήμη, απ' την οποία προσφέρω στους φίλους μου κά-ποια πράγματα, αναφέρεται σ' έναν τομέα που από αμνη-μονεύτων χρόνων θεωρούνταν ότι ανήκε κατεξοχήν στη φι-λοσοφία [...] τη θεωρία περί του ορθού βίου.»^ Στο μεταξύ, όπως λέει ο Adorno, το έθος υποβαθμίστηκε σε θλιμμένη επιστήμη, αφού στην καλύτερη περίπτωση επιτρέπει διά-

1. T.W. Adorno, Minima Moralia, Φρανκφούρτη (Μάιν) 1951, σ. 7.

Page 26: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

26 J Ü R G E N HABERMAS

σπαρτούς, αφοριστικά διατυπωμένους ((στοχασμούς από τον φθαρμένο βίο».

I

Όσο η φιλοσοφία εξακολουθούσε να πιστεύει ότι κατείχε βε-βαιότητες σχετικά με την ολότητα της φύσης και της ιστο-ρίας, διέθετε και το δήθεν σταθερό πλαίσιο, στο οποίο όφει-λε να ενταχθεί η ανθρώπινη ζωή των ατόμων και των κοι-νοτήτων. Η δομή του σύμπαντος και η ανθρώπινη φύση, τα στάδια της ιστορίας του κόσμου και της ιστορίας της προ-σωπικής σωτηρίας παρείχαν γεγονότα εμποτισμένα από κα-νονιστικές αρχές, που, καταπώς πίστευαν, ξεκαθάριζαν και τα ζητήματα περί του ορθού βίου. Το ((ορθός» είχε στην προ-κειμένη περίπτωση το παραδειγματικό νόημα ενός άξιου προς μίμηση βιοτικού υποδείγματος, είτε αυτό αφορούσε το άτομο είτε την πολιτική κοινότητα. Όπως οι μεγάλες θρη-σκείες παρουσίαζαν τον βίο των ιδρυτών τους ως οδό για τη σωτηρία, έτσι πρόσφερε και η μεταφυσική τα βιοτικά μο-ντέλα της, που ήταν βέβαια διαφορετικά για τους λίγους απ' ό,τι για τους πολλούς. Οι θεωρίες περί του ορθού βίου και της δίκαιης κοινωνίας, δηλαδή το έθος και η πολιτική, εξα-κολουθούσαν να βγαίνουν από το ίδιο καλούπι. Αλλά με την επιτάχυνση της κοινωνικής μεταβολής συντομεύονταν ολοέ-να και οι ημερομηνίες λήξεως τούτων των υποδειγμάτων του ενάρετου βίου, είτε προσανατολίζονταν στην ελληνική ΤΓολίν*, στις κάστες της μεσαιωνικής societas civilis^ στο πολύπλευρο άτομο της Αναγέννησης των πόλεων ή, όπως στον Έγελο, στο πλέγμα που αποτελούνταν από την οικο-γένεια, την αστική κοινωνία και τη συνταγματική μοναρχία.

* Polis στο πρωτότυπο. (Σ.τ.μ..)

Page 27: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 27

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός ενός John Rawls αποτελεί το τελικό σημείο αυτής της εξέλιξης. Αντιδρά στον πλου-ραλισμό των κοσμοθεωρήσεων και στην προϊούσα εξατομί-κευση των βιοτικών στυλ. Συνάγει τις συνέπειες από την αποτυχία των φιλοσοφικών εγχειρημάτων να αναδείξουν ορισμένους τρόπους ζωής ως υποδειγματικούς ή γενικά δε-σμευτικούς. Η ((δίκαιη κοινωνία» αφήνει στην ευχέρεια του καθενός το πώς θα θελήσει ((να χειριστεί τον χρόνο της ζω-ής του». Διασφαλίζει για τον καθέναν την ίδια ελευθερία ανάπτυξης μιας συναφούς προς το έθος αυτοκατανόησης, ώστε να πραγματώσει μια προσωπική σύλληψη περί του ((αγαθού βίου» κατά τις δυνατότητες και τις επιθυμίες του.

Φυσικά τα σχέδια ζωής των επιμέρους ατόμων δεν δια-μορφώνονται ανεξάρτητα από διυποκειμενικά κοινές βιοτι-κές συνάφειες. Μέσα όμως σε μια πολύπλοκη κοινωνία μπορεί ένας πολιτισμός να υπερασπιστεί με επιτυχία τον εαυτό του έναντι άλλων πολιτισμών μόνον όταν πείθει τις επόμενες γενιές -που δικαιούνται και να αρνηθούν- για τα πλεονεκτήματα της διανοίγουσας τον κόσμο σημασιολογίας του και της δύναμής του να προσανατολίζει τη δράση. Πο-λιτισμική προστασία ειδών δεν μπορεί και δεν πρέπει να υπάρξει. Σε μια δημοκρατικά συντεταγμένη πολιτεία δεν δικαιούται ούτε καν η πλειοψηφία να επιβάλει στις μειο-ψηφίες τη δική της πολιτισμική μορφή ζωής, στον βαθμό που αυτή αποκλίνει από τον κοινό πολιτικό πολιτισμό της χώρας, με το σκεπτικό ότι τάχατες αποτελεί ((κυρίαρχο πολιτισμό»*.

Όπως δείχνει το παράδειγμα, ούτε και σήμερα η πρα-κτική φιλοσοφία δεν παραιτείται από κανονιστικές σκέ-ψεις. Περιορίζεται όμως κατά το μάλλον ή ήττον σε ζητή-ματα δικαιοσύνης. Ιδιαίτερα πασχίζει να διασαφηνίσει την

* Leitkultur στο πρωτότυπο. (Σ.τ.μ.)

Page 28: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

28 J Ü R G E N HABERMAS

ηθική οπτική γωνία, από την οποία κρίνουμε κανόνες και πράξεις πάντοτε όταν το ζήτημα είναι να διαπιστώσουμε ποιο είναι το συμμετρικό διαφέρον καθενός και τι είναι εξί-σου καλό. Με μια πρώτη ματιά, ηθική θεωρία και έθος μοιάζει να καθοδηγούνται από το ίδιο ερώτημα: «Τι οφεί-λω να κάνω, τι οφείλουμε να κάνουμε;» Μονάχα που το «οφείλειν» προσλαμβάνει άλλο νόημα όταν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις, που αποδίδουμε ο ένας στον άλλο κα-τά τρόπο αμοιβαίο, δεν αντιμετωπίζονται πλέον από μιαν εγκλείουσα οπτική τού «εμείς», αλλά όταν μεριμνάμε για τη δική μας τη ζωή από την οπτική τού «εγώ» και ανα-ρωτιόμαστε για το καλύτερο που μακροπρόθεσμα -σε γε-νικές γραμμές- μπορούμε να πράξουμε «για μένα» ή «για μας». Γιατί τέτοια εθικά ερωτήματα για το καλό και το κακό του καθενός τίθενται εντός των συμφραζομένων μιας ορισμένης βιοϊστορίας ή μιας ιδιαίτερης μορφής ζωής. Συγ-γενεύουν με τα ερωτήματα περί ταυτότητας: Πώς οφείλου-με να αυτοκατανοούμαστε, ποιοι είμαστε και ποιοι θέλου-με να είμαστε. Επ' αυτού δεν υπάρχει προφανώς απάντηση ανεξάρτητη από τα εκάστοτε συμφραζόμενα και, συνεπώς, γενική και εξίσου δεσμευτική για όλα τα πρόσωπα.

Γι' αυτό οι θεωρίες περί δικαιοσύνης και περί ηθικής τραβούν σήμερα δικούς τους δρόμους, διαφορετικούς, εν πάση περιπτώσει, από αυτούς που ακολουθεί το «έθος», εφόσον τούτο το εννοούμε με την κλασική έννοια ως θεω-ρία περί του ορθού βίου. Από τη σκοπιά της ηθικής οφεί-λουμε να απαρνηθούμε τις υποδειγματικές εκείνες εικόνες ενός επιτυχημένου ή μη άστοχου βίου, που μας έχουν πα-ραδοθεί στις μεγάλες μεταφυσικές και θρησκευτικές αφη-γήσεις. Όσο κι αν η υπαρξιακή μας αυτοκατανόηση εξα-κολουθεί να αντλεί τον προσανατολισμό της από το ουσιώ-δες περιεχόμενο αυτών των παραδόσεων, η φιλοσοφία δεν μπορεί πλέον να παρέμβει αυτοδίκαια στην ίδια τη διαμά-

Page 29: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 29

χη των δυνάμεων αυτών της πίστης. Ειδικά όσον αφορά τα ερωτήματα που έχουν για μας τη μεγαλύτερη σπουδαιότη-τα, αποσύρεται σ' ένα μεταεπίπεδο και ερευνά πλέον μό-νον τις μορφικές ιδιότητες των διαδικασιών αυτοσυνεννόη-σης, χωρίς να παίρνει θέση ως προς τα ίδια τα περιεχόμε-να. Μπορεί βέβαια τούτο να μην είναι ικανοποιητικό, αλ-λά τι μπορεί να αντιτάξει κανείς σε μια καλά δικαιολογη-μένη εγκράτεια;

Βέβαια, η ηθική θεωρία καταβάλλει υψηλό αντίτιμο εξαιτίας αυτής της κατανομής της εργασίας ανάμεσα στην ίδια και σε ένα έθος που ειδικεύεται στις μορφές της υπαρ-ξιακής αυτοσυνεννόησης. Γιατί, με τον τρόπο αυτό κατα-λύει τη συνάφεια εκείνη που διασφαλίζει στις ηθικές κρί-σεις τη δυνατότητα να μας υποκινούν να πράττουμε το ορ-θό. Οι ηθικές αντιλήψεις τότε μόνον καταφέρνουν να δε-σμεύσουν αποτελεσματικά τη βούληση, όταν είναι ενταγ-μένες σε μιαν εθική αυτοκατανόηση, που ενσωματώνει τη μέριμνα για το ατομικό καλό στο δίαφέρον για δικαιοσύνη. Και μπορεί βέβαια οι δεοντολογικές θεωρίες που ακολού-θησαν τον Kant να ήταν σε θέση να εξηγήσουν πολύ κα-λά το πώς της θεμελίωσης και της εφαρμογής των ηθικών κανόνων, εξακολουθούν ωστόσο να οφείλουν μιαν απάντη-ση στο ερώτημα του γιατί οφείλουμε εν γένει να είμαστε ηθικοί. Εξίσου αδυνατούν να απαντήσουν και οι πολιτικές θεωρίες στο ερώτημα γιατί στη διαμάχη για τις αρχές που διέπουν τη συμβίωση θα έπρεπε οι πολίτες μιας δημοκρα-τικής συλλογικής οντότητας να προσανατολιστούν με γνώ-μονα το κοινό καλό, αντί να αρκεστούν σ' έναν modus vivendi που θα τον επιλέξουν με ορθολογικές ως προς τον σκοπό διαδικασίες. Οι περί δικαιοσύνης θεωρίες, που έχουν αποσυνδεθεί από το έθος, μπορούν να ελπίζουν μονάχα να έχουν «ευμενή αντιμετώπιση» από τις διαδικασίες κοινωνι-κοποίησης και από τις πολιτικές μορφές ζωής.

Page 30: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

30 J Ü R G E N HABERMAS

Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το άλλο ερώτημα, συγκε-κριμένα το γιατί θα έπρεπε το φιλοσοφικό έθος να παρα-χωρήσει τη θέση του στο είδος εκείνο των ψυχοθεραπειών, που κατά την καταπολέμηση ψυχικών διαταραχών ανα-λαμβάνουν ανενδοίαστα το κλασικό καθήκον τού να δώ-σουν κατευθύνσεις στη ζωή. Ο φιλοσοφικός πυρήνας της ψυχανάλυσης εμφανίζεται επί παραδείγματι με σαφήνεια στον Alexander Mitscherlich, που αντιλαμβάνεται την ψυ-χική ασθένεια ως φθορά ενός ειδικά ανθρώπινου τρόπου ύπαρξης. Την κατανοεί ως απώλεια ελευθερίας, για την οποία ευθύνεται ο ίδιος ο ασθενής, αφού μέσω των συμ-πτωμάτων του απλώς και μόνον αναπληρώνει μιαν οδύνη που έγινε ασυνείδητη, μιαν οδύνη από την οποία ξεφεύγει κρυβόμενος από τον εαυτό του. Ως σκοπό της θεραπείας θεωρεί μιαν αυτογνωσία, η οποία ασυχνά δεν είναι παρά η μετατροπή της ασθένειας σε οδύνη, σε μιαν οδύνη όμως που αυξάνει το κύρος του Homo sapiens γιατί δεν εκμη-δενίζει την ελευθερία του».̂

Ο όρος της ψυχικής «ασθένειας» προέκυψε κατ' αναλο-γίαν προς τη σωματική ασθένεια. Αλλά μέχρι πού φτάνει η εμβέλεια της αναλογίας, όταν στον ψυχικό τομέα λεί-πουν σε μεγάλο βαθμό κάποιες παρατηρήσιμες και υποκεί-μενες σε σαφή εκτίμηση παράμετροι της υγιούς κατάστα-σης; Μια κανονιστική αντίληψη του «να είναι κανείς απρό-σκοπτα ο εαυτός του» θα πρέπει προφανώς να αντικατα-στήσει τους ελλείποντες σωματικούς δείκτες. Αυτό γίνεται σαφές ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες η πίεση της οδύνης που ωθεί τον ασθενή στον αναλυτή γίνε-

2. Α. Mitscherlich, Freiheit und Unfreiheit in der Krankheit, Studien zur psychosomatischen Medizin 3 [Ελευθερία και ανελευθερία στψ ασθένεια, Μελέτες για τψ ψυχοσωματική ιατρική 3], Φρανκ-φούρτη (Μάιν) 1977, σ. 128.

Page 31: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 31

ται η ίδια αντικείμενο απώθησης, έτσι ώστε το πρόσκομ-μα να εντάσσεται απαρατήρητο στην κανονική ζωή. Γιατί θα έπρεπε η φιλοσοφία να δειλιάσει μπροστά σε αυτό που τολμά για παράδειγμα η ψυχανάλυση; Πρόκειται για τη διασάφηση της διαισθητικής κατανόησης την οποία διαθέ-τουμε για τα κλινικά χαρακτηριστικά μιας αποτυχημένης ή μη αποτυχημένης ζωής. Η παραπάνω ρήση του Alexan-der Mitscherlich προδίδει πάντως ίχνη του Kierkegaard και των επιγόνων του υπαρξιστών φιλοσόφων. Αυτό δεν εί-ναι τυχαίο.

II

Ο Kierkegaard ήταν ο πρώτος που απάντησε στο θεμε-λιώδες εθικό ερώτημα περί επιτυχίας ή αποτυχίας της δι-κής μας ζωής με την ισχύουσα μεταφυσική έννοια της «ικανότητας να είναι κανείς ο εαυτός του». Τούτος ο προ-τεστάντης που κατατρύχεται από το λουθηρανικό ερώτημα περί του φιλεύσπλαχνου θεού είναι βέβαια σκληρό καρύδι* για τους επιγόνους του -για τον Heidegger, τον Jaspers και τον Sartre. Στην αναμέτρησή του με τη θεωρησιακή σκέψη του Έγελου ο Kierkegaard δίνει στο ερώτημα περί του ορθού βίου μιαν απάντηση που προϋποθέτει, βέβαια, το τέλος της μεταφυσικής^ αλλά είναι και βαθιά θρησκευτική, ταυτοχρόνως δε και θεολογική. Πάντως, οι ταγμένοι στον μεθοδικό αθεϊσμό υπαρξιστές φιλόσοφοι αναγνώρισαν στον Kierkegaard τον στοχαστή που ανανεώνει το εθικό ερώτη-μα με εκπληκτικά καινοτόμο τρόπο, και απαντά σ' αυτό

* Πιθανό λογοπαίγνιο με τη γερμανική έκφραση «harter Brocken» (κατά λέξη: ασκληρό ψίχουλο») και το έργο του Kierkegaard Philoso-phische Brocken (βλ. πιο κάτω, υποσημείωση αρ. 7). (Σ.τ.μ.)

Page 32: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

32 J Ü R G E N HABERMAS

κατά έναν ουσιαστικό αλλά και επαρκώς μορφικό τρόπο. Ο επαρκής μορφικός τρόπος αφορά έναν νόμιμο κοσμοθεωρη-σιακό πλουραλισμό, που απαγορεύει κάθε κηδεμονία σε αυ-θεντικά εθικά ερωτήματα.^ Το φιλοσοφικό σημείο αναφο-ράς και επαφής το παρέχει βέβαια ο Kierkegaard στο έρ-γο του Είτε/είτε^ όπου αντιπαραθέτει την αεθίχψ προς την ααίσθτιτίΧ'ή)) θεώρηση του βίου.

Όχι δίχως συμπάθεια, ο Kierkegaard σκιαγραφεί με τα ελκυστικά χρώματα του πρώιμου ρομαντισμού την εικόνα μιας εγωκεντρικά παιχνιδιάρικης ύπαρξης, που περνά τον χρόνο της μ' έναν αέρα ανεμελιάς και ειρωνείας, πιασμένη στα δίχτυα της στιγμής και της στοχαστικής απόλαυσης. Το επιθυμητό κοντράστ σ' αυτόν τον ηδονισμό το δίνει ένας βίος που διάγεται με αποφασιστικά εθικό τρόπο, που απαιτεί από το επιμέρους άτομο να αυτοσυγκεντρωθεί και να απαγκιστρωθεί από τις εξαρτήσεις ενός κατά πολύ ισχυρότερου περιβάλλοντος. Το επιμέρους άτομο πρέπει να ανασκουμπωθεί για να κατακτήσει τη συνείδηση της ατο-μικότητας και της ελευθερίας του. Με τη χειραφέτηση από μια πραγμοποίηση για την οποία ευθύνεται το ίδιο κερ-δίζει ταυτοχρόνως απόσταση έναντι του εαυτού του. Ανα-κτά τον εαυτό του από τον ανώνυμο διασκορπισμό μιας ζω-ής που ακατάπαυστα τεμαχίζεται σε αποσπάσματα και προσδίδει στη δική του ζωή συνέχεια και διαφάνεια. Στην κοινωνική διάσταση ένα τέτοιο πρόσωπο μπορεί να αναλά-βει την ευθύνη των πράξεών του και να αναλάβει δεσμεύ-σεις έναντι άλλων ανθρώπων. Στη χρονική διάσταση η μέ-ριμνα για τον εαυτό καθιδρύει μια συνείδηση της ιστορικό-τητας μιας ύπαρξης, που πραγματώνεται στους ταυτοχρό-νως διασταυρούμενους ορίζοντες μέλλοντος και παρόντος.

3. J. Rawls, Politischer Liberalismus [Ελλην. μτφρ. Πολίτίκόζ φι-λελευθερισμός^ Σπύρος Μαρκέτος, Μεταίχμιο, 2004].

Page 33: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 33

Το πρόσωπο που απέκτησε κατ' αυτόν τον τρόπο συνείδη-ση του εαυτού του «έχει τον εαυτό του ως καθήκον, που (του) τέθηκε, ακόμη κι αν αυτό συνέβη επειδή (το ίδιο) το επέλεξε»/

Σιωπηρά ο Kierkegaard θεωρεί δεδομένο ότι το επιμέ-ρους άτομο που διάγει με αυτοσυνειδησία την ύπαρξή τφ^ λογοδοτεί συνεχώς για τη ζωή του υπό το φως της Επί του Όρους Ομιλίας. Δεν πολυασχολείται με τα ίδια τα ηθικά κριτήρια, που πήραν κοσμική μορφή στον εξισωτικό οικου-μενισμό του Kant. Μεγάλη σημασία αποδίδει, αντίθετα, στη δομή της ικανότητας να είναι ο εαυτός του, δηλαδή στη μορφή ενός εθικού αναστοχασμού του εαυτού του και μιας επιλογής του εαυτού του, που καθορίζεται από το απεριόριστο διαφέρον για την επιτυχή πραγμάτωση του δι-κού του σχεδίου ζωής. Σε σχέση με μελλοντικές δυνατό-τητες δράσης, το επιμέρους άτομο ιδιοποιείται αυτοκριτικά το παρελθόν της βιοϊστορίας του, που τη βρίσκει γεγονικά μπροστά του και την ανακαλεί συγκεκριμένα στη μνήμη του. Έτσι μονάχα καθιστά τον εαυτό του αναντικατάστατο πρόσωπο και διακριτό άτομο.

Το επιμέρους άτομο μετανιώνει για τις αξιοκατάκριτες όψεις του παρελθόντος βίου του και αποφασίζει ^η συνέχι-ση εκείνων των τρόπων δράσης στις οποίες μπορεί δίχως ντροπή να αναγνωρίσει και πάλι τον εαυτό του. Με τον τρόπο αυτόν αρθρώνει την αυτοκατανόησή του ως προσώ-που, και ως αυτό το πρόσωπο θα ήθελε να γίνεται γνωστό και αναγνωρίσιμο από τους άλλους. Μέσω μιας ηθικά βα-σανιστικής αξιολόγησης και μιας κριτικά διερευνητικής ιδιοποίησης της γεγονικά προϋπάρχουσας βιοϊστορίας, με την οποία έρχεται στην πράξη αντιμέτωπος, συγκροτεί τον

4. S. Kierkegaard, Entweder/Oder [Είτε/είτε], επιμέλεια έκδοσης Η. Diem και W. Rest, Κολωνία και Όλτεν, 1960, σ. 830.

Page 34: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

34 J Ü R G E N HABERMAS

εαυτό του ως το πρόσωπο εκείνο το οποίο ταυτοχρόνως εί-ναι και επιθυμεί να είναι: «Καθετί που τίθεται μέσω της ελευθερίας του, του ανήκει με τρόπο ουσιαστικό, όσο τυ-χαίο κι αν φαίνεται...» Βέβαια ο Kierkegaard απέχει πο-λύ από τον υπαρξισμό του Sartre, όταν προσθέτει: «Για το εθικό άτομο η διάκριση αυτή δεν αποτελεί καρπό ελεύθε-ρης επιλογής. [...] Δικαιούται με το παραπάνω να χρησι-μοποιεί την έκφραση ότι είναι ο δημιουργός του εαυτού του· είναι όμως ο υπεύθυνος δημιουργός [...] υπεύθυνος απέναντι στην τάξη των πραγμάτων στην οποία ζει, υπεύ-θυνος απέναντι στον Θεό.»^

Ο Kierkegaard είναι πεισμένος ότι η εθική μορφή ύ-παρξης, που έχει επιτευχθεί χάρη στις δυνάμεις του ίδιου του ατόμου, μπορεί να σταθεροποιηθεί μόνο μέσω της σχέ-σης του πιστού με τον Θεό. Εγκαταλείπει βέβαια τη θεω-ρησιακή φιλοσοφία και η σκέψη του προϋποθέτει κατά τούτο το τέλος της μεταφυσικής, επ' ουδενί όμως το τέλος της θρησκείας. Η ειρωνεία της τύχης ωστόσο είναι ότι στο πλαίσιο αυτό καταφεύγει σε ένα επιχείρημα που είχε χρη-σιμοποιηθεί ήδη από τον Έγελο εναντίον του Kant. Υπο-στηρίζει ότι, εφόσον θεμελιώνουμε την ηθική, η οποία πα-ρέχει το κριτήριο για τη διερεύνηση του εαυτού, μονάχα στην ανθρώπινη γνώση κατά τη σωκρατική ή την καντια-νή έννοια, λείπει τότε το κίνητρο για την έμπρακτη εφαρ-μογή ηθικών κρίσεων. Ο Kierkegaard δεν καταπολεμά τό-σο το γνωστικό νόημα, όσο τη νοησιαρχική παρανόηση της ηθικής. Αν η ηθική μπορούσε να θέσει σε κίνηση τη βού-ληση του γνωρίζοντος υποκειμένου ριονο μέσω ισχυρών λό-γων, δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί η θλιβερή εκείνη κατά-σταση την οποία καυτηριάζει ξανά και ξανά ως κριτικός της εποχής ο Kierkegaard. Πρόκειται για την κατάσταση

5. Στο idio, σ. 827.

Page 35: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 35

μιας κοινωνίας χριστιανικά διαφωτισμένης και απολύτως πεπεισμένης για την ηθική ορθότητα της πράξης και της σκέψης της αλλά βαθιά διαβρωμένης: «Μπορεί κανείς και να γελάσει και να κλάψει, βλέποντας ότι όλη αυτή η γνώ-ση και η κατανόηση δεν ασκούν την παραμικρή εξουσία στη ζωή των ανθρώπων.»^ f

Η απώθηση ή η κυνική αναγνώριση μιας άδικης παγ-κόσμιας κατάστασης πραγμάτων που «σβόλιασε» κι έγινε κανονικότητα, δεν μαρτυρούν έλλειμμα γνώσης αλλά δια-φθορά της βούλησης. Οι άνθρωποι, οι οποίοι θα μπορούσαν να διαθέτουν καλύτερη γνώση, δεν θέλου\^ να καταλάβουν. Γι' αυτό ο Kierkegaard δεν μιλά για ενοχή αλλά για αμαρ-τία. Αφ' ης στιγμής, ωστόσο, ερμηνεύσουμε την ενοχή ως αμαρτία, γνωρίζουμε ότι εξαρτόμαστε από κάποια συγχώ-ρεση κι ότι πρέπει να εναποθέσουμε τις ελπίδες μας σε μιαν απόλυτη εξουσία, που μπορεί να επέμβει με αναδρο-μική ενέργεια στη ροή της ιστορίας και να αποκαταστήσει εκ νέου την τραυματισμένη τάξη καθώς και την ακεραιό-τητα των θυμάτων. Μόνον αυτή η υπόσχεση σωτηρίας δια-μορφώνει τον κινητήριο δεσμό ανάμεσα σε μιαν ηθική που θέτει απαιτήσεις κατά τρόπον απόλυτο, και στη μέριμνα για τον εαυτό. Μια μετασυμβατική ηθική της συνείδησης τότε μόνο μπορεί να γίνει πυρήνας αποκρυστάλλωσης ενός συνειδητού τρόπου διαβίωσης, όταν εντάσσεται σε μια θρησκευτική αυτοκατανόηση. Ο Kierkegaard ενεργοποιεί εναντίον του Σωκράτη και του Kant το πρόβλημα των κι-νήτρων, για να καταλήξει, ξεπερνώντας και τους δύο, στον Θεό. Κι ωστόσο ο Climacus -το ψευδώνυμο του Kierkega-ard στο Philosophische Brocken- δεν είναι καθόλου σίγου-ρος ότι η χριστιανική επαγγελία της λύτρωσης, την οποία

6. Βλ. Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode [Λσθενεία προς βά-νατο], επιμέλεια έκδοσης L. Richter, Φρανκφούρτη (Μάιν) 1984, σ. 85.

Page 36: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

36 J Ü R G E N HABERMAS

θεωρεί υποθετικά ως ένα «πρόγραμμα σκέψης», είναι «πιο αληθινή» από τον εμμενή στοχασμό, που κινείται στα τε~ θειμένα μετά το τέλος της μεταφυσικής όρια κοσμοθεωρη-τικής ουδετερότητας.^ Γι' αυτό ο Kierkegaard βάζει να εμ-φανίζεται ένας Αντι-Climacus, που δεν μπορεί βεβαίως να πείσει τον κοσμικό αντίπαλό του με επιχειρήματα, επιθυ-μεί όμως να τον παρακινήσει με τη βοήθεια μιας ψυχολο-γικής φαινομενολογίας «να προχωρήσει πέρα από τον Σω-κράτη».

Με βάση ενδεικτικές μορφές ζωής ο Kierkegaard περι-γράφει τις μορφές εμφάνισης μιας θεραπευτικής «Ασθένει-ας προς θάνατο», τις μορφές δηλαδή μιας απελπισίας η ο-ποία αρχικά απωθείται, κατόπιν εμφανίζεται να διαβαίνει το κατώφλι της συνείδησης και εντέλει αναγκάζει την εγωκεντρική συνείδηση να μεταστραφεί. Οι μορφές αυτές απελπισίας συνιστούν ισάριθμες εκδηλώσεις της αποτυχίας μιας θεμελιώδους υπαρξιακής σχέσης, που μόνον αυτή θα μπορούσε να καταστήσει δυνατό ένα αυθεντικό εαυτόν-εί-ναι. Ο Kierkegaard περιγράφει την ανησυχητική κατάστα-ση ενός προσώπου, που ενώ έχει συνείδηση του προορισμού του να πρέπει να είναι ένας εαυτός, παρά ταύτα καταφεύ-γει στις εξής εναλλακτικές δυνατότητες: «απελπισμένος (που) δεν θέλει να είναι ο εαυτός του ή ακόμη χαμηλότε-ρα: απελπισμένος (που) δεν θέλει να είναι ένας εαυτός ή, το χαμερπέστερο όλων: (που) θέλει να είναι ένας άλλος, διαφορετικός από τον εαυτό του.»^ Όποιος εντέλει αναγνω-ρίσει ότι η πηγή της απελπισίας δεν βρίσκεται στις περι-στάσεις αλλά στις δικές του κινήσεις διαφυγής, θα αναλά-

7. Βλ. Kierkegaard, Philosofische Brocken \Ψιχία φιλοσοφίας], επιμέλεια έκδοσης L. Richter, Φρανκφούρτη (Μάιν) 1984, πρβλ. το τέ-λος «Η ηθική)) («Die Moral))), σ. 101.

8. Βλ. Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σ. 51.

Page 37: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 37

βει το πεισματικό αλλά εξίσου μάταιο εγχείρημα ανα θέλει να είναι ο εαυτός του». Η απελπισμένη αποτυχία αυτής της τελευταίας πράξης επίδειξης δύναμης -της πεισματικά εμμένουσας στον εαυτό της βούλησης να είναι κανείς ο εαυτός του- παρακινεί το πεπερασμένο πνεύμα να υπερβεί τον εαυτό του και να αναγνωρίσει την εξάρτηση από κάτι άλλο, στην οποία θεμελιώνεται και η δική του ελευθερία.

Η μεταστροφή αυτή θεωρείται ότι δηλώνει το σημείο καμπής της πνευματικής ασκήσεως, την υπέρβαση της εκ-κοσμικευμένης αυτοκατανόησης του νεωτερικού Λόγοι^ Γιατί ο Kierkegaard περιγράφει αυτή την αναγέννηση με έναν φιλοσοφικό τύπο, που θυμίζει τις πρώτες παραγρά-φους από τις Επιστημολογίες* του Fichte, ενώ ταυτοχρό-νως μετατρέπει το αυτόνομο νόημα της ενεργού δράσεως** στο αντίθετό του: «Καθώς ο εαυτός σχετίζεται με τον ίδιο του τον εαυτό και καθώς θέλει να είναι ο ίδιος του ο εαυ-τός, είναι καταφανές ότι βασίζεται στη δύναμη εκείνη που τον έθεσε.))̂ Με τον τρόπο αυτό γίνεται ορατή η θεμελιώ-δης σχέση που καθιστά δυνατό το εαυτόν-είναι, ως τη μορφή του ορθού βίου. Μολονότι η λεκτική αναφορά σε μια ((δύναμη)), στην οποία εδράζεται η ικανότητα να είναι κα-

* Η Wissenschaftslehre (θεωρία της επιστήμης ή επιστημολογία) είναι το σύστημα υπερβατολογικού ιδεαλισμού που ανέπτυξε ο Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), προκειμένου να επεξεργαστεί λεπτομερει-ακά την ιδιότυπη καντιανή οπτική ότι πεπερασμένα ορθολογικά όντα όπως εμείς θα πρέπει να ερμηνεύονται με βάση τόσο τον θεωρητικό όσο και τον πρακτικό Λόγο (βλ. The Internet Encyclopedia of Philosophy, http: //www.utm.edu/research/iep/f/fichtejg.htm). (Σ.τ.μ.)

** Κατά τον Fichte η φιλοσοφία πρέπει να ξεκινά με μια ενεργό δράση, μια Tathandlung, το περιεχόμενο της οποίας αναπτύσσει στο έργο του Grundlagen der gesammten Wissenschaftslehre (1794/5) (ό.π.). (Σ.τ.μ.)

9. Στο ίδιο, σ. 14.

Page 38: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

38 J Ü R G E N HABERMAS

νείς ο εαυτός του, δεν θα πρέπει να νοηθεί με κάποια θρη-σκευτική έννοια, ο Kierkegaard επιμένει ότι μόνο μέσω της συνείδησης της αμαρτίας μπορεί το ανθρώπινο πνεύμα να φτάσει στην ορθή κατανόηση της πεπερασμένης ύπαρ-ξής του: Ο εαυτός υπάρχει πραγματικά μονάχα ενώπιον του Θεού. Επιβιώνει των φάσεων της ανέλπιδης απελπι-σίας μονάχα με τη μορφή ενός πιστού ο οποίος, σχετιζό-μενος με τον ίδιο του τον εαυτό, εγκαθιδρύει σχέση προς κάτι απολύτως άλλο, στο οποίο οφείλει τα πάντα.̂ ^

Ο Kierkegaard τονίζει ότι δεν μπορούμε να σχηματί-σουμε συνεκτική έννοια για τον Θεό -ούτε via eminentiae ούτε via negationis. Κάθε εξιδανίκευση παραμένει δέσμια των πεπερασμένων θεμελιωδών κατηγορημάτων από τα οποία εκκινεί το εγχείρημα της ανύψωσης* και για τον ίδιο λόγο αποτυγχάνει και η προσπάθεια της διάνοιας να ορίσει το απολύτως άλλο μέσω της άρνησης όλων των πεπερα-σμένων προσδιορισμών: «Η διάνοια δεν μπορεί να σκεφτεί την απόλυτη διαφορετικότητα. Δεν μπορεί να αρνηθεί από-λυτα τον ίδιο της τον εαυτό, αφού τον χρησιμοποιεί για τον σκοπό αυτό και εντός του νοεί τη δ ι α φ ο ρ ά . Τ ο χάσμα ανάμεσα σε γνώση και πίστη δεν μπορεί να γεφυρωθεί μέ-σω της νόησης.

Φυσικά αυτό αποτελεί σκάνδαλο για τους μελετητές της φιλοσοφίας. Βεβαίως κι ένας σωκρατικός στοχαστής, που δεν μπορεί να στηριχθεί σε εξ αποκαλύψεως αλήθειες, θα μπορέσει να ακολουθήσει την υποβλητική φαινομενολογία της «Ασθένειας προς θάνατο» και να αποδεχθεί ότι το πε-περασμένο πνεύμα εξαρτάται από όρους που το καθιστούν

10. Μ. Theunissen, Das Selbst auf dem Grund der Verzweiflung [0 εαυτός στο έδαφος της απελπισίας]^ Μάιζενχαϊμ/Φρανκφούρτη (Μάιν), 1991.

11. Βλ. Kirkegaard, Philosophische Brocken, σ. 43.

Page 39: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 39

δυνατό και ξεφεύγουν από τον έλεγχό του. Ο εθικά συνει-δητός τρόπος διαβίωσης δεν επιτρέπεται να κατανοηθεί ως στενοκέφαλη αυτεξουσιοδότηση. Ο σωκρατικός στοχαστής θα δώσει δίκιο στον Kierkegaard και ως προς το ότι η εξάρτηση από μια ανέλεγκτη δύναμη δεν μπορεί να νοηθεί φυσιοκρατικά αλλά αφορά καταρχάς μια διαπροσωπική σχέση. Γιατί το πείσμα ενός εξεγειρόμενου προσώπου, που εντέλει θέλει απελπισμένα να είναι ο εαυτός του, στρέφε-ται -ως πείσμα- εναντίον ενός δεύτερου προσώπου. Αλλά το ανέλεγκτο, από το οποίο εμείς, τα υποκείμενα με ικα-νότητα λόγου και πράξης, εξαρτόμαστε, καθώς ανησυχού-με μήπως αστοχήσουμε στη ζωή μας, δεν μπορούμε με βά-ση τις προκείμενες ενός μεταμεταφυσικού στοχασμού να το ταυτίσουμε με τον «Θεό εν χρόνω».

Η στροφή προς τη γλώσσα επιτρέπει μιαν αποπληθωρι-στική ερμηνεία του «εντελώς άλλου». Ως ιστορικά και κοι-νωνικά όντα βρίσκουμε πάντοτε τον εαυτό μας μέσα σε έναν ήδη γλωσσικά δομημένο βιόκοσμο. Ήδη στις μορφές επικοινωνίας, στο πλαίσιο των οποίων συνεννοούμαστε με-ταξύ μας για κάτι μέσα στον κόσμο και για τον ίδιο μας τον εαυτό, συναντάμε μιαν υπερβατική δύναμη. Η γλώσσα δεν είναι ατομική ιδιοκτησία. Κανείς δεν έχει τον αποκλει-στικό έλεγχο του κοινού μέσου της συνεννόησης, το οποίο πρέπει να μοιραζόμαστε διυποκειμενικά. Κανείς από όσους συμμετέχουν δεν μπορεί να ελέγξει τη δομή, πολλώ μάλ-λον την εξέλιξη των διαδικασιών συνεννόησης και αυτοσυ-νεννόησης. Το πώς οι ομιλητές και οι ακροατές θα χρησι-μοποιήσουν την επικοινωνιακή ελευθερία τους για να το-ποθετηθούν μ' ένα «Ναι» ή μ' ένα «Όχι» δεν είναι θέμα απλώς υποκειμενικής επιλογής. Γιατί είναι ελεύθεροι μόνο χάρη στη δεσμευτική δύναμη των αμοιβαίων αξιώσεων, που έχουν ανάγκη αιτιολόγησης. Στον Λόγο της γλώσσας ενσαρκώνεται μια δύναμη του διυποκειμενικού η οποία

Page 40: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

40 J Ü R G E N HABERMAS

προηγείται της υποκειμενικότητας των ομιλητών και απο-τελεί το θεμέλιο της.

Τούτη η ασθενής διαδικασιακή ανάγνωση του «άλλου» διαφυλάσσει το φαλιμπιλιστικό και ταυτοχρόνως αντισκε-πτικιστικό νόημα του αανυπόθετου». Ο Λόγος της γλώσσας ξεφεύγει από τον έλεγχό μας κι όμως είμαστε εμείς, τα υποκείμενα με ικανότητα λόγου και πράξης, που συνεννο-ούμαστε μεταξύ μας μ' αυτό το μέσο. Παραμένει η γλώσ-σα «μας». Το ανυπόθετο της αλήθειας και της ελευθερίας είναι αναγκαία προϋπόθεση των πρακτικών μας, όμως πέ-ρα από τα όρια που θέτουν τα συγκροτητικά στοιχεία του ((δικού μας» τρόπου ζωής αυτές στερούνται κάθε οντολογι-κής εγγύησης. Έτσι και η ((ορθή» εθική αυτοκατανόηση ούτε έχει αποκαλυφθεί ούτε είναι με άλλο τρόπο ((δεδομέ-νη». Μπορεί να κερδηθεί μόνο με κοινό μόχθο. Από αυτή την οπτική γωνία ό,τι μας επιτρέπει να είμαστε ο εαυτός μας εμφανίζεται μάλλον ως υπερυποκειμενική παρά ως απόλυτη δύναμη.

III

Το μεταμεταφυσικό έθος του Kierkegaard επιτρέπει και από αυτή τη μεταθρησκευτική σκοπιά τον χαρακτηρισμό μιας ζωής που δεν απέτυχε να βρει τον στόχο της. Οι γε-νικές αποφάνσεις σχετικά με τρόπους της ικανότητας να είναι κανείς ο εαυτός του δεν συνιστούν πυκνές περιγρα-φές, έχουν όμως κανονιστικό περιεχόμενο και δύναμη προ-σανατολισμού. Καθώς το έθος αυτό απέχει από την κριτι-κή όχι βέβαια του υπαρξιακού τρόπου αλλά πάντως της συγ-κεκριμένης κατεύθυνσης ατομικών σχεδίων ζωής και ιδιαί-τερων μορφών ζωής, πληροί επαρκώς τους όρους του κο-σμοθεωρητικού πλουραλισμού. Η μεταμεταφυσική εγκρά-

Page 41: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 41

τεια προσκρούει κατά ενδιαφέροντα τρόπο στα όριά της, από την ώρα που τίθενται ερωτήματα σχετικά με το «έθος του ανθρώπινου είδους». Από τη στιγμή που διακυβεύεται η εθική αυτοκατανόηση των ικανών προς ομιλία και δρά-ση υποκειμένων συνολικά^ η φιλοσοφία δεν μπορεί πλέον να αποφεύγει να τοποθετείται έναντι συγκεκριμένων περιε-χομένων.

Σ' αυτή την κατάσταση βρισκόμαστε σήμερα. Η πρόο-δος των βιοεπιστημών και η ανάπτυξη των βιοτεχνολογιών δεν διευρύνει μονάχα γνωστές δυνατότητες δράσης αλλά καθιστά δυνατό έναν νέο τύπο παρεμβάσεων. Αυτό που ώς τώρα εθεωρείτο ((δεδομένο» ως οργανική φύση και μπο-ρούσε να αποτελέσει το πολύ αντικείμενο ((εκτροφής», με-τατοπίζεται τώρα στον χώρο της προσανατολισμένης σε ένα στόχο παρέμβασης. Στον βαθμό που και το πεδίο αυ-τό παρέμβασης επεκτείνεται και στον ανθρώπινο οργανι-σμό, αποκτά μιαν απρόσμενη επικαιρότητα η φαινομενολο-γική διάκριση του Helmuth Plessner ανάμεσα στο ((είμαι σώμα» και ((έχω σάρκα»: Γίνεται ασαφές το όριο ανάμεσα στη φύση που ((είμαστε» και τον οργανικό εξοπλισμό που εμείς οι ίδιοι ((δίνουμε» στον εαυτό μας. Προκύπτει έτσι για τα υποκείμενα που παράγουν ένας νέος τρόπος της αυ-τοαναφοράς, που φτάνει ώς τα βάθη του οργανικού υπο-στρώματος. Εξαρτάται δηλαδή πλέον από την αυτοκατα-νόηση των υποκειμένων αυτών το πώς θα θελήσουν να χρησιμοποιήσουν την εμβέλεια των νέων αυτών περιθωρίων απόφασης: αυτόνομα^ σύμφωνα με κανονιστικές σταθμίσεις που συμβάλλουν στη δημοκρατική διαμόρφωση βούλησης, ή αυθαίρετα^ σύμφωνα με υποκειμενικές προτιμήσεις που ικανοποιούνται μέσω της αγοράς. Δεν υιοθετείται εδώ στά-ση πολιτισμικής κριτικής απέναντι σε ευπρόσδεκτες προό-δους της επιστημονικής γνώσης παρά μόνον ως προς το εάν και σε ορισμένες περιπτώσεις ως προς το πώς η εφαρ-

Page 42: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

42 J Ü R G E N HABERMAS

μογή των επιτευγμάτων αυτών επηρεάζει την αυτοκατα-νόησή μας ως υπεύθυνα δρώντων όντων.

Θέλουμε άραγε να θεωρήσουμε την κατηγοριακά νέα δυνατότητα παρέμβασης στο ανθρώπινο γονιδίωμα ως επαύξηση ελευθερίας, που από κανονιστική άποψη χρ'ήζει ρύθμισης^ ή ως την αυτεξουσιοδότηση να προβαίνει κανείς ανάλογα με τις προτιμήσεις του σε μετασχηματισμούς που δεν χρειάζονται κανέναν αυτοπεριορισμό'^ Μόνον εφόσον η απάντηση στο θεμελιακό αυτό ερώτημα υιοθετήσει την πρώτη από τις πιο πάνω εναλλακτικές δυνατότητες μπορεί κανείς να ερίσει γύρω από τα όρια μιας αρνητικής ευγονι-κής, που στοχεύει ξεκάθαρα στην καταπολέμηση δεινών. Το πρόβλημα που βρίσκεται στη βάση του όλου θέματος ε-πιθυμώ να το υπαινιχθώ υπό μία μόνον έποψη, εκείνην της πρόκλησης για τη νεωτερική κατανόηση της ελευθερίας. Η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος δημιουργεί προοπτικές παρεμβάσεων που ρίχνουν παράξενο φως σε μιαν αυτοφυή και έως τώρα δίχως ρητή θεματοποίηση αποδεκτή συνθήκη, η οποία, όπως όμως τώρα αποδεικνύε-ται, αποτελεί ουσιώδη όρο της κανονιστικής μας αυτοκα-τανόησης.

Ώς τώρα τόσο η κοσμική σκέψη της ευρωπαϊκής νεω-τερικότητας όσο και η θρησκευτική πίστη εκκινούσαν από το ότι οι γενετικές καταβολές του νεογέννητου και, ως εκ τούτου, οι οργανικοί αφετηριακοί όροι της μελλοντικής βιο-ιστορίας του δεν υπέκειντο σε προγραμματισμό και σε σκόπιμη χειραγώγηση μέσω άλλων προσώπων. Σίγουρα το πρόσωπο μπορεί, καθώς αναπτύσσεται, να υποβάλει τη δι-κή του βιοϊστορία σε κριτική αξιολόγηση και αναδρομική αναθεώρηση. Η βιοϊστορία μας είναι φτιαγμένη από υλικό τέτοιο που μπορούμε ανα το ιδιοποιηθούμε» και, κατά τον Kierkegaard, να το «αναλάβουμε υπεύθυνα». Αυτό που σή-μερα τίθεται στη διάθεσή μας είναι κάτι διαφορετικό: πρό-

Page 43: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 43

κείται για το ανέλεγκτο μιας τυχαίας διαδικασίας γονιμο-ποίησης, με συνέπεια έναν απρόβλεπτο συνδυασμό δύο δια-φορετικών σειρών χρωμοσωμάτων. Όμως, η αφανής αυτή ενδεχομενικότητα αποδεικνύεται -από τη στιγμή που μπο-ρεί να τεθεί υπό την κυριαρχία μας- απαραίτητη προϋπό-θεση της ικανότητας να είναι κανείς ο εαυτός του και της κατά βάσιν εξισωτικής φύσης των διαπροσωπικών μας σχέσεων. Γιατί από τη στιγμή που κάποιοι ενήλικοι θα εί-χαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν κάποτε τον επιθυ-μητό γενετικό εξοπλισμό των απογόνων τους ως διαμορ-φώσιμο προϊόν και να δημιουργήσουν κατ' αρέσκεια για τον σκοπό αυτό ένα κατάλληλο ντιζάιν, θα ασκούσαν στα γε-νετικά χειραγωγημένα κατασκευάσματά τους ένα είδος ελέγχου, που παρεμβαίνει στα σωματικά θεμέλια της αυ-θόρμητης αυτοσχεσίας και της εθικής ελευθερίας ενός άλ-λου προσώπου, και ο οποίος, όπως φαινόταν μέχρι τώρα, δεν επιτρεπόταν να εφαρμοστεί σε πρόσωπα, παρά μόνον σε πράγματα. Τότε οι απόγονοι θα μπορούσαν να ζητήσουν τον λόγο από τους παραγωγούς του γονιδιώματός τους και να τους καταστήσουν υπεύθυνους για τις από τη δική τους σκοπιά ανεπιθύμητες συνέπειες της οργανικής αφετηρια-κής κατάστασης της βιοϊστορίας τους. Η νέα αυτή δομή του καταλογισμού ευθύνης προκύπτει από την εξάλειψη των ορίων μεταξύ προσώπων και πραγμάτων, όπως δηλα-δή συμβαίνει ήδη σήμερα στην περίπτωση των γονέων εκείνων ενός καθυστερημένου παιδιού, οι οποίοι ενάγουν σύμφωνα με το αστικό δίκαιο τους γιατρούς τους για τις υλικές συνέπειες μιας εσφαλμένης προγενετικής διάγνωσης και απαιτούν «αποζημίωση», ωσάν η αναπηρία που επήλθε παρά την αντίθετη προσδοκία των γιατρών να αποτελούσε αποδεικτικό στοιχείο για τη διάπραξη υλικής ζημίας.

Με την ανέκκλητη απόφαση την οποία λαμβάνει ένα πρόσωπο ως προς τον αφυσικό» εξοπλισμό ενός άλλου προ-

Page 44: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

44 J Ü R G E N HABERMAS

σώπου, δημιουργείται μια άγνωστη ώς τώρα διαπροσωπική σχέση. Η νέου τύπου αυτή σχέση τραυματίζει το ηθικό μας αίσθημα, γιατί συνιστά ξένο σώμα στις δικαιικά θε-σμοποιημένες σχέσεις αναγνώρισης νεωτερικών κοινωνιών. Εφόσον κάποιος λαμβάνει για κάποιον άλλο μιαν ανέκκλη-τη απόφαση, η οποία παρεμβαίνει βαθιά στις οργανικές κα-ταβολές του τελευταίου, περιορίζεται η συμμετρία της ευθύ-νης, που κατά βάσιν υπάρχει ανάμεσα σε ελεύθερα και ίσα πρόσωπα. Απέναντι στο πεπρωμένο της κοινωνικοποίησής μας διατηρούμε κατά βάσιν μιαν ελευθερία άλλη από εκεί-νη που θα είχαμε απέναντι στην προγενετική παραγωγή του γονιδιώματός μας. Ο νέος που μεγαλώνει θα μπορέσει να αναλάβει μια μέρα ο ίδιος την ευθύνη για το είναι του και για την ιστορία του βίου του. Συγκεκριμένα, μπορεί να συμπεριφερθεί αναστοχαστικά απέναντι στη διαδικασία διαμόρφωσής του, να διαμορφώσει μιαν αναθεωρητική αυ-τοκατανόηση και με τρόπο διερευνητικό να εξισορροπήσει αναδρομικά την ασύμμετρη ευθύνη που φέρουν οι γονείς για την ανατροφή των παιδιών τους. Αυτή η δυνατότητα αυτοκριτικής ιδιοποίησης της ιστορίας διαμόρφωσης του εαυτού μας δεν είναι με τον ίδιο τρόπο δεδομένη απέναντι σε γενετικά χειραγωγημένες βιολογικές καταβολές. Αντί-θετα, το ενήλικο πρόσωπο θα έμενε τυφλά εξαρτημένο από τη μη αναθεωρήσιμη απόφαση ενός άλλου προσώπου και δεν θα είχε καμία ευκαιρία να δημιουργήσει μέσα από την αναδρομική δράση ενός εθικού αυτοαναστοχασμού τη συμ-μετρία της ευθύνης, που είναι απαραίτητη για τη συνανα-στροφή μεταξύ ομοίων. Ο ερίζων θα είχε να διαλέξει μο-νάχα ανάμεσα στη μοιρολατρία και τη μνησικακία.

Θα άλλαζαν άραγε πολλά στην κατάσταση αυτή εάν επεκτείναμε το σενάριο της πραγματοποίησης του εμβρύου χάριν διορθωτικών, αυτοπραγμοποιητικών παρεμβάσεων του ενηλίκου στο δικό του γονιδίωμα; Και στη μια και

Page 45: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 45

στην άλλη περίπτωση οι συνέπειες δείχνουν ότι η εμβέλεια βιοτεχνολογικών παρεμβάσεων δεν εγείρει απλώς δύσκολα ηθικά ερωτήματα, όπως γινόταν μέχρι τώρα, αλλά θέτει ερωτήματα άλλου είδους. Οι απαντήσεις αγγίζουν την εθι-κή αυτοκατανόηση της ανθρωπότητας στο σύνολό της. Η Χάρτα των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε,, που υιοθε-τήθηκε πανηγυρικά στη Νίκαια, λαμβάνει ήδη υπ' όψιν την περίπτωση κατά την οποία η σύλληψη και η γέννηση χάνουν το ουσιώδες για την κανονιστική μας αυτοκατα-νόηση στοιχείο του εκ φύσεως ανέλεγκτου. Το άρθρο 3, που εγγυάται τη σωματική και πνευματική ακεραιότητα, πε-ριέχει ((την απαγόρευση ευγονικών πρακτικών, ιδιαίτερα όσων έχουν ως στόχο την επιλογή προσώπων», καθώς επί-σης ((την απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ανθρώπων». Μήπως όμως αυτοί οι παλαιοευρωπαϊκοί αξια-κοί προσανατολισμοί θεωρούνται σήμερα -στις ΗΠΑ και αλλού- ως ιδιοτροπίες, αξιαγάπητες ίσως αλλά αναντίστοι-χες προς την εποχή μας;

Εξακολουθούμε άραγε να επιθυμούμε να αυτοκατανοού-μαστε ως κανονιστικά όντα, και μάλιστα ως τέτοια που προσδοκούν αλληλέγγυα ευθύνη από αλλήλους και ίσο σε-βασμό προς αλλήλους; Ποια βαρύτητα θα πρέπει να διατη-ρήσουν η ηθική και το δίκαιο σε μια κοινωνική συνανα-στροφή που θα μπορούσε και να αναδιαταχθεί στη βάση ελεύθερων από κανονιστικές αρχές, λειτουργιστικών εννοι-ών; Λαμβάνονται υπ' όψιν κυρίως φυσιοκρατικές εναλλακτι-κές δυνατότητες. Σ'αυτές δεν ανήκουν μονάχα οι αναγω-γιστικές προτάσεις κάποιων φυσικών επιστημόνων, αλλά και οι ανώριμες εικοτολογίες περί ανώτερης τεχνητής νοη-μοσύνης μελλοντικών γενεών ρομπότ.

Έτσι, το έθος της ικανότητας να είναι κανείς ο εαυτός του γίνεται μία ανάμεσα σε πολλές εναλλακτικές δυνατό-τητες. Η ουσία τούτης της αυτοκατανόησης δεν μπορεί

Page 46: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

46 J Ü R G E N HABERMAS

πλέον να επικρατεί έναντι ανταγωνιστικών απαντήσεων επικαλούμενη τυπικά επιχειρήματα. Αντίθετα, το αρχέγο-νο φιλοσοφικό ερώτημα περί του αορθού βίου» φαίνεται σή-μερα να ανανεώνεται σε γενικό ανθρωπολογικό επίπεδο. Οι νέες τεχνολογίες μάς επιβάλλουν έναν δημόσιο διάλογο πε-ρί της ορθής κατανόησης της πολιτισμικής μορφής ζωής ως τέτοιας. Και οι φιλόσοφοι δεν έχουν πλέον ισχυρούς λό-γους να παραχωρούν το επίδικο αυτό αντικείμενο στους βιοεπιστήμονες και στους ενθουσιασμένους από τα μυθι-στορήματα της επιστημονικής φαντασίας μηχανικούς.

Page 47: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΒΑΔΙΖΟΥΜΕ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΦΙΑΕΛΕΤΘΕΡΗ ΕΥΓΟΝΙΚΗ;

Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΥΡΩ ΑΠΟ Τ Η Ν ΕΘΙΚΗ ΑΥΤΟΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ

«Εφόσον 01 μελλοντικοί γονείς διεκδικούν για τον εαυτό τους μιαν εκτεταμένη χρήση του δι-καιώματος του καθορισμού, θα ήταν σωστό και δίκαιο να διασφαλιστεί και για το μελλοντικό παιδί η δυνατότητα να διαγάγει αυτόνομο βίο.»

ANDREAS KUHLMANN

To έτος 1973 κατέστη δυνατός ο χωρισμός στοιχειωδών συστατικών μερών ενός γονιδιώματος και η εκ νέου σύζευ-ξή τους. Μετά την τεχνητή αυτή επανασύζευξη γονιδίων, η γενετική τεχνολογία επιτάχυνε τις εξελίξεις ιδίως στην αναπαραγωγική ιατρική, που ξεκίνησαν στο πεδίο αυτό με τις μεθόδους της προγενετικής διαγνωστικής και, από το 1978, με την τεχνητή γονιμοποίηση. Η διαδικασία της σύ-ζευξης ωαρίων και σπερματοζωαρίων αιη vitro» καθιστά τα ανθρώπινα βλαστοκύτταρα προσβάσιμα σε ανθρωπογενετι-κές έρευνες και πειράματα εκτός του μητρικού σώματος. Η ((ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» οδηγούσε ήδη σε ττρακτικές που επενέβαιναν με εντυπωσιακό τρόπο στην αλληλουχία των γενεών και στην πατροπαράδοτη σχέση κοινωνικής γονικής ιδιότητας και βιολογικής προέλευσης. Έχω κατά νου την παρένθετη μητρότητα και την ανώνυ-μη προσφορά σπέρματος, την προσφορά ωαρίων που επι-

Page 48: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

48 J Ü R G E N HABERMAS

τρέπει την εγκυμοσύνη μετά την εμμηνόπαυση ή τη διε-στραμμένη χρονική μετάθεση της χρήσης κατεψυγμένων ωαρίων. Μόνον όμως το συναπάντημα αναπαραγωγικής ια-τρικής και γενετικής τεχνολογίας οδήγησε στη μέθοδο της διαγνωστικής πριν από την εμφύτευση (ΠΕΔ), ανοίγοντας προοπτικές δημιουργίας οργάνων και γενετικά τροποποιη-τικών επεμβάσεων για θεραπευτικούς σκοπούς. Σήμερα και οι πολίτες του κράτους στο σύνολό τους έρχονται αντιμέ-τωποι με ερωτήματα, το ηθικό βάρος των οποίων υπερβαί-νει κατά πολύ την ουσία των συνηθισμένων αντικειμένων της πολιτικής διαμάχης. Περί τίνος πρόκειται;

Η διαγνωστική πριν από τψ εμφύτευση μας επιτρέπει να υποβάλουμε σε προληπτικό γενετικό έλεγχο έμβρυα που βρίσκονται στο στάδιο των οκτώ κυττάρων. Η μέθο-δος αυτή προσφέρεται καταρχάς σε γονείς που θέλουν να αποτρέψουν τον κίνδυνο μεταβίβασης κληρονομικών ασθε-νειών. Εν ανάγκη δεν επανεμφυτεύεται στη μητέρα το έμ-βρυο που έχει εξεταστεί στον δοκιμαστικό σωλήνα. Με τον τρόπο αυτό γλιτώνει την εκ των υστέρων διακοπή τής κύησης, που πραγματοποιείται κατά τα λοιπά μετά από προγενετική διάγνωση. Το ίδιο και η έρευνα σε ολοδυναμα βλαστοκύτταρα κλίνει προς την ιατρική οπτική της προ-ληπτικής υγιεινής. Η έρευνα, η φαρμακοβιομηχανία και η πολιτική διασφάλισης θέσεων εργασίας στο εσωτερικό τής χώρας ομνύουν στο όνομα των προοπτικών άμεσης υπέρ-βασης των στενωπών εφοδιασμού της μεταμοσχευτικής χειρουργικής μέσω της καλλιέργειας εξειδικευμένων ανά όργανο ιστών από εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα και άρσης, στο απώτερο μέλλον, βαριών μονογονιδιακά καθορισμένων ασθενειών μέσω μιας διορθωτικής παρέμβασης στο γονι-δίωμα. Η πίεση για αναθεώρηση του νόμου περί προστα-σίας του εμβρύου, που επί του παρόντος εξακολουθεί να ισχύει στη Γερμανία, αυξάνει. Επικαλούμενη τον υψηλό

Page 49: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 49

στόχο και τη ((ρεαλιστική ευκαιρία» για την ανάπτυξη νέ-ων θεραπευτικών μεθόδων, η Γερμανική Ερευνητική Κοι-νότητα (ΓΕΚ) απαιτεί να αναγνωριστεί η υπεροχή τής ερευνητικής ελευθερίας έναντι της προστασίας της ζωής του εμβρύου και ((να χρησιμοποιηθεί η ανθρώπινη ζωή σε πρώιμο στάδιο για ερευνητικούς σκοπούς, χωρίς να γίνει βεβαίως αντικείμενο παραγωγής γι' αυτούς τους σκοπούς».

Βέβαια και οι ίδιοι οι συγγραφείς δεν εμπιστεύονται εντελώς τη βασιμότητα της αιτιολόγησης, την οποία συνά-γουν από τη ((λογική της θεραπείας». Αλλιώτικα δεν θα εγκατέλειπαν την οπτική τού συμμετέχοντος στον κανονι-στικό διάλογο για να καταφύγουν σ' εκείνην του παρατη-ρητή. Συγκεκριμένα, αναφέρονται στη μακρόχρονη διατή-ρηση τεχνητά γονιμοποιημένων ωαρίων, στο επιτρεπτό της χρήσης των αναστολέων εμφύτευσης (σπιράλ, που δεν εμποδίζουν τη σύλληψη αλλά την εγκατάσταση) και στην υφιστάμενη ρύθμιση της διακοπής της κύησης, για να προ-σθέσουν ((ότι, ως προς το ερώτημα αυτό, έχουμε διαβεί τον Ρουβίκωνα με την εισαγωγή της τεχνητής γονιμοποίησης και δεν θα ήταν ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι, με δεδομέ-νες τις ήδη υπάρχουσες αποφάσεις σχετικά με το δικαίω-μα ζωής του εμβρύου, η κοινωνία μας θα μπορούσε να επι-στρέψει στο status quo ante». Όλα τούτα μπορεί βέβαια να αποδειχθούν αληθή ως πρόβλεψη των κοινωνικών επι-στημών. Στο πλαίσιο όμως ενός ηθικά θεμελιωμένου νο-μικοπολιτικού συλλογισμού, η αναφορά στην κανονιστική δύναμη του γεγονικού απλώς στηρίζει τον φόβο της γεμά-της αμφιβολίες κοινής γνώμης ότι η συστημική δυναμική επιστήμης, τεχνικής και οικονομίας δημιουργεί faits ac-complis^ που δεν μπορούν πλέον να ανασκευαστούν κανο-νιστικά. Η μανούβρα, στην οποία με μισή καρδιά προχώ-ρησε η ΓΕΚ, ακυρώνει τις ειρηνευτικές τοποθετήσεις από πλευράς ενός ερευνητικού τομέα που χρηματοδοτείται ήδη

Page 50: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

50 J Ü R G E N HABERMAS

σε μεγάλη έκταση από την κεφαλαιαγορά. Με τη βιογε-νετική έρευνα να έχει συμμαχήσει με τα επενδυτικά συμ-φέροντα, και με την πίεση των εθνικών κυβερνήσεων για επιτυχίες, οι βιοτεχνολογικές εξελίξεις παράγουν μια δυνα-μική που απειλεί να αλώσει τις μακρόπνοες κανονιστικές διαδικασίες διασάφησης που εκτυλίσσονται στον δημόσιο χώρο.^^

Η έλλειψη προοπτικής συνιστά τον μεγαλύτερο κίνδυνο για πολιτικές διαδικασίες αυτοσυνεννόησης, που δικαίως απαιτούν χρόνο. Δεν τους επιτρέπεται να παραμείνουν αγκυλωμένες στο εκάστοτε επίπεδο της τεχνολογικής εξέ-λιξης και των ρυθμιστικών αναγκών, καθώς οφείλουν να στοχεύουν στο σύνολο της εξέλιξης. Ιδού ένα όχι απίθανο σενάριο των μεσοπρόθεσμων εξελίξεων: Σε πρώτη φάση κα-ταφέρνει να επικρατήσει στον πληθυσμό, στην πολιτική δημόσια σφαίρα και στη Βουλή η άποψη ότι η χρήση της διαγνωστικής πριν από την εμφύτευση θεωρούμενη αφ' εαυτής είναι ηθικά επιτρεπτή ή θα έπρεπε να γίνει νομικά δεκτή, εφόσον η εφαρμογή της περιοριστεί σε λίγες, επα-κριβώς ορισμένες περιπτώσεις βαριών κληρονομικών ασθε-νειών, που δεν θα μπορούσε να αξιώσει κανείς ούτε και από τον ίδιο τον εν δυνάμει φορέα τους να τις υποστεί. Κα-θώς σημειώνονται βιοτεχνολογικές πρόοδοι και επιτυχίες της γενετικής θεραπευτικής, η άδεια επεκτείνεται αργότε-ρα σε γενετικές επεμβάσεις επί σωματικών κυττάρων (ή ακόμη και σε ιδιοπλάσματα),^ με σκοπό την πρόληψη τέ-

1. R. Kollek, I. Schneider, «Verschwiegene Interessen» («Απο-σιωπημένα συμφέροντα»), Süddeutsche Zeitung τ-ης 5ης Ιουλίου 2001. Σχετικά με το υπόβαθρο της πολιτικής επικράτησης της έρευνας στα έμβρυα πρβλ. Chr. Schwägerl, «Die Geister, die sie riefen», FAZ της 16ης Ιουνίου 2001,

2. Δεν θέλω να υπεισέλθω στα ειδικά ερωτήματα περι ηθικής ευθύ-

Page 51: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 51

τοιων (και παρόμοιων) κληρονομικών ασθενειών. Με το δεύτερο αυτό βήμα, που σύμφωνα με τις προκείμενες της πρώτης απόφασης όχι μόνον δεν προκαλεί ενδοιασμούς αλ-λά είναι και επιβεβλημένο, ανακύπτει η αναγκαιότητα να χαραχθούν τα όρια ανάμεσα σε τούτη την (καθ' υπόθεση δικαιολογημένη) «αρνητική)) ευγονική και την (καταρχάς θεωρούμενη ως αδικαιολόγητη) «θετική)) ευγονική. Καθώς το όριο αυτό είναι για εννοιολογικούς και πρακτικούς λό-γους ρευστό, η πρόθεσή μας να σταματήσουμε τις γενετι-κές επεμβάσεις στο όριο της βελτιωτικής των ανθρώπινων χαρακτηριστικών γενετικής τροποποίησης, μας φέρνει αντιμέτωπους με μια παράδοξη πρόκληση: Πρέπει να χα-ράξουμε και να εφαρμόσουμε εξαιρετικά ακριβή όρια σ' εκείνες ακριβώς τις διαστάσεις όπου τα όρια καθίστανται ρευστά. Το επιχείρημα αυτό χρησιμεύει σήμερα ήδη στην υπεράσπιση μιας φιλελεύθερης ευγονικής, που δεν αναγνω-ρίζει όρια μεταξύ θεραπευτικών και βελτιωτικών, επεμβά-σεων αλλά αφήνει την επιλογή των στόχων σχετικά με τροποποιητικές χαρακτηριστικών επεμβάσεις στις ατομι-κές προτιμήσεις των εταίρων της αγοράς.^

νης για τις μεγάλης εμβέλειας διαγενεακές συνέπειες, την οποία θα α-ναλαμβάναμε εφόσον προχωρούσαμε σε μια (μέχρι τούδε απαγορευμέ-νη) θεραπεία ιδιοπλάσματος ή και μόνον εξαιτίας των δευτερευουσών συνεπειών της θεραπείας σωματικών κυττάρων σε σχέση με πιθανές με-ταβολές του ιδιοπλάσματος. Πρβλ. σχετικά Μ. Lappe, «Ethical Issues in Manipulating the Human Germ Line», H. Kuhse και Ρ. Singer (επιμ.) Bioethics^ Λονδίνο (Blackwell), 2000, σ. 155-164. Στη συνέχεια γίνεται δίχως εξειδίκευση λόγος περί ((γενετικών επεμβάσεων», που επιχειρούνται πριν από τη γέννηση.

3. Ν. Agar, ((Liberal Eugenias», Η. Kuhse, Ρ. Singer (2000), σ. 173: ((Οι φιλελεύθεροι αμφιβάλλουν για το κατά πόσον η ιδέα της ασθέ-νειας είναι κατάλληλη για το ηθικό θεωρητικό καθήκον που απαιτεί από αυτήν η θεραπευτική / ευγονική διάκριση.»

Page 52: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

52 J Ü R G E N HABERMAS

Ένα τέτοιο σενάριο θα πρέπει να φανταζόταν ο Πρόε-δρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας όταν, στην ομιλία του της 18ης Μαΐου, προειδοποιούσε: ((Όποιος κάνει την αρ-χή με την εργαλειοποίηση"^ της ανθρώπινης ζωής, όποιος αρ-χίσει να διακρίνει μεταξύ άξιου και ανάξιου για ζωή, έχει μπει σε τροχιά που δεν ανακόπτεται.» Το ((επιχείρημα της θραύσης του φράγματος» ηχεί λιγότερο σαν υπερβολικός συναγερμός, εάν σκεφτεί κανείς πώς οι ομάδες συμφερόν-των της γενετικής τεχνολογίας έκαναν αναδρομική χρήση δεδικασμένων που κρίθηκαν δίχως περίσκεψη και πρακτι-κών που εμπεδώθηκαν δίχως να τραβήξουν την προσοχή (όπως π.χ. σήμερα η προγενετική διαγνωστική), για να παραμερίσουν ηθικούς ενδοιασμούς ανασηκώνοντας τους ώμους και δηλώνοντας ((πολύ αργά». Η μεθοδολογικά ορ-θή χρήση του επιχειρήματος σημαίνει ότι καλά θα κάνου-με να ελέγχουμε την κανονιστική κρίση περί των τρεχου-σών εξελίξεων με γνώμονα ερωτήματα, με τα οποία θα μπορούσαν πράγματι να μας φέρουν αντιμέτωπους μια μέ-ρα κάποιες θεωρητικά δυνατές εξελίξεις της γενετικής τε-χνολογίας (ακόμη κι αν οι ειδικοί μάς βεβαιώνουν ότι αυ-τές βρίσκονται σήμερα εντελώς έξω από οποιαδήποτε όρια στα οποία θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε).^ Το αξίωμα

4. Johannes Rau, «Der Mensch ist jetzt Mitspieler der Evolution geworden» ((cO άνθρωπος έγινε συμπαίκτης της φυσικής εξέλιξης»), ΓΑΖτ-ης 19ης Μαΐου 2001.

5. Συμμερίζομαι την άποψη κάποιων συναδέλφων που θεωρούν τις βιοεπιστήμες ικανές για ταχείες επιτυχίες, αξιοποιήσιμες και από τη βιοτεχνολογία: «Πολύ συχνά, η επιστήμη συγχέει τις καλύτερες προβλέ-ψεις, οπότε δεν θα έπρεπε να ριψοκινδυνεύσουμε να βρεθούμε απροετοί-μαστοι για μια Χιροσίμα στον χώρο της γενετικής μηχανικής. Καλύτε-ρα να έχουμε αρχές που καλύπτουν απίθανες καταστάσεις, παρά να μην έχουμε αρχές για τυχόν απρόβλεπτες καταστάσεις.» Ν. Agar, «Liberal Eugenics», Η. Kuhse και Ρ. Singer (2000), σ. 171-181, εδώ σ. 172.

Page 53: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 53

αυτό δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να οδηγήσει σε δραματοποιήσεις. Εφόσον υπολογίσουμε έγκαιρα ότι κά-ποια όρια θα μπορούσαν ίσως να ξεπεραστούν την επαύριον με πιο δραματικό τρόπο, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε με μεγαλύτερη ηρεμία τα προβλήματα του παρόντος, και να παραδεχτούμε με μεγαλύτερη άνεση ότι ενίοτε αντιδράσεις πανικού δεν είναι τόσο εύκολο να προκληθούν από πειστι-κά ηθικά επιχειρήματα. Υπό τον τελευταίο αυτό όρο εννοώ κοσμικά επιχειρήματα, που σε μια κοσμοθεωρητικά πλου-ραλιστική κοινωνία θα πρέπει λογικά να μπορεί κανείς να αναμένει ότι θα είναι αποδεκτά.

Με την εφαρμογή της προεμφυτευτικής τεχνικής συν-δέεται το κανονιστικό ερώτημα ααν είναι συμβατό με την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ζωής να γεννιέται κανείς υπό όρους και να κρίνεται άξιος να υπάρξει και να αναπτυχθεί μόνον έπειτα από γενετική εξέταση».^ Μπορούμε να δια-θέτουμε ελεύθερα την ανθρώπινη ζωή για σκοπούς φυσικής επιλογής; Ένα παρόμοιο ερώτημα τίθεται και από τη σκο-πιά της «ανάλωσης» εμβρύων χάριν της θολής προοπτικής να καλλιεργηθούν μια μέρα (και από κύτταρα του δικού μας σώματος) μεταμοσχεύσιμοι ιστοί και να μπορέσουν (δίχως το πρόβλημα της υπέρβασης των φραγμών που θέ-τει η άμυνα του ανοσοποιητικού εναντίον ξένων κυττάρων) να χρησιμοποιηθούν. Στον βαθμό που εξαπλώνονται και κανονικοποιούνται η παραγωγή και η χρησιμοποίηση εμ-βρύων για σκοπούς της ιατρικής έρευνας, μεταβάλλεται η πολιτισμική αντίληψη για την ανθρώπινη ζωή πριν από τον τοκετό, με συνέπεια να αμβλύνεται γενικότερα το ηθι-κό αισθητήριο περί των ορίων του υπολογισμού κόστους-ωφέλειας. Σήμερα αισθανόμαστε ακόμη την απρέπεια μιας

6. R. Kollek, Pr'aimplanationsdiagnostik (διαγνωστική πριν από την εμφύτευση), Τυβίγγη και Βασιλεία (Α. Francke), 2000, σ. 214.

Page 54: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

54 J Ü R G E N HABERMAS

τέτοιας πραγμοποιητικής πράξης, και αναρωτιόμαστε αν θέλουμε να ζούμε σε μια κοινωνία που θα εξαγοράζει τον ναρκισσιστικό σεβασμό των προτιμήσεων του καθενός με αναισθησία απέναντι στα κανονιστικά και φυσικά θεμέλια της ζωής.

Από τη σκοπιά της αυτοεργαλειοποίησης και της βελ-τιστοποίησης του εαυτού, με βάση την οποία ο άνθρωπος ετοιμάζεται να χειριστεί τα βιολογικά θεμέλια της ύπαρξής του, μετατοπίζονται στην ίδια συνάφεια τα δύο θέματα, η ΠΕΔ και η έρευνα των βλαστοκυττάρων. Από αυτό το ση-μείο φωτίζεται η αφανής κανονιστική συνέργεια ανάμεσα στο ηθικά επιβεβλημένο και δικαιικά διασφαλισμένο απα-ραβίαστο του προσώπου και στο ανέλεγκτο του αυτοφυούς τρόπου της σωματικής ενσάρκωσής του.

Με τη διαγνωστική πριν από την εμφύτευση είναι σή-μερα ήδη δύσκολο να τηρηθούν τα όρια ανάμεσα στην απόρριψη ανεπιθύμητων και στη βελτιστοποίηση επιθυμη-τών κληρονομικών καταβολών. Όταν έχουμε στη διάθεσή μας περισσότερα από ένα εν δυνάμει «υπεράριθμα πολυ-κύτταρα», τότε η διαδικασία δεν μας θέτει πλέον ενώπιον μιας δυαδικής απόφασης του τύπου ναι-όχι. Το εννοιολογι-κό όριο ανάμεσα στην πρόληψη της γέννησης ενός παιδιού με βαριά ασθένεια και της βελτίωσης της κληρονομικότη-τας, δηλαδή μιας ευγονικής απόφασης, δεν μπορεί να δια-χωριστεί με ευκρίνεια."^ Αυτό θα αποκτήσει πρακτική ση-μασία αμέσως μόλις εκπληρωθεί η μεγαλύτερης εμβέλειας προσδοκία διορθωτικών επεμβάσεων στο ανθρώπινο γονι-δίωμα και καταστεί δυνατή η πρόληψη μονογονιδιακά κα-θορισμένων ασθενειών. Τότε το εννοιολογικό πρόβλημα της χάραξης ορίων ανάμεσα στην πρόληψη και την ευγονική

7. Α. Kuhlmann, Politik des Lebens^ Politik des Sterbens (Πολι-τική ζωής, πολιτική θανάτου)^ Βερολίνο 2001, σ. 104 κ.εξ.

Page 55: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 55

θα γίνει υπόθεση της πολιτικής νομοθεσίας. Η προοπτική σύμφωνα με την οποία το ανθρώπινο είδος θα μπορέσει σύν-τομα να πάρει στα χέρια του τη φυσική του εξέλιξη κερ-δίζει έδαφος, εάν συνυπολογίσει κανείς και ότι κάποιοι πε-ριθωριακοί της ιατρικής εργάζονται ήδη από σήμερα για την αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπινων οργανι-σμών.̂ ((Συμπαίκτες στην εξέλιξη του είδους» ή ((Παίζον-τας τον Θεό» είναι οι μεταφορικές εκφράσεις για έναν αυ-τομετασχ7]ματίσμό του είδους ο οποίος, κατά τα φαινόμε-να, κοντεύει να καταστεί εφικτός.

Βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά που οι υποβλητικές επιρροές μιας θεωρίας περί της φυσικής εξέλιξης που εισ-δύει στον βιόκοσμο συνθέτουν τον συνειρμικό ορίζοντα δη-μόσιων συζητήσεων. Το εκρηκτικό μείγμα δαρβινισμού και ιδεολογίας του ελεύθερου εμπορίου, που εξαπλώθηκε κατά τη μετάβαση από τον 19ο στον 20ό αιώνα υπό την προ-στατευτική ομπρέλα της Pax Britannica, μοιάζει να ανα-νεώνεται σήμερα στον αστερισμό του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού. Φυσικά δεν πρόκειται πλέον για την κοινωνιοδαρβινιστική υπεργενίκευση βιολογικών επιγνώσε-ων αλλά για τη θεμελιωμένη τόσο από ιατρική όσο και από οικονομική άποψη χαλάρωση των ((κοινωνικοηθικών περιορισμών» της βιοτεχνολογικής προόδου. Σ' αυτό το μέ-τωπο συγκρούονται σήμερα μεταξύ τους οι απόψεις των Σρέντερ και Ράου, του κόμματος του FDP* και των Πρα-σίνων.

8. James D. Watson, «Die Ethik des Genoms. Warum wir Gott nicht mehr die Zukunft des Menschen überlassen dürfen» («H ηθι-κή του γονιδιώματος. Γιατί δεν μας επιτρέπεται πλέον ν' αφήσουμε το μέλλον του ανθρώπου στα χέρια του Θεού»), FAZ της 26ης Σεπτεμ-βρίου 2000.

* Κόμμα των Ελευθέρων Δημοκρατών (Φιλελεύθεροι). (Σ.τ.μ.)

Page 56: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

56 J Ü R G E N HABERMAS

Φυσικά δεν λείπουν και κάποιες εικοτολογίες που έχουν ξεπεράσει κάθε όριο. Μια χούφτα διανοούμενοι, που έχουν εντελώς καβαλήσει το καλάμι, προσπαθεί να διαβάσει το μέλλον στο κατακάθι ενός φυσιοκρατικά προσανατολισμέ-νου μεταουμανισμού, για να συνεχίσει απλώς και μόνον -αυπερνεωτερικότητα» εναντίον ((υπερηθικής»- να υφαίνει τα εξαιρετικά γνωστά μοτίβα μιας πολύ γερμανικής ιδεο-λογίας στο υποτιθέμενο τείχος του χρόνου.̂ Είναι ευτύχη-μα που αυτή η ελιτίστικη απομάκρυνση από απερί ισότη-τας αυταπάτες» και από κάθε θεωρητικό περί δικαιοσύνης λόγο δεν είναι ακόμη μεταδοτική σε ευρεία κλίμακα. Οι νιτσεϊκές φαντασιώσεις των αυτοπροβαλλόμενων, που βλέ-πουν στον ααγώνα ανάμεσα στους μικρό- και μεγαλο-εκτρο-φείς ανθρώπων» τη «θεμελιώδη διαμάχη κάθε μελλοντικής εποχής» και ενθαρρύνουν τις «βασικότερες πολιτισμικές ομάδες» «να ασκήσουν σε ζητήματα φυσικής επιλογής την εξουσία την οποία έχουν κατακτήσει στην πράξη», επαρ-κούν προς το παρόν μόνο για την πρόκληση ζωηρών εντυ-πώσεων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.^^ Αντ' αυτού θα ήθελα, εκκινώντας από τις αυχμηρές προκείμενες του συν-ταγματικού κράτους σε μια πλουραλιστική κοινωνία,̂ ^ να επιχειρήσω να συμβάλω στη διαλογική διασάφηση των εκ-φοβισμένων ηθικών συναισθημάτων μας.̂ ^

Ωστόσο, το δοκίμιο αυτό είναι στην κυριολεξία μια δο-

9. Πρβλ. σχετικά το διαφωτιστικό σχόλιο του Thomas Assheuer, ((Der künstliche Mensch» [((0 τεχνητός άνθρωπος»], Die Zeit της 15ης Μαρτίου 2001.

10. Πρβλ. Zeit-Dokument 2, 1999, σ. 4-15. 11. J. Habermas, Faktizität und Geltung (Γεγονίκότητα xoll ι-

σχύς), Φρανκφούρτη (Μάιν) 1992, του ίδιου Die Einbeziehung des Anderen (Η συμπερίληψη του Άλλου), Φρανκφούρτη (Μάιν) 1996.

12. Πρβλ. ως παράδειγμα τις συμβολές στη μεταξύ φιλοσόφων συ-ζήτηση, Die Zeit, Νο 4 έως Νο 10, 2001.

Page 57: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 57

Χίμη να καταστήσω κάπως διαφανέστερες διαισθήσεις που είναι δύσκολο να τις ξεδιαλύνει κανείς. Εγώ ο ίδιος πόρρω απέχω από την πεποίθηση ότι πέτυχα έστω και το μισό από αυτό που επεδίωκα. Αλλά δεν βλέπω και να υπάρχουν πειστικότερες αναλύσεις.̂ ^ Το ανησυχητικό φαινόμενο είναι η σύγχυση των ορίων ανάμεσα στη φύση που είμαστε και στον οργανικό εξοπλισμό που δίνουμε στον εαυτό μας. Το ερώτημα σχετικά με τη σημασία του ανέλεγκτου χαρα-κτήρα των γενετικών θεμελίων της σωματικής μας ύπαρ-ξης για τον δικό μας τρόπο διαβίωσης και για την αυτο-κατανόησή μας ως ηθικών όντων, διαμορφώνει την οπτική γωνία από την οποία εξετάζω την παροντική συζήτηση σχετικά με την ανάγκη ρύθμισης της γενετικής τεχνολο-γίας (I). Τα επιχειρήματα που προέρχονται από τη διένε-ξη σχετικά με την έκτρωση, τοποθετούν κατά τη γνώμη μου το θέμα σε λάθος βάση. Το δικαίωμα στη μη χειρα-γωγημένη γενετική κληρονομιά είναι ζήτημα διαφορετικό από τη ρύθμιση της διακοπής εγκυμοσύνης (II). Η χειρα-γώγηση των γονιδίων αγγίζει ερωτήματα σχετικά με την ταυτότητα του ανθρώπινου είδους, ενώ η αυτοκατανόηση του ανθρώπου ως όντος που ανήκει σ' ένα είδος διαμορφώ-

13. Μεγάλη βοήθεια υπήρξε η έντονη ανταλλαγή απόψεων με τον Lutz Wingert και τον Rainer Forst. Ευχαριστώ επίσης τον Tilmann Habermas για τον λεπτομερή σχολιασμό του. Φυσικά, όλοι οι πιο πά-νω, που με συμβούλευσαν, έχουν ο καθένας τις επιφυλάξεις του. Η δι-κή μου επιφύλαξη έγκειται στο ότι πραγματεύομαι το θέμα αυτό δίχως να είμαι τωόντι εξοικειωμένος με το πεδίο της βιοηθικής. Έτσι, λυπά-μαι που μόνον μετά την παράδοση του χειρογράφου έπεσα πάνω στη μελέτη των Allen Buchanan, Daniel W. Brock, Norman Daniels και Daniel Wikler, From Chance to Choice^ Cambridge UP, Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτη, 2000. Συμμερίζομαι τη δεοντολογική οπτική της κρί-σης. Τη διαφωνία που, παρά ταύτα, υπάρχει, μπορώ να την επισημάνω μονάχα σε λίγες υποσημειώσεις, που προστέθηκαν εκ των υστέρων.

Page 58: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

58 J Ü R G E N HABERMAS

νει και τα συμφραζόμενα της ενσωμάτωσης των δικαιικών και ηθικών παραστάσεών μας (III). Με ενδιαφέρει κυρίως το ερώτημα πώς η βιοτεχνολογική απάμβλυνση της διαφο-ράς ανάμεσα σε ααυτοφυές)) και «πεποιημένο», υποκειμενι-κό και αντικειμενικό, μεταβάλλει τη μέχρι τώρα αυτοκα-τανόηση του έθους του είδους μας (IV) και φτάνει μέχρι το εσωτερικό της αυτοκατανόησης ενός γενετικά προγραμμα-τισμένου προσώπου (V). Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι η γνώση περί ευγονικού προγραμματισμού των δικών του κληρονομικών καταβολών περιορίζει την αυτόνομη διαμόρφωση της ζωής του επιμέρους ατόμου και υποσκά-πτει τις κατ' αρχήν συμμετρικές σχέσεις ανάμεσα σε ελεύ-θερα και ίσα πρόσωπα (VI). Η αναλίσκουσα έμβρυα έρευ-να και η προεμφυτευτική διαγνωστική πυροδοτούν ισχυρές αντιδράσεις, καθώς γίνονται αντιληπτές ως παραδείγματα που αναδεικνύουν τους κινδύνους μιας φιλελεύθερης ευγονι-κής που βρίσκεται επί θύραις (VII).

Ι. Tl σημάνει ηθικοποίηση της ανθρώπινης φύσης;

Ό,τι είμαστε αεκ φύσεως» έλκεται από τις θεαματικές προόδους της μοριακής γενετικής ολοένα και βαθύτερα στο πεδίο των βιοτεχνολογικών παρεμβάσεων. Από τη σκοπιά των πειραματικών φυσικών επιστημών η τεχνικοποίηση αυτή της ανθρώπινης φύσης συνιστά απλή συνέχεια της γνωστής τάσης μιας προοδευτικής αύξησης του ελέγχου πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Από την οπτική του βιόκο-σμου αλλάζει φυσικά η τοποθέτησή μας, αφ'ης στιγμής παραβιάζεται το όριο ανάμεσα σε «εξωτερική» και «εσωτε-ρική» φύση. Στη Γερμανία ο νομοθέτης δεν απαγόρευσε μόνον την ΠΕΔ και την αναλίσκουσα έμβρυα έρευνα αλλά, ως πραγματικό του κανόνα δικαίου, και τις αλλού επιτρε-

Page 59: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 59

πόμενες πρακτικές της θεραπευτικής κλωνοποίησης, της απαρένθετης μητρότητας» και της ((ευθανασίας». Τεχνικές επεμβάσεις στο ιδιόπλασμα και κλωνοποίηση ανθρώπινων οργανισμών απαγορεύονται καταρχάς και μάλιστα σε παγ-κόσμιο επίπεδο, και αυτό προφανώς δεν οφείλεται μόνον στους κινδύνους που συνδέονται μ' αυτά. Μαζί με τον Wolfgang van den Daele μπορούμε να κάνουμε λόγο για ((ηθικοποίηση» της ανθρώπινης φύσης: ((Ό,τι με τη βοή-θεια της επιστήμης ετέθη στη διάθεση της τεχνικής, θα πρέπει, επιτηρούμενο από την ηθική, να γίνει και πάλι κα-νονιστικά ανέλεγκτο.

Με τις νέες εξελίξεις της τεχνικής δημιουργείται ως επί το πλείστον μια νέα ανάγκη για ρύθμιση. Ώς τώρα όμως οι κανονιστικές ρυθμίσεις έχουν προσαρμοστεί απλώς στις κοινωνικές ανατροπές. Τον δρόμο τον έδειχναν πάντοτε οι μεταβολές που προκλήθηκαν στην κοινωνία από τις καινο-τομίες της τεχνικής στους τομείς της παραγωγής και της ανταλλαγής, της επικοινωνίας και της συγκοινωνίας, του στρατού και της υγείας. Η κλασική κοινωνική θεωρία εξα-κολούθησε να περιγράφει τις ίδιες τις μεταπαραδοσιακές δικαιικές και ηθικές παραστάσεις ως αποτέλεσμα του πο-λιτισμικού και κοινωνικού εκείνου εξορθολογισμού, που ολοκληρώθηκε σε σύμπνοια με τις προόδους της μοντέρνας επιστήμης και τεχνικής. Η θεσμοποιημένη έρευνα θεωρεί-ται η ατμομηχανή αυτής της προόδου. Από τη σκοπιά του φιλελεύθερου συνταγματικού κράτους η αυτονομία της έ-ρευνας αξίζει να προστατευτεί. Γιατί με την αύξουσα εμβέ-λεια και την ακρίβεια του τεχνικού ελέγχου πάνω στη φύ-

14. W. van den Daele, «Die Natürlichkeit des Menschen als Kriterium und Schranke technischer Eingriffe» [«H φυσικότητα του ανθρώπου ως κριτήριο και εμπόδιο τεχνικών επεμβάσεων»], Wechsel/ Wirkung, Ιούνιος/Αύγουστος 2000, σ. 24-31.

Page 60: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

60 J Ü R G E N HABERMAS

ση συνδέονται τόσο η οικονομική υπόσχεση περί προόδου της παραγωγικότητας και περί αυξήσεως της ευημερίας όσο και η πολιτική προοπτική για διεύρυνση του περιθω-ρίου ατομικών αποφάσεων. Επειδή η διεύρυνση των ελευ-θεριών επιλογής προωθεί την ιδιωτική αυτονομία του ατό-μου, επιστήμη και τεχνική τελούσαν μέχρι πρότινος σε μιαν αβίαστη συμμαχία με τη θεμελιώδη φιλελεύθερη αντί-ληψη, ότι όλοι οι πολίτες θα πρέπει να έχουν τις ίδιες ευ-καιρίες αυτόνομης διαμόρφωσης της ζωής τους.

Από κοινωνιολογική σκοπιά, θα είναι δύσκολο και στο μέλλον να μειωθεί η κοινωνική αποδοχή, όσο τουλάχιστον η τεχνικοποίηση της ανθρώπινης φύσης μπορεί να αιτιολο-γηθεί ιατρικά με την προσδοκία υγιέστερου και μεγαλύτε-ρου σε διάρκεια βίου. Η επιθυμία για αυτόνομο τρόπο δια-βίωσης συνδέεται σταθερά με τους συλλογικούς στόχους για υγεία και επιμήκυνση του βίου. Γι' αυτό και η θεώρη-ση που υπαγορεύεται από την ιστορία της ιατρικής προει-δοποιεί να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι σε προσπάθει-ες ((ηθικοποίησης της ανθρώπινης φύσης»: ((Από την έναρ-ξη του εμβολιασμού και τις πρώτες εγχειρήσεις καρδιάς και εγκεφάλου, τις μεταμοσχεύσεις και τα τεχνητά όργα-να, μέχρι τη γονιδιακή θεραπεία, υπήρχαν πάντοτε συζη-τήσεις σχετικά με το αν είχε ή όχι φτάσει κανείς σ' ένα όριο, πέραν του οποίου ούτε ιατρικοί σκοποί δεν θα μπο-ρούσαν να δικαιολογήσουν την περαιτέρω τεχνικοποίηση του ανθρώπου. Καμιά από τις συζητήσεις αυτές δεν εμπό-δισε την πρόοδο της τεχνικής.»^^ Ιδωμένες από την εμπει-ρική αυτή σκοπιά που λειτουργεί απομυθοποιητικά, οι νο-μοθετικές επεμβάσεις στην ελευθερία της βιολογικής έρευ-νας και στην ανάπτυξη της γενετικής τεχνολογίας μοιά-ζουν μάταιες απόπειρες εναντίωσης στην κυρίαρχη τάση

15. Στο ίδιο, σ. 25.

Page 61: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 61

για ελευθερία της κοινωνικής νεωτερικότητας.^^ Η ηθικο-ποίηση της ανθρώπινης φύσης για την οποία μιλάμε εδώ έχει την έννοια μιας αμφίβολης επανιεροποίησης. Αφότου η επιστήμη και η τεχνική διεύρυναν τα περιθώρια της ε-λευθερίας μας με αντίτιμο την αποκοινωνικοποίηση ή απο-μάγευση της εξωτερικής φύσης, η ασυγκράτητη αυτή τά-ση θα πρέπει, φαίνεται, να αναχαιτιστεί με τη δημιουργία τεχνητών περιοριστικών ταμπού, δηλαδή με μιαν αναμά-γευση της εσωτερικής φύσης.

Η σιωπηρή υπόδειξη είναι ολοφάνερη: Θα ήταν καλύτε-ρα να διαφωτιστούν τα αρχαϊκά εκείνα κατάλοιπα αισθη-μάτων, που εξακολουθούν ίσως να ενυπάρχουν στην απο-στροφή που νιώθουμε για χίμαιρες της γενετικής τεχνολο-γίας, για εκτραφέντες και κλωνοποιημένους ανθρώπους και για έμβρυα που αναλίσκονται για πειραματικούς σκοπούς. Εντελώς διαφορετική εικόνα προκύπτει βέβαια εφόσον συλ-λάβει κανείς την «ηθικοποίηση της ανθρώπινης φύσης» υπό την έννοια της επιβεβαίωσης μιας αυτοκατανόησης η οποία σχετίζεται με το έθος του ανθρώπινου είδους και από την οποία εξαρτάται το αν θα συνεχίσουμε και στο μέλλον να κατανοούμε τους εαυτούς μας ως ακέραιους δημιουργούς της βιοϊστορίας μας και αν θα αλληλοαναγνωριζόμαστε ως πρόσωπα που δρουν αυτόνομα. Στην περίπτωση αυτή, η προσπάθεια πρόληψης με νομικά μέσα του υφέρποντος εθι-σμού σε μια φιλελεύθερη ευγονική και διασφάλισης κά-ποιου βαθμού τυχαιότητας ή φυσικότητας στη σύλληψη, δηλαδή στη σύζευξη των γονεϊκών σειρών χρωμοσωμάτων.

16. W. van den Daele, «Die Moralisierung der menschlichen Natur und die Naturbezüge in gesellschaftlichen Institutionen» («H ηθικοποίηση της ανθρώπινης φύσης και οι φυσικές αναφορές σε κοινω-νικούς θεσμούς»), Krit Vj. für Gesetzgebung und Rechtswissenschaft 2 (1987), σ. 351-366.

Page 62: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

62 J Ü R G E N HABERMAS

θα ήταν κάτι διαφορετικό από την έκφραση μιας πνιγηρής αντινεωτεριστικής αντίστασης. Αντίθετα, η προσπάθεια αυ-τή θα αποτελούσε καθ' εαυτή μάλλον μια πολιτική πράξη αυτοαναφορικής ηθικής δράσης, εφόσον εγγυάται τους όρους διατηρησης της πρακτικής αυτοκατανόησης της νε-ωτερικότητας. Η άποψη αυτή ταιριάζει βέβαια περισσότε-ρο στην κοινωνιολογική εικόνα μιας νεωτερικότητας που έχει γίνει αναστοχαστικη}'^

Η αποδέσμευση των βιόκοσμων από τις παραδόσεις* εί-ναι μια σημαντική όψη του κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Νοείται ως γνωσιακή προσαρμογή σε αντικειμενικές συν-θήκες διαβίωσης, που επαναστατικοποιήθηκαν κατ' επανά-ληψιν εξαιτίας της χρήσης των επιστημονικοτεχνικών προ-όδων. Αφότου όμως, στην πορεία των πολιτισμικών αυτών διεργασιών, αναλώθηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου τα αποθέμα-τα της παράδοσης, οι νεωτερικές κοινωνίες υποχρεούνται να ανανεώσουν και τις ηθικές συνδετικές ενέργειές τους μέσα από τα δικά τους κοσμικά αποθέματα, δηλαδή μέσα από τους επικοινωνιακούς πόρους βιόκοσμων, που απέκτησαν συνείδηση της εμμένειας της αυτοκατασκευής τους. Η ηθικοποίηση της «εσωτερικής φύσης» εμφανίζεται από τη σκοπιά αυτή μάλλον ως σημάδι της «ακαμψίας» σχεδόν πλήρως εκσυγχρονισμένων βιόκοσμων που έχουν χάσει την κάλυψη μετακοινωνικών εγγυήσεων και δεν μπορούν πλέ-ον να αντιδράσουν σε μια νέα απειλή κατά της κοινωνι-κοηθικής συνοχής με ωθήσεις περαιτέρω εκκοσμίκευσης

17. υ . Beck, Risikogesellschaft [Κοινωνία διοίχινδύνευσης}^ Φρανκ-φούρτη (Μάιν) 1986· J. Habermas, «Konzeptionen der Moderne» [((Συλλήψεις της Νεωτερικότητας»], στου ιδίου. Die Postnationale Kon-stellation, Φρανκφούρτη (Μάιν) 1998, σ. 195-231 [Ελλην. μτφρ. Ο με-ταεθνίχόζ αστερισμός, Λευτέρης Αναγνώστου, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2003].

* Enttraditionalisierung στο πρωτότυπο. (Σ.τ.μ.)

Page 63: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

ούτε, πολύ περισσότερο, με μια περαιτέρω ηθικογνωσιακή επεξεργασία θρησκευτικών παραδόσεων.

Η γενετική χειραγώγηση θα μπορούσε να μεταβάλει την αυτοκατανόησή μας ως όντων που ανήκουν σ' ένα εί-δος με τρόπο ώστε, μέσω της επίθεσης εναντίον νεωτερι-κών δικαιικών και ηθικών παραστάσεων, να πληγούν ταυ-τοχρόνως κανονιστικά θεμέλια της κοινωνικής ολοκλήρω-σης απαράβατα. Μια τέτοια μεταβολή μορφής στην κατ' αίσθηστ) αντίληφη των διαδικασιών εκσυγχρονισμού ρίχνει άλλο φως στο εγχείρημα «ηθικοποίησης», το οποίο απο-σκοπεί στην προσαρμογή των βιοτεχνολογικών προόδων, από τη δική τους τώρα πλέον πλευρά, στις επικοινωνιακές δομές του βιόκοσμου που αναδύονται με διαφάνεια. Η πρό-θεση αυτή δεν υπερασπίζεται κάποιαν αναμάγευση, αλλά την αναστοχαστικοποίηση μιας νεωτερικότητας που δια-φωτίζεται για τα δικά της όρια.

Το θέμα περιορίζεται έτσι στο ερώτημα αν η προστασία της ακεραιότητας μη χειραγωγημένων γενετικά κληρονο-μικών καταβολών μπορεί να θεμελιωθεί στο ανέλεγκτο του βιολογικού υπόβαθρου της ταυτότητας του προσώπου. Η νομική προστασία θα μπορούσε να βρει έκφραση σε ένα ((δικαίωμα για μια γενετική κληρονομιά στην οποία δεν έχουν γίνει τεχνητές παρεμβάσεις». Μ' ένα τέτοιο δικαίω-μα, που στην εποχή του αποτέλεσε πρόκληση για την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δεν θα ήταν προαποφασισμένο το ερώτημα αν είναι επι-τρεπτή μια ιατρικά αιτιολογημένη αρνητική ευγονική. Αυ-τή θα μπορούσε ενδεχομένως να την περιορίσει νομοθετικά ένα θεμελιώδες δικαίωμα για μη χειραγωγημένες κληρο-νομικές καταβολές, υπό τον όρο ότι η ηθική στάθμιση και η δημοκρατική διαμόρφωση της βούλησης θα οδηγούσαν στο αποτέλεσμα αυτό.

Ο θεματικός περιορισμός σε τροποποιητικές γονιδίων ε-

Page 64: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

πεμβάσεις αφήνει ανεξέταστα άλλα βιοπολιτικά θέματα. Από τη φιλελεύθερη σκοπιά, οι νέες αναπαραγωγικές τε-χνικές, όπως και η αντικατάσταση οργάνων ή ο ιατρικά υποβοηθούμενος θάνατος, παρουσιάζονται ως αύξηση της προσωπικής αυτονομίας. Οι ενστάσεις των κριτικών στρέ-φονται ποικιλοτρόπως όχι εναντίον των φιλελεύθερων προ-κειμένων αλλά εναντίον ορισμένων μορφών εμφάνισης της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, εναντίον αμφισβητήσιμων πρακτικών διαπίστωσης του θανάτου και της λήψης οργά-νων καθώς και εναντίον ανεπιθύμητων κοινωνικών δευτε-ρογενών συνεπειών της νομικής οργάνωσης της ευθανα-σίας, που θα ήταν καλύτερα να επαφίεται στη ρυθμιζόμενη από τη δεοντολογία του κλάδου τους διακριτική ευχέρεια των επαγγελματιών. Υπάρχουν επιπλέον ισχυροί λόγοι που αμφισβητούν τη θεσμική χρήση γενετικών τεστ και την προσωπική αξιοποίηση της γνώσης την οποία προσφέρει η προγνωστική γενετική διαγνωστική.

Τα σημαντικά αυτά βιοεθικά ζητήματα συναρτώνται ασφαλώς με τη διεύρυνση της διαγνωστικής διείσδυσης και θεραπευτικής κυριαρχίας επί της ανθρώπινης φύσης. Όμως μόνο η γενετική τεχνολογία που στοχεύει στην επιλογή και την τροποποίηση χαρακτηριστικών καθώς και η απα-ραίτητη για τον σκοπό αυτό προσανατολισμένη σε μελλον-τικές γενετικές θεραπείες έρευνα (που δύσκολα πλέον επι-τρέπει τη διάκριση ανάμεσα σε βασική έρευνα και ιατρική εφαρμογή^Ο δημιουργούν προκλήσεις νέου είδους.̂ ^ Καθι-

18. L. Honnefelder, «Die Herausforderung des Menschen durch Genomforschung und Gentechnik» [«H πρόκληση του ανθρώπου μέ-σω της γονιδιακής έρευνας και της γενετικής τεχνολογίας»], Forum (Info der Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung)^ H. I, 2000, σ. 49.

19. Αφορμής δοθείσης επικεντρώνομαι στο βασικό ερώτημα αν μπο-

Page 65: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

στούν διαθέσιμη τη φυσική εκείνη βάση άπου είμαστε από τη φύση μας». Ό,τι ο Kant συμπεριλάμβανε ακόμη στο ((βασίλειο της ανάγκης» μεταβλήθηκε υπό το πρίσμα της εξελικτικής θεωρίας σ' ένα ((βασίλειο της τύχης». Η γενε-τική τεχνολογία μετατοπίζει τώρα το όριο ανάμεσα στην ανέλεγκτη αυτή φυσική βάση και στο ((βασίλειο της ελευ-θερίας». Αυτό που κάνει τη ((διεύρυνση της ενδεχομενικό-τητας» η οποία αφορά την ((εσωτερική» φύση να ξεχωρίζει από παρόμοιες διευρύνσεις του περιθωρίου επιλογών μας, είναι το γεγονός ότι ((μεταβάλλει τη συνολική δομή της ηθικής εμπειρίας μας».

Αυτό αιτιολογείται από τον Ronald Dworkin με την αλλαγή προοπτικής, που εισάγει η γενετική τεχνολογία για τους θεωρούμενους μέχρι τώρα ως αναλλοίωτους ισχύ-οντες όρους ηθικής κρίσης και πράξης: ((Διακρίνουμε ανά-μεσα σε ό,τι δημιούργησε η φύση, [...] περιλαμβάνοντας και την εξέλιξη του είδους, και στις αλλαγές που εμείς επιχειρούμε να επιφέρουμε στον κόσμο με τη βοήθεια αυ-τών των γονιδίων. Σε κάθε περίπτωση, η διάκριση αυτή χαράσσει ένα όριο ανάμεσα στο τι είμαστε και στο πώς πο-ρευόμαστε με δική μας ευθύνη σε σχέση με την κληρονο-

ρούμε γενικότερα να επιθυμούμε να γίνουν βήματα στην κατεύθυνση μιας φιλελεύθερης ευγονικής που ξεπερνά τους στενά θεραπευτικούς σκοπούς. Δεν υπεισέρχομαι σε ερωτήματα περί δίκαιης εφαρμογής τέ-τοιων μεθόδων. Τα κανονιστικά αυτά προβλήματα, που ανακύπτουν ως συνέπεια μιας κατά βάσιν ευπρόσδεκτης ευγονικής τα πραγματεύονται, υπό το πρίσμα της περί δικαιοσύνης θεωρίας του Rawls, οι Buchanan et al. (2000), σ. 4: «Πρωταρχικός σκοπός αυτού του βιβλίου είναι [...] να απαντήσει σε ένα και μόνο ερώτημα: Ποιες είναι οι βασικότερες ηθι-κές αρχές που θα μπορούσαν να κατευθύνουν τη δημόσια πολιτική και την ατομική επιλογή ως προς τη χρήση γενετικών παρεμβάσεων σε μια δίκαιη και ανθρωπιστική κοινωνία, όπου οι δυνατότητες της γενετικής παρέμβασης θα είναι πολύ πιο ανεπτυγμένες από ό,τι σήμερα.»

Page 66: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

μιά αυτή. To κρίσιμο αυτό όριο μεταξύ τύχης και ελεύθε-ρης απόφασης αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της ηθικής μας. [...] Φοβόμαστε την προοπτική άνθρωποι να σχεδιάζουν άλλους ανθρώπους, καθώς η δυνατότητα αυτή μετατοπίζει το μεταξύ τύχης και απόφασης όριο, που βρίσκεται στη βάση των αξιολογικών κριτηρίων μας.»^^

Ότι τροποποιητικές γονιδίων επεμβάσεις θα μπορούσαν να αλλάξουν τη συνολική δομή της ηθικής εμπειρίας μας, τούτο είναι μια ισχυρή θέση. Μπορεί να γίνει κατανοητή υπό την έννοια ότι η γενετική τεχνολογία, σε ορισμένες εκφάνσεις της, θα μας φέρει αντιμέτωπους με πρακτικά ερωτήματα που αφορούν προϋποθέσεις ηθικής κρίσης και δράσης. Η μετατόπιση του «ορίου μεταξύ τύχης και ελεύ-θερης απόφασης» επηρεάζει στο σύνολο της την αυτοκα-τανόηση προσώπων που ενεργούν ηθικά και μεριμνούν για την ύπαρξή τους. Μας καθιστά συνειδητές κάποιες αλλη-λουχίες ανάμεσα στην ηθική αυτοκατανόησή μας και σε ένα υπόβαθρο έθους του ανθρώπινου είδους. Το αν θεωρού-με εαυτούς ως υπεύθυνους δημιουργούς μιας δικής μας βιο-ιστορίας και μπορούμε να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον ως ((ισάξιους», τούτο εξαρτάται σε κάποιο βαθμό και από το πώς νοούμε τους εαυτούς μας ανθρωπολογικά, ως όντα που ανήκουν σ' ένα είδος. Μπορούμε άραγε να θεωρήσουμε τη γενετική αυτομεταμόρφωση του είδους ως οδό για την επί-ταση της αυτονομίας του ατόμου ή θα υπονομεύσουμε με τον τρόπο αυτό την κανονιστική αυτοκατανόηση προσώ-πων, που πορεύονται τη δική τους ζωή και αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο με τον ίδιο σεβασμό;

20. R. Dworkin, «Die falsche Angst, Gott zu spielen» [«0 εσφαλ-μένος φόβος να παίζει κανείς τον Θεό»], Zeit-Dokument (1999), σ. 39. Πρβλ. και: «Playing God. Genes, Clones, and Luck», στου ιδίου, Sovereign Virtue, Καίμπριτζ 2000, σ. 427-452.

Page 67: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

Εάν ευσταθεί η δεύτερη πιθανότητα, δεν ποριζόμαστε βέβαια άμεσα ένα καίριο ηθικό επιχείρημα αλλά έναν δια-μεσολαβημένο από το έθος του ανθρώπινου είδους προσα-νατολισμό, που συμβουλεύει προσοχή και εγκράτεια. Προ-τού πιάσω αυτό το νήμα, θέλω να εξηγήσω γιατί είναι απαραίτητη τούτη η παράκαμψη. Το ηθικό (και από τη σκοπιά του συνταγματικού δικαίου αμφιλεγόμενο) επιχεί-ρημα ότι το έμβρυο απολαύει «εξαρχής» ανθρώπινης αξιο-πρέπειας και απόλυτης προστασίας της ζωής του διακό-πτει τη συζήτηση την οποία δεν μπορούμε να αποφύγουμε, αν θέλουμε να συμφωνήσουμε πολιτικά για τα θεμελιώδη αυτά ερωτήματα, επιδεικνύοντας τον από την άποψη του συνταγματικού δικαίου επιβαλλόμενο σεβασμό στον κοσμο-θεωρητικό πλουραλισμό της κοινωνίας μας.

II. Ανθρώπινη αξιοπρέπεια εναντίον αξιοπρέπειας της ανθρώπινης ζωής

Η φιλοσοφική διαμάχη^^ σχετικά με το επιτρεπτό της ανα-

21. Παραβλέπω στο πλαίσιο της συζήτησής μας τη νομική έριδα σχετικά με τις εφαρμογές της μέχρι τώρα νομολογίας βάσει του άρθρ. 218 StGB (Γερμανικού Ποινικού Κώδικα). Το Ομοσπονδιακό Συνταγ-ματικό Δικαστήριο έχει πάρει θέση ως προς την προστασία της αγέν-νητης ζωής από τη στιγμή της εγκατάστασης του ωαρίου στο ενδομή-τριο. Αποτελεί αντικείμενο διαμάχης μεταξύ των νομικών και μου φαί-νεται και μένα αμφισβητήσιμο το αν, όπως υποστηρίζουν οι Herta Däubler-Gmelin και Ernst Benda, η απόφαση αυτή μπορεί να επε-κταθεί άνευ ετέρου σε μιαν απόλυτη αξία προστασίας της ανθρώπινης ζωής από τη στιγμή της γονιμοποίησης. Πρβλ. Μ. Pawlik, «Der Staat hat dem Embryo alle Trümpfe genommen)) [αΤο κράτος αφαίρεσε όλα τα ατού του εμβρύου))], FAZ της 27ης Ιουνίου 2001. Πληροφορίες ως προς το εύρος των νομικών καθορισμών παρέχονται στο R. Erlinger, «Von welchem Zeitpunkt an ist der Embryo juristisch geschützt?))

Page 68: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

λισκουσας έμβρυα έρευνας και της ΠΕΔ ακολουθεί ίσαμε τώρα την πορεία που χάραξε η συζήτηση για τις αμβλώ-σεις. Η τελευταία οδήγησε στη Γερμανία στη ρύθμιση σύμφωνα με την οποία η διακοπή της εγκυμοσύνης μέχρι τη 12η εβδομάδα θεωρείται παράνομη αλλά μη κολάσιμη πράξη: είναι νομικά επιτρεπτή μετά από ιατρική υπόδειξη η οποία λαμβάνει υπ' όψιν την πλευρά της μητέρας. Όπως και σε άλλες χώρες, το θέμα διαίρεσε τον πληθυσμό σε δύο στρατόπεδα. Στον βαθμό που η διαμάχη αυτή καθορίζει την παρούσα συζήτηση, η πόλωση ανάμεσα σε υπέρμαχους της ((Pro Life» και της ((Pro Choice)) άποψης στρέφει την προσοχή στο ηθικό καθεστώς της αγέννητης ανθρώπινης ζωής. Η συντηρητική πλευρά ελπίζει ότι, επικαλούμενη μιαν απόλυτη προστασία ζωής του γονιμοποιημένου ωαρί-ου, θα μπορέσει να βάλει επιτέλους κάποιον φραγμό στις εξελίξεις της γενετικής τεχνολογίας. Αλλά οι υποτιθέμενες αναλογίες εξαπατούν. Από τις ίδιες κανονιστικές θεμελιώ-δεις πεποιθήσεις σε καμία περίπτωση δεν ανακύπτουν ως προς το επίκαιρο ερώτημα περί του επιτρεπτού της ΠΕΔ παρόμοιες τοποθετήσεις όπως στο ζήτημα της άμβλωσης. Σήμερα διασπάται το φιλελεύθερο στρατόπεδο αυτών που αναγνώρισαν το πρωτείο του δικαιώματος αυτοπροσδιορι-σμού της γυναίκας έναντι της προστασίας της ζωής του εμβρύου σε πρώιμο στάδιο. Όποιος αφήνεται να οδηγηθεί

[((Από ποιο χρονικό σημείο και έπειτα προστατεύεται νομικά το έμ-βρυο;»], Süddeutsche Zeitung τ-ης 4ης Ιουλίου 2001. Κατά τα λοιπά, η ερμηνεία του Συντάγματος είναι μια μακρόχρονη διαδικασία μάθησης, που κατ' επανάληψιν ώθησε τα ανώτατα δικαστήρια να διορθώσουν προηγούμενες δικές τους αποφάσεις. Όταν προκύψει περίπτωση κατά την οποία νέοι ηθικοί λόγοι συγκρούονται με κρατούσες δικαιικές συν-θήκες υπό το φως άλλων ιστορικών περιστάσεων, οι συνταγματικές αρ-χές -που και οι ίδιες άλλωστε θεμελιώνονται ηθικά (moralisch)- απαι-τούν το δίκαιο να ακολουθήσει τις ηθικές αντιλήψεις.

Page 69: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

από δεοντολογικές διαισθήσεις δεν θα μπορέσει να συντα-χθεί ανεπιφύλακτα με τις ωφελιμιστικές βεβαιώσεις περί της απουσίας κινδύνου από την απελευθέρωση της εργα-λειακής χρήσης των εμβρύων.̂ '̂

Η χρησιμοποίηση της διαγνωστικής πριν από την εμ-φύτευση, η οποία επιτρέπει την πρόληψη μιας πιθανής άμ-βλωσης μέσω της «απόρριψης» γενετικά επιβαρυμένων εξωσωματικών βλαστοκυττάρων, διαφέρει σε σημαντικές όψεις από τη διακοπή της κύησης. Κατά την απόρριψη μιας αθέλητης εγκυμοσύνης το δικαίωμα αυτοπροσδιορι-σμού της γυναίκας συγκρούεται με την ανάγκη του εμβρύ-ου για προστασία. Στην άλλη περίπτωση η προστασία του αγέννητου έρχεται σε σύγκρουση με μια στάθμιση αγαθών εκ μέρους των γονέων, οι οποίοι, ναι μεν επιθυμούν παιδί, θέλουν όμως να αρνηθούν την εμφύτευση, εφόσον το έμ-βρυο δεν ανταποκρίνεται σε κάποια κριτήρια υγείας. Στη σύγκρουση αυτή οι γονείς δεν εμπλέκονται απρόοπτα. Αποδέχονται εξαρχής την πιθανότητα της σύγκρουσης, αφού επιτρέπουν τη διεξαγωγή γενετικής έρευνας του εμ-βρύου.

Το είδος αυτό του προληπτικού ποιοτικού ελέγχου προ-σθέτει μια νέα όψη στο παιχνίδι, δηλαδή στην εργαλειο-ποίηση μιας ανθρώπινης ζωής που δημιουργήθηκε με επι-φύλαξη, χάριν των προτιμήσεων και των αξιακών προσα-νατολισμών τρίτων. Η απόφαση της επιλογής προσανατο-λίζεται στην επιθυμητή σύνθεση του γονιδιώματος. Μια απόφαση περί ύπαρξης ή μη-ύπαρξης λαμβάνεται με βάση το δυνητικό ούτως είναι. Η υπαρξιακή απόφαση για τη

22. Πρβλ. R. Merkel, «Rechte für Embryonen?» [«Δικαιώματα για τα έμβρυα;»], Die Zeit της 25ης Ιανουαρίου 2001. U. Mueller, «Gebt uns die Lizenz zum Klonen!» [«Δώστε μας την άδεια για κλωνοποίη-ση!»] FAZ της 9ης Μαρτίου 2001.

Page 70: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

διακοπή μιας κύησης έχει ελάχιστη σχέση με μια τέτοια προσανατολισμένη στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα δυνα-τότητα ελέγχου, με ένα ξεδιάλεγμα της προγενετικής ζω-ής, όπως ελάχιστη σχέση έχει και με την ανάλωση της ζωής αυτής για ερευνητικούς σκοπούς.

Μολαταύτα μπορούμε να αντλήσουμε ένα δίδαγμα από τη διαμάχη γύρω από την άμβλωση, που επί δεκαετίες διεξάγεται με μεγάλη σοβαρότητα. Στο πλαίσιο της έριδας αυτής απέτυχε κάθε προσπάθεια να επιτευχθεί μια κοσμο-θεωρητικά ουδέτερη και συνεπώς μη προδικάζουσα τις αποφάσεις περιγραφή του ηθικού καθεστώτος της πρώιμης ανθρώπινης ζωής, που θα ήταν αποδεκτή από όλους τους πολίτες μιας κοσμικής κοινωνίας.^^ Η μια πλευρά περιγρά-φει το έμβρυο στο στάδιο της πρώιμης εξέλιξης ως έναν «σωρό από κύτταρα» και αντιπαραθέτει σ' αυτό το πρόσω-πο του νεογέννητου, στο οποίο αρμόζει για πρώτη φορά αν-θρώπινη αξιοπρέπεια με τη στενά ηθική έννοια. Η άλλη πλευρά θεωρεί τη γονιμοποίηση του ανθρώπινου ωαρίου ως τη σημαντική αρχή μιας ήδη εξατομικευμένης, αυτοκαθο-δηγούμενης αναπτυξιακής διαδικασίας. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, κάθε βιολογικά προσ8ίορίσιμο δείγμα του εί-δους θα πρέπει να ισχύει ήδη ως εν δυνάμει πρόσωπο και φορέας θεμελιωδών δικαιωμάτων. Και οι δύο πλευρές φαί-νεται να παραβλέπουν ότι κάτι μπορεί να ισχύει ως «ανέ-λεγκτο» ακόμη και όταν δεν προσλαμβάνει το καθεστώς μιας νομικής προσωπικότητας, που είναι φορέας αναφαίρε-των θεμελιωδών δικαιωμάτων σύμφωνα με το Σύνταγμα. «Ανέλεγκτο» δεν είναι μόνον ό,τι έχει ανθρώπινη αξιοπρέ-πεια. Μπορεί κάτι να μην υπόκειται στον έλεγχό μας για σοβαρούς ηθικούς λόγους, δίχως να είναι «απαραβίαστο» με την έννοια απεριόριστων ή απόλυτα ισχυόντων θεμελιωδών

23. R. Dworkin, Lifes Dominion, Νέα Υόρκη, 1994.

Page 71: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

δικαιωμάτων (που είναι συστατικά για την αανθρώπινη αξιοπρέπεια» σύμφωνα με το άρθρο 1 του Συντάγματος).

Εάν η διαμάχη σχετικά με την απονομή της περιβεβλη-μένης με συνταγματικές εγγυήσεις «ανθρώπινης αξιοπρέ-πειας» έπρεπε να κριθεί στη βάση αδιάσειστων ηθικών επι-χειρημάτων, τα από ανθρωπολογική σκοπιά σε βάθος κεί-μενα ερωτήματα της γενετικής τεχνολογίας δεν θα ξέφευ-γαν από το πεδίο των συνηθισμένων ηθικών ερωτημάτων. Τώρα όμως οι οντολογικές θεμελιώδεις παραδοχές της επι-στημονιστικής φυσιοκρατίας, από τις οποίες η γέννηση προ-κύπτει ως σημαντική τομή, δεν είναι σε καμιά περίπτωση πιο κοινότοπες ή «επιστημονικότερες» από τις μεταφυσικές ή τις θρησκευτικές αφανείς παραδοχές, που μας οδηγούν στο αντίθετο συμπέρασμα. Και οι δύο πλευρές επικαλούνται ότι, σε κάθε προσπάθεια να τεθεί ένα ηθικά σημαντικό όριο ανάμεσα σε γονιμοποίηση ή ένωση των αναπαραγωγικών κυττάρων αφενός, γέννηση αφετέρου, ενυπάρχει κάτι το αυ-θαίρετο, αφού από τις οργανικές απαρχές αναπτύσσεται με αδιάσπαστη συνέχεια ζωή, η οποία αρχικά είναι σε θέση να νιώσει αισθήματα και κατόπιν να αποκτήσει προσωπικό χα-ρακτήρα. Πάντως, εάν το βλέπω σωστά, η θέση περί συνέ-χειας συνηγορεί μάλλον κατά και των δύο προσπαθειών να τεθεί με οντολογικές αποφάνσεις μια «απόλυτη» αρχή, που είναι δεσμευτική και από κανονιστική άποψη.

Άραγε δεν είναι τώρα πια αρκετά αυθαίρετο να επιλύ-ουμε υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς, μέσω ηθικά απλουστευτικών συνομολογήσεων, τη δικαιωμένη από τα φαινόμενα αμφισημία των σταδιακά μεταβαλλόμενων αξιο-λογικών συναισθημάτων και διαισθήσεών μας απέναντι σε ένα έμβρυο σε πρώιμα και ενδιάμεσα, και σε ένα fetus σε οψιμότερα στάδια της εξέλιξης;̂ "̂ Μόνο στη βάση μιας κο-

24. Αυτό λαμβάνεται υπ' όψιν από την αριστοτελική-σχολαστική

Page 72: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

σμοθεωρητικά εμποτισμένης περιγραφής πραγματικών πε-ριστατικών, τα οποία στις πλουραλιστικές κοινωνίες παρα-μένουν ελλόγως αμφισβητούμενα^ μπορεί να επιτευχθεί σα-φής καθορισμός του ηθικού καθεστώτος - είτε με την έν-νοια της χριστιανικής μεταφυσικής είτε με την έννοια της φυσιοκρατίας. Κανείς δεν αμφιβάλλει για την εγγενή αξία της ανθρώπινης ζωής πριν από τη γέννηση, είτε την ονο-μάζει τώρα πλέον «ιερή» είτε απορρίπτει έναν τέτοιο «κα-θαγιασμό» του φέροντος την ιδιότητα του αυτοσκοπού. Η κανονιστική, ωστόσο, ουσία του γεγονότος ότι η προπρο-σωπική ανθρώπινη ζωή αξίζει να προστατευτεί δεν βρίσκει έκφραση ορθολογικά αποδεκτή από όλους τους πολίτες ού-τε στην εξαντικειμενικευτική γλώσσα του εμπειρισμού ού-τε στη γλώσσα της εκκλησίας.

Στην κανονιστική διαμάχη μιας δημοκρατικής δημόσιας σφαίρας μετρούν σε τελευταία ανάλυση μόνον ηθικές απο-φάνσεις με την αυστηρή έννοια του όρου. Μόνον κοσμοθε-ωρητικά ουδέτερες αποφάνσεις σχετικά με το τι είναι εξί-σου καλό για τον καθένα μπορούν να διατυπώσουν το αί-τημα να γίνουν ευλόγως αποδεκτές από όλους. Η αξίωση για δυνατότητα ορθολογικής αποδοχής διαφοροποιεί απο-φάνσεις περί της αδίκαιης» επίλυσης συγκρούσεων σχετικά με το πράττειν από αποφάνσεις σχετικά με το τι είναι «κα-λό» «για μένα» ή αγία μας» μέσα στα συμφραζόμενα μιας βιοϊστορίας ή στα συμφραζόμενα μιας κοινής μορφής ζωής. Το ειδικό αυτό νόημα των περί δικαιοσύνης ερωτημάτων επιτρέπει ωστόσο τη συναγωγή ενός συμπεράσματος σχε-τικά με το «θεμέλιο της ηθικής». Θεωρώ τον «ορισμό» αυ-τό της ηθικής ως το κατάλληλο κλειδί για την απάντηση

θεωρία περί της σταδιακής εμψύχωσης, πρβλ. την επισκόπηση που πα-ρέχει ο Η. Schmoll, «Wann wird der Mensch ein Mensch?» [«Πότε γίνεται άνθρωπος ο άνθρωπος;»], Κ4Ζ της 31ης Μαΐου 2001.

Page 73: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

στο ερώτημα του πώς μπορούμε -ανεξάρτητα από αμφι-σβητούμενους οντολογικούς προσδιορισμούς- να καθορίσου-με το σύμπαν των πιθανών φορέων ηθικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.

Στη γλώσσα των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων η κοινότητα ηθικών όντων που θέτουν τα ίδια τους νόμους τους αναφέρεται σε όλες τις σχέσεις που χρειάζονται κα-νονιστική ρύθμιση. Μόνον όμως τα μέλη της κοινότητας αυτής μπορούν να δημιουργούν προς άλληλα ηθικές υπο-χρεώσεις και να προσδοκούν το ένα από το άλλο συμπερι-φορά σύμφωνη προς τις κανονιστικές αρχές. Τα ζώα φτά-νουν στην απόλαυση των ηθικών υποχρεώσεων, τις οποίες εμείς οφείλουμε να σεβαστούμε γία χάρη τους κατά τη συ-ναναστροφή μας με πλάσματα που μπορούν να αισθανθούν πόνο. Δεν ανήκουν όμως στο σύμπαν των μελών, που απευ-θύνουν το ένα προς το άλλο διυποκειμενικά αναγνωρισμέ-νες επιταγές και απαγορεύσεις. Όπως προτίθεμαι να δείξω, η «ανθρώπινη αξιοπρέπεια)), νοούμενη με αυστηρά ηθική και νομική έννοια, συνδέεται μ' αυτή τη συμμετρία των σχέσεων. Δεν είναι μια ιδιότητα, την οποία μπορεί να ακα-τέχεί)) κανείς εκ φύσεως, όπως η ευφυία ή τα γαλάζια μά-τια. Χαρακτηρίζει αντίθετα εκείνο το «απαραβίαστο)), που μπορεί να έχει κάποιο νόημα μόνο στις διαπροσωπικές σχέσεις αμοιβαίας αναγνώρισης, στην ισότιμη συναναστρο-φή μεταξύ των προσώπων. Δεν χρησιμοποιώ το «απαρα-βίαστο)) με την ίδια σημασία όπως το «ανέλεγκτο)), γιατί μια μεταμεταφυσίχή απάντηση στο ερώτημα του πώς θα πρέπει να συμπεριφερθούμε απέναντι στην προπροσωπική ανθρώπινη ζωή δεν επιτρέπεται να εξαγοραστεί με τίμημα έναν αναγωγιστικό προσδιορισμό του ανθρώπου και της ηθικής.

Την ηθική συμπεριφορά την αντιλαμβάνομαι ως εποικο-δομητική απάντηση σε κάθε είδους εξαρτήσεις, που έχουν

Page 74: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

τα αίτιά τους στην ατέλεια του οργανικού εξοπλισμού και στη διαρκή ευπάθεια της σωματικής ύπαρξης (ιδιαίτερα ορατή σε φάσεις παιδικής ηλικίας, ασθένειας και γήρατος). Η κανονιστική ρύθμιση διαπροσωπικών σχέσεων είναι δυ-νατόν να κατανοηθεί ως πορώδες προστατευτικό κάλυμμα απέναντι σε ενδεχομενικότητες, στις οποίες βρίσκεται εκτεθειμένο το ευάλωτο σώμα και το πρόσωπο που ενσαρ-κώνεται σ' αυτό. Οι ηθικές τάξεις είναι εύθραυστες κατα-σκευές, που παρέχουν με ενιαίο τρόπο διπλή προστασία, του φυσικού σώματος απέναντι σε σωματικούς και του προσώπου απέναντι σε εσωτερικούς ή συμβολικούς τραυ-ματισμούς. Γιατί η υποκειμενικότητα, που αυτή μόνον κα-θιστά το ανθρώπινο σώμα έμψυχο δοχείο του πνεύματος, πλάθεται μέσα από τις διυποκειμενικές σχέσεις προς άλ-λους. Ο ατομικός εαυτός δεν προκύπτει παρά διαμέσου της κοινωνικής οδού της εξωτερίκευσης και δεν μπορεί επίσης να σταθεροποιηθεί παρά μονάχα μέσα στο δίκτυο άθικτων σχέσεων αναγνώρισης.

Η εξάρτηση από τον άλλον εξηγεί το ευάλωτο του ενός μέσω του άλλου. Το πρόσωπο βρίσκεται, περισσότερο από ό,τι αλλού, εκτεθειμένο σε τραυματισμούς στις σχέσεις εκείνες από τις οποίες εξαρτά την ανάπτυξη της ταυτότη-τας και τη διατήρηση της ακεραιότητάς του, όπως π.χ. στις βαθύτατα προσωπικές σχέσεις της αφοσίωσης σ' έναν σύντροφο. Στην απο-υπερβατολογικοποιημένη εκδοχή της η ((ελεύθερη βούληση» του Kant δεν πέφτει πλέον από τον ουρανό ως ιδιότητα νοητών όντων. Αντίθετα, η αυτονομία είναι επισφαλές επίτευγμα πεπερασμένων υπάρξεων, που αποκλειστικά και μόνον με την επίγνωση του τρωτού της φύσης τους και της κοινωνικής τους εξάρτησης μπορούν να κατακτήσουν κάποιο είδος ((δύναμης».̂ ^ Εάν αυτό είναι το

25. Η Μ. Nussbaum επικρίνει τη διάκριση του Kant ανάμεσα στη

Page 75: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

((θεμέλιο)) της ηθικής, εξηγούνται εξ αυτού και τα όριά της. Το σύμπαν των ενδεχόμενων διαπροσωπικών σχέσεων και διαδράσεων είναι εκείνο που έχει ανάγκη και επιδέχε-ται ηθικές ρυθμίσεις. Μονάχα μέσα σε τούτο το δίκτυο νό-μιμα ρυθμισμένων σχέσεων αναγνώρισης μπορούν οι άν-θρωποι να αναπτύξουν μια προσωπική ταυτότητα και να τη διατηρήσουν, ταυτοχρόνως με τη φυσική τους ακεραιό-τητα.

Επειδή ο άνθρωπος γεννιέται κατά μία βιολογική έννοια ((ημιτελής)) και παραμένει εφ' όρου ζωής εξαρτημένος από τη βοήθεια, την προσοχή, τη φροντίδα και την αναγνώρι-ση του κοινωνικού του περίγυρου, η ελαττωματικότητα μιας εξατομίκευσης μέσω ακολουθιών DNA γίνεται ορατή με την έναρξη της διαδικασίας κοινωνικής εξατομίκευσης.^^ Η βιοϊστορική εξατομίκευση διεξάγεται και ολοκληρώνεται μέσω του εκκοινωνισμού. Αυτό που καθιστά τον οργανισμό για πρώτη φορά με τη γέννηση πρόσωπο με την πλήρη σημασία της λέξης, είναι η κοινωνικά εξατομικευμένη πρά-ξη της εισδοχής στη δημοσία αλληλουχία διαδράσεων ενός διυποκειμενικά κοινού βιόκοσμου.̂ ^ Μόνον από τη στιγμή

νοητή και τη σωματική ύπαρξη του δρώντος: «Ποιο είναι το πρόβλημα με τη διάκριση του Kant; [...] Παραβλέπει το γεγονός ότι η αξιοπρέ-πειά μας είναι η αξιοπρέπεια ενός ζώου* μια αξιοπρέπεια την οποία δεν θα μπορούσε να διαθέτει ένα ον που δεν είναι θνητό και ευάλωτο, όπως ακριβώς ένα διαμάντι δεν θα μπορούσε να διαθέτει την ομορφιά μιας ανθισμένης κερασιάς», Disabled Lives: Who Cares?, αδημοσίευτο χει-ρόγραφο του 2001.

26. Τη θεμελιώδη αυτή αντίληψη τη μοιράζονται οι Helmuth Pless-ner και Arnold Gehlen με τον George Herbert Mead.

27. Η Hannah Arendt υπέδειξε την «πολλαπλότητα» ως θεμελιώ-δες χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ζωή του ανθρώπου ολοκληρώνεται μόνον υπό τον όρο της διάδρασης με άλλους ανθρώπους: «Για τον άνθρωπο, ζωή -όπως υπαγορεύει η λατινική, δηλαδή η γλώσ-σα του βαθύτερα ίσως πολιτικού από τους λαούς που είναι γνωστοί ανά-

Page 76: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

της αποσύνδεσης από τη συμβίωση με τη μητέρα το παι-δί εισέρχεται σε έναν κόσμο προσώπων που το συναντούν^ που μπορούν να του απευθυνθούν και να μιλήσουν μαζί του. Το γενετικά εξατομικευμένο ον στη μήτρα δεν είναι σε κα-μία περίπτωση, ως παράδειγμα μιας αναπαραγωγικής κοι-νότητας, ((ήδη πάντοτε» πρόσωπο. Μόνο στη δημόσια σφαίρα μιας γλωσσικής κοινότητας το φυσικό ον γίνεται ταυτοχρόνως άτομο και προικισμένο με Λόγο πρόσωπο.^^

Στο συμβολικό πλέγμα των αμοιβαίων σχέσεων ανα-γνώρισης επικοινωνιακά δρώντων προσώπων, το νεογέν-νητο ταυτοποιείται ως ((ένας» ή ((μία από μας» και μα-θαίνει βαθμιαία να ταυτοποιεί το ίδιο τον εαυτό του, και μάλιστα ταυτοχρόνως ως πρόσωπο γενικά, ως τμήμα ή μέλος της (των) κοινωνικής (ών) του κοινότητας (ων) και

μεσά μας- σημαίνει "το να διαμένεις ανάμεσα σε ανθρώπους" (inter homines esse) και θάνατος σημαίνει "να σταματάς να διαμένεις ανάμε-σα στους ανθρώπους" (desinere inter homines esse)» (ό.π., σ. 15).

28. Προικισμένο με Λόγο σημαίνει ότι η γέννηση, ως χρονικό ση-μείο της εισόδου στον κοινωνικό κόσμο, σηματοδοτεί ταυτοχρόνως το χρονικό σημείο από το οποίο και εφεξής μπορεί να πραγματωθεί η κα-ταβολή τού να είναι κανείς πρόσωπο, αδιάφορο με ποιες μορφές. Και ο ευρισκόμενος σε κωματώδη κατάσταση ασθενής έχει μερίδιο σε τούτη τη μορφή ζωής. Πρβλ. Μ. Seel, Ethisch-ästhetische Studien [Ηθικο-αισθητικές μελέτες]^ Φρανκφούρτη (Μάιν) 1996, σ. 215 κ.εξ.: «Γι' αυτό η ηθική αντιμετωπίζει όλους αυτούς που ανήκουν στο ανθρώπινο είδος ως όντα τα οποία επιθυμούν μια ζωή ως πρόσωπα, αδιάφορο σε ποιο βαθμό μπορούν να το βιώσουν ως γεγονός. [...] Ο σεβασμός της ακε-ραιότητας του άλλου, που εδραιώνεται στην αμοιβαία αναγνώριση προ-σώπων, πρέπει να ισχύει για όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Όλοι αυτοί έχουν το ίδιο θεμελιώδες δικαίωμα συμμετοχής σε ζωή προσώπου, ανεξάρτητα του σε ποιον βαθμό διαθέτουν (γενικώς ή προσωρινά) την ικανότητα αυτοκαθοριζόμενης συμμετοχής. Ο πυρήνας της ηθικής μπο-ρεί να συνίσταται μόνο στο απλούστατο γεγονός τού να αντιμετωπί-ζονται όλοι οι άνθρωποι ως άνθρωποι».

Page 77: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

ως μοναδικό, απαράλλαχτο και συγχρόνως ηθικά μη αντι-προσωπεύσιμο άτομο.̂ ^ Στη διαφοροποίηση αυτή της αυ-τοαναφοράς κατοπτρίζεται η δομή γλωσσικής επικοινω-νίας. Μόνον εδώ, στο διαλογικά διανοιγόμενο space of reasons (Seilars) μπορεί η πολιτισμική ικανότητα για Λόγο που διαθέτει το ανθρώπινο είδος να αναπτύξει την ενοποιητική, συναινετική δύναμή της μέσα στη διαφορά των πολυποίκιλων απόψεων που έχει για τον εαυτό του και τον κόσμο.

Πριν από την είσοδο σε δημόσιες διαδραστικές αλλη-λουχίες, η ανθρώπινη ζωή ως σημείο αναφοράς των καθη-κόντων μας απολαύει προστασίας, δίχως να είναι η ίδια υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Δεν θα πρέπει να συνάγουμε εξ αυτού εσφαλμένα συμπεράσματα. Οι γο-νείς δεν μιλούν μονάχα για το παιδί που μεγαλώνει in uiero, αλλά με κάποιον τρόπο επικοινωνούν κιόλας μαζί του. Δεν είναι η απεικόνιση των απαραγνώριστων ανθρώ-πινων χαρακτηριστικών του fetus στην οθόνη αυτή που καθιστά για πρώτη φορά το παιδί, που κινείται μέσα στη μήτρα, αποδέκτη μηνυμάτων υπό την έννοια μιας antici-patory socialization. Φυσικά και έχουμε απέναντι του ηθι-κά και νομικά καθήκοντα για χάρτ) αυτού του ίδιου. Επι-πλέον, και η προπροσωπική ζωή διατηρεί, εντεύθεν του σταδίου εκείνου κατά το οποίο μπορεί κανείς να του απευ-θυνθεί αποδίδοντας του τον ρόλο ενός δεύτερου προσώπου, μιαν ενιαία αξία για το όλον μιας εθίκά συγκροτημένης μορφής ζωής. Από αυτή την άποψη ενδείκνυται η διάκρι-ση ανάμεσα στην αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ζωής και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια που το δίκαιο διασφαλίζει σε κάθε πρόσωπο, διάκριση που κατοπτρίζεται εξάλλου στη

29. L. Wingert, Gemeinsinn und Moral \Κοινη αίσθηση XOLL ηθι-κή], Φρανκφούρτη (Μάιν) 1993.

Page 78: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

φαινομενολογία του φορτισμένου συναισθηματικά τρόπου που αντιμετωπίζουμε τους νεκρούς.

Πρόσφατα πληροφορηθήκαμε για μιαν αλλαγή του νό-μου περί ταφής του ομόσπονδου κρατιδίου της Βρέμης. Αναφέρεται σε γεννήσεις νεκρών βρεφών και σε πρόωρους τοκετούς, καθώς και σε κλινικές διακοπές της κύησης, και απαιτεί να δείχνει κανείς και κατά την αντιμετώπιση του fetus τον δέοντα σεβασμό στη νεκρή ζωή. Όπως αναφέρε-ται στη γλώσσα των γερμανικών αρχών, οι feti δεν θα πρέπει να απορρίπτονται πλέον ως αεθικό απόβλητο», αλ-λά να ενταφιάζονται ανώνυμα σ' ένα νεκροταφείο, σε συλ-λογικό τάφο. Ήδη η αντίδραση του αναγνώστη στην απα-ράδεκτη διατύπωση -για να μη μιλήσουμε καθόλου για την ίδια την επώδυνη πράξη- μαρτυρά, υπό το φως του νε-κρού εμβρύου, το διαδεδομένο και βαθιά ριζωμένο δέος μπροστά στην ακεραιότητα της αναπτυσσόμενης ανθρώπι-νης ζωής, που καμιά πολιτισμένη ανθρώπινη κοινωνία δεν μπορεί να την αγγίξει άνευ ετέρου. Από την άλλη μεριά, το σχόλιο της εφημερίδας για την ανώνυμη συλλογική τα-φή φωτίζει ταυτοχρόνως μια διαισθητική διάκριση που έχει για μένα καίριο ενδιαφέρον: «Οι πολίτες της Βρέμης είχαν επίσης συνείδηση ότι θα αποτελούσε υπερβολική απαίτηση -ίσως μάλιστα να ισοδυναμούσε με παθολογικό συλλογικό πένθος- εάν έμβρυα και feti έπρεπε να ενταφιάζονται σύμ-φωνα με τα ίδια κριτήρια, όπως και τα μετά τη γέννηση τεθνεώτα. [...] Η επιταγή του σεβασμού προς τον νεκρό άνθρωπο μπορεί να αποτυπωθεί με διάφορους τρόπους εν-ταφιασμού.»^^

Πέραν των ορίων μιας αυστηρά εννοούμενης κοινότητας ηθικών προσώπων δεν εκτείνεται κάποια γκρίζα ζώνη.

30. St. Rixen, «Totenwürde» [«Αξιοπρέπεια νεκρών»], FAZ της 13ης Μαρτίου 2001.

Page 79: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

όπου μπορούμε να ενεργούμε αδιαφορώντας για κάθε κα-νονιστική αρχή και όπου μπορούμε να προβαίνουμε ανεμ-πόδιστοι σε κάθε είδους χειρισμούς. Από την άλλη πλευρά, όταν, αντίθετα προς τη διαίσθηση, διαστέλλονται υπερβο-λικά ηθικά κορεσμένοι νομικοί όροι, όπως «ανθρώπινο δι-καίωμα» και «ανθρώπινη αξιοπρέπεια», χάνουν όχι μόνον την ακρίβεια της διάκρισης αλλά και το κριτικό τους δυ-ναμικό. Παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν επιτρέ-πεται να εξισώνονται με προσβολές αξίακώ)^ αντιλήψεων.^^ Η διαφορά μεταξύ μη υποκειμένων σε στάθμιση δικαιωμά-των και, ανάλογα με την εκάστοτε στάθμιση, υπερ- ή υπο-κείμενων αγαθών, δεν θα έπρεπε να εξαλειφθεί.^^

Κατά την αντιμετώπιση της ανθρώπινης ζωής πριν από τη γέννηση και μετά τον θάνατο είναι δύσκολο να ορίσει κανείς ανασταλτικά όρια* αυτό εξηγεί την επιλογή διατυ-πώσεων, η σημασία των οποίων μπορεί να διασταλεί Η ανθρώπινη ζωή απολαύει «αξιοπρέπειας» και επιτάσσει αδέος» ακόμη και όταν είναι ανώνυμη. Η διατύπωση «αξιο-πρέπεια» ενδείκνυται, γιατί καλύπτει ένα ευρύ φάσμα ση-μασιών και επιτρέπει στον ειδικότερο όρο «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» απλώς να συνηχεί. Οι συνδηλώσεις που είναι προσαρτημένες στον όρο «τιμή» με πολύ σαφέστερο τρόπο από την ιστορία των προνεωτερικών τρόπων χρήσης του, άφησαν τα ίχνη τους και στη σημασία της «αξιοπρέπειας» -επί παραδείγματι η συνδήλωση ενός έθους εξαρτώμενου από το κοινωνικό status. Η αξιοπρέπεια του βασιλιά εν-σαρκώθηκε στο ύφος σκέψης και συμπεριφοράς μιας μορ-

31. W. Kersting, «Menschenrechtsverletzung ist nicht Wert-verletzung» [«H προσβολή ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι προσβο-λή αξιών»], ΕΑΖτ-ης 17ης Μαρτίου 2001.

32. R. Dworkin, Rechte ernstgenommen [Παίρνοντας σοβαρά υπ' όφιν τα δικαιώματα], Φρανκφούρτη (Μάιν) 1984.

Page 80: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

φής ζωής διαφορετικής από εκείνη της παντρεμένης γυ-ναίκας, του εργένη, του χειρώνακτα, του δήμιου. Μόνο η οικουμενικά διευρυμένη «αξιοπρέπεια του ανθρώπου», που αρμόζει στο πρόσωπο ως τέτοιο, προβαίνει σε αφαίρεση από τις συγκεκριμένες μορφές μιας εκάστοτε καθορισμέ-νης αξιοπρέπειας. Σχετικά πάλι με τούτο το βήμα αφαίρε-σης, που οδηγεί στην «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» και στο -μοναδικό κατά Kant- «ανθρώπινο δικαίωμα», δεν επιτρέ-πεται να λησμονούμε ότι ούτε η ηθική κοινότητα των ελεύθερων και ίσων υποκειμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων σχηματίζει κάποιο «βασίλειο των σκοπών» στο νοητό επέ-κεινα, αλλά παραμένει ενσωματωμένη σε συγκεκριμένες μορφές ζωής και στο δικό τους έθος.

ΠΙ. Η ενσωμάτωση της ηθικης στο έθος του ανθρώπινου είδους

Εφόσον η ηθική εδράζεται σε μια γλωσσικά δομημένη μορφή ζωής, η επίκαιρη διαμάχη σχετικά με το επιτρεπτό της αναλίσκουσας έμβρυα έρευνας και της ΠΕΔ δεν μπορεί να κριθεί με ένα και μοναδικό καταλυτικό επιχείρημα σχε-τικά με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και το καθεστώς των θεμελιωδών δικαιωμάτων του γονιμοποιημένου ωαρίου. Το κίνητρο με βάση το οποίο ευχαρίστως θα χρησιμοποιούσε κανείς ένα τέτοιο επιχείρημα δεν το κατανοώ απλώς, το συμμερίζομαι. Γιατί η περιοριστική χρήση του όρου τής ανθρώπινης αξιοπρέπειας εκθέτει την ανάγκη και την αξία του εμβρύου για προστασία σε μια στάθμιση αγαθών που ανοίγει μια χαραμάδα προς την εργαλειοποίηση της αν-θρώπινης ζωής και την απίσχνανση του κατηγορικού νοή-ματος ηθικών απαιτήσεων. Γίνεται έτσι ακόμη σημαντικό-τερη η αναζήτηση μιας πειστικής, κοσμοθεωρητικά ουδέ-

Page 81: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τερης λύσης, την οποία ούτως ή άλλως μας δεσμεύει να βρούμε η συνταγματικού δικαίου αρχή της ανοχής. Ακόμη κι αν η δική μου πρόταση σχετικά με το πώς θα έπρεπε να νοηθούν το θεμέλιο και τα όρια της ηθικής δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθεί σε μια τέτοια αξίωση και ελεγχόταν ως μεταφυσική προκατάληψη, οι συνέπειες θα παρέμεναν ίδιες. Το κοσμοθεωρητικά ουδέτερο κράτος, εφόσον είναι δημοκρατικά συντεταγμένο και επιδιώκει να εγκλείει τους πάντες, δεν μπορεί να πάρει το μέρος του ενός ή του άλ-λου σε μιαν αμφιλεγόμενη «ως προς το έθος» επίκληση των άρθρων 1 και 2 του Θεμελιώδους Νόμου. Εάν το ερώ-τημα περί της αντιμετώπισης της αγέννητης ανθρώπινης ζωής έχει εθικό χαρακτήρα, τότε λογικά θα πρέπει να αναμένουμε την εμφάνιση μιας αιτιολογημένης διαφωνίας, όπως αυτή που διαγράφηκε στη διαμάχη που διεξήχθη στην Ομοσπονδιακή Βουλή την 31η Μαΐου 2001. Μ' αυ-τόν τον τρόπο η φιλοσοφική συζήτηση μπορεί να απαλλα-γεί από κοσμοθεωρητικά άγονες πολώσεις και να επικεν-τρωθεί στο ζήτημα της προσήκουσας ως προς το έθος αυ-τοκατανόησης του είδους.

Ας ξεκινήσουμε ωστόσο με μια παρατήρηση γύρω από τη χρήση της γλώσσας. αΗθικά» αποκαλώ τα ερωτήματα περί της δίκαιης συμβίωσης. Για δρώντα πρόσωπα, που μπορούν να εμπλακούν σε σύγκρουση μεταξύ τους, τέτοια ερωτήματα τίθενται σε σχέση με την κανονιστική ανάγκη ρύθμισης κοινωνικών διαδράσεων. Υπάρχει η έλλογη προσ-δοκία ότι παρόμοιες συγκρούσεις μπορούν κατά βάσιν να κρίνονται ορθολογικά, ούτως ώστε να διασφαλίζονται με τρόπο σύμμετρο τα διαφέροντα του καθενός. Αντίθετα, τέ-τοια προσδοκία ορθολογικής αποδεκτότητας δεν υφίσταται, όταν ήδη η περιγραφή της συγκρουσιακής κατάστασης και η αιτιολόγηση των αρμόδιων κανονιστικών αρχών εξαρτών-ται από τον προτιμώμενο τρόπο ζωής και την υπαρξιακή

Page 82: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

αυτοκατανόηση, δηλαδή από το ερμηνευτικό σύστημα που συγκροτεί την ταυτότητα του ατόμου ή μιας ορισμένης ομάδας πολιτών. Τέτοιες λανθάνουσες συγκρούσεις άπτον-ται αεθικών» ζητημάτων.

Σε πρόσωπα και κοινότητες, η ύπαρξη των οποίων μπο-ρεί να οδηγηθεί σε αποτυχία, τίθενται ερωτήματα για έναν όχι αποτυχημένο βίο σε σχέση με τον προσανατολισμό της ιστορίας της ζωής τους ή της μορφής της ζωής τους προς υποδειγματικές αξίες. Τέτοια ερωτήματα τίθενται ανάλογα με την οπτική όποιου ή όποιας θέλουν να γνωρίζουν ως τι θα πρέπει να κατανοούν τον εαυτό τους μέσα στα συμφρα-ζόμενα του βίου τους και ποιες πρακτικές είναι γι' αυτούς οι καλύτερες, ιδωμένες από μια συνολική σκοπιά. Το ένα έθνος αντιμετωπίζει τα μαζικά εγκλήματα που διέπραξε ένα περασμένο καθεστώς του διαφορετικά από ό,τι ένα άλ-λο έθνος. Ανάλογα με την ιστορική εμπειρία και τη συλ-λογική αυτοκατανόηση αποφασίζουν είτε υπέρ μιας στρα-τηγικής της συγνώμης και της λήθης είτε υπέρ μιας δια-δικασίας κολασμού και επανόρθωσης. Ο τρόπος με τον οποίο θα χειριστούν την ατομική ενέργεια θα εξαρτηθεί, μεταξύ άλλων, από την ιεραρχική θέση που επιφυλάσσουν στην ασφάλεια και την υγεία σε σχέση με την οικονομική ευημερία. Ως προς τέτοια εθικοπολιτικά ζητήματα ισχύει η φράση «άλλοι πολιτισμοί, άλλα ήθη».

Απεναντίας, η αντιμετώπιση της προπροσωπικής ανθρώ-πινης ζωής θέτει ερωτήματα εντελώς διαφορετικού διαμε-τρήματος. Δεν αφορούν τούτη ή εκείνη τη διαφορά στην πολλαπλότητα των πολιτισμικών μορφών ζωής αλλά διαι-σθητικές αυτοπεριγραφές, με βάση τις οποίες αυτοαναγνω-ριζόμαστε ως άνθρωποι και διακρινόμαστε από άλλα έμβια όντα, αφορούν δηλαδή την αυτοκατανόησή μας ως ειδολο-γικών όντων. Εδώ το ζήτημα δεν είναι ο πολιτισμός, ο οποίος είναι παντού διαφορετικός, αλλά η εικόνα, την οποία

Page 83: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

διαμορφώνουν οι διαφορετικοί πολιτισμοί για «τον» άνθρω-πο, ο οποίος είναι παντού -με ανθρωπολογική γενικότητα-0 ίδιος. Εάν εκτιμώ σωστά τη συζήτηση γύρω από την ακα-κή χρήση» εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς ή γύρω από τη ((δημιουργία εμβρύων με επιφύλαξη», τότε οι θυμικές αντιδράσεις δεν εκφράζουν ηθική αγανάκτηση αλλά μάλλον απέχθεια για κάτι αισχρό. Πρόκειται για ιλιγγιώδη συναι-σθήματα, ανάλογα με εκείνα που μας καταλαμβάνουν όταν φεύγει κάτω απ' τα πόδια μας ένα έδαφος που το νομίζαμε σταθερό. Είναι χαρακτηριστική η αηδία που αισθανόμαστε στη θέα του χιμαιρικού τραυματισμού κάποιων ορίων του είδους, που είχαμε την αφέλεια να τα θεωρούμε ((αμετακί-νητα». Ο ((εθικά νέος τόπος», τον οποίο ορθά υποδεικνύει ο Otfried Höffe,^^ συνίσταται στο ότι καθίσταται επισφαλής η ταυτότητα του ανθρώπινου είδους. Οι εξελίξεις της γενε-τικής τεχνολογίας, που έχουν γίνει αντιληπτές και προκα-λούν φόβο, υποσκάπτουν την εικόνα που είχαμε διαμορφώ-σει οι ίδιοι για τον εαυτό μας ως το πολιτισμικό ον που ανήκει στο είδος ((άνθρωπος», ως προς το οποίο δεν φαινό-ταν να υπάρχει κάποια εναλλακτική δυνατότητα.

Και αυτές οι εικόνες εμφανίζονται βέβαια στον πληθυν-τικό αριθμό. Στις πολιτισμικές μορφές ζωής ανήκουν ερ-μηνευτικά συστήματα, τα οποία αναφέρονται στη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο και προσφέρουν ένα ((πυκνό» ανθρωπολογικό πλαίσιο ενθυλάκωσης του εκάστοτε ισχύον-τος ηθικού κώδικα. Σε πλουραλιστικές κοινωνίες υπάρχουν ισχυροί λόγοι που επιβάλλουν σε αυτές τις μεταφυσικές ή θρησκευτικές ερμηνείες του εαυτού και του κόσμου να υπο-τάσσονται στα ηθικά θεμέλια του κοσμοθεωρητικά ου-δέτερου συνταγματικού κράτους και που τις υποχρεώνουν

33. Ο. Höffe, «Wessen Menschenwürde?)) [«Τίνος η ανθρώπινη αξιοπρέπεια;»], Die Zeit τ-ης 1ης Φεβρουαρίου 2001.

Page 84: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

να συνυπάρχουν εφηνικά. Υπό όρους μεταμεταφυσικής σκέψης, επιχειρήματα που θα υποσκελίσουν τις αξιώσεις ι-σχύος μιας καθ' υπόθεσιν καθολικά έγκυρης ηθικής δεν μπορούν πλέον να συναχθούν ούτε από την εθική αυτοκα-τανόηση του ανθρώπινου είδους, η οποία είναι εγγεγραμ-μένη σε συγκεκριμένες παραδόσεις και μορφές ζωής. Αυτό όμως το «πρωτείο του δικαίου έναντι του αγαθού» δεν πρέ-πει να αποκρύπτει το γεγονός ότι με τη σειρά της η ίδια η αφηρημένη έλλογη ηθική των υποκειμένων των ανθρω-πίνων δικαιωμάτων βρίσκει έρεισμα σε μια προτεραία εθι-κή αυτοκατανόηση του ανθρώπινου είδους^ την οποία μοι-ράζονται όλα τα ηθικά πρόσωπα.

Όπως οι μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες, έτσι και οι με-ταφυσικές διδασκαλίες και οι ανθρωπιστικές παραδόσεις συνιστούν πλαίσια, εντός των οποίων ενσωματώνεται η ((συνολική δομή της ηθικής μας εμπειρίας». Αρθρώνουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μια ανθρωπολογική αυτοκατα-νόηση, η οποία ταιριάζει σε μιαν αυτόνομη ηθική. Οι υψη-λού πολιτισμικού επιπέδου θρησκευτικές ερμηνείες του κό-σμου και του εαυτού, που δημιουργήθηκαν στην Εποχή των Αξόνων,* συγκλίνουν, θα έλεγε κανείς, σε μια στοιχει-ώδη συνυφασμένη με το έθος του ανθρώπινου είδους αυτο-κατανόηση, η οποία στηρίζει μια τέτοια ηθική. Όσο το ένα εναρμονίζεται με το άλλο, το πρωτείο του δικαίου έναντι του αγαθού δεν δημιουργεί πρόβλημα.

* Εποχή των Αξόνων (Achsenzeit) αποκαλεί ο Karl Jaspers την εποχή γύρω στο 600 π.Χ., όταν εμφανίστηκαν ταυτοχρόνως ως μεταρ-ρυθμιστές των λαϊκών θρησκειών ο Ζαρατούστρα στην Περσία, ο Βού-δας στην Ινδία, ο Κομφούκιος στην Κίνα, οι Προφήτες στους Εβραίους, οι πρώτοι φιλόσοφοι στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια διαδικασία δια-φοροποιημένης συνειδητοποίησης, κατά την οποία διαμορφώθηκαν οι βασικές κατηγορίες στις οποίες στηρίζεται η σύγχρονη σκέψη και τέ-θηκαν τα θεμέλια των σημερινών παγκόσμιων θρησκειών. (Σ.τ.μ.)

Page 85: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

Από την οπτική αυτή τίθεται επιτακτικά το ερώτημα, μήπως η τεχνικοποίηση της ανθρώπινης φύσης μεταβάλλει την εθική αυτοκατανόηση του ανθρώπινου είδους με τέ-τοιον τρόπο, ώστε να μην μπορούμε πλέον να εννοήσουμε εαυτούς ως εθικά ελεύθερα και ηθικά ίσα όντα τα οποία προσανατολίζονται σε κανονιστικές αρχές και έλλογα επι-χειρήματα. Μόνο με την απρόβλεπτη εμφάνιση αναπάντε-χων εναλλακτικών δυνατοτήτων κλονίζεται το αυτονόητο στοιχειωδών παραδοχών που βρίσκονται στο υπόβαθρο (έστω κι αν αυτό το καινούριο διαθέτει αρχαϊκούς προγό-νους σε απαξιωμένες μυθικές εικόνες, όπως οι τεχνητές ((χίμαιρες» των ((εκφυλισμένων» γενετικά τροποποιημένων οργανισμών). Συγχύσεις του είδους αυτού προκαλούνται από εκείνα τα σενάρια, που στο μεταξύ μετοικούν από τη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας στις επιστημονικές επιφυλλίδες των εφημερίδων. Έτσι πρόσφατα ιδιόρρυθμοι συγγραφείς εκλαϊκευτικών επιστημονικών βιβλίων μάς φέρνουν αντιμέτωπους με τη βελτίωση του ανθρώπου με εμφυτεύματα από τσιπ ή με τον παραμερισμό του ανθρώ-που από ευφυέστερα ρομπότ.

Για τις ανάγκες των τεχνικά υποστηριζόμενων βιοτικών διαδικασιών οι νανοτεχνολόγοι επινοούν την εικόνα μιας παραγωγικής κατασκευής, η οποία συντήκει άνθρωπο και μηχανή και η οποία υπόκειται σε μιαν αυτορρυθμιζόμενη επιτήρηση και ανανέωση, σε διαρκή επιδιόρθωση και βελ-τίωση. Σύμφωνα με αυτό το όραμα, τα μικροσκοπικά αυ-τοαναπαραγόμενα ρομπότ τριγυρνάνε μέσα στο ανθρώπινο σώμα και συνδέονται με τις οργανικές ουσίες ώστε να ανα-κόψουν π.χ. διαδικασίες γήρανσης ή να ενδυναμώσουν λει-τουργίες των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Αλλά και οι μη-χανολόγοι των ηλεκτρονικών υπολογιστών δεν είναι φυγό-πονοι σε αυτό τον τομέα και με αφετηρία τα αυτονομημέ-να ρομπότ του μέλλοντος επινοούν την εικόνα μηχανών,

Page 86: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

που καταδικάζουν τον άνθρωπο με σάρκα και οστά να φαί-νεται παρωχημένο μοντέλο. Οι υπερέχουσες αυτές διάνοιες θεωρείται ότι θα έχουν διαβεί τις στενωπούς του ανθρώπι-νου hardware. Για το Software που θα έχουν αντλήσει από τους εγκεφάλους μας ευαγγελίζονται όχι μόνον αθανασία αλλά και απεριόριστη τελειότητα.

Το κορμί που το έχουν στουμπώσει με αυξητικά των επιδόσεων προσθέματα ή η εξορισμένη στον σκληρό δίσκο αγγελική νόηση είναι φανταστικές εικόνες. Καταλύουν οριοθετήσεις και συνάφειες που μέχρι τώρα στην καθημε-ρινή δραστηριότητά μας φάνταζαν ως το δίχως άλλο υπερ-βατολογικά αναγκαίες. Από τη μια πλευρά συντήκεται το οργανικά φυόμενο με το τεχνητά πεποιημένο, από την άλ-λη πλευρά η παραγωγικότητα του ανθρώπινου πνεύματος αποκόπτεται από τη βιωματική υποκειμενικότητα. Ανε-ξάρτητα από το αν σε αυτές τις θεωρητικές εικοτολογίες αποτυπώνονται ανοησίες ή προγνώσεις οι οποίες θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπ' όψιν, απωθημένες εσχατολογικές ανάγκες ή νέες παραλλαγές μιας Science-Fiction-Scien-ce, εμένα μου χρησιμεύουν μόνον ως παραδείγματα για μια τεχνικοποίηση της ανθρώπινης φύσης, την οποία προκαλεί μια τροποποιημένη εθική αυτοκατανόηση του ανθρώπινου είδους, κατανόηση που δεν μπορεί πλέον να εναρμονιστεί με την κανονιστική αυτοκατανόηση προσώπων που ζουν αυτοπροσδιοριζόμενα και δρουν υπεύθυνα.

Δεν φτάνει τόσο μακριά η πρόκληση των εν τω μεταξύ συντελεσμένων ή ρεαλιστικά προσδοκώμενων βημάτων της γενετικής τεχνολογίας. Αλλά δεν μπορούμε να αποποιη-θούμε την ύπαρξη αναλογιών.^^ Η χειραγώγηση της σύ-

34. Παραδείγματος χάριν οι Buchanan et al., σ. 177 κ.εξ., αναφέ-ρουν το φρικιαστικό σενάριο ενός «Genetic Communitarianism)) [γενε-τικού κοινοτισμού], σύμφωνα με το οποίο διάφορες υποκουλτούρες προ-

Page 87: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

στάσης του προοδευτικά αποκρυπτογραφούμενου ανθρώπι-νου γονιδιώματος και η προσδοκία ορισμένων γενετιστών ερευνητών ότι σύντομα θα πάρουν την εξέλιξη του είδους στα χέρια τους κλονίζουν, ωστόσο, την κατηγοριακή διά-κριση μεταξύ υποκειμενικού και αντικειμενικού, μεταξύ αυτοφυούς και πεποιημένου, σε περιοχές που μέχρι τώρα ξέφευγαν από τον έλεγχό μας. Πρόκειται για τη βιοτεχνο-λογική διαδικασία άμβλυνσης βαθιά ριζωμένων κατηγορια-κών διαφορών, τις οποίες στις μέχρι τώρα αυτοπεριγραφές μας τις προϋποθέταμε ως σταθερές και αμετάβλητες. Αυτό θα μπορούσε να μεταβάλει την εθική αυτοκατανόησή μας του ανθρώπινου είδους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επηρεα-στεί απ' αυτό και η ηθική συνείδηση, δηλαδή κάποιοι όροι της αυτοφυούς ανάπτυξης, κάτω από τους οποίους μονάχα μπορούμε να εννοήσουμε τους εαυτούς μας ως αυτουργούς της ζωής μας και ως ισότιμα μέλη της ηθικής μας κοινό-τητας. Εικάζω ότι η γνώση του προγραμματισμού του ίδιου μας του γονιδιώματος θα μπορούσε να βλάψει το αυτονόη-το ότι υπάρχουμε ως σώματα ή σε κάποιο βαθμό αείμαστε»

ωθούν την ευγονική αυτοβελτίωση του ανθρώπινου είδους σε ποίκιλες κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα να τίθεται εν αμφιβόλω η ενότητα της αν-θρώπινης φύσης ως η βάση σύγκρισης, με την οποία όλοι οι άνθρωποι μπορούσαν μέχρι τώρα να νοούν και να αναγνωρίζουν αμοιβαία τους εαυτούς τους ως μέλη της ίδιας ηθικής κοινότητας: «Δεν μπορούμε πλέ-ον να υποθέτουμε ότι θα υπάρξει ένας και μόνο διάδοχος της ανθρώπι-νης φύσης, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή μέχρι σήμερα. Θα πρέπει να σκεφτούμε την πιθανότητα ότι, κάποια στιγμή στο μέλλον, διάφορες ομάδες ανθρώπων μπορεί να ακολουθήσουν διαφορετικές οδούς ανάπτυ-ξης μέσα από τη χρήση της γενετικής τεχνολογίας. Αν συμβεί κάτι τέ-τοιο, θα υπάρξουν διάφορες ομάδες όντων, καθένα με τη δική του φύ-ση, τα οποία θα σχετίζονται μεταξύ τους μόνο λόγω ενός κοινού προ-γόνου (της ανθρώπινης φυλής), όπως ακριβώς υπάρχουν σήμερα είδη ζώων τα οποία εξελίχθηκαν από κοινούς προγόνους μέσα από τυχαία μετάλλαξη και φυσική επιλογή.»

Page 88: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

το σώμα μας, χι ότι μ' αυτόν τον τρόπο θα προκύψει ένας νέος τύπος μιας ιδιόρρυθμα ασύμμετρης σχέσης μεταξύ προσώπων.

Ας βεβαιωθούμε για το πού μας έχουν οδηγήσει οι μέ-χρι τώρα συλλογισμοί. Από τη μια πλευρά δεν μπορούμε να παράσχουμε στο έμβρυο υπό συνθήκες κοσμοθεωρητι-κού πλουραλισμού «εξαρχής» την απόλυτη προστασία τής ζωής, της οποίας απολαύουν τα πρόσωπα ως φορείς θεμε-λιωδών δικαιωμάτων. Από την άλλη πλευρά βρίσκεται η διαίσθηση ότι η προπροσωπική ανθρώπινη ζωή δεν επιτρέ-πεται να καταστεί απλώς διαθέσιμη σε χρήσεις με βάση ανταγωνιστικά αγαθά. Για να αποσαφηνίσω αυτή τη διαί-σθηση επιλέγω την πλάγια οδό τής μόλις σήμερα θεωρη-τικά δεδομένης δυνατότητας μιας φιλελεύθερης ευγονικής η οποία στις ΗΠΑ συζητείται ήδη διεξοδικά. Νοούμενη από αυτή την προκαταρκτικά διαμορφωμένη οπτική γωνία η παρούσα διαμάχη γύρω από τις δύο αυτές επίκαιρες πε-ριπτώσεις θα αποκτήσει σαφέστερο περίγραμμα.

Ο κανονιστικός αυτοπεριορισμός κατά την αντιμετώπι-ση της εμβρυϊκής ζωής δεν μπορεί να στραφεί εναντίον επεμβάσεων της γενετικής τεχνολογίας ως τέτοιων. Το πρόβλημα δεν είναι φυσικά η γενετική τεχνολογία αλλά ο τρόπος και η εμβέλεια της χρησιμοποίησής της. Η έλλει-ψη ηθικών ενδοιασμών σχετικά με επεμβάσεις στον γενε-τικό εξοπλισμό εν δυνάμει μελών της ηθικής μας κοινότη-τας καθορίζεται με μέτρο τη στάση με την οποία πραγμα-τοποιούνται. Έτσι, λοιπόν, η στάση μας σε περιπτώσεις θεραπευτικών γενετικών επεμβάσεων λαμβάνει υπ' όψιν και το έμβρυο ως το δεύτερο πρόσωπο, που μέλλει να γί-νει κάποτε.^^ Η κλινική αυτή στάση έλκει τη νομιμοποιη-

35. Την αποφασιστική αυτή σκέψη τη χρωστάω σε μια συζήτηση με τον Lutz Wingert. Εποικοδομητική και η πρότασή του για εκπόνηση

Page 89: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τική της δύναμη από μιαν αιτιολογημένη αντιπραγματική προαπαίτηση μιας δυνατής συναίνεσης με έναν άλλο που μπορεί να πει Ναι ή Όχι. Μ' αυτό τον τρόπο το κανονι-στικό βάρος της απόδειξης μετατοπίζεται στη δικαιολόγη-ση μιας προεξοφλούμενης συναίνεσης η οποία δεν μπορεί να δοθεί στο παρόν. Η τελευταία, σε περίπτωση μιας θε-ραπευτικής επέμβασης στο έμβρυο, θα μπορούσε στην κα-λύτερη περίπτωση να επιβεβαιωθεί αναδρομικά (και να μην επιβεβαιωθεί καθόλου στην περίπτωση της προληπτι-κής αποτροπής της γέννησης). Είναι καταρχάς ασαφές τι θα μπορούσε να σημαίνει μια τέτοια αναγκαιότητα για μια πρακτική, η οποία -όπως συμβαίνει με την ΠΕΔ και την εμβρυϊκή έρευνα- είτε δεν στοχεύει καθόλου σε μια μετα-γενέστερη γέννηση είτε στοχεύει μόνον καθ' υπόθεσιν.

Σε κάθε περίπτωση, μια προεικαζόμενη συναίνεση δεν μπορεί να αναφέρεται παρά μόνο στην αποτροπή αδιαμφι-σβήτητα ακραίων δεινών, τα οποία, όπως μπορεί να προσ-δοκά κανείς, όλοι επιθυμούν να αποφύγουν. Θα πρέπει λοι-πόν η ηθική κοινότητα, που στο κοσμικό πεδίο της πολι-τικής καθημερινότητας προσλαμβάνει τη νηφάλια μορφή δημοκρατικά συντεταγμένων εθνών, αποτελούμενων από πολίτες κρατών, να θεωρήσει εντέλει τον εαυτό της ικανό να αναπτύσσει συνεχώς μέσα από τις αυθόρμητες πραγμα-τώσεις του βίου μας επαρκώς πειστικά κριτήρια για μιαν ενσώματη ύπαρξη, που θεωρείται ασθενής ή υγιής. Αυτό που, όπως επιθυμώ να δείξω, μας προσδένει σταθερά στη ((λογική της θεραπείας», είναι η ηθική οπτική μιας μη ερ-γαλειακής αντιμετώπισης άλλων προσώπων, η οποία, με τον τρόπο αυτό, μας επιβαρύνει με τη χάραξη του ορίου

προγράμματος εκ μέρους του Ινστιτούτου Επιστημών του Πολιτισμού του Έσσεν: «Τι καθιστά ανθρώπινη μια μορφή ζωής; Ο πολιτισμός μας μεταξύ βιολογίας και ανθρωπισμού» (χειρόγραφο 2001).

Page 90: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

ανάμεσα στην αρνητική και τη βελτιωτική ευγονική, σε αντίθεση με το ταχέως επεκτεινόμενο περιθώριο κινήσεων μιας φιλελεύθερης ευγονικής. Εάν το πρόγραμμα μιας φιλε-λεύθερης ευγονικής δεν λάβει σοβαρά υπ' όψιν τη βιοτεχνο-λογική απάμβλυνση των διαφορών μεταξύ μορφών δράσης, τότε θα εθελοτυφλεί απλώς σε σχέση με τα παραπάνω.

IV. Το αυτοφυές χαι το πεποιημένο

Ο βιόκοσμός μας είναι κατά μία έννοια «αριστοτελικά» συγ-κροτημένος. Στην καθημερινότητά μας διακρίνουμε χωρίς μεγάλη περίσκεψη την ανόργανη από την οργανική φύση, τα φυτά από τα ζώα και τη ζωώδη φύση από την έλλογη-κοινωνική φύση του ανθρώπου. Η επιμονή της κατηγορια-κής αυτής διάρθρωσης, με την οποία δεν συνδέεται πλέον καμιά οντολογική αξίωση, εξηγείται με βάση προοπτικές που διαπλέκονται με μορφές συσχετισμού με τον κόσμο. Αλλά κι αυτή η διαπλοκή μπορεί να αναλυθεί με οδηγητι-κό μίτο τις αριστοτελικές θεμελιώδεις έννοιες. Τη θεωρη-τική στάση του αδιάφορου παρατηρητή της φύσης τη δια-χωρίζει ο Αριστοτέλης από δύ ̂ άλλες στάσεις. Τη διακρί-νει αφενός από την τεχνική στάση του παραγωγικού και βάσει στόχων ενεργούντος υποκειμένου, που παρεμβαίνει στη φύση χρησιμοποιώντας μέσα και καταναλώνοντας υλι-κά. Τη διακρίνει, αφετέρου, από την πρακτική στάση των προσώπων που ενεργούν με φρόνηση ή με βάση τα χρηστά ήθη, και τα οποία απαντώνται σε διαδραστικές συνάφειες, είτε πρόκειται για την εξαντικειμενικευτική στάση ενός στρατηγικά δρώντος ατόμου, που κρίνει τις προεικαζόμενες αποφάσεις των αντιπάλων του από τη σκοπιά των δικών του προτιμήσεων, είτε πρόκειται για την επιτελεστική στάση ενός επικοινωνιακά δρώντος, που στο πλαίσιο ενός

Page 91: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

διυποκειμενικά κοινού βιόκοσμου θέλει να συνεννοηθεί με ένα άλλο πρόσωπο για κάτι μέσα στον κόσμο. Άλλες πάλι στάσεις απαιτούν οι πρακτικές του αγρότη, που φροντίζει τα ζώα και καλλιεργεί τον αγρό, του γιατρού, που κάνει διάγνωση ασθενειών για να τις θεραπεύσει, του εκτροφέα, που ξεδιαλέγει και βελτιώνει τις κληρονομήσιμες ιδιότητες ενός πληθυσμού για δικούς του σκοπούς. Κοινό σημείο όλων αυτών των κλασικών πρακτικών φροντίδας, θεραπεί-ας και εκτροφής αποτελεί ο σεβασμός της ιδιάζουσας δυ-ναμικής μιας αυτορρυθμιζόμενης φύσης. Σε αυτή θα πρέπει να προσανατολίζονται οι επεμβάσεις που στοχεύουν στην καλλιέργεια, τη θεραπεία ή την επιλογή, αν δεν θέλουν να αποτύχουν.

Η «λογική» τέτοιων μορφών δράσης, που στον Αριστο-τέλη ήταν ακόμη κομμένες και ραμμένες στα μέτρα ορι-σμένων περιοχών του όντος, απώλεσε την οντολογική αί-γλη της διάνοιξης ενός εκάστοτε ειδικού τμήματος του κό-σμου. Σημαντικό ρόλο παίζουν εδώ οι μοντέρνες εμπειρικές επιστήμες. Συνάρμοσαν την εξαντικειμενικευτική στάση του αδιάφορου παρατηρητή με την τεχνική στάση ενός πα-ρεμβαίνοντος παρατηρητή που επιδιώκει την επίτευξη πει-ραματικών αποτελεσμάτων. Έτσι ο κόσμος έπαψε να είναι αντικείμενο της απλής ενατένισης και η νομιναλιστικά ααπ-εμψυχωμένη» φύση υποτάχθηκε σε μιαν άλλου είδους εξαντικειμενίκευση. Η μεταστροφή αυτή από την επιστή-μη στον έλεγχο μέσω της τεχνικής της εξαντικειμενικευ-μένης φύσης είχε συνέπειες για τη διαδικασία του κοινω-νικού εκσυγχρονισμού. Στην πορεία της επιστημονικοποίη-σής τους οι περισσότεροι τομείς της πράξης έχουν σφραγι-στεί και αναδομηθεί από τη αλογική» της εφαρμογής επι-στημονικών τεχνολογιών.

Η προσαρμογή των κοινωνικών μορφών παραγωγής και συναλλαγής στις επιστημονικοτεχνικές προόδους επέφερε

Page 92: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

σαφώς την κυριαρχία του προτάγματος μιας και μοναδικής, εν προκειμένω της εργαλειακής μορφής δράσης. Μολαταύ-τα η ίδια η αρχιτεκτονική των μορφών δράσης παρέμεινε ανέπαφη. Σε σύνθετες κοινωνίες ηθική και δίκαιο διατη-ρούν μέχρι σήμερα τις κανονιστικές διευθυντικές λειτουρ-γίες τους για την πράξη. Ο τεχνολογικός υπερεξοπλισμός ενός συστήματος υγείας εξαρτώμενου από τη φαρμακοβιο-μηχανία και την εκμηχανισμένη ιατρική οδήγησε φυσικά σε κρίσεις, ακριβώς όπως και η εκμηχάνιση της κεφαλαιο-κρατικά εξορθολογισμένης αγροτικής οικονομίας. Όμως οι κρίσεις αυτές μάλλον ανακάλεσαν στη μνήμη παρά παραγ-κώνισαν τη λογική της ιατρικής δράσης ή της οικολογι-κής αντιμετώπισης της φύσης. Η νομιμοποιητική δύναμη των εν ευρυτάτη έννοια «κλινικών» μορφών δράσης αυξάνει όσο μειώνεται η κοινωνική τους σπουδαιότητα. Η γενετι-κή έρευνα και η ανάπτυξη της γενετικής τεχνολογίας δι-καιολογούνται σήμερα υπό το φως βιοπολιτικών στόχων σχετικών με τη διατροφή, την υγεία και την επιμήκυνση του βίου. Στα ζητήματα αυτά συχνά λησμονούμε ότι η επαναστατικοποίηση της ίδιας της πράξης της εκτροφής δεν υλοποιείται πλέον με τον κλινικό τρόπο της προσαρ-μογής στην ιδιάζουσα δυναμική της ίδιας της φύσης. Αντί-θετα, υποβάλλει την απάμβλυνση μιας θεμελιώδους διάκρι-σης, που είναι συστατική και για την αυτοκατανόησή μας ως όντων που ανήκουν στο ανθρώπινο είδος.

Στο μέτρο που η διευθυνόμενη από τη σύμπτωση φυσι-κή εξέλιξη των ειδών μετατοπίζεται στο πεδίο επέμβασης της γενετικής τεχνολογίας και συνεπώς της δραστηριότη-τας για την οποία φέρουμε εμείς ευθύνη, απαμβλύνονται οι διαφορές ανάμεσα στις κατηγορίες του παραχθέντος και του γεννημένου από τη φύση^ που στον βιόκοσμο είναι πάν-τοτε διαχωρισμένες με ακρίβεια. Η αντίφαση αυτή είναι προφανής για μας εξαιτίας των οικείων μορφών δράσης τής

Page 93: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τεχνικής επεξεργασίας υλικού αφενός, και της καλλιεργητι-κής ή θεραπευτικής αντιμετώπισης της οργανικής φύσης, αφετέρου. Η φειδωλή μεταχείριση συστημάτων που διαφυ-λάσσουν όρια, των οποίων τους μηχανισμούς αυτοδιεύθυνσης θα μπορούσαμε να βλάψουμε, δεν χαρακτηρίζεται μονάχα από το ότι λαμβάνει υπ' όψιν γνωσιακά την εγγενή δυναμι-κή της ζωικής διαδικασίας. Όσο πιο κοντά μας βρίσκεται το υπό μεταχείριση είδος, τόσο σαφέστερα συνδέεται και με πρακτική εκτίμηση, δηλαδη με ένα είδος σεβασμού. Η εναίσθηση ή η ((συμμετοχική κατανόηση» για το ευάλωτο της οργανικής ζωής, που στην πρακτική αντιμετώπισή της ορθώνει έναν ανασταλτικό φραγμό, θεμελιώνεται προφανώς στην ευαισθησία του δικού μας σώματος και στη διάκριση μιας εν πάση περιπτώσει υποτυπώδους υποκειμενικότητας από τον κόσμο χειραγωγήσιμων αντικειμένων.

Η παρέμβαση της βιοτεχνολογίας, που αντικαθιστά την κλινική θεραπεία, αποκόπτει αυτή την ((αντιστοιχία» προς άλλα έμβια όντα. Αλλά ο βιοτεχνολογικός τρόπος δράσης διακρίνεται από την τεχνική επέμβαση του μηχανικού μέ-σω μιας σχέσης ((συνεργασίας» με - ή ((συναρμολόγησης»^^

36. Είναι βέβαια άλλο πράγμα να ερμηνεύουμε σύμφωνα με το μο-ντέλο της συναρμολόγησης τις δίκεζ μας βιοτεχνολογικές επεμβάσεις στη φύση, που λαμβάνουν χώρα σε εργαστηριακές συνθήκες, και άλλο, όπως π.χ. ο F. Jakob (Das Spiel des Möglichen [To παιχνίδι του δυ-νατού να συμβεβ^ Μόναχο 1983), την εξέλιξη της φύσης καθ' εαυτψ. Η διαφορά αυτή καθίσταται σημαντική από κανονιστική άποψη, όταν το ένα συνδέεται νομιμοποιητικά με το άλλο, προκειμένου να επικρατήσει η φυσιοκρατική πλάνη ότι η βιοτεχνολογία συνεχίζει απλώς τη φυσική εξέλιξη με τα δικά της μέσα. Επ' αυτού στηρίζομαι σ' ένα χειρόγραφο των Ρ. Janich και Μ. Weingarten, Verantwortung ohne Verständnis. Wie die Ethikdebatte zur Gentechnik von deren Wissenschaftstheorie abhängt [Ευθύνη δίχως κατανόηση. Πώς η ηθική διαμάχη για τη γενε-τική τεχνολογία εξαρτάται από την επιστημολογία της τελευταίας], Μάρμπουργκ 2001,

Page 94: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

πάνω σε- μια φύση που έχει καταστεί ελέγξιμη: ((Όταν πρόκειται για νεκρή ύλη, τότε ο παραγωγός είναι ο μόνος που δρα έναντι του παθητικού υλικού. Όταν πρόκειται για οργανισμούς, η δραστηριότητα συναντά μιαν άλλη δραστη-ριότητα: η βιοτεχνολογία τελεί σε συνεργασία με την αυ-τενέργεια ενός ενεργού υλικού, του εκ φύσεως λειτουργούν-τος βιολογικού συστήματος, στο οποίο θα πρέπει να ενσω-ματωθεί μια νέα ορίζουσα. [...] Η τεχνική πράξη έχει τη μορφή της παρέμβασης, όχι της οικοδόμησης.»^^ Από την περιγραφή αυτή ο Hans Jonas συνάγει την ιδιότυπη αυτο-αναφορικότητα και τον αμετάκλητο χαρακτήρα της επέμ-βασης σ' ένα σύνθετο, αυτοδιευθυνόμενο γίγνεσθαι με ανε-ξέλεγκτες, σε μεγάλο βαθμό, συνέπειες: (("Παράγω" ση-μαίνει εδώ αφήνω κάτι να παρασυρθεί από τη ροή τού γί-γνεσθαι, από την οποία άγεται και φέρεται και ο παραγω-γός.»^^

Όσο πιο άτεγκτη γίνεται λοιπόν η παρέμβαση στη σύν-θεση του ανθρώπινου γονιδιώματος, τόσο περισσότερο το στυλ της κλινικής μεταχείρισης εξομοιώνεται προς το στυλ της βιοτεχνολογικής επέμβασης, συσκοτίζοντας έτσι τη δι-αισθητική διάκριση μεταξύ αυτοφυούς και πεποιημένου, υποκειμενικού και αντικειμενικού -αλλά και την αυτοανα-φορική σχέση του προσώπου προς τη σωματική του ύπαρ-ξη. Ο Jonas χαρακτηρίζει ως εξής το σημείο στο οποίο συγ-κλίνουν οι εξελίξεις αυτές: ((Κυριαρχημένη από την τεχνι-κή, η φύση εγκλείει τώρα και πάλι εντός της τον άνθρω-πο, ο οποίος (ώς τώρα), χάρη στην τεχνική, την αντιμε-

37. Η. Jonas, «Lasst uns einen Menschen klonieren» [«Ας κλω-νοποιήσουμε έναν άνθρωπο»], στου ιδίου, Technik, Medizin und Eugenik [Τεχ\/ίκή, ιατρική και ευγο^/ίκή]^ Φρανκφούρτη (Μάιν), σ. 165.

38. Στο ίδιο, σ. 168. Το ανεξέλεγκτο αυξάνει με τις επεμβάσεις στο ιδιόπλασμα, βλ. υποσ. 2.

Page 95: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τώπιζε ως κυρίαρχος.» Με τις επεμβάσεις στον ανθρώπι-νο γενετικό κώδικα η κυριάρχηση της φύσης μετατρέπε-ται σε μια πράξη αυτοκυρίευσης, η οποία μεταβάλλει την εθική αυτοκατανόηση του ανθρώπινου είδους και θα μπο-ρούσε να θίξει όρους απαραίτητους για έναν αυτόνομο τρό-πο διαβίωσης και μιαν οικουμενιστική κατανόηση της ηθι-κής. Την ανησυχία αυτή ο Jonas την εκφράζει με το εξής ερώτημα: αΤίνος όμως είναι αυτή η εξουσία -και πάνω σε ποιον ή σε τι; Πρόκειται προφανώς για την εξουσία σημε-ρινών επί επερχομένων γενεών, που συνιστούν τα ανίσχυρα αντικείμενα προειλημμένων αποφάσεων των σχεδιαστών του σήμερα. Η ανάποδη πλευρά της σημερινής εξουσίας εί-ναι η μεταγενέστερη δουλεία των ζωντανών στους νε-κρούς.»

Με τη δραματοποίηση αυτή ο Jonas μετατοπίζει τη γε-νετική τεχνολογία στη συνάφεια μιας αυτοκαταστροφικής διαλεκτικής του Διαφωτισμού, σύμφωνα με την οποία η κυριάρχηση της φύσης έχει ως αποτέλεσμα το να εκπέσει το ίδιο το είδος στο επίπεδο της φύσης.̂ ^ Ο συλλογικός ενι-κός του ((είδους» αποτελεί και το σημείο αναφοράς για την αναμέτρηση ανάμεσα στην τελεολογία της φύσης και τη φιλοσοφία της ιστορίας, ανάμεσα στον Jonas και τον Spaemann αφενός, τον Horkheimer και τον Adorno αφε-τέρου. Αλλά το επίπεδο αφαίρεσης, στο οποίο διεξάγεται αυτή η συζήτηση, είναι πολύ υψηλό. Πρέπει να διακρίνου-με με σαφήνεια ανάμεσα σε αυταρχικές και φιλελεύθερες παραλλαγές της ευγονικής. For the time being^ η βιοπο-λιτική δεν στοχεύει σε μιαν -όπως κι αν την ορίσουμε-βελτίωση των γονιδίων του είδους εν γένει. Επί του παρόν-τος τα ηθικά αίτια που αποκλείουν την εργαλειοποίηση

39. Μ. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektik der Aufklärung [Aca-λεκτιΧΎ] του Διαφωτισμού], Άμστερνταμ 1947, σ. 54.

Page 96: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

ατόμων ως ειδολογικών υποδειγμάτων γι' αυτόν τον κολε-κτιβιστικό σκοπό, παραμένουν σταθερά αγκυρωμένα στις αρχές του Συντάγματος και της νομολογίας.

Σε κοινωνίες φιλελεύθερες, οι αγορές που διευθύνονται από κερδοσκοπικά συμφέροντα και προτιμήσεις ζήτησης θα ήταν εκείνες που θα έδιναν την πρωτοβουλία ευγονικών αποφάσεων στις ατομικές πράξεις επιλογής των γονέων, και γενικότερα στις αναρχικές επιθυμίες πελατών και αγο-ραστών: ((Ενώ οι παραδοσιακοί αυταρχικοί ευγονιστές επε-δίωκαν να δημιουργήσουν πολίτες με βάση έναν και μονα-δικό τύπο, κεντρικά σχεδιασμένο, το διακριτικό γνώρισμα της νέας φιλελεύθερης ευγονικής είναι η κρατική ουδετε-ρότητα. Η πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικές με το πλή-ρες φάσμα της γενετικής θεραπείας θα επιτρέψει στους υποψήφιους γονείς να προσφύγουν στις δικές τους αξίες κα-τά την επιλογή βελτιώσεων για τα μελλοντικά τους παι-διά. Οι αυταρχικοί ευγονιστές θα προτιμούσαν να απαλλα-γούν από τις συνήθεις δημιουργικές ελευθερίες. Οι φιλε-λεύθεροι, αντιθέτως, προτείνουν τη ριζοσπαστική επέκτασή τους.))'̂ ^ Ωστόσο, το πρόγραμμα αυτό θα ήταν συμβατό με τα θεμέλια του πολιτικού φιλελευθερισμού μόνον εφόσον θετικές ευγονικές επεμβάσεις στην πλευρά του προσώπου που υφίσταται γενετική θεραπεία δεν θα περιόριζαν ούτε τις δυνατότητες αυτόνομου τρόπου διαβίωσης ούτε τους όρους μιας εξισωτικής αντιμετώπισης άλλων προσώπων.

Για να δικαιολογήσουν το γεγονός ότι οι επεμβάσεις αυ-τές δεν λαμβάνουν υπ' όψιν τις κανονιστικές τους συνέπει-ες, οι υπερασπιστές της φιλελεύθερης ευγονικής επιχειρούν μια σύγκριση ανάμεσα στη γενετική τροποποίηση των γε-νετικών καταβολών και τη συντελούμενη διαμέσου της κοινωνικοποίησης τροποποίηση στάσεων και προσδοκιών.

40. Ν. Agar, Η. Kuhse και Ρ. Singer (2000), σ. 171.

Page 97: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

Θέλουν να δείξουν ότι με βάση ηθικά κριτήρια δεν υφίστα-ται αξιόλογη διαφορά μεταξύ ευγονικής και διαπαιδαγώγη-σης: ((Εφόσον οι ειδικοί παιδαγωγοί, τα στρατόπεδα, τα εκ-παιδευτικά προγράμματα, αλλά ακόμη και η χορήγηση ορ-μονών ανάπτυξης για την αύξηση του ύψους κατά μερικά εκατοστά υπάγονται στην προαίρεση των γονέων, γιατί να είναι λιγότερο νόμιμη η γενετική παρέμβαση με σκοπό την ενίσχυση κάποιων φυσιολογικών χαρακτηριστικών των απο-γόνων;))̂ ^ Το επιχείρημα αυτό αποσκοπεί να επεκτείνει την περιβεβλημένη με συνταγματικές εγγυήσεις γονική εξουσία στην ευγονική ελευθερία, που συνίσταται στη βελτίωση του γενετικού εξοπλισμού των παιδιών του καθενός.

Ωστόσο, η ευγονική ελευθερία των γονέων ισχύει υπό την επιφύλαξη ότι δεν επιτρέπεται να συγκρούεται με την εθική ελευθερία των παιδιών. Οι υπέρμαχοί της εφησυχά-ζουν με το επιχείρημα ότι γενετικές προδιαθέσεις επηρεά-ζονται με συμπτωματικό τρόπο από τη συνεχή αλληλεπί-δρασή τους με το περιβάλλον και δεν μετατρέπονται γραμμικά σε ιδιότητες του φαινοτύπου. Για τον λόγο αυτό θεωρούν ότι και ένας γενετικός προγραμματισμός δεν θα σήμαινε κάποιαν ανεπίτρεπτη τροποποίηση των μελλοντι-κών σχεδίων ζωής του προγραμματισμένου ατόμου: ((Η φι-λελεύθερη σύνδεση της ευγονικής ελευθερίας με την προ-αίρεση των γονέων όσον αφορά τη βελτίωση διά εκπαιδευ-τικών ή διατροφικών μέσων αποδεικνύεται καθ' όλα λογι-κή υπό το φως της σύγχρονης αυτής προϋπόθεσης. Αν τα γονίδια και το περιβάλλον είναι εξίσου σημαντικά για την εξήγηση των χαρακτηριστικών που έχουμε σήμερα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι προσπάθειες τροποποίησης των ανθρώπων μέσα από την τροποποίηση είτε των γονι-

41. John Robertson, όπως παρατίθεται από τον Ν. Agar, Η. Kuhse και Ρ. Singer (2000), σ. 172.

Page 98: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

δίων είτε του περιβάλλοντος χρειάζονται ανάλογη προσε-κτική εξέταση [...] Θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τους δύο τύπους τροποποίησης από παρόμοιες α π ό ψ ε ι ς . Τ ο επιχείρημα στέκει και καταπίπτει με έναν αμφισβητούμε-νο παραλληλισμό που στηρίζεται στην ισοπέδωση της δια-φοράς ανάμεσα σε αυτοφυές και πεποιημένο, υποκειμενικό και αντικειμενικό.

Η χειραγώγηση που επεκτείνεται σε γενετικές καταβο-λές ακυρώνει, όπως είδαμε, τη διαφορά μεταξύ κλινικής δράσης και τεχνικής παραγωγής, αναφορικά με την εσω-τερική φύση του καθενός. Για όποιον χειρίζεται ένα έμ-βρυο, η κατά κάποιον τρόπο υποκειμενική φύση του τε-λευταίου τείνει να αντιμετωπιστεί με βάση την ίδια οπτι-κή, όπως και η εξωτερική, αντικειμενοποιημένη φύση. Η οπτική αυτή υποβάλλει την αντίληψη ότι η απόκτηση επιρροής επί της σύστασης ενός ανθρώπινου γονιδιώματος δεν διαφοροποιείται ουσιωδώς από την απόκτηση επιρροής επί του περιβάλλοντος ενός προσώπου που μεγαλώνει: Η ίδια του η φύση αποδίδεται στο πρόσωπο αυτό ως ((εσωτε-ρική φύση)). Όμως η απόδοση αυτή, που πραγματοποιείται από τη σκοπιά του παρεμβαίνοντος, δεν συγκρούεται άρα-γε με τον τρόπο που προσλαμβάνει τον εαυτό του αυτός τον οποίο αφορά η παρέμβαση;

Ένα πρόσωπο ((έχεί)) ή ((κατέχει)) το σώμα του μόνον όταν -κατά την πραγμάτωση του βίου του- ((είναί)) αυτό το σώμα. Εκκινώντας από τούτο το φαινόμενο του να είναι και να έχει κανείς ταυτοχρόνως ένα σώμα, ο Helmuth Plessner περιέγραψε και ανέλυσε, στον καιρό του, την ((εκκεντρική θέση)) του ανθρώπου.̂ ^ Όπως δείχνει η γνω-

42. Στο ίδιο, σ. 173. Ο ίδιος παραλληλισμός σε Buchanan et al., σ. 156 κ.εξ.

43. Η. Plessner, Die Stufen des Organischen [Η κλίμακα του ορ-

Page 99: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

σιακή εξελικτική ψυχολογία, το να έχει κανείς σώμα συμ-βαίνει το πρώτον στη νεαρή ηλικία, ως αποτέλεσμα μιας επίκτητης ικανότητας για αντικειμενοποιητική θεώρηση του προηγηθέντος ενσώματου είναι. Πρωταρχικός είναι ο τρόπος εμπειρίας του ενσώματου είναι, μέσα «από» το οποίο ζει και η υποκειμενικότητα του ανθρώπινου προσώπου.̂ "̂

Η οπτική του μετέχοντος στον «βιωμένο βίο» συγκρού-εται με την εξαντικειμενικευτική οπτική παραγωγών ή συ-ναρμολογητών, στον βαθμό που και σε όποιον μεγαλώνει υποκείμενος σε ευγονική χειραγώγηση, το δικό του σώμα του αποκαλύπτεται ως κάτι πεποιημένο. Γιατί οι γονείς συνέδεσαν με την απόφαση περί του γενετικού προγράμ-ματος του παιδιού προθέσεις που μετατρέπονται αργότερα σε προσδοκίες, δίχως ωστόσο να απονέμεται στους αποδέ-κτες η δυνατότητα μιας αναθεωρ-ητικης στάσης. Οι προ-γραμματίζουσες προθέσεις φιλόδοξων γονέων που αγαπούν να πειραματίζονται ή και απλώς γονέων που νοιάζονται και μεριμνούν, έχουν το ιδιόρρυθμο status μιας μονόπλευρης και ανέκκλητης προσδοκίας. Οι προθέσεις μετασχηματι-σμού εμφανίζονται στη βιοϊστορία του εμπλεκόμενου ως κανονικό συστατικό στοιχείο διαδράσεων και παρά ταύτα διαφεύγουν τους όρους αμοιβαιότητας της επικοινωνιακής συνεννόησης. Οι γονείς αποφάσισαν έτσι δίχως προαπαίτη-ση συναίνεσης, απλώς και μόνον βάσει των δικών τους προτιμήσεων, σαν να είχαν έλεγχο επί ενός πράγματος. Καθώς όμως το πράγμα μετατρέπεται σε πρόσωπο, η εγωκεντρική παρέμβαση προσλαμβάνει το νόημα μιας επι-

γανικοό] (1927), Gesammelte Schriften [Άπαντα], τ. IV, Φρανκφούρτη (Μάιν) 1981.

44. Tilmann Habermas, «Die Entwicklung sozialen Urteilens bei jugendlichen Magersüchtigen» [((H ανάπτυξη κοινωνικής κρίσης σε νε-αρούς ανορεξικούς»], σε Acta Paedo-psychiatrica^ 51, 1988, σ. 147-155.

Page 100: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

κοινωνιακής δράσης, που θα μπορούσε να έχει υπαρξιακές συνέπειες γι αυτόν που μεγαλώνει. Ωστόσο σε γενετικά καθορισμένες απροτροπές» δεν μπορεί να υπάρξει απάντη-ση με την καθαυτό έννοια του όρου. Γιατί οι γονείς, στον ρόλο τους ως προγραμματιστών, δεν είχαν ακόμη καμία πρόσβαση στη διάσταση της βιοϊστορίας μέσα στην οποία ως αυτουργοί των προτροπών θα συναντήσουν για πρώτη φορά το παιδί τους. Οι φιλελεύθεροι ευγονιστές απλοποιούν υπερβολικά τα πράγματα, παραλληλίζοντας το φυσικό πε-πρωμένο με το πεπρωμένο του εκκοινωνισμού.

Η εξομοίωση της κλινικής δράσης με παρεμβάσεις χει-ραγώγησης τους διευκολύνει και στο επόμενο βήμα, την ισοπέδωση της σημαντικής διαφοράς ανάμεσα σε αρνητική και θετική ευγονική. Είναι βέβαιο ότι εξαιρετικά γενικευ-μένοι στόχοι, όπως η ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστή-ματος ή η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής, συνιστούν θετικούς ορισμούς και εμπίπτουν εξίσου στην κατηγορία της κλινικής στοχοθεσίας. Όσο δύσκολο κι αν είναι να διακρίνει κανείς στη μεμονωμένη περίπτωση ανάμεσα σε θεραπευτικές, αποτρεπτικές δηλαδή δεινών, και σε βελ-τιωτικές ευγονικές επεμβάσεις, τόσο απλή είναι η ρυθμι-στική ιδέα στην οποία υπακούουν οι επιδιωκόμενες οριοθε-τήσεις."̂ ^ Όσο η ιατρική επέμβαση κατευθύνεται από τον

45. Buchanan et al. (2000): «Η ασθένεια και η εξασθένηση, σε επί-πεδο τόσο σωματικό όσο και νοητικό, θεωρούνται αρνητικές αποκλίσεις ή αποδυναμώσεις της φυσιολογικής λειτουργικής οργάνωσης που χαρα-κτηρίζει συγκεκριμένα κάποια είδη... Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ασθένειας, εξασθένησης και φυσιολογικής λειτουργίας χαράσσεται, έτσι, μέσα στο σχετικά αντικειμενικό, μη υποθετικό πλαίσιο των βιοϊατρικών επιστημών, κατά την ευρεία τους έννοια.» Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν το ((normal functioning» από κανονιστική σκοπιά, σε αναλογία προς τα θεμελιώδη κοινωνικά αγαθά που εισήγαγε ο Rawls ως ((natural primary good)).

Page 101: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

κλινικό σκοπό της θεραπείας μιας ασθένειας ή της μέρι-μνας για μιαν υγιή ζωή, ο θεραπευτής μπορεί να θεωρήσει ως δεδομένη τη συναίνεση του -προληπτικά θεραπευόμε-νου- ασθενούς.̂ ^ Η προεξόφληση της συναίνεσης μετακινεί προς την επικοινωνιακή δράση μιαν εγωκεντρικά καθοδη-γούμενη συμπεριφορά. Όσο ο επεμβαίνων επιστήμονας της ανθρώπινης γενετικής θεωρεί τον εαυτό του γιατρό, δεν χρειάζεται, υιοθετώντας την αντικειμενοποιητική στάση του τεχνουργού, να αντιμετωπίζει το έμβρυο ως πράγμα το οποίο πρέπει να παραχθεί, να επιδιορθωθεί ή να αχθεί προς μιαν επιθυμητή κατεύθυνση. Μπορεί, μέσα από την επιτε-λεστική στάση ενός συμμέτοχου διαδράσεων, να προεξο-φλήσει ότι το μελλοντικό πρόσωπο θα κατέφασκε τον κατά βάση αμφισβητήσιμο στόχο της θεραπείας. Εξυπακούεται ότι και εδώ το ζήτημα δεν είναι ο οντολογικός καθορισμός του status, αλλά μόνο η κλινική στάση του πρώτου προσώ-που προς κάποιον που, όπως και να χει το πράγμα, βρί-σκεται δυνητικά «απέναντι» του και τον οποίο κάποια στιγ-μή θα τον συναντήσει στον ρόλο ενός δεύτερου προσώπου.

Ένας προληπτικά «θεραπευμένος» ασθενής μπορεί ως πρόσωπο να συμπεριφερθεί μελλοντικά προς μια τέτοια προγενετική επέμβαση διαφορετικά απ' ό,τι κάποιος που πληροφορείται ότι οι γενετικές καταβολές του προγραμμα-τίστηκαν τρόπον τινά δίχως δυνητική συμφωνία του, μονά-χα με βάση τις προτιμήσεις ενός τρίτου. Μόνο στην περί-πτωση αυτή η γενετική επέμβαση προσλαμβάνει τη μορφή

46. J. Harris, Is Gene Therapy a Form of Eugenics?, H. Kuhse και Ρ. Singer (2000), σ. 167: «Τούτο είναι σημαντικό, διότι χρειαζόμαστε μια εξήγηση της ανίκα^/ότητας που να μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για τους γαμέτες, τα έμβρυα και τα νεογνά που δυνάμει έχουν αυτοσυνείδη-ση, καθώς και για όσα, προσωρινά, δεν έχουν εξήγηση, επίσης, η οποία να μη χρειάζεται την επικύρωση του υπό εξέταση ατόμου.»

Page 102: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

μιας τεχνικοποιησης της ανθρώπινης φύσης. Τότε, διαφο-ρετικά από ό,τι στην κλινική επέμβαση, το γενετικό υλικό χειραγωγείται με βάση την οπτική ενός δρώντος με εργα-λειακό τρόπο, που σύμφωνα με τη δική του στοχοθεσία επιφέρει «συνεργατικά» μιαν επιθυμητή κατάσταση στο πεδίο των αντικειμένων. Γενετικές επεμβάσεις που τροπο-ποιούν χαρακτηριστικά πληρούν τις προϋποθέσεις της πραγματικής εμφάνισης της θετικής ευγονικής, όταν υπερ-βαίνουν τα όρια που έχουν τεθεί από τη ((λογική της θε-ραπείας», δηλαδή της αποσόβησης δεινών, στην οποία η συναίνεση προεξοφλείται.

Η φιλελεύθερη ευγονική θα πρέπει να αναρωτηθεί αν, αναλόγως προς τις περιστάσεις, η συνειδΎΐτοποίηση της εξομοίωσης ανάμεσα σε αυτοφυές και πεποιημένο, υποκει-μενικό και αντικειμενικό, θα μπορούσε να έχει συνέπειες για τον αυτόνομο τρόπο διαβίωσης και την ηθική αυτοκα-τανόηση του ίδιου του προγραμματισμένου προσώπου. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε μια κανονιστική αξιολόγηση, αν δεν έχουμε προηγουμένως υιο-θετήσει οι ίδιοι την οπτική των εμπλεκόμενων προσώπων.

V. Απαγόρευση εργαλείοποίησης, γεννητικότητα και ικανότητα να είναι κανείς ο εαυτός του

Ό,τι στην ιδέα του ευγονικού προγραμματισμού προκαλεί σύγχυση στα ηθικά μας συναισθήματα, εκφράζεται νηφά-λια από τον Andreas Kuhlmann με την εξής διατύπωση: ((Όπως είναι φυσικό, ανέκαθεν οι γονείς είχαν φαντασιώ-σεις σχετικά με το τι θα ήταν μια μέρα οι απόγονοι τους. Είναι όμως άλλο πράγμα να έρχονται τα παιδιά αντιμέτω-πα με προκατασκευασμένες παραστάσεις στις οποίες οφεί-

Page 103: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

λουν σε τελευταία ανάλυση την ύπαρξή τους.»"̂ ^ Θα παρα-νοούσαμε τη διαίσθηση αυτή, αν τη συνδέαμε με έναν γε-νετικό ντετερμινισμό.̂ ® Γιατί, ανεξάρτητα από το σε ποιο βαθμό ένας γενετικός προγραμματισμός καθορίζει πράγμα-τι τις ιδιότητες, προδιαθέσεις και ικανότητες του μελλον-τικού προσώπου, η μεταγενέστερη γνώση της περίστασης αυτής θα μπορούσε να επηρεάσει καίρια την αυτοσχεσία του εμπλεκόμενου προσώπου προς τη σωματική και ψυχι-κή του ύπαρξη. Η αλλαγή θα συνέβαινε μέσα στο κεφάλι του. Η συνειδησιακή μεταβολή θα ήταν αποτέλεσμα της αλλαγής οπτικής από την επιτελεστική στάση του βιωμέ-νου βίου ενός πρώτου προσώπου στην οπτική εκείνη του παρατηρητή, μέσα από την οποία το ίδιο μας το σώμα κα-τέστη αντικείμενο επέμβασης πριν από τη γέννηση. Όταν αυτός που μεγαλώνει πληροφορηθεί τα σχετικά με το ντι-ζάιν, που κάποιος άλλος σχεδίασε για την τροποποιητική των χαρακτηριστικών επέμβαση στις δικές του γενετικές καταβολές, μπορεί τότε -με την υιοθέτηση της αντικειμε-νοποιητικής αυτοαντίληψης- η οπτική του παραχθέντος είναι του να υπερκαλύψει εκείνην του αυτόφυτου ενσώμα-του είναι του. Με τον τρόπο αυτό, η απάμβλυνση της δια-φοράς ανάμεσα στο αυτοφυές και στο πεποιημένο φτάνει μέχρι το εσωτερικό του τρόπου ύπαρξης του καθενός. Θα μπορούσε να προκαλέσει την ιλιγγιώδη συνειδητοποίηση ότι η υποκειμενική φύση, την οποία έχουμε βιώσει ως μη υποκείμενη σε έλεγχο, έχει προκύψει από την εργαλειο-ποίηση ενός κομματιού εξωτερικής φύσης, ως συνέπεια μιας επέμβασης της γενετικής τεχνολογίας πριν από τη γέννησή μας. Η αναπαράσταση του συντελεσμένου στο πα-ρελθόν προγραμματισμού δικών μας κληρονομικών κατα-

47. Α. Kuhlmann (200ΐ), σ. 17. 48. Buchanan et al. (2000), σ, 90 κ.εξ.

Page 104: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

βολών, απαιτεί από εμάς τρόπον τινά υπαρξιακά να υπαγά-γουμε ιεραρχικά και να υποτάξουμε το είναι-ως-σώμα στο έχειν-σάρκα.

Φυσικά, απέναντι σε μια φανταστική δραματοποίηση αυτής της κατάστασης πραγμάτων ενδείκνυται σκεπτικι-σμός. Ποιος γνωρίζει εκ των προτέρων αν η γνώση του γε-γονότος ότι κάποιος άλλος σχεδίασε το ντιζάιν για τη σύ-σταση του γονιδιώματός μου πρέπει να έχει κάποια σημα-σία γενικά για τη ζωή μου; Είναι μάλλον απίθανο η προο-πτική τού είναι-ως-σώμα να απολέσει την πρωτοκαθεδρία έναντι του έχειν μια γενετικά τροποποιημένη σάρκα. Η συμμετέχουσα προοπτική του βιωμένου σωματικού-είναι κατά διαλείμματα μόνο μπορεί να μετατοπιστεί προς την εξωτερική οπτική ενός (αυτο-)παρατηρητή. Η γνώση περί της χρονικής προτεραιότητας του παραχθέντος είναι δεν χρειάζεται να προκαλεί κατ' ανάγκη αυτοαποξένωση. Για-τί άραγε δεν θα έπρεπε να συνηθίσει και σ' αυτό ο άνθρω-πος, ανασηκώνοντας τους ώμους μ' ένα ((So what?» Μετά τα πλήγματα που κατέφεραν στον ναρκισσισμό μας ο Κο-πέρνικος και ο Δαρβίνος, καταστρέφοντας το γεωκεντρικό και ανθρωποκεντρικό κοσμοείδωλό μας, ίσως ακολουθή-σουμε με μεγαλύτερη αταραξία την τρίτη αυτή εκκέντρω-ση του κοσμοειδώλου μας, την καθυπόταξη σώματος και ζωής στη βιοτεχνολογία.

Ένας ευγονικά προγραμματισμένος άνθρωπος θα πρέπει να ζήσει με τη συνείδηση ότι οι γενετικές καταβολές του έχουν υποστεί χειραγώγηση προκειμένου να αποκτηθεί στοχευμένη επιρροή στη φαινοτυπική τους διάπλαση. Πριν διαμορφώσουμε οριστική κρίση σχετικά με μια κανονιστι-κή αξιολόγηση αυτής της κατάστασης, θα πρέπει να απο-σαφηνίσουμε τα ίδια τα μέτρα και σταθμά, που θα μπο-ρούσαν να παραβιαστούν από μια τέτοια εργαλειοποίηση. Ηθικές πεποιθήσεις και κανονιστικές αρχές εδράζονται.

Page 105: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

όπως είπαμε, σε μορφές ζωής, που αναπαράγονται μέσω της επικοινωνιακής δράσης των φορέων τους. Καθώς η εξατομίκευση ολοκληρώνεται με τη βοήθεια του κοινωνι-κοποιητικού μέσου πυκνής γλωσσικής επικοινωνίας, η ακεραιότητα των ατόμων εξαρτάται με έναν ιδιαίτερο τρό~ πο από το κατά πόσον η μεταξύ τους συναναστροφή και αλληλοαντιμετώπιση χαρακτηρίζεται από επιείκεια. Έτσι τουλάχιστον μπορεί να εννοήσει κανείς τις δύο διατυπώσεις που χρησιμοποιεί ο Kant για την ηθική αρχή.

Η βασιζόμενη στην έννοια του «σκοπού» διατύπωση της κατηγορικής προσταγής περιέχει την προτροπή να θεωρεί-ται κάθε πρόσωπο «ανά πάσα στιγμή ταυτοχρόνως ως σκο-πός αυτός καθ' εαυτόν» και να μη χρησιμοποιείται «ποτέ απλώς ως μέσον». Οι μετέχοντες θα πρέπει και σε περί-πτωση σύγκρουσης να συνεχίζουν τη διάδρασή τους, υιοθε-τώντας τη στάση της επικοινωνιακής δράσης. Με αφετη-ρία τη συμμετοχική οπτική του πρώτου προσώπου θα πρέ-πει να τοποθετούνται απέναντι στον άλλον ως ένα δεύτερο πρόσωπο, με σκοπό να συνεννοηθούν μαζί του για κάτι, αντί να τον εξαντικειμενικεύουν με βάση την οπτική του παρατηρητή που υιοθετεί ένα τρίτο πρόσωπο και να τον χρησιμοποιούν εργαλειακά για δικούς τους σκοπούς. Το ηθικά σημαντικό όριο της εργαλειοποίησης χαρακτηρίζεται από ό,τι, κατά τη θεώρηση ενός δεύτερου προσώπου, εκ-φεύγει κατ' αναγκαιότητα από κάθε επέμβαση εκ μέρους του πρώτου προσώπου, στον βαθμό που παραμένει απρό-σβλητη η επικοινωνιακή σχέση, συνεπώς η δυνατότητα απάντησης και τοποθέτησης -ό,τι δηλαδή με τη βοήθεια ή διαμέσου του οποίου ένα πρόσωπο είναι ο εαυτός του, κα-θώς δρα και λογοδοτεί σε όσους του ασκούν κριτική. Ο «εαυτός» του αυτοσκοπού, τον οποίο οφείλουμε να σεβόμα-στε στο άλλο πρόσωπο, εκφράζεται ιδίως στην ιδιότητα του αυτουργού ενός τρόπου διαβίωσης που προσανατόλιζε-

Page 106: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

ται στις εκάστοτε δικές του αξιώσεις. Ο καθένας ερμηνεύει τον κόσμο από τη δική του οπτική, δρα με βάση τα δικά του κίνητρα, εκπονεί δικά του σχέδια δράσης, επιδιώκει την εξυπηρέτηση δικών του διαφερόντων και προθέσεων, είναι η πηγή αυθεντικών αξιώσεων.

Τα δρώντα υποκείμενα δεν μπορούν βέβαια να ανταπο-κριθούν επαρκώς στην απαγόρευση της εργαλειοποίησης απλώς και μόνον ελέγχοντας για άλλη μια φορά την επι-λογή των σκοπών τους (με την έννοια που το θέλει ο Harry Frankfurt) με γνώμονα δικούς τους και πάλι σκο-πούς υψηλότερου βαθμού, δηλαδή γενικευμένες στοχοθε-σίες, τουτέστιν αξίες. Η κατηγορική προσταγή απαιτεί από τον καθένα να εγκαταλείψει την οπτική του πρώτου προσώπου προς όφελος μιας διυποκειμενικά κοινής οπτι-κής-τού-εμείς, με αφετηρία την οποία μπορούμε όλοι από κοινού να επιτύχουμε γενικεύσιμους αξιακούς προσανατολι-σμούς. Η βασιζόμενη στην έννοια του σκοπού διατύπωση περιέχει ήδη τη γέφυρα προς τη βασιζόμενη στην έννοια του νόμου διατύπωση. Γιατί η ιδέα ότι έγκυρες κανονιστι-κές αρχές θα πρέπει να μπορούν να έχουν τη συγκατάθε-ση όλων, αρχίζει να γίνεται αισθητή με τον παράξενο ορι-σμό ότι οφείλουμε σε κάθε πρόσωπο, καθ' όσον το αντιμε-τωπίζουμε ως αυτοσκοπό, να σεβόμαστε την ανθρωπότητα: «Πράξε έτσι, ώστε κάθε στιγμή να αντιμετωπίζεις την αν-θρωπότητα τόσο στο δικό σου πρόσωπο όσο και στο πρό-σωπο του καθενός ταυτοχρόνως και ως σκοπό και ποτέ μο-νάχα ως μέσον.» Η ιδέα της ανθρωπότητας μας δεσμεύει να υιοθετήσουμε εκείνη την οπτική-τού-εμείς, με βάση την οποία αντιμετωπίζουμε αλλήλους ως μέλη μιας εγκλείου-σας κοινωνίας, που δεν αποκλείει XOLVE^JOL πρόσωπο.

Τον τρόπο με τον οποίο είναι δυνατή μια κανονιστική συνεννόηση σε περιπτώσεις συγκρούσεων δηλώνει κατόπιν η βασιζόμενη στην έννοια του νόμου διατύπωση της κατη-

Page 107: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

γορικής προσταγής, που προτρέπει να δεσμεύσουμε τη θέ-λησή μας σε εκείνους ακριβώς τους γνώμονες που ο καθέ-νας μας δύναται να θέλει ως γενικό νόμο. Από εδώ προκύ-πτει ότι υποκείμενα που δρουν αυτόνομα θα πρέπει πάντο-τε, όταν εμφανίζεται κάποια διαφωνία σχετικά με θεμε-λιώδεις αξιακούς προσανατολισμούς, να ανοίγονται στο διάλογο για να ανακαλύψουν ή να αναπτύξουν από κοινού τους κανόνες που αξίζουν την τεκμηριωμένη συγκατάθεση όλων σε σχέση με μια ρυθμιστέα ύλη. Και οι δύο διατυ-πώσεις εξηγούν από διαφορετικές σκοπιές την ίδια διαί-σθηση. Πρόκειται, από τη μια πλευρά, για την «ιδιότητα του αυτοσκοπού» που ενυπάρχει στο πρόσωπο, το οποίο οφείλει να είναι σε θέση να μπορεί ως άτομο να διάγει μια δική του ζωή, στην οποία δεν μπορεί να υποκατασταθεί από άλλους, από την άλλη πλευρά για τον σύμμετρο σε-βασμό που αρμόζει εν γένει σε κάθε πρόσωπο με βάση την ιδιότητά του ως προσώπου. Κατά συνέπεια, η καθολικότη-τα των ηθικών κανονιστικών αρχών, οι οποίες διασφαλί-ζουν την ίση μεταχείριση όλων, δεν επιτρέπεται να μείνει αφηρημένη. Θα πρέπει να παραμείνει ευαίσθητη ως προς τον προσεκτικό συνυπολογισμό των ατομικών βιοτικών κα-ταστάσεων και σχεδίων όλων των επιμέρους ατόμων.

Αυτό λαμβάνει υπ' όψιν η έννοια μιας ηθικής που δια-πλέκει την εξατομίκευση με τη γενίκευση. Η αυθεντία τού πρώτου προσώπου, που βρίσκει έκφραση στα δικά του βιώματα, στις αυθεντικές απαιτήσεις και πρωτοβουλίες για υπεύθυνη δράση, στην ιδιότητα εντέλει του δημιουργού τού δικού του τρόπου διαβίωσης, δεν επιτρέπεται να υπονομευ-τεί ούτε και κατά την αυτονομοθέτηση της ηθικής κοινό-τητας. Γιατί η ηθική τότε μόνο διασφαλίζει την ελευθερία του ατόμου να διάγει μια δική του ζωή, όταν η εφαρμογή γενικών κανόνων δεν περισφίγγει περισσότερο απ' όσο μπορεί εύλογα να αξιώσει κανείς τα περιθώρια διαμόρφω-

Page 108: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

σης ατομικών σχεδίων ζωής. Στην ίδια την καθολικότητα έγκυρων κανονιστικών αρχών θα πρέπει να βρει έκφραση κάτι το μη αφομοιωτικά, αβίαστα διυποκειμενικά κοινό, που θα λαμβάνει υπ' όψιν όλο το εύρος της αιτιολογημένης διαφορετικότητας των διαφερόντων και ερμηνευτικών οπτι-κών, συνεπώς ούτε θα ισοπεδώνει και θα καταπιέζει ούτε θα περιθωριοποιεί ούτε θα αποκλείει τη φωνή των άλλων, των ξένων, των διαφωνούντων και των ανίσχυρων.

Αυτό τον όρο θα πρέπει να πληροί η στηριζόμενη σε ορ-θολογικά κίνητρα συγκατάθεση ανεξάρτητων υποκειμένων που μπορούν να πουν «όχι»: Κάθε διαλογικά αποσπώμενη συγκατάθεση έλκει τη δύναμη ισχύος της από τη διπλή άρνηση ενστάσεων που έχουν απορριφθεί αιτιολογημένα. Αλλά αυτή η επιτυγχανόμενη με τον πρακτικό διάλογο συμφωνία, τότε μόνον δεν αποτελεί συναίνεση που υποτάσ-σεις όταν αφομοιώνει όλη την πολυπλοκότητα των επεξερ-γασμένων ενστάσεων και την απεριόριστη ποικιλία των συ-νυπολογιζόμενων διαφερόντων και ερμηνευτικών οπτικών. Έτσι, η δυνατότητα να είναι ο εαυτός του είναι για το πρό-σωπο που εκφέρει ηθική κρίση εξίσου σημαντική, όπως εί-ναι για το πρόσωπο που δρα ηθικά η δυνατότητα του άλ-λου να είναι ο εαυτός του. Στη δυνατότητα του μετέχοντος στον διάλογο να λέει «όχι» θα πρέπει να βρίσκει γλωσσι-κή έκφραση η αυθόρμητη κατανόηση του εαυτού και του κόσμου, την οποία διαθέτουν μη αντίπροσωπεύσιμα άτομα.

Όπως στη δράση, έτσι και στον διάλογο: το «ναι» και το «όχι» του μετρά επειδή είναι, και στον βαθμό που είναι, το ίδιο πρόσωπο αυτό που βρίσκεται πίσω από τις προθέ-σεις, τις πρωτοβουλίες και τις αξιώσεις του. Όταν αντι-λαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως ηθικά πρόσωπα, εκκι-νούμε διαισθητικά από την αφετηρία ότι ενεργούμε και κρίνουμε χωρίς δυνατότητα αντιπροσώπευσης, in propria persona - ότι από μέσα μας δεν μιλά παρά η δική μας φω-

Page 109: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

νή. Καταρχάς λοιπόν, σε σχέση με αυτή τη ((δυνατότητα να είναι κανείς ο εαυτός του», θα μπορούσε να αποδειχθεί ως ανασταλτικός παράγοντας η ((ξένη πρόθεση», που με το γενετικό πρόγραμμα φτάνει μέχρι το εσωτερικό της βιοϊ-στορίας μας. Για να μπορεί να είναι κανείς ο εαυτός του, είναι απαραίτητο να νιώθει μέσα στο σώμα του κατά κά-ποιον τρόπο σαν στο σπίτι του. Το σώμα αποτελεί μέσον ενσάρκωσης της προσωπικής ύπαρξης και μάλιστα με τρό-πο ώστε, κατά την πραγμάτωση αυτής της ύπαρξης, κάθε εξαντικειμενικευτική αυτοαναφορά, παραδείγματος χάριν σε αποφάνσεις του πρώτου προσώπου, να είναι όχι μόνον άχρηστη αλλά και δίχως νόημα.̂ ^ Με το σώμα συνδέεται το κατευθυντήριο νόημα του κέντρου και της περιφέρειας, του ιδίου και του ξένου. Η ενσάρκωση του προσώπου στο σώμα δεν επιτρέπει απλώς τη διάκριση ανάμεσα σε ενερ-γητικό και παθητικό, επίδραση και γεγονός, κατασκευή και εύρεση. Επιβάλλει μια διαφοροποίηση μεταξύ ενεργει-ών τις οποίες αποδίδουμε στους εαυτούς μας ή σε άλλους. Η σωματική ύπαρξη όμως επιτρέπει αυτές τις διακρίσεις οπτικής μόνον υπό τον όρο ότι το πρόσωπο ταυτίζεται με το σώμα του. Και φαίνεται ότι, για να μπορεί το πρόσωπο να νιώθει ένα με το σώμα του, θα πρέπει το τελευταίο να βιωθεί ως αυτοφυές, ως η συνέχιση της οργανικής, αυτοα-νανεούμενης ζωής, μέσα από την οποία έχει γεννηθεί το πρόσωπο.

Η δική μας ελευθερία βιώνεται με αναφορά σε κάτι εκ φύσεως ανέλεγκτο. Το πρόσωπο γνωρίζει τον εαυτό του.

49. Ε. Tugendhat, Selbstbewusstsein und Selbstbestimmung [Αυ-τοσυνείδηση και αυτοκαθορίσμός]^ Φρανκφούρτη (Μάιν), 1979, σ. 68 κ.εξ. Β. Mauersberg, Der lange Abschied von der Bewusstseinsphi-losophie [O μακρός αποχαιρετισμός από τη Φιλοσοφία της Συνείδη-σης], Φρανκφούρτη (Μάιν), 2000.

Page 110: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

ανεξάρτητα από την περατότητά του, ως μη παρακάμψιμη πηγή των δικών του δράσεων και αξιώσεων. Χρειάζεται όμως άραγε για τον λόγο αυτό να αναγάγει τη δική του προέλευση σε μια μη υποκείμενη σε έλεγχο απαρχή, δη-λαδή σε μιαν αφετηρία η οποία τότε μόνο δεν προδικάζει την ελευθερία του, όταν -όμοια όπως ο Θεός ή η Φύση-δεν υπόκειται στον έλεγχο άλλων προσώπων; Η φυσικότη-τα της γέννησης πληροί επίσης τον εννοιολογικά απαραί-τητο ρόλο μιας τέτοιας ανέλεγκτης αφετηρίας. Η φιλοσο-φία σπανίως έθεσε στο επίκεντρο αυτή την αλληλουχία. Στις εξαιρέσεις ανήκει η Hannah Arendt, που στο πλαίσιο της θεωρίας της περί δράσης εισάγει την έννοια της ((γεν-νητικότητας».

Ξεκινά από την παρατήρηση ότι με τη γέννηση ενός παιδιού δεν αρχίζει μόνο μια άλλη αλλά και μια καινούρια βιοϊστορία. Συνδέει την εμφατική αυτή αρχή της ανθρώπι-νης ζωής με την αυτοκατανόηση δρώντων υποκειμένων, σύμφωνα με την οποία αυτά μπορούν να πραγματοποιή-σουν μια ((νέα αρχή» με βάση την ελεύθερη βούλησή τους. Στην Arendt η βιβλική επαγγελία ((Έγεννήθη ήμίν παι-δίον» εξακολουθεί να ρίχνει μιαν εσχατολογική ανταύγεια σε κάθε γέννηση, με την οποία συνδέεται η ελπίδα ότι κά-τι εντελώς άλλο θα σπάσει την αλυσίδα της αιώνιας επι-στροφής. Το συγκινημένο βλέμμα όσων περιβάλλουν με περιέργεια την έλευση του νεογέννητου προδίδει την ((προσδοκία του απροσδόκητου». Πάνω σε τούτη την αόρι-στη ελπίδα για το καινούριο θα πρέπει να συντριβεί η εξουσία του παρελθόντος επί του μέλλοντος. Με τον όρο της γεννητικότητας η Arendt υψώνει μια γέφυρα από την απαρχή τού όντος προς τη συνείδηση του ενήλικου υποκει-μένου, ώστε να μπορεί να ορίζει αυτό το ίδιο την έναρξη νέων αλληλουχιών δράσης: ((Η καινούρια αρχή, που έρχε-ται στον κόσμο με κάθε γέννηση, μπορεί να αποκτήσει

Page 111: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

ισχύ στον κόσμο μόνο για τον λόγο ότι αναγνωρίζεται στον νεοαφιχθέντα η ικανότητα να κάνει ο ίδιος μια νέα αρχή, δηλαδή να δράσει. Στην έννοια της πρωτοβουλίας* -το να θέτει κανείς μια πρώτη αρχή- κρύβεται ένα στοιχείο δρα-στηριοποίησης σε όλες τις ανθρώπινες δράσεις, κι αυτό δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι οι δραστηριότητες αυτές ασκούνται ακριβώς από όντα που ήρθαν στον κόσμο μέσω της γέννησης και τελούν υπό τον όρο της γεννητικότη-τας.»^^

Καθώς δρουν οι άνθρωποι αισθάνονται ελεύθεροι να ξε-κινήσουν κάτι καινούριο, γιατί η γέννηση, σαν υδάτινο όριο ανάμεσα σε φύση και πολιτισμό, δηλώνει ήδη μια καινού-ρια αρχή.̂ ^ Τη νύξη αυτή την καταλαβαίνω ως εξής: με τη γέννηση ξεκινά μια διαφοροποίηση ανάμεσα στο πεπρωμέ-νο του εκκοινωνισμού ενός προσώπου και στο φυσικό πε-πρωμένο του οργανισμού του. Μόνον η αναγωγή στη δια-φορά αυτή ανάμεσα σε φύση και πολιτισμό, ανάμεσα σε ανέλεγκτες απαρχές και στην πλαστικότητα ιστορικών πρακτικών, επιτρέπει στον δρώντα τις επιτελεστικές αυτο-αποδόσεις, δίχως τις οποίες δε θα μπορούσε να εννοεί εαυ-τόν ως πρωταρχικό υπεύθυνο των ενεργειών και των αξιώ-σεών του. Γιατί το να είναι ένα πρόσωπο ο εαυτός του απαιτεί ένα σημείο αναφοράς πέραν των δεσμών της πα-ράδοσης και των διαδραστικών αλληλουχιών μιας μορφω-τικής διαδικασίας, στο πλαίσιο της οποίας διαμορφώνεται για πρώτη φορά με βιοϊστορικούς όρους η προσωπική ταυ-τότητα.

Σίγουρα το πρόσωπο τότε μόνον μπορεί να δει τον εαυ-τό του ως αυτουργό καταλογιστέων ενεργειών και ως πη-

* Initiative στο πρωτότυπο. (Σ.τ.μ..) 50. Η. Arendt (1959), σ. 15 κ.εξ. 51. Στο ίδιο, σ. 243, πρβλ. επίσης σ. 164 κ.εξ.

Page 112: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

γή αυθεντικών απαιτήσεων, όταν υποθέτει τη συνέχεια ενός εαυτού που διαμέσου της βιοϊστορίας παραμένει ο ίδιος με τον εαυτό του. Δίχως την προεικασία αυτή δεν θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε αναστοχαστικά το πεπρω-μένο του εκκοινωνισμού μας και να διαμορφώσουμε μιαν αναθεωρητική αυτοκατανόηση. Η ενεργός συνείδηση του ότι είναι κανείς αυτουργός των δικών του δράσεων και αξιώσεων, είναι συνυφασμένη με τη διαίσθηση ότι είναι προορισμένος να ιδιοποιείται κριτικά τη βιοϊστορία του. Ένα πρόσωπο όμως που θα αποτελούσε αποκλειστικά το προϊόν ενός καθορίζοντος πεπρωμένου εκκοινωνισμού, το οποίο απλώς θα το υφίστατο παθητικά, θα ξεγλιστρούσε από «τον εαυτό» του μέσα στον ρου των εχόντων παιδευ-τική επίδραση συσχετισμών, σχέσεων και σπουδαιοτήτων. Η συνέχιση του να είμαστε ο εαυτός μας καθίσταται δυ-νατή μέσα στις μεταβολές της βιοϊστορίας μόνο για τον λό-γο ότι μπορούμε να στερεώσουμε τη διαφορά ανάμεσα σε ό,τι είμαστε και σε ό,τι συμβαίνει μ' εμάς πάνω σε μιαν εν-σώματη ύπαρξη που συνεχίζει ένα φυσικό πεπρωμένο το οποίο ανάγεται σε ένα στάδιο προγενέστερο της διαδικα-σίας εκκοινωνισμού. Ο ανέλεγκτος χαρακτήρας του κατά κάποιον τρόπο προπροηγούμενου πεπρωμένου της φύσης είναι ουσιώδης για τη συνείδηση ελευθερίας, ισχύει όμως άραγε το ίδιο και για τη δυνατότητα να είναι κανείς ο εαυ-τός του ως τέτοια;

Από την υποβλητική περιγραφή της Hannah Arendt δεν προκύπτει κιόλας ότι οι ανώνυμες αλληλουχίες δράσε-ων, που διατρέχουν τον γενετικά επεξεργασμένο οργανι-σμό, απαξιώνουν αναγκαστικά το δικό μας σώμα ως βάση καταλογισμού τού να είμαστε ο εαυτός μας. Άραγε, άπαξ και εμφιλοχωρήσουν στο γενετικό πρόγραμμα του δικού μας οργανισμού αναγνωρίσιμες ξένες προθέσεις, παύει πλέ-ον η γέννηση να σηματοδοτεί μιαν αρχή που θα μπορούσε

Page 113: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

να παράσχει στο δρων υποκείμενο τη συνείδηση ότι θα ή-ταν δυνατό κάθε στιγμή να πραγματοποιήσει το ίδιο μιαν αρχή; Σίγουρα όποιος συναντά ιζήματα ξένων προθέσεων στον πρωταρχικό σχηματισμό του οργανισμού του θα πρέ-πει να πάρει μια θέση απέναντι σ' αυτά. Το προγραμματι-σμένο άτομο δεν μπορεί να νοήσει τη διατρέχουσα το τρο-ποποιημένο γονιδίωμα πρόθεση του προγραμματιστή ως φυσικό γεγονός, ως μια τυχαία συνθήκη που περιορίζει το πεδίο δράσης του. Αντίθετα, με την πρόθεσή του ο προ-γραμματιστής επεμβαίνει ως συμπαίκτης σε μια διάδραση, χωρίς να εμφανίζεται ως αντίπαλος παίκτης εντός του πε-δίου δράσης του προγραμματισμένου. Σε τι συνίσταται ό-μως ο ηθικά αμφιλεγόμενος χαρακτήρας της ιδιότυπης αδυ-νατότητας να προσβληθεί η πρόθεση ενός ομότιμου άλλου, που μέσω της γενετικής τροποποίησης επεμβαίνει στη βι-οϊστορία;

VL Τα ηθίχά όρια της ευγονικής

Σε φιλελεύθερες κοινωνίες κάθε πολίτης έχει εξίσου το δι-καίωμα να επιδιώκει την πραγματοποίηση των ατομικών του σχεδίων ζωής «ανάλογα με τις δυνάμεις του». Αυτό το εθικό περιθώριο ελευθερίας, που μας επιτρέπει να επιτύ-χουμε το καλύτερο δυνατό μέσα από μια ζωή η οποία εί-ναι δυνατό να αποτύχει, προσδιορίζεται και από γενετικά καθορισμένες ικανότητες, προδιαθέσεις και ιδιότητες που τελούν υπό τη συνθήκη της γενετικής. Ως προς την εθική ελευθερία να διάγει κανείς τον βίο του υπό οργανικές αφε-τηριακές συνθήκες τις οποίες δεν έχει επιλέξει ο ίδιος, το προγραμματισμένο πρόσωπο βρίσκεται καταρχάς στην ίδια κατάσταση στην οποία βρίσκεται και το φυσιολογικά γεν-νημένο πρόσωπο. Ωστόσο, ένας ευγονικός προγραμματι-

Page 114: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

σμός επιθυμητών ιδιοτήτων και προδιαθέσεων γεννά ηθι-κούς ενδοιασμούς όταν καθηλώνει το θιγόμενο πρόσωπο σ' ένα καθορισμένο σχέδιο ζωής, όταν εν πάση περιπτώσει το περιορίζει ειδικά ως προς την ελευθερία επιλογής μιας δι-κής του ζωής. Φυσικά, το παιδί που μεγαλώνει μπορεί να ιδιοποιηθεί την «ξένη» πρόθεση, την οποία κάποιοι προ-νοητικοί γονείς συνέδεσαν πριν από τη γέννηση με μια προδιάθεση προς συγκεκριμένες δεξιότητες, με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να ιδιοποιηθεί π.χ. και την επαγγελμα-τική παράδοση της οικογενειακής στέγης. Το αν τώρα το παιδί, καθώς μεγαλώνει, θα ανταποκριθεί στις προσδοκίες φιλόδοξων γονέων να επιτύχει κάτι με το μαθηματικό ή μουσικό ταλέντο του, αναστοχαζόμενο τον πυκνό ιστό τής οικιακής κοινωνικοποίησης ή αναμετρώμενο μ' ένα γενετι-κό πρόγραμμα, δεν συνιστά ουσιώδη διαφορά από τη στιγ-μή που το εμπλεκόμενο πρόσωπο μετατρέπει τις προσδο-κίες αυτές σε δικές του φιλοδοξίες και αντιλαμβάνεται το χαρακτηριστικό αναγνωρίσιμο ταλέντο του ως ευκαιρία και υποχρέωση για να μοχθήσει ο ίδιος.

Όταν «ιδιοποιείται» κανείς μια πρόθεση με τέτοιον τρό-πο, δεν μπορεί να εμφανιστεί το φαινόμενο της αποξένω-σης από τη δική του ψυχοσωματική ύπαρξη και κατ' αντι-στοιχίαν ένας περιορισμός της εθικής ελευθερίας να διάγει τον «δικό του» βίο. Από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τη δυνατότητα περιπτώσεων ασυμφωνίας, εφόσον δεν επιτρέπεται να είμαστε σίγουροι ότι είναι εγ-γυημένη μια εναρμόνιση των δικών μας προθέσεων με τις ξένες. Συγκεκριμένα, σε περιπτώσεις ασύμφωνων προθέσε-ων γίνεται ορατή η διαφοροποίηση ανάμεσα σε φυσικό και κοινωνικοποιητικό πεπρωμένο από μια ηθικά σημαντική σκοπιά.̂ ^ Διαδικασίες εκκοινωνισμού επιτελούνται μόνο μέ-

52. Buchanan et al. (2000), σ. 177 κ.εξ.: «Kat αν ακόμη ένα άτομο

Page 115: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

σω επικοινωνιακής δράσης και αναπτύσσουν τη διαπλαστι-κή τους ισχύ μέσα στο πλαίσιο διαδικασιών συνεννόησης και αποφάσεων που, από πλευράς των ενήλικων προσώπων αναφοράς, είναι συνδεδεμένες με εσωτερικούς λόγους ακό-μη και όταν το ίδιο το παιδί, σε δεδομένο στάδιο της νοη-τικής του ανάπτυξης, δεν έχει αποκτήσει ακόμη πρόσβαση στον αχώρο των έλλογων επιχειρημάτων». Η διαδραστική δομή εκπαιδευτικών διαδικασιών, κατά τις οποίες το παι-δί παίρνει πάντοτε τον ρόλο ενός δεύτερου προσώπου, κα-θιστούν τις διαμορφωτικές τού χαρακτήρα προσδοκίες των γονέων κατά βάση «αμφισβητήσιμες». Επειδή και μια ψυ-χικά καθηλωτική «επιτροπεία» των παιδιών μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσα στο πλαίσιο των έλλογων επι-χειρημάτων, τα παιδιά μεγαλώνοντας διατηρούν κατά βά-ση μιαν ευκαιρία να απαντήσουν και να απελευθερωθούν ανα-δραστικά από α υ τ ή ν Μ π ο ρ ο ύ ν να εξισορροπήσουν αναδρομικά την ασυμμετρία των παιδικών εξαρτήσεων και, διά της οδού μιας κριτικής επεξεργασίας της γέννησης, να ελευθερωθούν από περιοριστικές της ελευθερίας διαδικα-σίες εκκοινωνισμού. Ακόμη και νευρωτικές εμμονές μπο-ρούν να ξεπεραστούν με τη βοήθεια της ανάλυσης, μέσω της κοπιώδους απόκτησης επιγνώσεων.

δεν είναι περισσότερο εγκλωβισμένο από τις επιπτώσεις μιας γονικής επιλογής από ό,τι θα ήταν σε περίπτωση της μη τροποποιημένης φύσης, οι πιο πολλοί από εμάς θα αντιμετωπίζαμε διαφορετικά την αποδοχή των αποτελεσμάτων μιας φυσικής "κλήρωσης" έναντι των επιβεβλημέ-νων αξιών των γονέων μας. Η ένταση του αισθήματος εγκλωβισμού μπο-ρεί σαφώς να διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο.» Κατά περίεργο τρόπο οι συγγραφείς αντιπαραθέτουν το επιχείρημα αυτό μόνον εναντίον αυτού που αποκαλούν ((communitarian eugenics», όχι εναντίον της υποστηρι-ζόμενης από αυτούς πρακτικής μιας εν γένει φιλελεύθερης ευγονικής.

53. Πρβλ. πιο πάνω τις παραπομπές στον Kierkegaard ως τον πρώ-το νεωτερικό φιλόσοφο του έθους.

Page 116: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

Αυτή ακριβώς η ευκαιρία απουσιάζει στην περίπτωση ενός γενετικού προκαθορισμού τον οποίο πραγματοποίησαν οι γονείς με βάση τις δικές τους προτιμήσεις. Μια γενετι-κή επέμβαση δεν παρέχει το επικοινωνιακό περιθώριο, εντός του οποίου μπορεί κανείς να απευθυνθεί στο σχεδια-ζόμενο παιδί όπως σ' ένα δεύτερο πρόσωπο, και να το εντάξει σε μια διαδικασία συνεννόησης. Από την οπτική του παιδιού που μεγαλώνει, ένας εργαλειακός καθορισμός δεν είναι δυνατό να αναθεωρηθεί διά της οδού της ακριτι-κής ιδιοποίησης», όπως τούτο συμβαίνει με μια παθογόνο διαδικασία εκκοινωνισμού. Δεν παρέχει στον έφηβο που επανεκτιμά αναδρομικά την προγεννητική επέμβαση τη δυνατότητα μιας αναθεωρητικής μαθησιακής διαδικασίας. Η εριστική αναμέτρηση με τη γενετικά προκαθορισμένη πρόθεση ενός τρίτου προσώπου είναι αδιέξοδη. Το γενετι-κό πρόγραμμα είναι βουβό γεγονός στο οποίο κατά μίαν ορισμένη έννοια δεν μπορεί κανείς να απαντήσει* διότι όποιος ερίζει με γενετικά προδιαμορφωμένες προθέσεις, δεν μπορεί να συμπεριφερθεί απέναντι στα ταλέντα του (και τις υστερήσεις του) με τρόπο που να οδηγεί στην ανα-θεώρηση της αυτοκατανόησής του και να του επιτρέπει να βρει μια παραγωγική απάντηση στην αφετηριακή του κα-τάσταση, όπως θα μπορούσε να το πράξει ένα με φυσικό τρόπο γεννημένο πρόσωπο στην πορεία μιας αναστοχαστι-κά ιδιοποιημένης βιοϊστορίας, την οποία ηθελημένα συνέ-χισε. Παρεμπιπτόντως, η κατάσταση αυτή μοιάζει μ' εκεί-νη ν του κλώνου, που του στερούν τη δυνατότητα ενός απα-ραχάρακτα δικού του μέλλοντος μέσω της διαμορφωτικής θεώρησης του προσώπου και της βιοϊστορίας ενός ετερο-χρονισμένου ((διδύμου».̂ ^

54. Πρβλ. το επιχείρημα του Hans Jonas στου ιδίου (1985), σ. 190-193. Σχετικά Κ. Braun, Menschenwürde und Biomedizin [Ανθρώπινη

Page 117: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

Βελτιωτικές ευγονικές επεμβάσεις βλάπτουν την εθική ελευθερία, στον βαθμό που εγκλωβίζουν το εμπλεκόμενο πρόσωπο σε προθέσεις τρίτων που έχουν απορριφθεί αλλά είναι αμετάκλητες, εμποδίζοντάς το έτσι να κατανοήσει απροκατάληπτα τον εαυτό του ως τον ενιαίο δημιουργό τής δικής του ζωής. Είναι ίσως ευκολότερο να ταυτίζεται κα-νείς με ικανότητες και δεξιότητες από ό,τι με προδιαθέσεις ή ακόμα και ιδιότητες αλλά για την ψυχική απήχηση στο εμπλεκόμενο πρόσωπο μετρά μονάχα η πρόθεση, η οποία είχε συνδεθεί με το σχέδιο του προγραμματισμού. Μόνο στην αρνητική περίπτωση της αποτροπής ακραίων και πο-λύ γενικευμένων δεινών μπορεί να υποθέσει κανείς δικαιο-λογημένα ότι το εμπλεκόμενο πρόσωπο θα παρείχε τη συ-ναίνεσή του στην ευγονική στοχοθεσία.

Βέβαια μια φιλελεύθερη ευγονική δεν θα αφορούσε μο-νάχα την ανεμπόδιστη δυνατότητα του προγραμματισμένου προσώπου να είναι ο εαυτός του. Μια τέτοια πρακτική θα γεννούσε ταυτόχρονα μια διαπροσωπική σχέση, για την

αξιοπρέπεια χαι βίοϊατρίχή], Φρανκφούρτη (Μάιν) 2000, σ. 162-179. Οι Buchanan et. al. (2000) σέβονται βέβαια ατο δικαίωμα του παιδιού σ' ένα ανοιχτό μέλλον» (το οποίο προώθησε ο Joel Feinberg σε μια δια-φορετική αλληλουχία: «The Child's Right to an open Future», σε W. Aiken, H. LaFollette (Eds.), Whose Child? Childrens Rights, Parental Authority, and State Power, Totowa, NJ, 1980). Είναι όμως της γνώμης ότι το δικαίωμα αυτό θα μπορούσε να παραβιαστεί μέσω του μοντέλου του προδρόμου ενός χρονικά μετατοπισμένου διδύμου μό-νον υπό τις -εσφαλμένες- προκείμενες του γενετικού ντετερμινισμού. Πα-ραβλέπουν ότι εδώ, όπως και στην περίπτωση της βελτιωτικής ευγονι-κής πράξης γενικότερα, μετρά κυρίως η πρόθεση με την οποία πραγ-ματοποιείται μια γενετική επέμβαση. Όπως γνωρίζει το εμπλεκόμενο πρόσωπο, η χειραγώγηση επιχειρείται με αποκλειστική πρόθεση τον επηρεασμό της φαινοτυπικής διαμόρφωσης ενός συγκεκριμένου γενετι-κού προγράμματος, και τούτο βέβαια υπό την προϋπόθεση ότι θα έχουν δοκιμαστεί επιτυχώς οι απαραίτητες για τον σκοπό αυτό τεχνολογίες.

Page 118: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

οποία δεν υπάρχει προηγούμενο. Με την αμετάκλητη από-φαση την οποία λαμβάνει ένα πρόσωπο σχετικά με την επιθυμητή γονιδιακή σύσταση ενός άλλου προσώπου, δημι-ουργείται ανάμεσά τους ένας τύπος σχέσης ο οποίος θέτει εν αμφιβόλω μιαν αυτονόητη μέχρι σήμερα προϋπόθεση της ηθικής αυτοκατανόησης προσώπων που δρουν και κρί-νουν αυτόνομα. Μια οικουμενιστική δικαιική και ηθική κα-τανόηση εκκινεί από την αφετηρία ότι δεν υπάρχει κατ' αρχήν εμπόδιο σε μιαν εξισωτική τάξη διαπροσωπικών σχέσεων. Φυσικά, οι κοινωνίες μας έχουν σφραγιστεί από εκδηλωμένη καθώς και από δομική βία. Είναι διαποτισμέ-νες από τη μικροεξουσία αποσιωπημένων καταστολών, εί-ναι παραμορφωμένες από δεσποτική καταπίεση, πολιτική στέρηση δικαιωμάτων, κοινωνική αποδυνάμωση και οικο-νομική εκμετάλλευση. Δεν θα μπορούσαμε να εξεγειρόμα-στε ενάντια σ' όλα αυτά εάν δεν γνωρίζαμε ότι οι επαί-σχυντες αυτές συνθήκες θα μπορούσαν να είναι XL αλλιώς. Η πεποίθηση ότι όλα τα πρόσωπα αποκτούν το ίδιο κανο-νιστικό status και οφείλουν προς αλλήλους αμοιβαία-συμ-μετρική αναγνώριση, προκύπτει από τον κατά βάση αντι-στρέψιμο χαρακτήρα των διανθρώπινων σχέσεων. Κανείς δεν επιτρέπεται να εξαρτάται από τον άλλο με τρόπο κατ' αρχήν μη αντιστρέψιμο. Με τον γενετικό προγραμματισμό δημιουργείται ωστόσο μια ασύμμετρη από πολλές απόψεις σχέση, ένας ιδιότυπος πατερναλισμός.

Διαφορετικά απ' ό,τι συμβαίνει με την κοινωνική εξάρ-τηση της σχέσης γονέων-παιδιών, που στον κύκλο των γε-νεών καταλύεται κάθε φορά με την ενηλικίωση των παι-διών, μη αντιστρέψιμη είναι σίγουρα και η γενεαλογική εξάρτηση των παιδιών από τους γονείς. Οι γονείς γεννούν τα παιδιά τους, όχι τα παιδιά τους γονείς τους. Η εξάρτη-ση όμως αυτή δεν αφορά το ούτως-είναι των παιδιών, δη-λαδή έναν οποιονδήποτε ποιοτικό καθορισμό της μελλοντι-

Page 119: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

κής ζωής τους, αλλά μονάχα την ύπαρξή τους, στην οποία η επίρριψη ευθυνών παραμένει αξιοσημείωτα αφηρημένη. Βέβαια σε σύγκριση με την κοινωνική, η γενετική εξάρτη-ση του προγραμματισμένου από τον σχεδιαστή του κορυ-φώνεται σε μια μοναδική ενέργεια στην οποία είναι δυνατόν να καταλογιστούν ευθύνες. Στο πλαίσιο όμως μιας ευγονι-κής πρακτικής τέτοιες ενέργειες -τόσο πράξεις όσο και πα-ραλείψεις- θεμελιώνουν μια κοινωνική σχέση που αίρει τη συνήθη «αμοιβαιότητα μεταξύ ισότιμων».̂ ^ Ο σχεδιαστής του προγράμματος έχει κατά τρόπο μονόπλευρο υπό τον έλεγχό του τις γενετικές καταβολές ενός άλλου, δίχως αι-τιολογημένη προεξόφληση της συναίνεσης, και τις χρησιμο-ποιεί με την πατερναλιστική πρόθεση να θέσει βάσεις ση-μαντικές για τη βιοϊστορία του εξαρτώμενου. Ο τελευταίος μπορεί να ερμηνεύσει, όχι όμως να αναθεωρήσει ή να ακυ-ρώσει την πρόθεση αυτή. Οι συνέπειες είναι μη αντιστρέ-ψιμες, καθώς η πατερναλιστική πρόθεση αποτυπώνεται σ' ένα αφοπλιστικό γενετικό πρόγραμμα και όχι σε μιαν επι-κοινωνιακά διαμεσολαβημένη κοινωνικοποιητική πρακτική που να μπορεί ο «γόνος» να την επεξεργαστεί.

Το μη αντιστρέψιμο των συνεπειών γενετικών χειραγω-γήσεων που επιχειρήθηκαν μονόπλευρα υποδεικνύει μια προβληματική ευθύνη για όποιον επιτρέπει στον εαυτό του μια τέτοιαν απόφαση. Σημαίνει όμως άραγε per se αναγ-καστικά περιορισμό της ηθικής αυτονομίας του εμπλεκό-μενου προσώπου; Όλα τα πρόσωπα, και όσα γεννήθηκαν με φυσικό τρόπο, εξαρτώνται με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο από το γενετικό τους πρόγραμμα. Η εξάρτηση από

55. Πρβλ. τLς τρεις ανταπαντήσεις μου J. Habermas, Die post-nationale Konstellation [Ο μεταεθνικός αστερισμός], Φρανκφούρτη (Μάιν) 1989, σ. 243-256. Για την ελληνική έκδοση βλ. σ. 62, υποσ. αρ. 17.

Page 120: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

ένα εκ προθέσεως καθορισμένο γενετικό πρόγραμμα καθί-σταται για έναν άλλο λόγο σημαντική για την ηθική αυ-τοκατανόηση του προγραμματισμένου προσώπου. Το πρό-σωπο αυτό στερείται κατ' αρχήν τη δυνατότητα ν' ανταλ-λάξει ρόλους με τους προγραμματιστές του. Για να το δια-τυπώσουμε με αιχμηρότερο τρόπο, το προϊόν δεν μπορεί απ' τη δική του πλευρά να σχεδιάσει ένα ντιζάιν για τον σχεδιαστή. Εδώ ο προγραμματισμός δεν μας ενδιαφέρει υπό το πρίσμα τού αν περιορίζει τη δυνατότητα κάποιου να είναι ο εαυτός του και την εθική ελευθερία ενός άλλου, αλ-λά υπό την έποψη του αν και με ποιον τρόπο εμποδίζει εν-δεχομένως μια συμμετρική σχέση ανάμεσα στον προγραμ-ματιστή και στο κατ' αυτόν τον τρόπο «σχεδιασμένο» προϊόν. Ο ευγονικός προγραμματισμός παγιώνει μιαν εξάρ-τηση ανάμεσα σε πρόσωπα τα οποία γνωρίζουν ότι απο-κλείεται κατ' αρχήν να αλλάξουν τις κοινωνικές τους θέ-σεις. Μια τέτοια όμως κοινωνική εξάρτηση, που δεν είναι αντιστρέψιμη καθώς στηρίζεται σε απόδοση ευθυνών, απο-τελεί ξένο σώμα στις αμοιβαία-συμμετρικές σχέσεις ανα-γνώρισης μιας ηθικής και δικαιικής κοινότητας ελεύθερων και ίσων προσώπων.

Σε κοινωνικές διαδράσεις συναντούσαμε μέχρι τώρα μό-νο γεννημένα, όχι πεπόιημένα πρόσωπα. Στο βιοπολιτικό μέλλον, το οποίο με εξαιρετικά παραστατικό τρόπο περι-γράφουν οι φιλελεύθεροι ευγονιστές, στην οριζόντια αυτή συνάφεια θα επικαθόταν μια διαγενεακή αλληλουχία δρά-σεων και επικοινωνίας, που διατρέχει κάθετα το εμπρόθε-τα τροποποιημένο γονιδίωμα των επιγόνων.

Θα μπορούσε λοιπόν να φτάσει να σκεφτεί κανείς ότι ακριβώς η δημοκρατικά συντεταγμένη πολιτεία προσφέρει το κατάλληλο πλαίσιο και τα μέσα για να επιχειρηθεί, μέ-σω μιας δικαιικής θεσμοποίησης της διαδικασίας, η εξι-σορρόπηση της μεταξύ των γενεών ελλείπουσας αμοιβαιό-

Page 121: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τητας και η αποκατάσταση της διαταραγμένης συμμετρίας στο επίπεδο μιας γενικευτικής ρύθμισης. Δεν θα μπορούσε άραγε μια τέτοια ρύθμιση, θεμελιωμένη στην ευρύτητα ενός εθικοπολιτικού σχηματισμού βούλησης, να ελαφρώσει τους γονείς από την προβληματική ευθύνη μιας ατομικής απόφασης που ελήφθη μόνο με βάση δικές τους προτιμή-σεις; Δεν θα μπορούσε η νομιμότητα μιας γενικής δημο-κρατικής βούλησης να απαλλάξει από τον ψόγο του πα-τερναλισμού τους γονείς που διαμορφώνουν το γενετικό πε-πρωμένο των παιδιών τους σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους, και να ξαναδώσει στα εμπλεκόμενα πρόσωπα ένα κα-θεστώς ισοτιμίας; Γιατί τότε δεν θα χρειαζόταν να αντιμε-τωπίζουν πλέον τον εαυτό τους αποκλειστικά και μόνον ως εξαρτημένο, από τη στιγμή που ως δημοκρατικοί συν-δη-μιουργοί μιας νομικής ρύθμισης θα συμπεριλαμβάνονταν σε μια συναίνεση η οποία υπερβαίνει τις γενεές και η οποία, στο υψηλότερο επίπεδο της γενικής βούλησης, θα ήρε την αθεράπευτη στη μεμονωμένη περίπτωση ασυμμετρία.

Το νοητικό πείραμα δείχνει, ωστόσο, γιατί το επιδιορ-θωτικό αυτό εγχείρημα είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Η απαραίτητη πολιτική συναίνεση θα ήταν είτε πολύ ισχυ-ρή είτε πολύ αδύναμη. Πολύ ισχυρή, γιατί ένας δεσμευτι-κός καθορισμός συλλογικών στόχων, που θα έφταναν πέ-ραν της συναινετικής κατάδειξης κάποιων δεινών, θα επε-νέβαινε κατά παράβαση του Συντάγματος στην ιδιωτική αυτονομία των πολιτών. Πολύ αδύναμη, γιατί η απλή άδεια χρήσης ευγονικών μεθόδων δεν θα μπορούσε να ελα-φρώσει τους γονείς από την ηθική ευθύνη για την σε ύψι-στο βαθμό προσωπική επιλογή ευγονικών στόχων, καθώς δεν μπορεί να αποκλειστεί η προβληματική συνέπεια ενός περιορισμού της εθικής ελευθερίας. Πρακτικές της βελτιω-τικής ευγονικής δεν μπορούν με νόμιμο τρόπο να ακανονι-κοποιηθούν» στο πλαίσιο μιας δημοκρατικά συντεταγμένης

Page 122: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

πλουραλιστικής κοινωνίας, που αναγνωρίζει σε κάθε πολί-τη ίσα δικαιώματα ως προς έναν αυτόνομο τρόπο διαβίω-σης, καθώς η επιλογή επιθυμητών προδιαθέσεων δεν μπο-ρεί να απεμπλακεί a priori από την προεξόφληση συγκε-κριμένων βιοτικών σχεδίων.

ν ΐ ΐ . Σκαπανείς μιας αυτοεργαλειοποίησης του είδους;

Ποιες είναι οι συνέπειες της ανάλυσης αυτής για μια απο-τίμηση της παροντικής διαμάχης για την έρευνα σε βλα-στοκύτταρα και για την ΠΕΔ; Προσπάθησα καταρχάς στο δεύτερο κεφάλαιο να εξηγήσω γιατί είναι απατηλή η ελπί-δα ότι η σύγκρουση αυτή θα μπορούσε να κριθεί με ένα και μοναδικό ατράνταχτο ηθικό επιχείρημα. Από φιλοσοφι-κή σκοπιά δεν είναι καθόλου αναγκαστικό να επεκτείνου-με το επιχείρημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στην αν-θρώπινη ζωή «εξαρχής». Από την άλλη πλευρά η νομική διάκριση ανάμεσα στην απόλυτη ισχύ της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του προσώπου και σε μια προστασία της ζω-ής του εμβρύου, της οποίας τα υπέρ και τα κατά είναι κατ' ουσίαν δυνατό να συγκριθούν με τα υπέρ και τα κατά άλ-λων εννόμων αγαθών, δεν ανοίγει σε καμιά περίπτωση τις πύλες για μιαν αδιέξοδη έριδα γύρω από εθικές συγκρού-σεις περί στόχων. Γιατί η αξιολόγηση της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής δεν αφορά ένα ααγαθό» μεταξύ πολλών, όπως έδειξα στο κεφάλαιο ΠΙ. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την ανθρώπινη ζωή πριν από τη γέννηση (ή τους ανθρώπους μετά θάνατον) άπτεται της αυτοκατα-νόησής μας ως όντων που ανήκουν σ' ένα είδος. Και με τούτη την αυτοκατανόηση που αφορά το έθος του ανθρώ-πινου είδους συνυφαίνονται στενά οι παραστάσεις που, ως ηθικά πρόσωπα, έχουμε για τον εαυτό μας. Ο τρόπος με

Page 123: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τον οποίο μεταχειριζόμαστε την προπροσωπική ανθρώπινη ζωή και οι αντιλήψεις μας γι' αυτήν συγκροτούν, ούτως ει-πείν, τα θεμέλια για ένα έθος του ανθρώπινου είδους που λειτουργεί ως σταθεροποιητικό περιβάλλον για την έλλογη ηθική των υποκειμένων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων -συγκροτούν δηλαδή ένα πλαίσιο ενσωμάτωσης που δεν επι~ τρέπεται να διαρραγεί, εάν δεν θέλουμε να βρεθεί σε ολι-σθηρό έδαφος η ίδια η ηθική.

Η εσωτερική αυτή αλληλουχία του έθους της προστα-σίας της ζωής με τον τρόπο με τον οποίο όλοι εμείς αυτο-κατανοούμαστε ως αυτόνομα και ίσα όντα, που αντλούν τον προσανατολισμό τους από ηθικά έλλογα επιχειρήματα, αναδεικνύεται ευκρινέστερα με φόντο τη δυνατότητα μιας φιλελεύθερης ευγονικής. Τα ηθικά έλλογα επιχειρήματα, που καθ' υπόθεση μπορούν να αντιταχθούν σε μια τέτοια πρακτική, ρίχνουν τη σκιά τους και στις πρακτικές εκεί-νες που προλειαίνουν απλώς το έδαφος για μια φιλελεύθε-ρη ευγονική. Θα πρέπει σήμερα ν' αναρωτηθούμε αν κά-ποιες επόμενες γενιές θα μπορέσουν ενδεχομένως να συμ-βιβαστούν με την ιδέα ότι δεν θα εννοούν πλέον τους εαυ-τούς τους ως ενιαίους δημιουργούς του τρόπου διαβίωσής τους -και ότι επίσης δεν θα καλούνται πλέον να λογοδο-τήσουν ως τέτοιοι. Θα συμβιβαστούν άραγε με μια διαπρο-σωπική σχέση που δεν συνάδει πλέον με τις εξισωτικές προϋποθέσεις της ηθικής και του δικαίου; Και δεν θα με-ταβαλλόταν τότε εν όλω η γραμματική μορφή του ηθικού γλωσσικού μας παιχνιδιού - η κατανόηση υποκειμένων ικανών για ομιλία και δράση ως όντων για τα οποία οι κα-νονιστικοί λόγοι έχουν σημασία; Τα επιχειρήματα που πα-ρουσίασα στα κεφάλαια IV έως VI ήθελαν να δείξουν πό-σο εύλογα είναι τα ερωτήματα αυτά που μας τίθενται ήδη σήμερα, εν αναμονή των περαιτέρω εξελίξεων της γενετι-κής τεχνολογίας. Είναι ανησυχητική η προοπτική μιας

Page 124: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

116 J Ü R G E N HABERMAS

πρακτικής επεμβάσεων γενετικής τεχνολογίας που τροπο-ποιούν χαρακτηριστικά, παραβιάζοντας τα όρια της κατ ουσίαν επικοινωνιακής σχέσης μεταξύ γιατρού και ασθε-νούς, γονέων και παιδιών, και υποσκάπτοντας με τον ευ-γονικό αυτομετασχηματισμό τις κανονιστικά δομημένες μορφές ζωής μας.

Αυτή η ανησυχία εξηγεί μιαν εντύπωση που μπορεί κα-νείς ν' αποκομίσει από τη βιοεθική διαμάχη καθώς επίσης και από εκείνην που διεξάγεται στο Ομοσπονδιακό Κοινο-βούλιο. Όποιος (όπως π.χ. οι βουλευτές του Κόμματος των Ελευθέρων Δημοκρατών) διεξάγει αυτόν τον διάλογο σαν να επρόκειτο για μια εντελώς συνηθισμένη στάθμιση των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων που παρουσιάζουν ανταγωνιστικά έννομα αγαθά, μοιάζει να βρίσκεται εκτός θέματος. Όχι ως εάν κάποιο υπαρξιακό απόλυτο τελούσε a priori εν δικαίω απέναντι σε εκτιμήσεις διαφερόντων. Όμως πολλοί από μας μοιάζει να ακολουθούν τη διαίσθη-ση ότι, ακόμη και στο πλέον πρώιμο στάδιο, δεν είναι επι-θυμητό το αντιστάθμισμα της ανθρώπινης ζωής με το δια-φέρον της διασφάλισης θέσεων εργασίας εντός της εθνικής επικράτειας, ούτε και με την επιθυμία για ένα υγιές παιδί ούτε καν με την (arguendo αποδεκτή) προοπτική νέων με-θόδων θεραπείας βαριών γενετικών ασθενειών. Τι μπορεί να αποτυπώνεται στη διαίσθηση αυτή, εάν θεωρήσουμε ως αφετηρία ότι η ανθρώπινη ζωή δεν προστατεύεται εξαρχής με τον ίδιο απόλυτο τρόπο όπως η ζωή των προσώπων;

Οι ενδοιασμοί απέναντι στην ΠΕΔ μπορούν να θεμελιω-θούν αμεσότερα απ' ό,τι οι συγκριτικά αρχαϊκές αναστολές εναντίον της αναλίσκουσας έμβρυα έρευνας. Δύο πράγματα μας αποτρέπουν ομού από μια νομιμοποίηση της ΠΕΔ: τό-σο η δημιουργία εμβρύων με επιφύλαξη όσο και το είδος της ίδιας της επιφύλαξης. Η δημιουργία μιας κατάστασης κατά την οποία εν ανάγκη απορρίπτουμε ένα άρρωστο έμ-

Page 125: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

βρυο είναι εξίσου αμφισβητήσιμη, όπως και η επιλογή σύμ-φωνα με μονομερώς καθορισμένα κριτήρια. Η επιλογή επι-χειρείται υποχρεωτικά μονομερώς και κατά τούτο εργαλει-ακά, γιατί δεν είναι δυνατό να προϋποθέσουμε μια προεξο-φλούμενη συναίνεση, που θα μπορούσε να ελεγχθεί, έστω εκ των υστέρων, με βάση τοποθετήσεις των θεραπευθέντων ασθενών, όπως στην περίπτωση των επεμβάσεων της θε-ραπευτικής γενετικής: εδώ δεν δημιουργείται καν πρόσω-πο. Ωστόσο, διαφορετικά από ό,τι στην περίπτωση της εμ-βρυϊκής έρευνας, μπορεί, στην περίπτωση αυτή, απέναντι στη δυνατότητα να απαιτήσει κανείς από ένα μελλοντικό πρόσωπο να υποστεί το ίδιο σοβαρές βλάβες, να βαρύνει μια ηθική στάθμιση.^^ Οι υποστηρικτές μιας ρύθμισης, που θα περιόριζε ενδεχομένως το επιτρεπτό της διαδικασίας σε λίγες, σαφώς ακραίες περιπτώσεις μονογονιδιακών κληρο-νομικών ασθενειών, μπορούν κατά της προστασίας τής ζωής να επικαλεστούν πρωτίστως^^ το μέσω της δικανικής υπεράσπισης αντιληπτό διαφέρον του μελλοντικά εμπλεκό-μενου προσώπου, προς αποτροπή μιας μελλοντικά αβάστα-χτα περιορισμένης ζωής.

Και τότε όμως παραμένει ανησυχητικό το γεγονός ότι

56. Όσο στο οπτικό πεδίο των υποστηρικτών της ΠΕΔ αιωρείται ως μοντέλο η ισχύουσα για αμβλώσεις ιατρική ένδειξη, δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους την αλλαγή οπτικής από τη βλαπτικότητα για τη μη-τέρα σε μια πιθανολογούμενη βλαπτικότητα για το παιδί.

57. Αν βέβαια παραβλέψει κανείς την εκ προθέσεως προκαλούμενη επιλογή, τότε μπορεί και σε αυτή τη διαδικασία να παίξει ρόλο ένας περαιτέρω παράγων, που στη διαφορετικής συγκρότησης περίπτωση της άμβλωσης καλύπτεται από το δικαίωμα αυτοκαθορισμού της γυναί-κας: το τι μπορεί ν' αξιώσει κανείς από τους γονείς. Ακόμη και υπό δυ-σμενείς περιστάσεις θα πρέπει αυτοί να εμπιστεύονται στον εαυτό τους τη γεμάτη απαιτήσεις ευθύνη για ένα παιδί με το οποίο θα μοιράζονται στο εξής τη ζωή τους.

Page 126: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

πραγματοποιούμε στη θέση άλλων μια πλούσια συνεπειών διάκριση ανάμεσα σε ζωή που αξίζει και σε ζωή που δεν αξίζει να τη ζήσουμε. Μήπως οι γονείς που αποφασίζουν να προχωρήσουν στη διαδικασία της επιλογής εν ονόματι της δικής τους επιθυμίας για την απόκτηση παιδιού απο-τυγχάνουν να υιοθετήσουν μια κλινική στάση προσανατολι-σμένη στον στόχο της θεραπείας; Ή μήπως πράγματι, αν και κατά τρόπο νοερό που δεν επιδέχεται επαλήθευση, συμ-περιφέρονται προς το αγέννητο παιδί όπως προς κάποιο δεύτερο πρόσωπο, θεωρώντας ότι και αυτό το ίδιο θα έλε-γε όχι σε μια ύπαρξη με συγκεκριμένους περιορισμούς; Κι εγώ ο ίδιος είμαι αβέβαιος. Και τότε όμως η αντίπαλη πλευρά θα εξακολουθούσε να έχει ισχυρά επιχειρήματα, στον βαθμό που παραπέμπει (όπως τελευταία ο Πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας) στις παρενέργειες των δυσμενών διακρίσεων και στις προβληματικές επιδράσεις εθισμού σε κάθε αξιολόγηση -ακόμη κι αν τούτη είναι πε-ριορισμένης εμβέλειας- ενός δήθεν επιβαρυμένου τρόπου ανθρώπινης ζωής.

Διαφορετική θα είναι η κατάσταση που θα προκύψει εάν η ανάπτυξη της γενετικής τεχνολογίας επιτρέψει κά-ποτε να συνοδεύεται η διάγνωση σοβαρών κληρονομικών επιβαρύνσεων από μια θεραπευτική γενετική επέμβαση, καθιστώντας έτσι περιττή την επιλογή. Με τον τρόπο αυ-τό θα είχε βεβαίως διαβεί κανείς το κατώφλι της αρνητι-κής ευγονικής. Θα μπορούσαν όμως πλέον να ισχύσουν οι προαναφερθέντες λόγοι υπέρ των γενετικά τροποποιητικών επεμβάσεων, των οποίων γίνεται ήδη σήμερα επίκληση υπέρ της ελευθερίας της ΠΕΔ, δίχως την ανάγκη στάθμι-σης ανάμεσα σε μιαν ανεπιθύμητη υστέρηση και στην προ-στασία της ζωής ενός «απορριφθέντος» εμβρύου. Μια (κα-τά προτίμηση σε σωματικά κύτταρα) επιχειρούμενη γονι-διακή τροποποίηση, που θα περιοριζόταν σε σαφώς θερα-

Page 127: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

πευτικούς σκοπούς, μπορεί να συγκριθεί με την καταπολέ-μηση επιδημιών και πανδημιών. Το βάθος επέμβασης των επιχειρησιακών μέσων δεν δικαιολογεί απόρριψη της θερα-πείας.

Πιο σύνθετη είναι η εξήγηση την οποία απαιτεί το αί-σθημα αποστροφής προς τη σκέψη ότι η αναλίσκουσα έμ-βρυα έρευνα εργαλειοποιεί την ανθρώπινη ζωή χάριν του οφέλους (και του κέρδους) που θα προκύψει από την εκ-πλήρωση των προσδοκιών μιας επιστημονικής προόδου, που δεν μπορεί καν να προγνωσθεί με ασφάλεια. Εδώ γί-νεται φανερή η στάση ότι «ένα έμβρυο, ακόμη κι όταν συλ-λαμβάνεται στον σωλήνα, είναι το μελλοντικό παιδί μελ-λοντικών γονιών και τίποτε παραπάνω. Δεν είναι διαθέσι-μο για άλλους σκοπούς» (Margot von Renesse). Στον βαθ-μό που η στάση αυτή υφίσταται ανεξάρτητα από οντολογι-κές πεποιθήσεις σχετικά με την έναρξη της προσωπικής ζωής, δεν δικαιολογείται με βάση μια μεταφυσικά εννοού-μενη ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ως εξίσου ασθενές ελέγχεται ωστόσο και το ηθικό επιχείρημα, το οποίο χρησιμοποίησα εναντίον της φιλελεύθερης ευγονικής, έστω και κατά έμ-μεσο τρόπο. Ασφαλώς το αίσθημα ότι δεν μπορούμε να ερ-γαλειοποιούμε το έμβρυο ως πράγμα για την εξυπηρέτηση οποιωνδήποτε άλλων σκοπών, αποτυπώνεται στην απαίτη-ση να το μεταχειριζόμαστε σαν να ήταν ένα δεύτερο πρό-σωπο^ προεξοφλώντας τον προορισμό του σαν ένα πρόσω-πο, που θα μπορούσε να τοποθετηθεί με συγκεκριμένο τρό-πο προς τη μεταχείριση αυτή, εάν γεννιόταν. Όμως ο κα-θαρά πειραματικός ή «αναλίσκων» χειρισμός στο ερευνητι-κό εργαστήριο δεν στοχεύει καν σε γέννηση. Αλλά τότε με ποιαν έννοια θα μπορούσε να «αποτύχει» η κλινική στάση απέναντι σε ένα πλάσμα, του οποίου η συγκατάθεση, που πρέπει να δοθεί εκ των υστέρων, μπορεί, κατ αρχήν του-λάχιστον, να προεξοφληθεί;

Page 128: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

Η αναφορά στο συλλογικό αγαθό των θεραπευτικών με-θόδων, οι οποίες θα μπορούσαν ενδεχομένως να αναπτυ-χθούν, συσκοτίζει το γεγονός μιας εργαλειοποίησης ασύμ-βατης με την κλινική στάση. Η αναλίσκουσα έμβρυα έρευ-να δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση την κλινική σκο-πιά της θεραπείας, αφού η τελευταία είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα της θεραπευτικής αντιμετώπισης δεύ-τερων προσώπων. Η ορθά κατανοημένη κλινική σκοπιά εξατομικεύει. Αλλά γιατί θα έπρεπε γενικότερα να κρίνου-με την εργαστηριακή έρευνα με τα μέτρα και τα σταθμά μιας δυνητικής σχέσης γιατρού-ασθενούς; Εάν αυτή η αντε-ρώτηση δεν μας αναπέμπει στην ουσιοκρατική διαμάχη σχετικά με τον «αληθινό» προορισμό της εμβρυϊκής ζωής, φαίνεται ότι δεν απομένει εντέλει παρά μια στάθμιση αγα-θών με ανοιχτή έκβαση. Το επίδικο αυτό ζήτημα τότε μό-νο δεν καταλήγει σε μια συνηθισμένη διαδικασία στάθμι-σης, όταν η προπροσωπική ζωή διαθέτει, όπως επιχείρησα να εξηγήσω στο κεφάλαιο III, ένα βάρος ιδιαίτερου είδους.

Στο σημείο αυτό φτάνει η στιγμή τού διά μακρόν προε-τοιμασμένου επιχειρήματος, ότι δηλαδή η εξέλιξη της γε-νετικής τεχνολογίας ως προς την ανθρώπινη φύση καθιστά ασαφή τα όρια βαθιά εδραιωμένων από ανθρωπολογική άποψη κατηγοριακών διακρίσεων ανάμεσα σε υποκειμενικό και αντικειμενικό, αυτοφυές και πεποιημένο. Για τον λόγο αυτό η εργαλειοποίηση της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής θέτει υπό αμφισβήτηση μια σχετική με το έθος τού ανθρώπινου είδους αυτοκατανόηση, η οποία αποφασίζει για το αν μπορούμε και μελλοντικά να συνεχίσουμε να αυτοκα-τανοούμαστε ως όντα με ηθική κρίση και δράση. Εκεί που μας λείπουν αμάχητα ηθικά επιχειρήματα θα πρέπει να πο-ρευτούμε με γνώμονα το έθος του ανθρώπινου είδους.̂ ^

58. Με οξυδερκή επιχειρήματα ο Rainer Forst επιχείρησε να με

Page 129: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

Ας υποθέσουμε ότι με την αναλίσκουσα έμβρυα έρευνα καθιερώνεται μια πρακτική που μεταχειρίζεται την προ-στασία της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής ως υποδεέ-στερη έναντι «άλλων σκοπών», ακόμη και έναντι της προ-οπτικής ανάπτυξης ύψιστων συλλογικών αγαθών (π.χ. νέων θεραπευτικών μεθόδων). Η άμβλυνση της ευαισθησίας μας απέναντι στην ανθρώπινη φύση, που θα βάδιζε χέρι με χέ-ρι με τον εθισμό σε μια τέτοια πρακτική, θα προλείαινε το έδαφος για μια φιλελεύθερη ευγονική. Εδώ μπορούμε ήδη από σήμερα να αναγνωρίσουμε το fait accompli το οποίο στο μέλλον θα αποτελεί παρελθόν και το οποίο κάποτε θα επικαλούνται οι απολογητές ως τον Ρουβίκωνα, τον οποίο εμείς θα έχουμε διαβεί στην περίπτωση αυτή. Η θέαση ενός πιθανού μέλλοντος της ανθρώπινης φύσης μάς νουθετεί σχετικά με την ανάγκη που υπάρχει ήδη σήμερα για ρύθ-μιση. Κανονιστικοί περιορισμοί κατά την αντιμετώπιση των εμβρύων ανακύπτουν από τη σκοπιά μιας ηθικής κοινότη-τας προσώπων, που αποκρούει τους σκαπανείς μιας αυτοερ-γαλειοποίησης του ανθρώπινου είδους, έτσι ώστε -ας πού-με: μέσα στο πλαίσιο της από τη σκοπιά του έθους του αν-θρώπινου είδους μέριμνας για τον εαυτό της- να διατηρήσει ακέραιη την επικοινωνιακά δομημένη μορφή ζωής της.

Η εμβρυϊκή έρευνα και η ΠΕΔ προκαλούν έντονα πάθη κυρίως για τον λόγο ότι επεξηγούν με παραδειγματικό τρό-πο έναν κίνδυνο που συνδέεται με την προοπτική τής «εκτροφής ανθρώπων». Μαζί με την τυχαιότητα της σύ-ζευξης δύο εκάστοτε σειρών χρωμοσωμάτων η γενεακή αλ-ληλουχία χάνει και τον αυτοφυή χαρακτήρα της, που ανή-κε ώς τώρα στο κοινό και τετριμμένο υπόβαθρο της σχετι-κής με το έθος του ανθρώπινου είδους αυτοκατανόησής

πείσει ότι με την πορεία αυτή αποκλίνω από το μονοπάτι της δεοντο-λογικής αρετής, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για κάτι τέτοιο.

Page 130: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

μας. Αν απαρνιόμασταν μιαν ((ηθικοποίηση» της ανθρώπι-νης φύσης θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα πυκνό διαγε-νεακό νήμα δράσης που θα διαπερνούσε τα σύγχρονα δί-κτυα διαδράσεων ακολουθώντας μονοσήμαντα κάθετη κα-τεύθυνση. Ενώ, όπως έχει δείξει ο Gadamer, η ιστορία των επιδράσεων των πολιτισμικών παραδόσεων και των εκπαι-δευτικών διαδικασιών εκτυλίσσεται μέσω ερωτήσεων και απαντήσεων, τα γενετικά προγράμματα δεν θα επέτρεπαν στους μεταγενέστερους να πάρουν τον λόγο. Ο εθισμός στον καθοδηγούμενο από προτιμήσεις βιοτεχνολογικό έλεγχο της ανθρώπινης ζωής δεν μπορεί ν' αφήσει άθικτη την κανονιστική αυτοκατανόησή μας.

Με βάση τούτη την προοπτική και οι δύο αμφιλεγόμε-νες καινοτομίες καθιστούν ήδη στο αρχικό στάδιο οφθαλ-μοφανές το πώς θα μπορούσε να αλλάξει ο τρόπος της ζω-ής μας, εάν συνηθίζονταν τροποποιητικές χαρακτηριστικών επεμβάσεις της γενετικής τεχνολογίας, που θα χειραφε-τούνταν εντελώς από την αλληλουχία μιας απευθυνόμενης στον μεμονωμένο άνθρωπο θεραπευτικής δράσης. Δεν θα μπορεί τότε πλέον να αποκλειστεί ότι η βιοϊστορία των προγραμματισμένων προσώπων θα καταλαμβανόταν από εκάστοτε ((ξένες», και μάλιστα μέσω των βελτιωτικών ευ-γονικών επεμβάσεων γενετικά προσδιορισμένες προθέσεις. Σε τέτοιες εργαλειακά υλοποιημένες προθέσεις δεν εξωτε-ρικεύονται πρόσωπα, απέναντι στα οποία θα μπορούσαν να τοποθετηθούν οι θιγόμενοι ως προσαγορευόμενα πρόσωπα. Γι' αυτό μας ανησυχεί το ερώτημα αν και με ποιον τρόπο ένα τέτοιο πραγμοποιητικό ενέργημα επηρεάζει τη δυνα-τότητα να είμαστε ο εαυτός μας και τη σχέση μας προς άλλους. Θα εξακολουθήσουμε άραγε τότε να αυτοκατανο-ούμαστε ως πρόσωπα που θεωρούν τον εαυτό τους ενιαίο αυτουργό της ζωής τους και αντιμετωπίζουν όλους ανεξαι-ρέτως τους άλλους ως ισότιμα πρόσωπα; Με τον τρόπο αυ-

Page 131: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

το διακυβεύονται δύο ουσιώδεις από τη σκοπιά του έθους του ανθρώπινου είδους προϋποθέσεις της ηθικής αυτοκατα-νόησής μας.

Φυσικά, το γεγονός τούτο προσδίδει στην επίκαιρη ανα-μέτρηση την οξύτητά της μόνο στο μέτρο που ακόμη εν-διαφερόμαστε υπαρξιακά να ανήκουμε σε μιαν ηθική κοι-νωνία. Γιατί δεν είναι βέβαια αυτονόητο ότι επιθυμούμε να αποκτήσουμε το status του μέλους μιας κοινότητας, που απαιτεί ίδιο σεβασμό προς το καθένα και αλληλέγγυα ευ-θύνη προς όλα. Το γεγονός ότι θα έπρεπε να ενεργούμε ηθικά εμπερικλείεται στην ίδια την έννοια της (δεοντολο-γικά εννοούμενης) ηθικής. Όμως γιατί θα έπρεπε να θέ-λουμε να είμαστε ηθικοί, όταν η βιοτεχνολογία υποσκάπτει σιωπηρά την ταυτότητά μας; Μια αξιολόγηση της ηθικής στο σύνολό της δεν αποτελεί η ίδια ηθική αλλά εθική κρί-ση, δηλαδή κρίση από τη σκοπιά του έθους του ανθρώπι-νου είδους.

Δίχως τη συγκίνηση που προκαλούν τα ηθικά συναι-σθήματα του καθήκοντος και της ενοχής, της επιτίμησης και της συγνώμης, δίχως το απελευθερωτικό στοιχείο τού ηθικού σεβασμού, δίχως τη χαρά που προκαλεί η αλλη-λέγγυα υποστήριξη και δίχως τη θλίψη που προκαλεί η ηθική αποτυχία, δίχως τη «φιλικότητα» μιας πολιτισμένης αντιμετώπισης συγκρούσεων και αντιθέσεων -έτσι εξακο-λουθούμε να πιστεύουμε και σήμερα- το κατοικούμενο από ανθρώπους σύμπαν θα μας ήταν το δίχως άλλο αφόρητο. Η ζωή σε ηθικό κενό, σε μια μορφή ζωής που πλέον δεν θα γνώριζε ούτε καν τον ηθικό κυνισμό, δεν θα ήταν άξια να τη ζει κανείς. Η κρίση αυτή εκφράζει απλώς την απαρόρ-μηση» να προτιμηθεί μια άξια του ανθρώπου ύπαρξη, αντί της ψυχρότητας μιας μορφής ζωής που δεν θα διέπεται από ηθικές συνεκτιμήσεις. Από την ίδια παρόρμηση εξη-γείται η ιστορική μετάβαση στο μεταπαραδοσιακό στάδιο

Page 132: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

του ηθικού συνειδέναι, η οποία επαναλαμβάνεται στην οντο-γένεση.

Όταν οι θρησκευτικές και μεταφυσικές κοσμοεικόνες απώλεσαν την καθολική δεσμευτικότητά τους, δεν γίναμε (ή τουλάχιστον οι περισσότεροι από μας) μετά τη μετάβα-ση στον ανεκτό κοσμοθεωρητικό πλουραλισμό, ούτε ψυχροί κυνικοί ούτε αδιάφοροι σχετικιστές, γιατί εμμείναμε -και θέλαμε να εμμείνουμε- στον δυαδικό κώδικα ορθών και εσφαλμένων κρίσεων. Αναπροσαρμόσαμε τις πρακτικές τού βιόκοσμου και της πολιτικής κοινότητας στηρίζοντάς τες στις προκείμενες της έλλογης ηθικής και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γιατί αυτές παρέχουν μια κοινή βάση για μιαν άξια του ανθρώπου ύπαρξη ανεξαρτήτως των κοσμο-θεωρητικών διαφορών.̂ ^ Η περιπαθής αντίσταση σε μιαν επίφοβη μεταβολή της ταυτότητας του ανθρώπινου είδους ίσως μπορεί σήμερα να εξηγηθεί -και να δικαιολογηθεί-με βάση παρόμοια κίνητρα.

59. J. Habermas, «Richtigkeit versus Wahrheit» [«Ορθότητα versus Αλήθεια»], στου ιδίου, Wahrheit und Rechtfertigung [Αλήθεια και Αίκαίθλόγ7)ση]^ Φρανκφούρτη (Μάιν) 1999, σ. 271-318, εδώ σ. 313 κ,εξ.

Page 133: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

Επί δύο συνεχόμενες εβδομάδες είχα το προνόμιο να θέσω προς συζήτηση τις θέσεις αναφορικά με το «Μέλλον της ανθρώπινης φύσης» στο Colloquium με τίτλο Law, Philosophy and Social Theory, που διευθύνεται από τον Ronald Dworkin και τον Thomas Nagel.^ Οι ενστάσεις που εγέρθηκαν εναντίον των επιχειρημάτων μου εκεί και, εν τω μεταξύ, και στη Γερμανία^ με παρακίνησαν σε second thoughts. Μολονότι αισθάνομαι περισσότερο μιαν ανάγκη για επεξήγηση παρά για αναθεώρηση, απέκτησα ακόμη εντονότερη συνείδηση της απουσίας φιλοσοφικού βάθους που χαρακτηρίζει μια συζήτηση η οποία αφορά τα φυσικά θεμέλια της αυτοκατανόησης υπεύθυνα δρώντων προσώ-πων. Ακόμη και μετά τη συγγραφή αισθάνομαι τις ασά-φειες που παραμένουν. Η δική μου εντύπωση είναι ότι δεν έχουμε ακόμη στοχαστεί αρκετά και σε βάθος. Προπάντων η αλληλουχία ανάμεσα στον ανέλεγκτο χαρακτήρα μιας τυχαίας βιοϊστορικής αφετηρίας και στην ελευθερία της εθικής διαμόρφωσης του βίου απαιτεί βαθύτερη αναλυτική διείσδυση.

( ι ) Θα ήθελα να ξεκινήσω από μιαν ενδιαφέρουσα δια-

1. The Program in Law, Philosophy and Social Theory, NYU Law School, Φθινόπωρο 200L

2. Βλ. τις συμβολές των Dieter Birnbacher, Ludwig Siep και Ro-bert Spaemann στο Deutsche Zeitschrift für Philosophie^ 50 (2002) L

Page 134: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

φορά στο κλίμα και το υπόβαθρο των συζητήσεων στις οποίες πήρα μέρος εντεύθεν και εκείθεν του Ατλαντικού. Στη Γερμανία οι εκ των φιλοσόφων συμμετέχοντες στη συ-ζήτηση συχνά προσέρχονται σε μια διαμάχη περί θεμελιω-δών αρχών με κανονιστικά κορεσμένες έννοιες του προσώ-που και μεταφυσικά επιβαρυμένες αντιλήψεις της φύσης, για να υποβάλουν σε έναν μάλλον σκεπτικιστικό σχολια-σμό το «Εάν» των περαιτέρω εξελίξεων της γενετικής τε-χνολογίας (κυρίως στους τομείς της εκτροφής οργάνων και της αναπαραγωγικής ιατρικής). Οι αμερικανοί συνάδελφοι, αντίθετα, νοιάζονται κυρίως για το ((Πώς» της εφαρμογής μιας εξέλιξης που κατ' ουσίαν δεν τίθεται πλέον καθόλου υπό αμφισβήτηση. Η εξέλιξη αυτή διαπερνά την εφαρμογή γενετικών θεραπειών για να καταλήξει σ' ένα Shopping in the genetic supermarket Σίγουρα οι τεχνολογίες αυτές θα επέμβουν με ανατρεπτικό τρόπο στη διαγενεακή αλληλου-χία. Όμως, για τους πιο πραγματιστικά σκεπτόμενους αμε-ρικανούς συναδέλφους οι νέες πρακτικές δεν εγείρουν θε-μελιωδώς νέα ζητήματα, παρά επιτείνουν απλώς τα παλαιά ερωτήματα περί διανεμητικής δικαιοσύνης.

Η αδιαμεσολάβητη αυτή θεώρηση του προβλήματος κα-θορίζεται από μιαν αδιάλειπτη εμπιστοσύνη σε επιστήμη και τεχνολογική εξέλιξη, κυρίως όμως από την οπτική τής φιλελεύθερης παράδοσης, που διαμορφώθηκε από τον Locke. Η τελευταία φέρνει στο επίκεντρο την προστασία των ελευθεριών επιλογής των ατομικών νομικών προσωπι-κοτήτων εναντίον κρατικών επεμβάσεων και, κατά την ανάλυση νέων προκλήσεων, κατευθύνει το βλέμμα πρωτί-στως προς τις διακινδυνεύσεις της ελευθερίας, οι οποίες εμ-φανίζονται στην κάθετη διάσταση των σχέσεων του ιδιώ-τη-μέλους της κοινωνίας προς την κρατική εξουσία. Ενόψει του προεξάρχοντος κινδύνου μιας καταχρηστικής του δι-καίου άσκησης πολιτικής εξουσίας υποχωρεί ο φόβος κα-

Page 135: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τάχρησης της κοινωνικής εξουσίας, την οποία ιδιώτες μπο-ρούν να ασκήσουν αμοιβαία ο ένας επί του άλλου, στην ορι-ζόντια διάσταση των μεταξύ τους σχέσεων. Η «τριτενέρ-γεια» των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι ξένη στο δίκαιο του κλασικού φιλελευθερισμού.

Από τη φιλελεύθερη αυτή σκοπιά είναι σχεδόν αυτονόη-το οι αποφάσεις περί της σύστασης των γονιδιακών κατα-βολών των παιδιών να μην υπάγονται σε καμιά κρατική ρύθμιση αλλά να επαφίενται στους γονείς. Μοιάζει να βρι-σκόμαστε κοντά στη θεώρηση των με τη βοήθεια της γε-νετικής τεχνολογίας νεοαποκτηθέντων περιθωρίων απόφα-σης ως μιας επέκτασης της ελευθερίας αναπαραγωγής και του γονεϊκού δικαιώματος, ως ατομικών δηλαδή δικαιωμά-των, τα οποία μπορεί να επικαλεστεί ο μεμονωμένος άν-θρωπος εναντίον του κράτους. Μια διαφορετική οπτική αρ-χίζει να προκύπτει όταν εννοήσουμε τα υποκειμενικά-δη-μόσια δικαιώματα ως αντανάκλαση μιας αντικειμενικής έννομης τάξης. Η τελευταία μπορεί τότε, όπως στην περί-πτωση της προστασίας της ζωής των αγέννητων, που δεν μπορούν να υπερασπιστούν οι ίδιοι τα υποκειμενικά τους δικαιώματα, να προτρέψει τα κρατικά όργανα να αναλά-βουν καθήκοντα προστασίας. Μ' αυτή την αλλαγή οπτικής έρχονται στο επίκεντρο της θεώρησης αντικειμενικές θε-μελιώδεις αρχές που χαρακτηρίζουν την έννομη τάξη ως σύνολο. Το αντικειμενικό δικαίωμα ενσαρκώνει και ερμη-νεύει την ιδρυτική ιδέα της αμοιβαίας αναγνώρισης ελεύ-θερων και ίσων προσώπων, που συνενώνονται με βάση την ελεύθερη θέλησή τους για να ρυθμίσουν από κοινού τη συμβίωσή τους νόμιμα, με μέσα του θετικού δικαίου.

Η κάθετη σχέση του πολίτη προς το κράτος δεν είναι πλέον, από τη σκοπιά του συντάγματος μιας δημοκρατικής συλλογικής οντότητας, προνομιακή έναντι του οριζόντιου δικτύου σχέσεων των πολιτών μεταξύ τους. Ανακύπτει σε

Page 136: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

σχέση με το πρόβλημά μας το ερώτημα πώς επιδρά στα γενετικά προγραμματισμένα παιδιά ένα ευγονικό δικαίωμα απόφασης των γονέων καθώς και το ερώτημα αν οι συνέ-πειες αυτές αγγίζουν ενδεχομένως το αντικειμενικά προ-στατευμένο συμφέρον του μελλοντικού παιδιού.

Βεβαίως, το δικαίωμα των γονέων στον γενετικό καθο-ρισμό των χαρακτηριστικών τότε μόνο θα μπορούσε να συγ-κρουστεί με το θεμελιώδες δικαίωμα ενός άλλου, εάν το έμβρυο ήταν ήδη in vitro αένας άλλος», στον οποίο αποδί-δονται απολύτως ισχύοντα θεμελιώδη δικαιώματα. Το και μεταξύ γερμανών νομικών αμφιλεγόμενο αυτό ζήτημα δύ-σκολα μπορεί να λάβει καταφατική απάντηση, όταν εκκι-νούμε από την προϋπόθεση μιας κοσμοθεωρητικά ουδέτε-ρης συνταγματικής τάξης.^ Έχω προτείνει να διακρίνουμε το οριζόμενο στο άρθρο 1 παρ. 1 του Θεμελιώδους Νόμου απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας από τον ανέλεγ-κτο χαρακτήρα της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής. Το τελευταίο πάλι μπορεί να ερμηνευτεί στη βάση του ανοι-χτού προς περαιτέρω εξειδίκευση μέσω νόμου θεμελιώδους δικαιώματος, κατ' άρθρ. 2 παρ. 2 του Θεμελιώδους Νόμου, υπό την έννοια μιας αποκλιμακωμένης προστασίας της ζω-ής, Όμως, το επιχείρημα της τριτενέργειας δεν βρίσκει άμεση εφαρμογή, εφόσον για τη χρονική στιγμή τής γενε-τικής επέμβασης δεν εκλαμβάνεται ως δεδομένο ένα δι-καίωμα απεριόριστης προστασίας της ζωής ή της σωματι-κής ακεραιότητας του εμβρύου.

Η ατριτενέργεια» την οποία μπορεί να έχει μια ευγονι-κή πρακτική είναι ενδεχομένως έμμεσης φύσης. Δεν προ-

3. Πρβλ. Εθνικό Συμβούλιο Ηθικής, Τοποθέτηση σχετικά με την ει-σαγωγή ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων, Δεκέμβριος 2001, 5.1.1.: Δικαιοηθικοί συλλογισμοί για το status των πρώιμων φάσεων της εμβρυϊκής ζωής.

Page 137: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

σβάλλει το δικαίωμα ενός υπάρχοντος προσώπου αλλά, υπό προϋποθέσεις, υποβιβάζει το status ενός μελλοντικού προ-σώπου. Το υποστηρίζω αυτό για την περίπτωση κατά την οποία το πρόσωπο που έχει γίνει αντικείμενο προγενετικής αντιμετώπισης, συναντά, αφού λάβει γνώση του ντιζάιν της τροποποίησης χαρακτηριστικών, δυσκολίες να κατανοήσει τον εαυτό του ως αυτόνομο και ισότιμο μέλος μιας ένωσης μεταξύ ελεύθερων και ίσων. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο ανάγνωσης, το υλικά διευρυμένο με ευγονικές δυνατότητες επέμβασης δικαίωμα των γονέων δεν θα συγκρουόταν βέ-βαια άμεσα με το συνταγματικά εγγυημένο ασυμφέρον» του παιδιού. Θα μπορούσε όμως να προσβάλει έμμεσα τη συνείδηση αυτονομίας του και μάλιστα την ηθική εκείνη αυτοκατανόηση, που θα πρέπει να προσδοκάται από κάθε μέλος μιας ισότιμα και ελεύθερα δομημένης δικαιικής κοι-νότητας, εφόσον πρόκειται να έχει τις ίδιες ευκαιρίες να κάνει χρήση ισότιμα κατανεμημένων υποκειμενικών δικαι-ωμάτων. Η βλάβη που ενδεχομένως προκλήθηκε δεν βρί-σκεται συνεπώς σε επίπεδο στέρησης δικαιωμάτων. Μάλ-λον έγκειται στο ότι προκαλεί αίσθημα ανασφάλειας ως προς τη συνείδηση του status ενός φορέα πολιτικών δικαι-ωμάτων. Καθώς το παιδί μεγαλώνει διατρέχει τον κίνδυνο, μαζί με τη συνείδηση του τυχαίου τής φυσικής του προέ-λευσης, να απολέσει μια νοητική προϋπόθεση για την πρό-σβαση σ' ένα status, μέσω του οποίου και μόνον μπορεί, ως νομική προσωπικότητα, να επιτύχει την πραγματική από-λαυση ίσων δικαιωμάτων.

Με την ακροθιγή αυτή παρατήρηση δεν θέλω να προ-καταλάβω τη νομική συζήτηση. Οι όποιες διαφορές οπτι-κής που εξηγούνται με βάση τη διαφορά διαφορετικών εθνικών δικαιικών και συνταγματικών παραδόσεων, βασί-ζονται ούτως ή άλλως μόνον στο κοινό θεμέλιο μιας ατο-μικιστικής έλλογης ηθικής. Η σύγκριση των δύο νομικών

Page 138: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

πολιτισμών δεν μπορεί να μας παράσχει παρά την ευρετι-κή ευκαιρία να αποσαφηνίσουμε με τη βοήθεια ενός νομι-κού μοντέλου εκείνη τη διαφορά επιπέδου, που είναι για μένα σημαντική κατά την ηθική αξιολόγηση των συνεπει-ών μιας «φιλελεύθερης ευγονικής». Αποκαλώ έτσι μια πρα-κτική που αφήνει στη διακριτική ευχέρεια των γονέων επεμβάσεις στο γονιδίωμα του γονιμοποιημένου ωαρίου. Αυτό δεν σημαίνει επέμβαση σε ελευθερίες οι οποίες ανή-κουν σε κάθε γεννημένο πρόσωπο, είτε συνελήφθη με φυ-σικό τρόπο είτε προγραμματίστηκε με τη βοήθεια της γε-νετικής. Αγγίζει όμως μια φυσική προϋπόθεση για τη συ-νείδηση του εν λόγω προσώπου να μπορεί να ενεργεί αυ-τόνομα και υπεύθυνα. Στο κείμενο συζήτησα αναλυτικά δύο κυρίως δυνατές συνέπειες: - το ότι πρόσωπα που έχουν προγραμματιστεί δεν αντιμε-

τωπίζουν πλέον τους εαυτούς τους ως ακέραιους αυτουρ-γούς της ίδιας της βιοϊστορίας τους

- και το ότι δεν μπορούν πλέον απεριόριστα να θεωρούν εαυτούς ως ισότιμα πρόσωπα σε σχέση προς προηγούμε-νες γενιές. Εάν θέλουμε να τοποθετήσουμε σωστά τη δυνητική αυ-

τή βλάβη, ενδείκνυται να μετατοπίσουμε στο «βασίλειο των σκοπών» το νομικό κλιμακωτό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο πρέπει να προσλάβει κανείς το status ενός μέ-λους στην ένωση ελεύθερων και ίσων προσώπων, πριν μπορέσει να έχει και να ασκήσει ορισμένα δικαιώματα. Κατά συνέπεια, η ευγονική πρακτική είναι σε θέση να προσβάλει το status του μελλοντικού προσώπου ως μέλους της οικουμενικής κοινότητας ηθικών όντων, δίχως να επέμβει άμεσα στις σφαίρες της ελευθερίας δράσης τού γενετικά τροποποιημένου ανθρώπου που μεγαλώνει. Εντός του πλαισίου αυτού κανείς βέβαια δεν υπόκειται σε γενι-κούς νόμους, παρά μόνο στον ρόλο του ως αυτόνομου συν-

Page 139: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

νομοθέτη, έτσι. ώστε να αποκλείεται ένας ετεροκαθορι-σμός με την έννοια της υποταγής ενός προσώπου στην αδικαιολόγητη αυθαιρεσία ενός άλλου. Αυτός όμως ο ετε-ροκαθορισμός, ο κατά κάποιον τρόπο εσωτερικός, εξορι-σμένος από τις σχέσεις μεταξύ ηθικώς δρώντων προσώ-πων, δεν πρέπει να συγχέεται με τον εξωτερικό ετεροκα-θορισμό της φυσικής και νοητικής συγκρότησης ενός μελ-λοντικού προσώπου, που προηγείται της εισόδου του στην ηθική κοινότητα. Γιατί η επέμβαση στην προγενετική κα-τανομή των γενετικών πόρων σημαίνει επανορισμό των περιθωρίων, εντός των οποίων το μελλοντικό πρόσωπο θα κάνει χρήση της ελευθερίας του για τη δική του εθική διαμόρφωση του βίου.

Στη συνέχεια θα ήθελα να επεξεργαστώ τέσσερις εν-στάσεις (καλύτερα: τέσσερα πλέγματα ενστάσεων). Η πρώτη κατευθύνεται μετωπικά εναντίον μιας αιτιώδους αλ-ληλουχίας μεταξύ πρακτικών μιας βελτιωτικής ευγονικής και ενός κατά τον έναν ή άλλον τρόπο έμμεσου αετεροκα-θορισμού» του μελλοντικού προσώπου (ΐ). Η δεύτερη έν-σταση στρέφεται ενάντια στην προδικάζουσα επιλογή τής θεωρούμενης ως υποδειγματικής περίπτωσης μιας μερικής τροποποίησης χαρακτηριστικών που αφήνει ανέπαφη την ταυτότητα της εμπλεκόμενης ύπαρξης (2). Η τρίτη ένστα-ση θέτει υπό αμφισβήτηση τις προκείμενες του μεταμετα-φυσικού στοχασμού και συστήνει ως εναλλακτική προοπτι-κή τη μετατόπιση της «ενσωματωμένης στο έθος του αν-θρώπινου είδους ηθικής» προς ισχυρές οντολογικές παρα-δοχές υποβάθρου (3). Καταπιάνομαι τέλος με το ερώτημα, κατά πόσον επιχειρήματα εναντίον μιας ευγονικής πρακτι-κής, που επί του παρόντος δεν τίθεται καθόλου σε συζή-τηση, επιτρέπουν δεσμευτικά συμπεράσματα ως προς την παρούσα διαμάχη σχετικά με την ΠΕΔ και την αναλίσκου-σα έμβρυα έρευνα (4).

Page 140: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

(2) 0 Thomas Nagel, ο Thomas McCarthy και άλλοι συνάδελφοι θεωρούν ότι εκ των προτέρων αντιτίθεται στις διαισθήσεις μας η προσδοκία ενός υποκειμενικά βιωμένου ετεροκαθορισμού, οφειλόμενου σε τροποποιητικές χαρα-κτηριστικών γενετικές επεμβάσεις, ο οποίος θα υποσκά-πτει επιπλέον την κατ' αρχήν ισοτιμία στις διαγενεακές σχέσεις. Παρουσιάζει άραγε διαφορά για την ηθική θέση ενός προσώπου στο δίκτυο των διαπροσωπικών του σχέσε-ων το αν η γενετική προίκα του εξαρτάται από συμπτώσεις κατά την επιλογή συντρόφου εκ μέρους των γονέων και από το έργο της φύσης ή από αποφάσεις ενός σχεδιαστή, στις προτιμήσεις του οποίου το εμπλεκόμενο πρόσωπο δεν είχε καμία επίδραση; Γιατί, όποιος επιθυμεί εν γένει να πάρει μέρος στο ηθικό γλωσσικό παιχνίδι, θα πρέπει να στηριχθεί σε συγκεκριμένες πραγματολογικές προϋποθέ-σεις/ Ηθικώς κρίνοντα και δρώντα υποκείμενα αλληλοθε-ωρούνται αμοιβαία ως διαθέτοντα ικανότητα καταλογι-σμού, απονέμουν στον εαυτό τους και σε άλλους την ικα-νότητα να διάγουν έναν αυτόνομο βίο και προσδοκούν από αλλήλους αλληλεγγύη και ίσο σεβασμό. Όταν όμως η κα-ταστατική τάξη της ηθικής συλλογικής οντότητας δημι-ουργείται και αναπαράγεται συμβολικά κατ' αυτόν τον τρό-πο από τους ίδιους τους συμμέτοχους, δεν είναι αναγνωρί-σιμο το πώς θα μπορούσε κάποιος να υποστεί βλάβη στο ηθικό του status εξαιτίας της ελλείπουσας αυτοφυούς ανά-πτυξης του γενετικού εξοπλισμού του.

Φυσικά, δεν θα 'ταν εύλογο να υποθέσουμε ότι η πραγμοποιητική στάση των προγραμματιζόντων γονέων απέναντι στο έμβρυο in vitro συνεχίζεται μετά τη γέννη-

4. J. Habermas, Kommunikatives Handeln und detranszendentali-sierte Vernunft [Επικοινωνιακή δράση και απο-υπερβατολογικοποιημέ-νος Λόγοζ], Στουτγάρδη 2001.

Page 141: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

ση με μιαν αντικειμενοποιητική αντιμετώπιση του ίδιου του προγραμματισμένου προσώπου. Ο D. Birnbacher πα-ραπέμπει στο παράδειγμα των παιδιών του σωλήνα, που έχουν μεγαλώσει στο μεταξύ, και θεωρεί ορθά ότι σε μια κοινωνία που καθιστά γενικώς προσβάσιμες ευγονικές πρακτικές ή μεθόδους της αναπαραγωγικής κλωνοποίη-σης δεν θα είχαμε καμιά δυσκολία να αναγνωρίσουμε κιό-λας τα γενετικά τροποποιημένα παιδιά ή τους κλώνους ως «ελεύθερους και ίσους εταίρους στη διάδραση». Το επιχείρημα του ετεροκαθορισμού εννοεί κάτι διαφορετικό* δεν αναφέρεται σε κάποια δυσμενή διάκριση την οποία βιώνει το εμπλεκόμενο πρόσωπο από το περιβάλλον του αλλά σε μια προκαλούμενη πριν από τη γέννησή του αυ-τοαπαξίωσή του, μια βλάβη της ηθικής αυτοκατανόησής του. Ό,τι συγχρόνως βλάπτεται είναι μια υποκειμενική ικανότητα, που είναι απαραίτητη ώστε να μπορεί κανείς να προσλάβει το status ενός πλήρους μέλους στην ηθική συλλογική κοινότητα.

Ο ντιζάινερ που αποφασίζει σύμφωνα με τις δικές του προτιμήσεις (ή τις κοινωνικές συνήθειες) δεν παραβιάζει, λ.χ., τα ηθικά δικαιώματα ενός άλλου προσώπου. Σε καμιά περίπτωση δεν αδικεί υποχρεωτικά το πρόσωπο αυτό κατά τη διανομή βασικών αγαθών, δεν το αποκόπτει από νόμι-μες δυνατότητες επιλογής ούτε το εξαναγκάζει να εφαρμό-σει συγκεκριμένες πρακτικές, από τις οποίες άλλοι έχουν αποδεσμευτεί. Επεμβαίνει, αντίθετα, μονομερώς και ανέκ-κλητα στη διαμόρφωση της ταυτότητας ενός μελλοντικού προσώπου. Κατά τούτο δεν επιβάλλει περιορισμούς στην ελευθερία διαμόρφωσης ενός άλλου. Επεμβαίνει όμως κατά κάποιον τρόπο εκ των έσω στη συνείδηση αυτονομίας ενός άλλου, εφόσον καθιστά τον εαυτό του συναυτουργό μίας ξέ-νης ζωής. Το προγραμματισμένο πρόσωπο από το οποίο αφαιρείται η συνείδηση της τυχαιότητας φυσικά δημιουρ-

Page 142: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

γημένων βιογραφικών αφετηριακών συνθηκών^ στερείται μια νοητική συνθήκη που θα πρέπει να πληρούται ώστε να μπορεί αναδρομικά να αναλάβει την αποκλειστική ευθύνη για τη ζωή του.

Όσο ένα γενετικά τροποποιημένο πρόσωπο αισθάνεται μέσω του «ξένου» ντιζάιν εγκλωβισμένο σε πλαίσια που καθορίζουν τη χρήση της εθικής του ελευθερίας διαμόρφω-σης του εαυτού του, υποφέρει εξαιτίας της συνείδησης ότι υποχρεώνεται να μοιραστεί την αυτουργία του δικού του βιοτικού πεπρωμένου με έναν άλλον αυτουργό. Η κατ' αυ-τόν τον τρόπο αποξενωτική σύγχυση ή διάσπαση της ταυ-τότητας του προσώπου αποτελεί ένδειξη του γεγονότος ότι κατέστη πορώδες το προστατευτικό εκείνο δεοντολογικό περίβλημα, που διαφυλάσσει τα όρια και διασφαλίζει το πρώτον το απρόσβλητο του προσώπου, το απαράλλαχτο του ατόμου και το αναντικατάστατο της εκάστοτε δικής του υποκειμενικότητας. Εξαλείφεται έτσι και στις διαγενε-ακές σχέσεις η διάστιξη εκείνη που καθιστά τα παιδιά που μεγαλώνουν ανεξάρτητα από τους γονείς. Όμως δίχως την αυτοτέλεια αυτή δεν μπορεί να υπάρξει αμοιβαία αναγνώ-ριση στη βάση αυστηρής ισότητας. Εναντίον αυτού του σε-ναρίου ενός παραποιημένου μέλλοντος, σύμφωνα με το οποίο τα σχέδια ζωής του καθενός συγκρούονται με τις γε-νετικά παγιωμένες προθέσεις άλλων, έχουν εγερθεί τρεις ειδικότερες ενστάσεις:

(α) Γιατί άραγε δεν θα μπορούσε ένα πρόσωπο να ανα-μετρηθεί, καθώς μεγαλώνει, στον ίδιο βαθμό με χειραγω-γημένες καταβολές όπως και με έμφυτες; Γιατί, παραδείγ-ματος χάριν, δεν θα μπορούσε και στη μια και στην άλλη

5. Και σύμφωνα με μια θρησκευτική επίσης περιγραφή οι αφετη-ριακές συνθήκες της δικής μας βιοϊστορίας δεν υπόκεινται στην αυθαι-ρεσία ενός ίσου προς εμάς προσώπου.

Page 143: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

περίπτωση να ααφήσει στην άκρη» αναξιοποίητο ένα μα-θηματικό ταλέντο, εάν επιθυμεί περισσότερο να γίνει μου-σικός ή αθλητής υψηλών επιδόσεων; Οι δύο περιπτώσεις διαφέρουν βέβαια κατά τούτο, ότι η προτίμηση των γονέ-ων να εφοδιάσουν το παιδί με τουττ] την προίκα και όχι με μιαν άλλη μετατοπίζεται στο πεδίο αποφάσεων στις οποί-ες είναι δυνατός ο καταλογισμός ευθυνών. Η επέκταση της δύναμης ελέγχου επί των γενετικών καταβολών ενός μελ-λοντικού προσώπου σημαίνει ότι κάθε πρόσωπο, είτε έχει προγραμματιστεί είτε όχι, μπορεί στο εξής να θεωρεί τη σύσταση του γονιδιώματός του ως συνέπεια μιας πράξης η παράλειψης^ για την οποία είναι δυνατόν να επιρριφθούν ευθύνες. Το πρόσωπο που μεγαλώνει μπορεί να ζητήσει τον λόγο από τον σχεδιαστή του και να απαιτήσει τους λόγους για τους οποίους εκείνος, με την απόφασή του να το προι-κίσει με μαθηματικό ταλέντο, του αρνήθηκε την αθλητική εκείνη ικανότητα ή το μουσικό εκείνο ταλέντο, που θα του ήταν πολύ πιο χρήσιμα για την όντως επιδιωκόμενη κα-ριέρα του αθλητή υψηλών επιδόσεων ή του πιανίστα. Η κατάσταση αυτή εγείρει το ερώτημα αν μπορούμε, γενικό-τερα, να αναλάβουμε την ευθύνη για την κατανομή φυσι-κών πόρων και μαζί μ' αυτήν για τα περιθώρια εντός των οποίων ένα άλλο πρόσωπο θα κληθεί κάποτε να αναπτύξει και να επιδιώξει την πραγματοποίηση της δικής του αντί-ληψης για τη ζωή,

(β) Το επιχείρημα αυτό χάνει ωστόσο την πειστικότητά του, εάν δειχθεί ότι η διάκριση ανάμεσα σε φυσικό και κοι-νωνικοποιητικό πεπρωμένο δεν είναι τόσο σαφής και αυ-στηρή όσο θα περίμενε κανείς. Βέβαια, η πρακτική μιας επιδιωκόμενης, καθοδηγούμενης από φαινοτυπικά χαρα-κτηριστικά επιλογής συντρόφου (κατά το πρότυπο της εκτροφής αλόγων), δεν αποτελεί διαφωτιστικό παράδειγμα για την απουσία αυστηρής και σαφούς διάκρισης. Σημαντι-

Page 144: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

κότερη είναι η περίπτωση του προικισμένου με μουσικό ή αθλητικό ταλέντο παιδιού, που μπορεί να εξελιχθεί σε σταρ του τένις ή σε επιτυχημένο σολίστα μόνον εφόσον κάποιοι φιλόδοξοι γονείς αναγνωρίσουν και προωθήσουν έγκαφα το ταλέντο του. Θα πρέπει με πειθαρχία και άσκηση να οδηγήσουν σε ανάπτυξη το ταλέντο, σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία να μπορεί ακόμη να γίνει λόγος περισσότερο για εκγύμναση παρά για την καθ' υπό-θεση αποδοχή μιας προσφοράς. Ας φανταστούμε και στην περίπτωση αυτή τον νεαρό ενήλικο, που έχει εντελώς δια-φορετικά σχέδια ζωής και προσάπτει στους γονείς του τα βασανιστήρια της κατά τη γνώμη του ανώφελης εξάσκη-σης ή έναν άλλον, που αισθάνεται παραμελημένος, και τρί-βει στη μούρη των γονιών του την παράλειψη της προώ-θησης των ταλέντων του, που εκείνοι άφησαν ανεκμετάλ-λευτα.

Ας θεωρήσουμε, υπό τύπον νοητικού πειράματος, ότι η παιδαγωγική αυτή πρακτική δύσκολα διαφοροποιείται ως προς τις συνέπειές της από μιαν αντίστοιχη ευγονική πρα-κτική (που ίσως μειώνει απλώς τον μόχθο της εξάσκησης). Το tertium comparationis έγκειται στο ανέκκλητο αποφά-σεων που θέτουν συγκεκριμένα πλαίσια για τη διαμόρφω-ση της βιοϊστορίας ενός άλλου προσώπου. Διαφορετικά από ό,τι στις φάσεις ωρίμασης, οι οποίες εξηγούν γιατί μόνο σε μιαν ορισμένη ηλικία τα παιδιά ανταποκρίνονται με ταχύ-τατες μαθησιακές διαδικασίες στους απαραίτητους παιδα-γωγικούς ερεθισμούς, στις δικές μας περιπτώσεις δεν πρό-κειται για μια προώθηση - ή για την παράλειψη προώθη-σης- της γενικής γνωστικής ανάπτυξης αλλά για μιαν ει-δική απόκτηση επιρροής, που, ακριβώς, έχει επιπτώσεις για την ατομική πορεία της μελλοντικής βιοϊστορίας. Εξα-κολουθεί τότε να τίθεται το ερώτημα αν τέτοιες περιπτώ-σεις είτε υπερβολικών δόσεων είτε παράλειψης προγραμ-

Page 145: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

μάτων άσκησης -που ανάλογα με τα συμφραζόμενα και την οπτική του εμπλεκόμενου προσώπου σημαίνουν κατα-πίεση ή έλλειψη υποστήριξης, στρατιωτικό γυμνάσιο ή πα-ραμέληση- ενδείκνυνται γενικότερα ως αντιπαραδείγματα.

Τα προγράμματα αυτά, μολονότι επεμβαίνουν στη δια-δικασία εκκοινωνισμού και όχι στον οργανισμό, είναι σα-(̂ ώς ισότιμα με συγκρίσιμους γενετικούς προγραμματι-σμούς, εάν ληφθεί υπ' όψιν το μη αντιστρέψιμο και η βιοϊ-στορική ιδιαιτερότητα των συνεπειών. Επειδή όμως ενδέ-χεται να εγείρουν αιτιάσεις εναντίον τους για τους ίδιους λόγους, δεν μπορεί να επικαλεστεί κανείς τη μια πρακτι-κή για να απαλλάξει την άλλη από τις ίδιες αιτιάσεις. Στον βαθμό που είναι δυνατό να επιτιμήσουμε τους γονείς για συγκεκριμένες παιδαγωγικές χειραγωγήσεις, επειδή προδικάζουν ικανότητες που στα απρόβλεπτα συμφραζόμε-να μιας μεταγενέστερης βιοϊστορίας μπορούν να έχουν αμ-φίσημες συνέπειες, ο σχεδιαστής γενετικών προγραμμάτων εκτίθεται για τα καλά στη μομφή του σφετερισμού της ευ-θύνης για τη ζωή ενός μελλοντικού προσώπου, η οποία πρέπει να αποδίδεται αποκλειστικά στο ίδιο το πρόσωπο, εάν θέλουμε να αποφευχθεί οποιαδήποτε βλάβη της συνεί-δησής του ότι είναι αυτόνομο. Ο προβληματικός χαρακτή-ρας προηγούμενων εκγυμνάσεων, που παρά τις απρόβλεπτα αμφίσημες συνέπειές τους είναι εκ των πραγμάτων μη αντιστρέψιμες, φωτίζει από μιαν άλλη πλευρά το ίδιο κα-νονιστικό υπόβαθρο, το οποίο ωθεί σε μιαν επίσης γκρίζα ζώνη αντίστοιχες ευγονικές πρακτικές. Το υπόβαθρο αυτό συγκροτείται από την εθική υπευθυνότητα που έχουμε αποκλειστικά εμείς για τον εαυτό μας και από την -όπως και να χει αντιπραγματική- υπόθεση ότι μπορούμε να ιδιοποιηθούμε κριτικά τη δική μας βιοϊστορία, αντί να εί-μαστε καταδικασμένοι σε μοιρολατρική αποδοχή των συ-νεπειών ενός κοινωνικοποιητικού πεπρωμένου.

Page 146: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

(γ) Βέβαια, το επιχείρημα του ετεροκαθορισμού ισχύει, μόνον όταν εκκινούμε από την αφετηρία ότι η επιλεγμένη ανάμεσα σε περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες προί-κιση περιορίζει τον ορίζοντα μελλοντικών σχεδιασμών τού βίου. Ο κίνδυνος όμως του εγκλωβισμού σε συγκεκριμένες προσφορές ταυτότητας καταφανώς μειώνεται -αν αφήσου-με ελεύθερη τη φαντασία μας- κατά την ακολουθία προ-γραμματισμένων ιδιοτήτων (όπως χρώμα μαλλιών, σωματι-κές διαστάσεις ή αομορφιά» γενικώς), προδιαθέσεων (όπως φιλειρηνικότητα, επιθετικότητα ή αισχύς του εγώ»), ικανο-τήτων (όπως αθλητική ικανότητα και αντοχή ή μουσικό ταλέντο) και «θεμελιωδών αγαθών» (γενικευμένων δηλαδή ικανοτήτων, όπως σωματική ρώμη, ευφυΐα και μνήμη). Ο Dieter Birnbacher και άλλοι δεν βλέπουν καμιάν εύλογη αιτία, γιατί θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι ένα πρόσωπο θα απέρριπτε αναδρομικά μια μεγιστοποίηση πόρων και έναν υφηλότερο βαθμό γενετικών θεμελιωδών αγαθών.^

Και εδώ ωστόσο τίθεται το ερώτημα: μπορούμε να γνω-ρίζουμε αν οποιαδήποτε προίκιση διευρύνει πράγματι τα περιθώρια της διαμόρφωσης της ζωής ενός άλλου; Όσοι γο-νείς επιθυμούν το καλύτερο για τα παιδιά τους είναι άρα-γε στ' αλήθεια σε θέση να προβλέψουν τις περιστάσεις -και τη συνεπίδραση των περιστάσεων αυτών- υπό τις οποίες ένα λαμπρό μνημονικό ή μια υψηλή ευφυΐα (όπως κι αν θελήσουμε να την ορίσουμε) θα θεωρηθούν ευλογη-μένα; Ένα καλό μνημονικό είναι συχνά ευλογία, όχι όμως πάντα. Το να μην μπορεί κανείς να ξεχάσει μπορεί να γί-νει κατάρα. Η αίσθηση του τι είναι σημαντικό, ο σχηματι-σμός παραδόσεων στηρίζονται στην επιλεκτικότητα των

6. D. Birnbacher, ((Habermasehrgeiziges Beweisziel - erreicht oder verfehlt?» [((O φιλόδοξος αποδεικτικός στόχος του Habermas -επιτεύχθηκε ή όχι;»], Deutsche Zeitschr. f. Philosophie (50) 1.

Page 147: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

αναμνήσεών μας. Ενίοτε μια υπερπλήρης αποθήκη δεδομέ-νων εμποδίζει την παραγωγική αντιμετώπιση όσων δεδο-μένων έχουν πραγματική σημασία.

Αντίστοιχα ισχύουν για την εξέχουσα ευφυΐα. Σε πολλές καταστάσεις αποτελεί προβλέψιμο πλεονέκτημα. Πώς όμως επιδρούν τα με τον τρόπο αυτό αποκτηθέντα «αφε-τηριακά πλεονεκτήματα» στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του μέγιστα χαρισματικού, σε μιαν ιδιαιτέρως ανταγωνι-στική κοινωνία; Πώς θα ερμηνεύσει και θα χρησιμοποιήσει το εμπλεκόμενο άτομο το χάρισμα που τον διαφοροποιεί; Με νηφαλιότητα και ψυχραιμία ή με ακατάσχετη φιλοδο-ξία; Πώς θα επεξεργαστεί μια τέτοια ικανότητα που τον διαφοροποιεί και μπορεί να ξυπνήσει τον φθόνο του περί-γυρου στο πλαίσιο των κοινωνικών συναλλαγών του; Ούτε καν το γενικευμένης αξίας αγαθό ενός υγιούς σώματος δεν διατηρεί την ίδια αξία στα συμφραζόμενα διαφορετικών βιο-ιστοριών. Οι γονείς δεν μπορούν να γνωρίζουν ούτε καν αν μια πολύ ελαφριά σωματική μειονεξία θα αποβεί εντέλει σε όφελος του παιδιού τους.

(3) Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να απαντηθεί και η έν-σταση ενάντια στην επιλογή μιας γενετικής τροποποίησης χαρακτηριστικών, την οποία χαρακτήρισα παραδειγματική περίπτωση. Ο Ronald Dworkin μ' έφερε αντιμέτωπο με μια ιδιαιτέρως διδακτική παραλλαγή των τεσσάρων όρων, που υπεισήλθαν σιωπηρά στο νοητικό μου πείραμα. Στην περίπτωση του ετεροκαθορισμού, την οποία πραγματεύομαι στο κείμενο

~ η γενετική επέμβαση επιχειρείται από έναν τρίτο και όχι από το ίδιο το εμπλεκόμενο πρόσωπο (α)·

- το εμπλεκόμενο πρόσωπο λαμβάνει αναδρομικά γνώση της προγενετικής επέμβασης (β)·

- αυτοκατανοείται ως ένα σε επιμέρους γενετικά χαρα-

Page 148: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

κτηριστικά τροποποιημένο πρόσωπο, το οποίο παρέμεινε ίδιο με τον εαυτό του, ώστε να μπορεί να πάρει απέναν-τι στη γενετική επέμβαση μιαν υποθετική στάση (γ)·

- ενώ απορρίπτει τη δυνατότητα να ιδιοποιηθεί τις γενετι-κές τροποποιήσεις ως «μέρος του προσώπου του» (δ).

ad α). Το επιχείρημα του ετεροκαθορισμού πέφτει στο κενό, αν φανταστεί κανείς ότι το εμπλεκόμενο πρόσωπο θα μπορούσε μεταγενέστερα να ακυρώσει ανώδυνα μια γενετι-κή επέμβαση που πραγματοποιήθηκε τρόπον τινά με επι-φυλάξεις πριν από τη γέννησή του, ή ότι θα προκαλούσε μόνο του, με δική του απόφαση, τη γενετική επέμβαση, κατά τον τρόπο επομένως μιας γενετικής κυτταροθεραπεί-ας, που δεν θα διέφερε πολύ από μια πλαστική εγχείρηση. Αυτή η παραλλαγή της αυτοχειραγώγησης βοηθά, επειδή φέρνει στο φως το μεταμεταφυσικό νόημα του επιχειρήμα-τος. Η κριτική του ετεροκαθορισμού δεν στηρίζεται σε μια θεμελιώδη δυσπιστία απέναντι στη διάλυση και την τεχνη-τή ανασύσταση συστατικών μερών του ανθρώπινου γονι-διώματος γενικότερα. Συγκεκριμένα, δεν εκκινεί από την παραδοχή ότι η τεχνικοποίηση της ((εσωτερικής φύσης» αποτελεί κάτι σαν παραβίαση φυσικών ορίων. Η κριτική ισχύει εντελώς ανεξάρτητα από την παράσταση μιας φυσι-κοδικαιικής ή οντολογικής τάξης, που θα μπορούσε να ((διασαλευτεί» με ανόσιο τρόπο.

Το επιχείρημα του ετεροκαθορισμού έλκει τη δύναμή του αποκλειστικά από το γεγονός ότι ο σχεδιαστής επιχει-ρεί να θέσει, σύμφωνα με τις δικές του προτιμήσεις, το μη αναθεωρήσιμο πλαίσιο για τη διαμόρφωση της ζωής και της ταυτότητας ενός άλλου προσώπου, δίχως να μπορεί να προεξοφλήσει, έστω και μόνον αντιπραγματικά, τη συναί-νεσή του. Πρόκειται για μιαν αδικαιολόγητη επέμβαση στον δεοντολογικά προστατευμένο πυρήνα ενός μελλοντι-

Page 149: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

κού προσώπου που κανείς δεν μπορεί να το απαλλάξει από την αξίωση να πάρει μια μέρα το ίδιο την ύπαρξή του στα χέρια του και να πορευτεί στη ζωή του αποκλειστικά και μόνο με τους δικούς του όρους.

ad (β). Βέβαια η σύγκρουση των σχεδίων ζωής ενός προσώπου με τις γενετικά εδραιωμένες προθέσεις ενός άλ-λου μπορεί να πρωτοεμφανιστεί όταν το εμπλεκόμενο πρό-σωπο λάβει μεγαλώνοντας γνώση του ντιζάιν της προγενε-τικής επέμβασης. Πρέπει άραγε να συνάγουμε εξ αυτού ότι, αν αποκρυφτεί η πληροφορία, δεν θα επέλθει καμία βλάβη; Η υποψία αυτή μάς δελεάζει να ακολουθήσουμε τα λαθεμένα χνάρια της οντολογίζουσας απόπειρας, να τοπο-θετήσουμε την παραβίαση της αυτονομίας, ανεξάρτητα από κάθε συνείδηση περί σύγκρουσης, είτε στο «ασυνείδητο» του εμπλεκόμενου προσώπου είτε σε ένα αφυτικό», ας το πούμε, στρώμα του οργανισμού στο οποίο η συνείδηση δεν έχει πρόσβαση. Μόνο που η παραλλαγή αυτή της συγκα-λυμμένης γενετικής επέμβασης εγείρει το ερώτημα αν εί-ναι επιτρεπτό να αποκρύπτεται από ένα πρόσωπο η γνώση ενός σημαντικού για το βιογραφικό του πραγματικού περι-στατικού (όπως π.χ. η ταυτότητα των γονέων). Δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί πρέπουσα η απόπειρα να απο-φευχθεί εκ των προτέρων η αναμέτρηση του προσώπου που μεγαλώνει με το πρόβλημα ταυτότητας μέσα από την προ-ληπτική απόκρυψη από αυτό των όρων εμφάνισης του δυ-νητικού προβλήματος και μέσα από την προσθήκη στον ίδιο τον προγραμματισμό της εξαπάτησης σχετικά με το σημαντικό αυτό γεγονός της ζωής του.

ad γ). Μπορεί βεβαίως να τροποποιήσει κανείς το νοη-τικό πείραμα, έτσι ώστε ο γενετικός προγραμματισμός να επεκταθεί στη ουνολιχ-η ταυτότητα του μελλοντικού προ-σώπου. Ήδη σήμερα, για παράδειγμα, η επιλογή του φύ-λου αποτελεί μια δυνατότητα που χρησιμοποιείται, αφού

Page 150: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

διενεργηθεί προηγουμένως προεμφυτευτική διάγνωση.^ Δύ-σκολα τώρα μπορεί κανείς να φανταστεί ότι ο νεαρός (ή η κοπέλα), ο οποίος (ή η οποία) πληροφορείται την προγενε-τική επιλογή φύλου, θα μπορούσε αξιόπιστα να φέρει τους γονείς αντιμέτωπους με τη σοβαρή από ηθικής απόψεως μομφή: «θα προτιμούσα να είμαι κορίτσι (ή αγόρι)». Όχι ότι δεν υπάρχουν τέτοιου είδους επιθυμίες στη φαντασία. Δεν διαθέτουν όμως (εφόσον εκκινούμε από μια «κανονική» κτήση φυλετικών ρόλων) 7]θίκ7] βαρύτητα. Ανεξάρτητα από τις πολύ ειδικές ενδείξεις για μια μετατροπή φύλου ενήλι-κων προσώπων, η εφηβική επιθυμία για αλλαγή της ταυ-τότητας φύλου βιώνεται μάλλον ως «κενή αφαίρεση», κα-θώς το εμπλεκόμενο πρόσωπο δεν μπορεί να προβάλει τη δική του ταυτότητα προς τα πίσω, μέχρι το εσωτερικό ενός φυλετικά ουδέτερου παρελθόντος. Ένα πρόσωπο είναι άν-δρας ή γυναίκα, έχει αυτό ή το άλλο φύλο και δεν θα μπο-ρούσε να πάρει ένα άλλο φύλο δίχως να γίνει ταυτόχρονα ένα άλλο πρόσωπο. Αν όμως δεν μπορεί να διαφυλαχθεί η ταυτότητα, λείπει το σημείο αναφοράς του ίδιου προσώπου, το οποίο κατά την ανασκόπηση που εκτείνεται πέραν της προγενετικής επέμβασης θα μπορούσε να προασπίσει τη συνέχειά του και να αναλάβει το ίδιο να αντισταθεί στην επέμβαση αυτή.

Από την ατομική βιοϊστορία ενός προσώπου μπορούν εν ανάγκη να βρεθούν ισχυρά εθικά επιχειρήματα που συνη-γορούν υπέρ τού να θέλει να διαγάγει έναν άλλο βίο, όχι όμως υπέρ τού να θέλει να είναι ένα άλλο πρόσωπο. Ακό-μη και η προβολή του αυτομετασχηματισμού του σ' ένα εντελώς άλλο πρόσωπο παραμένει πάντοτε δέσμια της

7. Δεν καταπιάνομαι με την ιδιαίτερη προβληματική της επιλογής· εδώ με ενδιαφέρει μονάχα το ζήτημα του προγενετικού καθορισμού τού φύλου.

Page 151: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

εκάστοτε δικής του παραστατικής δύναμης. Έτσι μια από-φαση με τόσο βαθιές συνέπειες, όπως η καθοριστική τής ταυτότητας επιλογή φύλου, δεν φαίνεται γι' αυτόν τον λό-γο υποχρεωμένη να λάβει υπ' όψιν της τη δυνατότητα να της προσάψει το εμπλεκόμενο πρόσωπο κάποια σοβαρή μομφή. Εάν όμως, σύμφωνα με αυτή την ένσταση, τούτο ισχύει κιόλας για τον καθορισμό ενός ιδρυτικού της ταυτό-τητας χαρακτηριστικού, τότε για τη γενετική τροποποίη-ση των οποιωνδήποτε τυγαίων ιδιοτήτων, προδιαθέσεων ή ικανοτήτων ισχύει ακόμη περισσότερο ότι δεν μπορεί να είναι επιλήψιμη. Η ένσταση αυτή, την οποία ο Dworkin προβάλλει arguendo, είναι μόνον εκ πρώτης όψεως εύλογη.

Μια επέμβαση μπορεί να είναι επιλήψιμη από τη σκο-πιά ενός αμέτοχου τρίτου, ακόμη κι όταν το θιγόμενο πρό-σωπο δεν είναι το ίδιο σε θέση να ασκήσει κριτική. Στο παράδειγμά μας, η καθοριστική της ταυτότητας απόφαση αντλεί τον υποθετικά ακίνδυνο χαρακτήρα της από μια δι-αισθητικά συνυπολογιζόμενη απαγόρευση δυσμενούς διά-κρισης: καθώς δεν υπάρχει ηθικά υποστηρίξιμο επιχείρημα υπέρ της προτίμησης ενός συγκεκριμένου φύλου, θα όφειλε να μην έχει καμιά σημασία για το εμπλεκόμενο πρόσωπο αν ήρθε στον κόσμο ως αγόρι ή ως κορίτσι. Από εδώ όμως δεν έπεται ότι θα βρισκόταν υπεράνω πάσης αμφιβολίας ένας γενετικός προγραμματισμός, που (όπως λ.χ. κατά τη δημιουργία ενός γκόλεμ) θα εκτεινόταν στη συνολική βιο-λογική ταυτότητα του μελλοντικού προσώπου, θα συγκρο-τούσε δηλαδή έναν «θεμελιωδώς» νέο άνθρωπο. Όμως η κριτική αυτή δεν μπορεί να ασκηθεί πλέον, όπως τούτο θα συνέβαινε στην περίπτωση μιας γενετικής τροποποίησης χαρακτηριστικών, που αφήνει σε μεγάλο βαθμό ανέπαφη μια συνεχώς προς τα πίσω επιμηκυνόμενη ταυτότητα, από την οπτική του ίδιου του εμπλεκόμενου προσώπου.

Ενδείκνυται ως εκ τούτου να υιοθετήσουμε τη σκοπιά

Page 152: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

ενός προσώπου που, καθώς μεγαλώνει, βρίσκεται στη θέση που περιγράφεται από τους τέσσερις προαναφερθέντες όρους. Γιατί στην περίπτωση αυτή ο ετεροκαθορισμός εκ-δηλώνεται φανερά στη διαφωνία που μπορεί να ανακύψει ανάμεσα στο εμπλεκόμενο πρόσωπο και στον σχεδιαστή του, αναφορικά με τις προθέσεις της γενετικής χειραγώγη-σης. Ο ηθικός λόγος για τη μομφή παραμένει φυσικά ο ίδιος, ακόμη και όταν το πρόσωπο του οποίου ζημιώθηκε η αυτονομία της συνείδησης δεν μπορεί να λάβει τον λόγο, αφού δεν μπορεί ούτε καν να υπάρξει αντίλογος από τη δι-κή του πλευρά. Βεβαίως έχουμε καθήκον να προφυλάσσου-με άλλους από δεινά όσο μας το επιτρέπουν οι δυνάμεις μας. Οφείλουμε να παρέχουμε βοήθεια στους άλλους και πρέπει να κάνουμε τα πάντα προκειμένου να βελτιώσουμε τους όρους της ζωής τους. Δεν μας επιτρέπεται όμως να καθορίζουμε για λογαριασμό άλλων προσώπων -σύμφωνα με τις δικές μας παραστάσεις για τη μελλοντική ζωή τους- περιθώρια τα οποία εκείνα μπορούν να χρησιμοποιή-σουν αργότερα για την εθική διαμόρφωση της ζωής τους. Ακόμη και στην πιο ευνοϊκή περίπτωση το πεπερασμένο πνεύμα μας δεν διαθέτει την προγνωστική δύναμη, που θα ήταν απαραίτητη για να εκτιμηθούν οι συνέπειες γενετι-κών επεμβάσεων στα συμφραζόμενα της μελλοντικής βιοϊ-στορίας ενός άλλου προσώπου.

Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τι είναι δυνητικά καλό για άλλους; Ίσως αυτό να ισχύει στη μεμονωμένη περί-πτωση. Ακόμη και τότε όμως η γνώση μας παραμένει επι-σφαλής και επιτρέπεται να μεταδοθεί μόνον υπό μορφή κλινικών συμβουλών σε κάποιον, τον οποίο ο συμβουλεύων γνωρίζει ήδη ως εξατομικευμένο από βιοϊστορική άποψη ον. Ανέκκλητες αποφάσεις σχετικά με το γενετικό ντιζάιν ενός αγέννητου πάντοτε κρύβουν έναν «ξερόλα». Ένα πρό-σωπο που απολαμβάνει οφέλη πρέπει πάντοτε να διατηρεί

Page 153: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

τη δυνατότητα να πει αόχϋ). Καθώς πέραν των ηθικών επι-γνώσεων είναι αδύνατη μια αντικειμενική γνώση αξιών και σε κάθε εθική γνώση είναι εγγεγραμμένη η οπτική τού πρώτου προσώπου, η πεπερασμένη σύσταση του ανθρώπι-νου πνεύματος επιβαρύνεται με υπερβολικές απαιτήσεις όταν προσδοκάμε από αυτήν να αποφανθεί σχετικά με το ποια γενετική προίκα είναι «η καλύτερη» για τη βιοϊστο-ρία των παιδιών μας.

ad δ). Ως πολίτες μιας δημοκρατικής κοινότητας, η οποία οφείλει να ρυθμίσει νομοθετικά μια τέτοια πρακτική, δεν μπορούμε ωστόσο να απαλλαγούμε εντελώς από το άχθος της προεξόφλησης μιας δυνατής συναίνεσης ή απόρ-ριψης από πλευράς του εμπλεκόμενου προσώπου. Σίγουρα όχι, όταν θέλουμε να επιτρέψουμε επεμβάσεις γενετικής θεραπείας (ή ακόμη και επιλογής) σε περιπτώσεις βαριών κληρονομικών ασθενειών, προς το συμφέρον των ίδιων των μειονεκτούντων ατόμων. Ασφαλώς οι πραγματολογικές εν-στάσεις, που παραπέμπουν στο ρευστό όριο μεταξύ αρνητι-κής και θετικής ευγονικής, στηρίζονται σε εύλογα παρα-δείγματα. Εύλογη είναι και η πρόβλεψη ότι, εξαιτίας σω-ρευτικών επιδράσεων της συνήθειας, το όριο ανοχής ως προς ό,τι αρχικά αντιμετωπίζαμε ως «κανονικό» θα μετα-τοπίζεται ολοένα και περισσότερο προς όφελος απαιτητι-κότερων προτύπων υγείας -και επιτρεπτών γενετικών επεμβάσεων. Υπάρχει ωστόσο μια ρυθμιστική ιδέα, που προσφέρει έναν ανοιχτό μεν σε διαφορετικές ερμηνείες, όχι όμως κατ' αρχήν αμφισβητήσιμο γνώμονα για τη χάραξη των ορίων: όλες οι θεραπευτικές επεμβάσεις, ακόμη και οι προγεννητικές, θα πρέπει να εξαρτώνται από μια τουλάχι-στον αντιπραγματικά προεξοφλητέα συναίνεση των προσώ-πων που πιθανόν εμπλέκονται.

Με κάθε νέα καταχώριση στη λίστα των υποδεικνυόμε-νων κληρονομικών ασθενειών, η οποία θα πρέπει να συγ-

Page 154: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

κεκριμενοποιείται με ακρίβεια από τον νομοθέτη, θα ανα-ζωπυρώνεται η δημόσια συζήτηση των πολιτών σχετικά με το επιτρεπτό αρνητικά-ευγονικών μεθόδων. Γιατί κάθε φο-ρά που θα επιτρέπεται μια περαιτέρω γενετική θεραπευτι-κή επέμβαση πριν από τη γέννηση, θα ανακύπτει μια απί-στευτη επιβάρυνση για όσους γονείς δεν επιθυμούν για λό-γους αρχής να κάνουν χρήση της άδειας. Όποιος αποκλί-νει από μιαν επιτρεπτή ή καθιερωμένη ευγονική πρακτική και αποδέχεται τον κίνδυνο μιας αποτρέψιμης μειονεξίας, θα πρέπει να υπομείνει τη μομφή της παράλειψης και εν-δεχομένως τη μνησικακία του παιδιού του. Η προεξόφλη-ση αυτών των συνεπειών μεγαλώνει ευτυχώς την ανάγκη δικαιολόγησης, με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο νομο-θέτης σε κάθε βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Ο γενικός πολιτικός σχηματισμός γνώμης ή βούλησης θα πραγματο-ποιηθεί με διαφορετικούς όρους από ό,τι η διαμάχη για την άμβλωση, θα είναι όμως εξίσου βαθιά πολωμένος.

(4) Ο κίνδυνος του ευγονικού ετεροκαθορισμού δεν μπο-ρεί να αποκλειστεί όταν μια τροποποιητική χαρακτηριστι-κών γενετική επέμβαση επιχειρείται μονομερώς, και άρα όχι μέσα από την κλινική στάση απέναντι σε ένα δεύτερο πρόσωπο, η συναίνεση του οποίου θα πρέπει να αναμένε-ται. Μια τέτοια υποθετική προεξόφληση μπορεί να θεμε-λιωθεί μονάχα σε περιπτώσεις αναμφίβολα ακραίων δεινών που έχουν προγνωσθεί με ασφάλεια. Στο πλαίσιο αξιακών προσανατολισμών που, κατά τα άλλα, τους χωρίζει χαίνον χάσμα, μπορούμε να προσδοκάμε ευρεία συναίνεση μόνον αναφορικά με την άρνηση των μέγιστων δεινών. Χαρακτή-ρισα προβληματική την περίπτωση του ανθρώπου που, με-γαλώνοντας, λαμβάνει αναδρομικά γνώση ενός προγραμμα-τισμού που διενεργήθηκε πριν από τη γέννησή του και αδυνατεί να ταυτιστεί με τις γενετικά εδραιωμένες προθέ-σεις των γονέων του. Γιατί γι' αυτόν υπάρχει ο κίνδυνος να

Page 155: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

μη βλέπει πλέον τον εαυτό του ως τον μοναδικό και ακέ-ραιο αυτουργό της ίδιας της ζωής του και να νιώσει ότι και ως επίγονος αλυσοδένεται από τις ολοένα και πυκνότερες γενετικές αποφάσεις προηγούμενων γενεών.

Ωστόσο, η πράξη αυτή του ετεροκαθορισμού, που δια-περνά τρόπον τινά το πεπρωμένο της κοινωνικοποίησης στο σύνολό του, είναι έμμεσου είδους. Καθιστά το πρόσω-πο που υπέστη βλάβη εξαιτίας της ανίκανο για απεριόρι-στη συμμετοχή στο γλωσσικό παιχνίδι της ηθικής κοινό-τητας, δίχως να παρεμβαίνει σε αυτό το ίδιο. Στο γλωσσι-κό παιχνίδι της οικουμενιστικής έλλογης ηθικής μπορούμε να συμμετάσχουμε υπό την ιδανικευτική προϋπόθεση ότι καθένας από μας φέρει μόνος του την ευθύνη της εθικής διαμόρφωσης της ζωής του και κατά την ηθική συνανα-στροφή μπορεί να προσδοκά ισότιμο status, με την έννοια μιας ουσιωδώς απεριόριστης αμοιβαιότητας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Όταν όμως ο ευγονικός ετεροκαθορισμός μεταβάλλει τους ίδιους τους κανόνες του γλωσσικού παι-χνιδιού, δεν επιτρέπεται να κριθεί με βάση τους ίδιους αυ-τούς κανόνες.^ Αντ' αυτού, η φιλελεύθερη ευγονική προκα-λεί μια αξιολόγηση της ηθικής στο σύνολό της.

Έτσι μπορεί να διατεθεί ελεύθερα και να χρησιμοποιη-θεί κατά βούληση η νεωτερική μορφή του εξισωτικού οι-κουμενισμού ως τέτοιου. Αυτός βέβαια αποτελεί σε κοσμο-θεωρητικά πλουραλιστικές κοινωνίες το μοναδικό ορθολο-γικά αποδεκτό θεμέλιο μιας κανονιστικής ρύθμισης συγ-κρουόμενων δράσεων. Γιατί όμως δεν θα έπρεπε οι περί-πλοκες κοινωνίες να αποσυνδεθούν από τα κανονιστικά τους θεμέλια και να οργανωθούν εξ ολοκλήρου στη βάση συστημικών - ή στο μέλλον- βιογενετικών διευθυντικών

8. Η ένσταση η οποία συζητήθηκε στο (2) εξηγείται από την πα-ραμέληση αυτής της διαφοράς.

Page 156: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

μηχανισμών; Επιχειρήματα που έχουν αντληθεί από το ίδιο το ηθικό γλωσσικό παιχνίδι δεν μπορούν να χρησιμοποιη-θούν με επιτυχία ενάντια σε μιαν ευγονική αυτοεργαλειο-ποίηση του ανθρώπινου είδους η οποία αλλάζει τους ηθικούς κανόνες του παιχνιδιού. Μόνον οι ηθικώς αυτοαναστοχαστι-κοί και άρα συναφείς προς το έθος του ανθρώπινου είδους συλλογισμοί, που εκτείνονται σε φυσικές (και ως προς τις συνέπειές τους νοητικές επίσης) προϋποθέσεις της ηθικής αυτοκατανόησης υπεύθυνα δρώντων προσώπων, βρίσκονται στο σωστό επίπεδο επιχειρηματολογίας. Από την άλλη πλευρά, τέτοιες συναφείς προς το έθος του ανθρώπινου εί-δους αξιολογικές κρίσεις στερούνται την υποθετικώς κατα-ναγκαστική ισχύ αυστηρά ηθικών επιχειρημάτων.

Ανέκαθεν, όταν πρόκειται για την ταυτότητα του αν-θρώπου ως όντος που ανήκει σ' ένα είδος, ανταγωνίζονται μεταξύ τους διαφορετικές συλλήψεις. Ήδη από μακρού φυ-σιοκρατικές αντιλήψεις για τον άνθρωπο, που υπαγορεύον-ται από τη γλώσσα της φυσικής, της νευρολογίας και της εξελικτικής βιολογίας, αμιλλώνται με τις κλασικές αντιλή-ψεις για τον άνθρωπο της θρησκείας και της μεταφυσικής. Σήμερα η θεμελιώδης αντιπαράθεση λαμβάνει χώρα ανά-μεσα σε έναν φυσιοκρατικό φουτουρισμό, που ελπίζει σε τεχνικές αυτοβελτιστοποιήσεις, και σε ανθρωπολογικές αντιλήψεις, που στη βάση μιας αήπιας φυσιοκρατίας» δε-σμεύονται από τις γνωστικές κατακτήσεις του νεοδαρβινι-σμού (και από τα εκάστοτε επιστημονικά επιτεύγματα γε-νικότερα), δίχως να υποσκάπτουν με επιστημονιστικά επι-χειρήματα ή να υπερβαίνουν με κονστρουκτιβιστικά επι-χειρήματα την κανονιστική αυτοκατανόηση ικανών να ομι-λούν και να πράττουν υποκειμένων, για τα οποία τα έλλο-γα επιχειρήματα έχουν βαρύτητα.^ Παρά το υψηλότερο

9 Βλ. Εισαγωγή στο J. Habermas, «Wahrheit und Rechtfertigung»

Page 157: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

επίπεδο γενίκευσης τους, OL εθιχές θεωρήσεις του ανθρώ-πινου είδους μοιράζονται με τους εθικούς-υπαρξιακούς συλ-λογισμούς των ατόμων και με τις ηθικές-πολιτικές συζη-τήσεις σε εθνικούς χώρους την αναφορά σε ένα πάντα με-ρικό και αναστοχαστικά οικειοποιημένο πλαίσιο ζωής. Και εδώ επίσης η έρευνα του ποιοι είμαστε ως δείγματα του ανθρώπινου είδους εν όψει των σχετικών ανθρωπολογικών δεδομένων συνδέεται με το αξιολογικό ερώτημα περί του πώς θα έπρεπε να κατανοήσουμε τον εαυτό μας.

Οι οπτικές-τού-εμείς, που υιοθετούν οι σχετικές με το εθοζ του ανθρώπινου είδους αντιλήψεις, δεν έχουν την ενό-τητα εκείνη της ηθικης οπτικής-τού-εμείς, που προκύπτει κατασκευαστικά υπό την αδήριτη αναγκαιότητα για έλλο-γη εξισορρόπηση των διαφερόντων μέσα από την αμοιβαία υιοθέτηση οπτικών εκ μέρους όλων των συμμετεχόντων. Στο διαλογικό σύμπαν των εθών του ανθρώπινου είδους εί-μαστε υποχρεωμένοι να λαμβάνουμε υπ' όψιν την έλλογη δυνατότητα μιας διηνεκούς διάστασης απόψεων, όσο δεν θέλουμε να ανατρέχουμε σε απατηλές μεταφυσικές βεβαι-ότητες. Ταυτόχρονα όμως μου φαίνεται ότι ένα επιχείρημα διαθέτει ιδιαίτερη βαρύτητα στη διαμάχη για την καλύτε-ρη εθική αυτοκατανόηση του είδους: δεν εναρμονίζονται όλες οι αντιλήψεις εξίσου με την αυτοκατανόησή μας ως ηθικά υπεύθυνων προσώπων. Σήμερα εξακολουθεί ακόμη να είναι αποκρουστική η προοπτική μεταβολής του ηθικού status μελλοντικών προσώπων μέσω της βελτιωτικής αυ-τοεργαλειοποίησης του ανθρώπινου είδους, η οποία εκτυ-λίσσεται με βάση τις διάσπαρτες προτιμήσεις αγοραστών στο σούπερ μάρκετ της γενετικής (και με βάση τη διαμόρ-

[«Αλήθεια και δικαιολόγηση))], Φρανκφούρτη 1999, καθώς και τις συμ-βολές που έχουν ως επίκεντρο τη φυσιοκρατία και την ιστορία της φύ-σης στο Deutsche Zeitschrift f. Philosophie 49 (2001) 6, 857-927.

Page 158: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

φωση κοινωνικών συνηθειών): «Η ζωή σε ηθικό κενό, σε μια μορφή ζωής που δεν θα γνώριζε πλέον ούτε καν τον ηθικό κυνισμό, δεν θα ήταν άξια να τη ζει κανείς.»

Αυτό βέβαια δεν είναι καθ' εαυτό ηθικό επιχείρημα, χρησιμοποιεί όμως όρους που είναι αναγκαίοι για τη διατή-ρηση μιας ηθικής αυτοκατανόησης ως επιχείρημα για μια σχετική με το έθος του ανθρώπινου είδους αυτοκατανόηση που είναι ασύμβατη με τη βελτιστοποίηση και την απρο-κάλυπτη εργαλειοποίηση προπροσωπικής ζωής.̂ ^ Ο Lud-wig Siep το διατυπώνει αυτό με τον ακόλουθο τρόπο: η προτίμηση της ηθικής μορφής ζωής (θα 'λεγα καλύτερα: της ηθικής δόμησης μορφών ζωής) έχει ως επακόλουθο να υποδεικνύει η ίδια τη «δυνατότητα επιλογής ενός έθους του ανθρώπινου είδους».̂ ^ Ωστόσο, το επιχείρημα αυτό επ' ουδενί δεν καθιστά την ισχύ της ηθικής εξαρτημένη από τη γνωσιακή ενσωμάτωση στο προσήκον περιβάλλον πε-ποιθήσεων σχετικών με το έθος του ανθρώπινου είδους, ως εάν ό,τι θεωρούν ηθικά καλό οι άνθρωποι όφειλε να εντα-χθεί σ' ένα οντολογικά περιγεγραμμένο πλαίσιο ακαλών εγκόσμιων καταστάσεων».

Όταν το επίμαχο ζήτημα είναι η ηθική σκοπιά μιας δί-καί-ης λύσης συγκρούσεων σχετικά με το πράττειν, η ηθι-κή του ίσου σεβασμού προς όλους -και της αλληλέγγυας μέριμνας για όλους- μπορεί να δικαιολογηθεί απλώς και

10. Ο Georg Lohmann («Die Herausforderung der Ethik durch Lebenswissenschaften und Medizin» [«Πώς προκαλούν την ηθική οι βιοεπιστήμες και η ιατρική»] MS. 2002, 19) χαρακτηρίζει με τον ακό-λουθο τρόπο το καίριο αυτό σημείο της επιχειρηματολογίας μου: «Η έμμεση -ηθική διασφάλιση της εθικής επιχειρηματολογίας του μπορεί να εγείρει μεγαλύτερες αξιώσεις από ό,τι οι άμεσα κοσμοθεωρητικές επι-χειρηματολογίες.»

11. L. Siep, «Moral und Gattungsethik» [«Ηθική και έθος του εί-δους»], Deutsche Zeitschr. f. Philosophie 50 (2002), 1 (υπό δημοσίευση).

Page 159: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

μόνον από τα αποθέματα των έλλογων επιχειρημάτων. Εάν η ηθική εξακολουθούσε να έχει όπως και πριν ανάγκη Θε-μελίωσης με βάση κοσμοεικόνες ή εάν, όπως υποστηρίζει ο Robert Spaemann, οι δύο αυτές πλευρές τελούσαν σε κυ-κλική σχέση θεμελίωσης, θα έπρεπε να αφαιρέσουμε το όφελος ανεκτικότητας από την κοσμοθεωρητικά ουδέτερη ηθική του Διαφωτισμού και τη σύλληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θα έπρεπε τότε να αποδεχτούμε εκ των προτέρων ως πιθανή δυσάρεστη συνέπεια την παραίτηση από μια κανονιστικά πειστική ειρηνική διευθέτηση πολιτι-σμικών και κοσμοθεωρητικών συγκρούσεων.^^

Ο εξισωτικός οικουμενισμός είναι ευρέως αναγνωρισμέ-νος ως μεγάλο επίτευγμα της νεωτερικότητας* σε κάθε πε-ρίπτωση δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση από άλλες ηθικές ή από άλλες αντιλήψεις σχετικές με το έθος του ανθρώπινου είδους. Μόνον οι άηχες συνέπειες πρακτικών στις οποίες σιωπηρά έχουμε εθιστεί μπορούν να τον κλονίσουν. Φυσι-κές (και ως δική τους συνέπεια νοητικές) προϋποθέσεις μιας ηθικής, την οποία κανείς σχεδόν δεν επιθυμεί να θί-ξει ρητά δεν υποσκάπτονται από τις φυσιοκρατικές κοσμο-εικόνες αλλά από τις ακάθεκτα προαγόμενες βιοτεχνολο-γίες. Εναντίον αυτής της υπονόμευσης, που δεν καθοδηγεί-ται από κάποια θεωρία αλλά είναι πλούσια σε πρακτικές συνέπειες, μπορεί να βοηθήσει, στην καλύτερη περίπτωση, η σταθεροποίητίκτ] ενσωμάτωση της ηθικής μας σε μια σχετική με το έθος του ανθρώπινου είδους αυτοκατανόηση, που καθιστά συνειδητή σ' εμάς την αξία και τις προϋποθέ-σεις αυτής της ηθικής, πριν συνηθίσουμε στην υφέρπουσα αναθεώρηση των καταρχάς αυτονόητων προεξοφλήσεων αυτονομίας της συνείδησης και της διαγενεακής ισοτιμίας.

12. R. Spaemann, «Habermas über Bioethik» [«Ο Habermas γι,α τη βιοηθική))], ό.π.

Page 160: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

(5) 0 Ludwig Siep αμφισβητεί, τέλος, ότι οι αιτιολο-γημένες επιφυλάξεις εναντίον μιας θετικής ευγονικής επι-τρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων σημαντικών για την αξιολόγηση των εκάστοτε συγκεκριμένων αποφάσεων σχε-τικά με το επιτρεπτό της ΠΕΔ και της αναλίσκουσας έμ-βρυα έρευνας. Εάν δεχτούμε την προκείμενη μιας αποκλι-μακωμένης προστασίας της ζωής του εμβρύου, τότε οι επι-φυλάξεις αυτές είναι στην καλύτερη περίπτωση σε θέση να λειτουργήσουν ως «επιχειρήματα άρσης των περιοριστικών όρων». Και πράγματι, το βάρος τέτοιων επιχειρημάτων εξαρτάται από το - πόσο μεγάλη θεωρούμε τη βλάβη που επέρχεται στην

υποθετική περίπτωση μιας αάρσης περιοριστικών όρων», και

- πόσο πιθανόν είναι τα βήματα που επικρίθηκαν να οδη-γήσουν πράγματι σε μιαν «άρση περιοριστικών όρων». Αναφορικά με το πρώτο σημείο, η εμπειρία μου δείχνει

ότι την προοπτική μιας θετικής ευγονικής πολλοί συνά-δελφοι καθόλου δεν την αντιλαμβάνονται ως βλάβη, αλλά ως ευκαιρία. Αυτοί είτε δεν πείθονται από το επιχείρημα του ετεροκαθορισμού (όπως ο Nagel και ο McCarthy) είτε (όπως ο Dworkin) θεωρούν το επιχείρημα άνευ αντικειμέ-νου γιατί θεωρούν, υπό το φως της αντικειμενικής γνώσης αξιών, νόμιμη μιαν επιλογή γενετικών χαρακτηριστικών που γίνεται προς το συμφέρον του παιδιού. Αυτό ενισχύει την πεποίθησή μου ότι δεν συνιστά άκαιρη θεωρητικολογία η επιζητούμενη στο πεδίο μάχης της προτίμησής μας αντι-παράθεση σχετικά με τις συνέπειες που θα έχουν προκλη-θεί στον τετελεσμένο μέλλοντα από μια τέτοια πρακτική, η οποία, μολονότι εξακολουθεί σήμερα να βρίσκεται εκτός της εμβέλειάς μας, ωστόσο δεν είναι εντελώς απίθανη.

Και όσοι όμως, είτε για λόγους αρχής, είτε -σήμερα ακόμη- για λόγους τακτικής, απορρίπτουν μια τέτοιαν ευ-

Page 161: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

γονική πρακτική, μπορούν να αντικρούσουν επιχειρήματα άρσης περιοριστικών όρων με βάση την άλλη οπτική. Η ΠΕΔ και η έρευνα σε βλαστοκύτταρα τότε μόνο θα επι-τρέψουν τον χαρακτηρισμό τους ως σκαπανέων στον δρόμο για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου, όταν θα έχουν βρει συνέχεια προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Το τελικό αυτό σημείο το περιέγραψα με βάση ευγονικές πρακτικές, οι οποίες δεν δικαιολογούνται με κλινικές προ-θέσεις και οι οποίες -αυτό αποτελεί τη θέση μου- βλά-πτουν ταυτόχρονα τη συνείδηση αυτονομίας και το ηθικό status των προσώπων που υφίστανται αυτή τη μεταχείρι-ση. Όμως πόσο υψηλές είναι οι πιθανότητες η ΠΕΔ και η έρευνα σε βλαστοκύτταρα να απελευθερώσουν μια δυναμι-κή ανάπτυξης που θα διαβεί το κατώφλι που οδηγεί προς τη θετική ευγονική; Η επιθυμητή διεύρυνση των βιογενε-τικών μας γνώσεων και των δυνατοτήτων μας στον χώρο της γενετικής τεχνολογίας δεν μπορεί να είναι επιλεκτική, υπό την έννοια ότι και οι δύο χρησιμοποιούνται μόνο για κλινικούς σκοπούς. Γι' αυτό είναι σημαντικό στο πλαίσιο της δικής μας προβληματικής το ερώτημα αν η μέθοδος της προεμφυτευτικής διάγνωσης και η έρευνα σε ανθρώπι-να εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα προωθούν με ιδιαίτερη αποτε-λεσματικότητα στάσεις που ευνοούν τη μετάβαση από την αρνητική στη θετική ευγονική.

Το κατώφλι ανάμεσα στις δύο μπορεί να χαρακτηριστεί από μια διαφορά των στάσεων. Στο πλαίσιο της κλινικής πρακτικής ο θεραπευτής μπορεί να συμπεριφερθεί προς το εξεταζόμενο ζωντανό ον, που περιποιείται, στηριζόμενος σε μιαν αιτιολογημένα προεξοφλημένη συναίνεση με τέτοιον τρόπο, σαν αυτό να ήταν ήδη το δεύτερο πρόσωπο το οποίο θα γίνει κάποτε. Ο σχεδιαστής, αντίθετα, υιοθετεί απέναν-τι στο έμβρυο που πρόκειται να τροποποιηθεί γενετικά μια στάση τόσο βελτιωτική όσο και εργαλειακή: το έμβρυο

Page 162: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

στο στάδιο των οκτώ κυττάρων θα πρέπει να βελτιωθεί ως προς τη γενετική του σύσταση σύμφωνα με υποκειμενικά επιλεγμένα κριτήρια. Τη θέση της επιτελεστικής στάσης απέναντι σ' ένα μελλοντικό πρόσωπο, που αντιμετωπίζεται ήδη στο εμβρυϊκό στάδιο σαν ένα πρόσωπο που μπορεί να πει αναι» ή «όχι», καταλαμβάνει στην περίπτωση της θε-τικής ευγονικής η στάση ενός συναρμολογητή. Ο τελευ-ταίος συνδέει τη στοχοθεσία του κλασικού εκτροφέα, που αποβλέπει στη βελτίωση των κληρονομικών χαρακτηριστι-κών ενός είδους, με τον επιχειρησιακό τρόπο ενός μηχανι-κού, που επεμβαίνει εργαλειακά ακολουθώντας το δικό του σχέδιο, επεξεργάζεται δηλαδή τα εμβρυϊκά κύτταρα ως υλικό. Φυσικά για ένα «κεκλιμένο επίπεδο» (τα επιχειρή-ματα άρσης περιοριστικών όρων ονομάζονται στα αγγλικά slippery slope arguments) μπορούμε να μιλήσουμε τότε μόνον, όταν υπάρχουν λόγοι να θεωρήσουμε ότι το να επι-τραπεί α) η ΠΕΔ και β) η έρευνα σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα ανοίγει τον δρόμο στην εξοικείωση με εκείνες ακριβώς τις στάσεις που συμβαδίζουν με τη βελ-τίωση και πραγμοποίηση της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής.

α) Η συνάφεια δράσεων στην οποία έχει ενσωματωθεί η μέθοδος της ΠΕΔ δικαιολογεί και τις δύο στάσεις. Εδώ, διαφορετικά απ' ό,τι συμβαίνει στην περίπτωση της ανεπι-θύμητης εγκυμοσύνης, η προστασία της ζωής του εμβρύου δεν τελεί σε σχέση ανταγωνισμού προς τον συνταγματικά προστατευμένο αυτοκαθορισμό της γυναίκας. Αντιθέτως, οι γονείς που θέλουν ν' αποκτήσουν δικό τους παιδί, παίρνουν μιαν υποκείμενη σε όρους απόφαση σύλληψης. Μετά τη διενέργεια της διάγνωσης είτε θα έχουν να διαλέξουν ανά-μεσα σε περισσότερες επιλογές είτε θα πρέπει να λάβουν μια δυϊκού χαρακτήρα απόφαση (περί εμφύτευσης ή κατα-στροφής ενός εμβρύου). Σ' αυτήν εξωτερικεύεται καταρχάς

Page 163: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

μια πρόθεση βελτίωσης. Συγκεκριμένα, η προληπτική επι-λογή αντλεί τον προσανατολισμό της από την αποτίμηση της ποιότητας ενός ανθρώπινου όντος, ακολουθώντας κατά τούτο μιαν επιθυμία γενετικής βελτίωσης. Μια δράση που κατατείνει στην επιλογή του υγιέστερου όντος καθοδηγεί-ται από την ίδια αντίληψη, όπως και μια ευγονική πρα-κτική.

Όταν, ωστόσο, η διαδικασία περιορίζεται αυστηρά στον στόχο της παρεμπόδισης σοβαρών κληρονομικών ασθενει-ών, καθίσταται ορατή καταρχάς η αναλογία προς την -ακίνδυνη, όπως θέλουμε να πιστεύουμε- αρνητική ευγονι-κή. Οι γονείς μπορούν να απαιτήσουν να αποφασίζουν προ-ληπτικά προς το συμφέρον του αγέννητου παιδιού ώστε να απαλλαγεί αυτό το ίδιο από μιαν ανυπόφορα επιβαρυμένη, βασανιστική, θα μπορούσε να πει κανείς, ύπαρξη. Με βά-ση την περιγραφή αυτή, η προστασία της ζωής του εμβρύ-ου περιορίζεται κατά κάποιον τρόπο από το προεξοφλούμε-νο «όχι» του ίδιου του αγέννητου προσώπου. Τη βάση αυ-τής της αυτοκατανόησης αποτελεί μια κλινική στάση και πάντως όχι μια στάση που στοχεύει στη βελτίωση. Είναι όμως η κλινική αυτή απαίτηση συμβατή με τη μονομερή και -διαφορετικά από ό,τι στην περίπτωση της αρνητικής ευγονικής- με την ανέκκλητη διάκριση ανάμεσα σε ζωή που «αξίζει» και σε ζωή που «δεν αξίζει να τη ζήσουμε»; Άραγε η ερμηνεία αυτή δεν θα βαρύνεται πάντοτε με την αμφισημία ενός αλτρουιστικού μανδύα, που καλύπτει τον εγωκεντρισμό μιας εκ των προτέρων ελεγχόμενης επιθυ-μίας; Θα πρέπει, μολονότι υπάρχουν στην προκειμένη πε-ρίπτωση εναλλακτικές δυνατότητες, να είναι οπωσδήποτε δικό τους παιδί και δικαιούται να έρθει στον κόσμο μόνον εφόσον ανταποκρίνεται σε ορισμένα ποιοτικά μέτρα και σταθμά.

Αυτή η στρεφόμενη εναντίον του εαυτού της υποψία ενι-

Page 164: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

σχύεται από την προβληματική μιας πραγμοποιητικής αντιμετώπισης του εμβρύου in vitro. Η επιθυμία για παι-διά ωθεί τους γονείς να προκαλέσουν μια κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας να μπορούν, βασιζόμενοι σε μια πρό-γνωση, να θέτουν ελεύθερα στη διάθεση τους τη συνέχιση της προπροσωπικής ανθρώπινης ζωής. Η εργαλειοποίηση αυτή αποτελεί αναπόφευκτα μέρος της αλληλουχίας δρά-σης, στην οποία έχει ενταχθεί η προεμφυτευτική διαγνω-στική. Η αυστηρά αντικειμενοποιητική στάση μπορεί στην περίπτωση αυτή να προλάβει να αντιμετωπίσει την ψυχο-λογική άμυνα μιας συνείδησης που δεν είναι ήσυχη. Γιατί, βέβαια, εξετάζοντας το ζήτημα σχολαστικά, δύσκολα μπο-ρεί το γεγονός ότι προτιμάμε ένα υγιές παιδί να αντισταθ-μίσει την παραβίαση της προστασίας ζωής του εμβρύου.

(β) Η έρευνα στα ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα δεν τελεί υπό την προοπτική της εκτροφής και της αυτο-βελτιστοποίησης. Απαιτεί όμως εκ των πραγμάτων μιαν εργαλειακή στάση απέναντι στον «εμβρυϊκό κυτταρικό σω-ρό)). Η πειραματική και ααναλίσκουσα)) αντιμετώπιση επ' ουδενί δεν στοχεύει σε μια πιθανή γέννηση* δεν μπορεί λοιπόν ούτε και να ξαστοχήσει μια κλινική στάση έναντι ενός μελλοντικού προσώπου. Η συνάφεια της δράσης κα-θορίζεται αντίθετα από τον σκοπό της αύξησης της γνώσης και της τεχνολογικής εξέλιξης και τελεί, όπως τονίζει ο Ludwig Siep, εξαρχής υπό άλλη περιγραφή. Όταν εμβρυ-ϊκά βλαστοκύτταρα παράγονται, ερευνώνται και διαδίδον-ται για τέτοιους σκοπούς, πρόκειται ακριβώς για μιαν άλ-λου είδους πρακτική από τη σύλληψη (και χειραγώγηση των καταβολών) ενός ανθρώπινου όντος που προορίζεται να γεννηθεί. Όμως, η ορθή αυτή υπόδειξη επιβεβαιώνει απλώς την απόφανση που είναι αποφασιστική για το επιχείρημα του ((κεκλιμένου επιπέδου)): ότι η πρακτική αυτή απαιτεί μια πραγμοποιητική αντιμετώπιση της προπροσωπικής αν-

Page 165: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ 63

θρώπινης ζωής και κατ' επέκταση την ίδια στάση, η οποία χαρακτηρίζει και τις ευγονικές πρακτικές.

Ωστόσο, με την ελευθερία της επιστήμης και της έρευ-νας καθίσταται ενεργό ένα ανταγωνιστικό θεμελιώδες δι-καίωμα και με το συλλογικό αγαθό της υγείας ενεργοποι-είται επιπλέον και μια σημαντική αξία. Αυτό απαιτεί μια στάθμιση, το αποτέλεσμα της οποίας εξαρτάται και από το πώς εκτιμάμε τη λειτουργία του σκαπανέως, την οποία επιτελεί η έρευνα σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, ως προς τον τρόπο της χρήσης περαιτέρω προόδων της γε-νετικής τεχνολογίας. Η μειοψηφία του Εθνικού Συμβουλί-ου Ηθικής, που κατ' αρχήν απορρίπτει ατην εργαλειοποίη-ση του εμβρύου για σκοπούς ξένους προς το δικό του όφε-λος», προχωρά ένα βήμα παραπέρα στην παράθεση επιχει-ρημάτων σχετικών με την άρση περιοριστικών φραγμών και τονίζει τη συμβολική λειτουργία της προστασίας αν-θρωπίνων εμβρύων για όλους «όσοι δεν μπορούν να προ-στατεύσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους και, εν προκειμένω, δεν μπορούν ούτε να επιχειρηματολογήσουν οι ίδιοι».

Κατά τη στάθμιση δεν θα πρέπει, παρεμπιπτόντως, να υπερεκτιμηθεί το βάρος δύο περιοριστικών επιχειρημάτων, που προβάλλουν οι υποστηρικτές μιας ρυθμισμένης εισα-γωγής υπεράριθμων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων. Αν ιδωθεί από ηθική πλευρά, δεν είναι σημαντική η διαφορά ανάμε-σα στο να χρησιμοποιεί κανείς «υπεράριθμα» έμβρυα για ερευνητικούς σκοπούς και στο να τα παράγει κατευθείαν με σκοπό μια τέτοια εργαλειοποίηση. Μπορεί βέβαια ένας περιορισμός στην εισαγωγή υπαρχόντων βλαστοκυττάρων να αποτελεί από πολιτική σκοπιά μοχλό ώστε να κρατηθεί καλύτερα υπό έλεγχο η έκταση και η διάρκεια αυτών των ερευνών. Αλλά οι πολιτικές οδηγίες τις οποίες προτείνει το Συμβούλιο Ηθικής έχουν νόημα μόνον υπό την προϋπόθε-ση ότι δεν θεωρεί κανείς εντελώς άμεμπτη αυτή την ερευ-

Page 166: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

νητική πρακτική. Ως προς το επόμενο αμφιλεγόμενο ζήτη-μα του πότε το γονιμοποιημένο ανθρώπινο κύτταρο παύει να είναι ολοδύναμο, δεν διαθέτω δική μου άποψη. Θέλω να θέσω μόνον υπό σκέψη ότι η σχετική διάκριση ανάμεσα σε πολυδύναμα και ολοδύναμα βλαστοκύτταρα σχετικοποιεί-ται τότε ακριβώς, όταν αφήνεται κανείς (όπως η πλειοψη-φία του Συμβουλίου Ηθικής, που στηρίζεται σε τούτη τη διάκριση) να καθοδηγηθεί από την έννοια μιας αποκλιμα-κωμένης προστασίας της προπροσωπικής ανθρώπινης ζω-ής. Γιατί σε αυτή την έννοια υπάγονται και πολυδύναμα βλαστοκύτταρα από τα οποία, σύμφωνα με τον ορισμό τους, δεν μπορεί πλέον να αναπτυχθεί ανθρώπινο άτομο.

Page 167: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ

Καθώς η θλLßεpή επικαιρότητα της ημέρας αρπάζει μέσ' απ' τα χέρια μας την επιλογή του θέματος, είναι μεγάλος ο πειρασμός να διαγωνιστούμε με τους John Wayne ανά-μεσα σ' εμάς τους διανοούμενους για το ποιος θα πυροβο-λήσει πιο γρήγορα, τραβώντας το πιστόλι από τη θήκη που κρέμεται γύρω στη μέση μας. Πριν από λίγο μόλις καιρό οι γνώμες διίσταντο για ένα άλλο θέμα, για το ερώ-τημα αν και σε ποιαν έκταση είναι επιτρεπτό να υποβάλ-λουμε τον εαυτό μας σε μια διαδικασία αυτοεργαλειοποίη-σης μέσω της γενετικής τεχνολογίας ή, ακόμη πιο γενικά, να επιδιώξουμε τον στόχο μιας αυτοβελτιστοποίησης. Ανά-μεσα στους εκπροσώπους της οργανωμένης επιστήμης και σε εκείνους των εκκλησιών είχε ξεσπάσει μια διένεξη των δυνάμεων της πίστης σχετικά με τα πρώτα βήματα που έγιναν καθ' οδόν προς τον συγκεκριμένο στόχο. Η μια πλευρά φοβόταν το σκοταδισμό και μια σκεπτικιστική απέναντι στην επιστήμη περιχαράκωση αρχαϊκών συναι-σθηματικών καταλοίπων, η άλλη πλευρά εναντιωνόταν στην επιστημονιστική πίστη που δείχνει στην πρόοδο μια χονδροειδής φυσιοκρατία η οποία υποσκάπτει την ηθική. Όμως την 11η Σεπτεμβρίου η ένταση ανάμεσα στην κο-σμική κοινωνία και τη θρησκεία ξέσπασε αιφνιδιαστικά μ' έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο.

Οι αποφασισμένοι ν' αυτοκτονήσουν δολοφόνοι, που με-τέτρεψαν αστικά μέσα συγκοινωνίας σε ζωντανά βλήματα και τα κατηύθυναν εναντίον των καπιταλιστικών προπυρ-γίων του δυτικού πολιτισμού, είχαν, όπως γνωρίζουμε στο

Page 168: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

μεταξύ από τη διαθήκη του Atta* και διά στόματος Osa-ma bin Laden, κίνητρα που ανάγονταν σε θρησκευτικές πεποιθήσεις. Τα εμβλήματα της παγκοσμιοποιημένης νεω-τερικότητας είναι γι' αυτούς προσωποποίηση του Μεγάλου Σατανά. Αλλά και σ' εμάς, τους παγκόσμιους αυτόπτες μάρτυρες του ((αποκαλυπτικού» γεγονότος στην τηλεοπτι-κή οθόνη, η μαζοχιστικά επαναλαμβανόμενη θέα της κα-τάρρευσης των Δίδυμων Πύργων του Μανχάταν έφερε στο νου βιβλικές εικόνες. Και η γλώσσα της εκδίκησης με την οποία δεν αντέδρασε μόνον ο αμερικανός Πρόεδρος στο ασύλληπτο, άντλησε τα εκφραστικά της μέσα από την Πα-λαιά Διαθήκη. Παντού γέμισαν οι συναγωγές, οι εκκλη-σίες, τα τζαμιά, σαν να 'χε η εκτυφλωτική απόπειρα αγγί-ξει μια θρησκευτική χορδή στα εσώτερα της κοσμικής κοι-νωνίας. Κατά τα άλλα, ο υπόγειος αυτός συγχρονισμός δεν παρέσυρε σε μια σύμμετρη στάση μίσους την πενθούσα κοινότητα στην πολιτικοθρησκευτική τελετή που πραγμα-τοποιήθηκε στο Στάδιο της Νέας Υόρκης πριν από τρεις εβδομάδες: Παρά την έξαρση του πατριωτισμού, δεν ήχη-σε καμιά κραυγή υπέρ της χρησιμοποίησης για πολεμικούς σκοπούς του ποινικού δικαίου πέραν των εθνικών ορίων.

Παρά τη θρησκευτική του γλώσσα, ο φονταμενταλισμός είναι αποκλειστικά νεωτερικό φαινόμενο. Ό,τι στους ισλα-μιστές δράστες προκαλεί αμέσως εντύπωση είναι η ασυγ-χρονία των κινήτρων και των μέσων. Σ' αυτήν κατοπτρί-ζεται μια ασυγχρονία κουλτούρας και κοινωνίας στις πα-

* Ο Mohammed Atta φέρεται ως ο πιλότος εκείνος που οδήγησε το πρώτο από τα δύο αεροπλάνα στον βόρειο πύργο του World Trade Center της Νέας Υόρκης κατά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σε-πτεμβρίου του 2001. Σε μια βαλίτσα που φαίνεται ότι δεν φορτώθηκε έγκαιρα στο αεροπλάνο και απέμεινε στο αεροδρόμιο Legan της Βο-στόνης βρέθηκε κείμενο διαθήκης του που είχε συνταχθεί ήδη τον Απρίλιο του 1996. (Σ.τ.μ.)

Page 169: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

τριδες των δραστών, η οποία άρχισε να διαμορφώνεται εξαιτίας ενός εσπευσμένου και ριζικά καταστρεπτικού εκ-συγχρονισμού. Ό,τι σ' εμάς κατέστη δυνατό, υπό ευτυχέ-στερες περιστάσεις, να βιωθεί ως μια διαδικασία δημιουρ-γικής εν πάση περιπτώσει καταστροφής, εκεί δεν παρέχει καμιά προοπτική βιωματικής αναπλήρωσης του πόνου που προκαλεί η κατάρρευση παραδοσιακών μορφών ζωής. Η προοπτική βελτίωσης των υλικών συνθηκών διαβίωσης εί-ναι στην περίπτωση αυτή ένα μόνο ζήτημα. Καίρια σημα-σία έχει εκείνη η μεταβολή του πνεύματος, η οποία παρεμ-ποδίζεται από συναισθήματα ταπείνωσης και η οποία εκ-φράζεται πολιτικά με τον χωρισμό θρησκείας και κράτους. Ακόμη και στην Ευρώπη, στην οποία η ιστορία διέθεσε αι-ώνες προκειμένου να ανακαλύψει μιαν ευαίσθητη στάση απέναντι στη διπρόσωπη νεωτερικότητα, η «εκκοσμίκευ-ση» εξακολουθεί να διακατέχεται από αντιφατικά αισθή-ματα, όπως δείχνει η διαμάχη γύρω από τη γενετική τε-χνολογία.

Απολιθωμένες ορθοδοξίες υπάρχουν τόσο στη Δύση όσο και στην Εγγύς και την Άπω Ανατολή, ανάμεσα σε Χρι-στιανούς και Εβραίους, όπως και ανάμεσα σε Μουσουλμά-νους. Όποιος επιθυμεί ν' αποτρέψει τον πόλεμο των πολι-τισμών, είναι υποχρεωμένος να ανακαλέσει στη μνήμη την ανολοκλήρωτη διαλεκτική της διαδικασίας εκκοσμίκευσης που συντελέστηκε στην Εσπερία. Ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» δεν είναι πόλεμος, ενώ στην τρομοκρατία εξωτερικεύεται και η μοιραία-άγλωσση σύγκρουση κόσμων οι οποίοι πρέπει να αναπτύξουν μια κοινή γλώσσα πέραν της βουβής βίας των τρομοκρατών και των πυραύλων. Ενό-ψει μιας παγκοσμιοποίησης, η οποία επιβάλλεται σε αγο-ρές δίχως σύνορα, πολλοί από μας εύχονταν μιαν επιστρο-φή του Πολιτικού σε άλλη μορφή* όχι στη χομπσιανή αρ-χέγονη μορφή του παγκοσμιοποιημένου κράτους ασφάλει-

Page 170: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

ας, στις εκφάνσεις δηλαδή της αστυνομίας, των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού, αλλά στη μορφή μιας εκπολι-τιστικής διαπλαστικής δύναμης με παγκόσμια εμβέλεια. Επί του παρόντος δεν μας απομένουν πολύ περισσότερα από μια χλομή ελπίδα για ένα δόλο του Λόγου -και για λίγο αυτοαναλογισμό. Γιατί εκείνη η ρωγμή της αγλωσ-σίας διχάζει και το δικό μας σπίτι. Μόνον όταν αποσαφη-νίσουμε τι σημαίνει εκκοσμίκευση στις δικές μας μετακο-σμικές κοινωνίες μπορούμε να αντιμετωπίσουμε με σύνεση τους κινδύνους μιας εκκοσμίκευσης που σε άλλα μέρη του πλανήτη έχει εκτραπεί από την πορεία της. Μ' αυτή την πρόθεση ξαναπιάνω το παλιό ζήτημα «Πίστη και Γνώση». Μην περιμένετε λοιπόν'ένα «κυριακάτικο κήρυγμα»* που θα πολώσει, κάνοντας τους μεν ν' αναπηδήσουν και αφή-νοντας τους άλλους αδιάφορους.

Εκκοσμίκευση στη μετακοσμίκή κοινωνία

Η λέξη «εκκοσμίκευση» σήμαινε αρχικά ως νομικός όρος την εξαναγκαστική μεταβίβαση εκκλησιαστικών αγαθών στην κοσμική κρατική εξουσία. Η σημασία αυτή μεταφέρ-θηκε στη δημιουργία της πολιτισμικής και κοινωνικής νε-ωτερικότητας στο σύνολό της. Έκτοτε με την «εκκοσμί-κευση» συνδέονται αντιτιθέμενες αξιολογήσεις, ανάλογα με τον αν θέτουμε σε πρώτο πλάνο την επιτυχημένη τιθάσευ-ση της εκκλησιαστικής αυθεντίας μέσω της κοσμικής εξου-

* Η ομιλία κατά την απονομή του Friedenspreis γίνεται παραδο-σιακά ένα κυριακάτικο πρωινό του φθινοπώρου στην Paulskirche (μια παλιά ευαγγελική εκκλησία που σήμερα χρησιμοποιείται πλέον ως χώ-ρος εκδηλώσεων και όχι λατρείας) της Φρανκφούρτης, εξ ου και το παι-χνίδι με την έννοια του «κυριακάτικου κηρύγματος». (Σ.τ.μ.)

Page 171: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

σίας ή την πράξη της παράνομης ιδιοποίησης. Σύμφωνα με τον έναν τρόπο ανάγνωσης, θρησκευτικοί τρόποι σκέψης και μορφές ζωής αντικαθίστανται με έλλογα και σε κάθε περίπτωση ανώτερα ισοδύναμα* σύμφωνα με τον άλλο τρό-πο ανάγνωσης, οι νεωτερικές μορφές σκέψης και ζωής δυ-σφημούνται ως αγαθά που υπεξαιρέθηκαν παράνομα. Το μοντέλο της απώθησης μας υποβάλλει μιαν αισιόδοξη για την πρόοδο ερμηνεία της απομαγευμένης νεωτερικότητας, το μοντέλο της απαλλοτρίωσης μια θεωρητική ερμηνεία της άστεγης νεωτερικότητας ως έκπτωσης. Και οι δύο τρόποι ανάγνωσης κάνουν το ίδιο λάθος. Θεωρούν την εκ-κοσμίκευση ως ένα είδος παιχνιδιού μηδενικού αθροίσμα-τος ανάμεσα στις καπιταλιστικά αποχαλινωμένες παραγω-γικές δυνάμεις της επιστήμης και της τεχνικής αφενός, και τις συγκρατούσες δυνάμεις θρησκείας και εκκλησίας αφετέρου. Οι μεν μπορούν να κερδίσουν μονάχα εις βάρος των δε, και μάλιστα σύμφωνα με φιλελεύθερους κανόνες παιχνιδιού που ευνοούν τις κινητήριες δυνάμεις της νεωτε-ρικότητας.

Η εικόνα αυτή δεν ταιριάζει σε μια μετακοσμική κοι-νωνία που προσδοκά ότι οι θρησκευτικές κοινότητες θα συ-νεχίσουν να υπάρχουν σε ένα περιβάλλον που θα συνεχίσει να εκκοσμικεύεται. Συσκοτίζεται ο εκπολιτιστικός ρόλος ενός δημοκρατικά διαφωτισμένου κοινού νου, ο οποίος μέ-σα στη χλαλοή των φωνών των αντιμαχόμενων πολιτισμών ανοίγει, θα 'λεγε κανείς, έναν δικό του δρόμο, ως τρίτο κόμμα μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Βεβαίως από τη σκοπιά του φιλελεύθερου κράτους μόνον όσες θρησκευτικές κοινότητες αρνούνται, βασιζόμενες σε δικη τους επίγνωση^ να προσφύγουν σε βίαιη επιβολή της αλήθειας της πίστης τους και να προβούν σε μαχητικό βιασμό συνειδήσεων των μελών τους, πολλώ μάλλον να τα ωθήσουν, χειραγωγώντας τα, σε απόπειρες αυτοκτονίας, δικαιούνται να φέρουν το

Page 172: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

κατηγόρημα «έλλογες».^ Αυτή η επίγνωση υπάρχει χάρη σε έναν τριπλό αναστοχασμό των πιστών για τη θέση τους σε μια πλουραλιστική κοινωνία. Η θρησκευτική συνείδηση οφείλει, καταρχάς, να επεξεργαστεί την από γνωσιακή άποψη δυσαρμονική συνάντηση με άλλα δόγματα και άλ-λες θρησκείες. Θα πρέπει, δεύτερον, να προσαρμοστεί στην αυθεντία των επιστημών, που κατέχουν το κοινωνικό μο-νοπώλιο της κοσμικής γνώσης. Οφείλει, τέλος, να αποδε-χθεί τις προκείμενες του συνταγματικού κράτους, οι οποί-ες θεμελιώνονται με βάση μια κοσμική ηθική. Δίχως την αναστοχαστική αυτή ώθηση οι μονοθεϊσμοί αναπτύσσουν αποδομητικό δυναμικό σε αμείλικτα εκσυγχρονισμένες κοι-νωνίες. Βέβαια η έκφραση «αναστοχαστική ώθηση» υπο-βάλλει την εσφαλμένη ιδέα μιας διαδικασίας που πραγμα-τοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε μονομερώς. Πράγματι, η αναστοχαστική αυτή εργασία βρίσκει τη συνέχειά της σε κάθε σύγκρουση που ξεσπά εκ νέου στα σταυροδρόμια της δημοκρατικής δημόσιας σφαίρας.

Αμέσως μόλις ένα υπαρξιακά σημαντικό ερώτημα φτά-σει να συμπεριληφθεί στην πολιτική ατζέντα, οι πολίτες, πιστοί και άπιστοι, συγκρούονται μεταξύ τους έντονα με βάση τις κοσμοθεωρητικά χρωματισμένες πεποιθήσεις τους και, καθώς φθείρονται επιδιδόμενοι στις στριγκές ασυμφω-νίες της δημόσιας διχογνωμίας, βιώνουν το σκανδαλιστικό γεγονός του κοσμοθεωρητικού πλουραλισμού. Όταν μαθαί-νουν να αντιμετωπίζουν αυτό το γεγονός δίχως βία, δηλα-δή δίχως να διαρρηγνύουν τον κοινωνικό δεσμό μιας πολι-τικής συλλογικής κοινότητας, έχοντας παράλληλα συνείδη-

1. J. Rawls, Politischer Liberalismus [Πολιτικός φιλελευθερισμός]^ Φρανκφούρτη (Μάιν), 1998, σ. 132-141· R. Frost, «Toleranz, Gerecht-igkeit, Vernunft» [«Ανοχή, Δικαιοσύνη, Λογική))], στου ίδιου (επιμ.), Toleranz [Ανοχή], Φρανκφούρτη (Μάιν), 2000, σ. 144-161.

Page 173: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

ση της δυνατότητας να σφάλλουν οι ίδιοι, αναγνωρίζουν τι σημαίνουν τα συνταγματικά θεσπισμένα κοσμικά θεμέλια αποφάσεων σε μια μετακοσμική κοινωνία. Συγκεκριμένα, στη διαμάχη μεταξύ αξιώσεων γνώσης και πίστης, το κο-σμοθεωρητικά ουδέτερο κράτος δεν προδικάζει πολιτικές αποφάσεις υπέρ καμιάς από τις δύο πλευρές. Ο πλουραλι-στικά διαφοροποιημένος Λόγος του συνόλου των πολιτών του κράτους ακολουθεί μια δυναμική της εκκοσμίκευσης μόνο στον βαθμό που, κατ' αποτέλεσμα, υποχρεώνει σε ίση απόσταση από ισχυρές παραδόσεις και κοσμοθεωρητικά περιεχόμενα. Παραμένει όμως ανοιχτός για μάθηση δίχως να θυσιάσει την αυτοδυναμία του, οσμωτικά ανοιχτός και προς τις δύο πλευρές.

Η επιατ-ημονιΧΎ) διαφώτιση του κοινού νου

Ο κοινός νους, που έχει πολλές αυταπάτες σχετικά με τον κόσμο, θα πρέπει βέβαια να επιτρέψει την ανεπιφύλακτη διαφώτισή του από τις επιστήμες. Όμως οι επιστημονικές θεωρίες που εισδύουν στον βιόκοσμο αφήνουν ανέπαφο τον πυρήνα του πλαισίου της καθημερινής μας γνώσης, που εί-ναι συνυφασμένο με την αυτοκατανόηση προσώπων ικανών να ομιλούν και να δρουν. Όταν μαθαίνουμε κάτι καινούριο για τον κόσμο και για τον εαυτό μας ως όντων μέσα στον κόσμο, μεταβάλλεται το περιεχόμενο της αυτοκατανόησής μας. Ο Κοπέρνικος και ο Δαρβίνος επαναστατικοποίησαν τη γεωκεντρική και την ανθρωποκεντρική κοσμοεικόνα. Στην περίπτωση αυτή, η καταστροφή της αστρονομικής αυταπάτης σχετικά με την περιστροφή των αστέρων άφη-σε μικρότερα ίχνη στον βιόκοσμο από ό,τι η εξάλειψη της βιολογικής αυταπάτης σχετικά με τη θέση του ανθρώπου στην ιστορία της φύσης. Φαίνεται πως οι επιστημονικές

Page 174: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

γνώσεις ανησυχούν την αυτοκατανόησή μας πολύ περισσό-τερο όταν τις νιώθουμε άμεσα στο σώμα μας. Η έρευνα του εγκεφάλου μάς διδάσκει σχετικά με τη φυσιολογία της συ-νείδησης μας. Μεταβάλλει όμως άραγε με τον τρόπο αυτό τη διαισθητική εκείνη συνείδηση αυθεντίας και ικανότητας καταλογισμού, που συνοδεύει όλες μας τις ενέργειες;

Αν, μαζί με τον Max Weber, στρέψουμε το βλέμμα στις απαρχές της «απομάγευσης του κόσμου», θα δούμε τι είναι αυτό που διακυβεύεται. Η φύση αποπροσωποποιείται στον βαθμό που καθίσταται προσβάσιμη στην αντικειμενοποιη-τική παρατήρηση και την αιτιακή ερμηνεία. Η επιστημο-νικά διερευνημένη φύση τίθεται εκτός του κοινωνικού συ-στήματος αναφοράς προσώπων που βιώνουν, μιλούν μεταξύ τους και δρουν, ενώ αποδίδουν ο ένας στον άλλο με αμοι-βαιότητα προθέσεις και κίνητρα. Τι θα προκύψει λοιπόν από τέτοια πρόσωπα όταν γίνουν αυτά τα ίδια κατ' επανά-ληψη αντικείμενο περιγραφής των φυσικών επιστημών; Άραγε στο τέλος ο κοινός νους όχι μόνο θα νουθετηθεί από την αντιδιαισθητική γνώση των επιστημών αλλά θα ανα-λωθεί από αυτήν απ' την κορφή ώς τα νύχια; Ο φιλόσοφος Winfrid Seilars έθεσε το ερώτημα αυτό το 1960 (σε μια διάσημη διάλεξη με θέμα ((Philosophy and the Scientific Image of Man») και απάντησε με το σενάριο μιας κοινω-νίας, όπου τα παλιομοδίτικα γλωσσικά παιχνίδια της κα-θημερινότητάς μας θα τεθούν εκτός λειτουργίας, προς όφε-λος της αντικειμενοποιητικής περιγραφής συνειδησιακών φαινομένων.

Το σημείο στο οποίο συγκλίνει αυτή η φυσικοποίηση του ανθρώπινου πνεύματος είναι μια επιστημονική εικόνα του ανθρώπου στην εκτατική εννοιολογία της φυσικής, της νευροφυσιολογίας ή της εξελικτικής θεωρίας, που αποκοι-νωνικοποιεί πλήρως και την αυτοκατανόησή μας. Φυσικά αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνον εφόσον η αποβλεπτικότη-

Page 175: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

τα της ανθρώπινης συνείδησης και η κανονιστική ιδιότητα της δράσης μας απορροφηθούν πλήρως σε μια τέτοιαν αυ-τοπεριγραφή. Οι απαραίτητες θεωρίες θα πρέπει, παρα-δείγματος χάριν, να εξηγήσουν πώς μπορούν πρόσωπα να ακολουθούν ή να παραβιάζουν γραμματικούς, εννοιολογι-κούς ή ηθικούς κανόνες.^ Οι μαθητές του Seilars παρα-νόησαν το απορητικό συλλογιστικό πείραμα του δασκάλου ως ερευνητικό πρόγραμμα.^ Μάλιστα το σχέδιο ενός εκμο-ντερνισμού της ψυχολογίας της καθημερινότητάς μας"̂ με όρους των φυσικών επιστημών οδήγησε σε μια σημειολογία που θέλει να εξηγήσει περιεχόμενα σκέψεων με βιολογι-κούς όρους.̂ Αλλά κι αυτές οι πολύ προχωρημένες αφετη-ρίες μοιάζει να αποτυγχάνουν κατά το ότι η έννοια της σκοπιμότητας, την οποία εμβάλλουμε στο δαρβινικό γλωσ-

2. W. Seilars, Science, Perception and Reality, Altascadero, Cal. 1963, 1991, σ. 38.

3. P.M. Churchland, Scientific Realism and the Plasticity of Mind, Cambridge U.P., Καίμπριτζ 1979.

4. J.D. Greenwood (επιμ.), The Future of Folk Psychology, Cambridge U.P., Καιμπριτζ 1991, "Introduction", σ. 1-21.

5. W. Detel, «Teleosemantik. Ein neuer Blick auf den Geist?» [((Τελεοσημαντική. Μια νέα ματιά στο πνεύμα;»], Deutsche Zeitschrift für Philosophie 49, 2001, σ. 465-491. Με τη βοήθεια νεοδαρβινιστικών παραδοχών και εννοιολογικών αναλύσεων η τελεοση μαντική επιθυμεί να δείξει πώς θα μπορούσε να έχει αναπτυχθεί η κανονιστική συνείδη-ση έμβιων όντων, που χρησιμοποιούν σύμβολα και αναπαριστούν πραγ-ματικά περιστατικά. Σύμφωνα μ' αυτά η προθεσιακή συγκρότηση του ανθρώπινου πνεύματος προκύπτει από το βασισμένο στη φυσική επιλο-γή πλεονέκτημα συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς (όπως π.χ. του χορού των μελισσών), που οι ανήκοντες στο ίδιο είδος ερμηνεύουν ως απεικονίσεις. Στο φόντο εμπεδωμένων αντιγράφων αυτού του είδους θα πρέπει αποκλίνοντες τρόποι συμπεριφοράς να μπορούν να ερμηνευτούν ως αποτυχημένες αναπαραστάσεις -έτσι θα έβρισκε φυσική εξήγηση η αρχική προέλευση της κανονιστικότητας.

Page 176: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

σικό παιχνίδι μετάλλαξης και προσαρμογής, φυσικής επι-λογής και επιβίωσης, είναι πολύ φτωχή για να φτάσει στη διαφορά εκείνη μεταξύ είναι και δέοντος, την οποία έχου-με κατά νου, όταν καταστρατηγούμε κανόνες -όταν χρησι-μοποιούμε εσφαλμένα ένα κατηγόρημα ή όταν παραβιά-ζουμε μιαν ηθική εντολή.^

Όταν περιγράφουμε τον τρόπο με τον οποίο ένα πρό-σωπο έκανε κάτι που δεν ήθελε και δεν έπρεπε να κάνει, τότε το περιγράφουμε -όχι όμως σαν να ήταν αντικείμενο των φυσικών επιστημών. Γιατί στην περιγραφή προσώπων υπεισέρχονται σιωπηρά δομικά στοιχεία της προεπιστημο-νικής αυτοκατανόησης υποκειμένων ικανών να ομιλούν και να πράττουν. Γνωρίζουμε, παραδείγματος χάριν, πως, όταν θέλουμε να περιγράψουμε ένα συμβάν ως τη δράση ενός προσώπου, περιγράφουμε κάτι που δεν μπορεί απλώς να εξηγηθεί ως φυσικό συμβάν αλλά και να δικαιολογηθείς εφόσον παραστεί ανάγκη. Στο υπόβαθρο βρίσκεται η εικό-να προσώπων που μπορούν να απαιτούν ο ένας από τον άλ-λον να λογοδοτήσουν, που εμπλέκονται εκ των πραγμάτων σε κανονιστικά ρυθμισμένες διαδράσεις και συναντώνται σε ένα σύμπαν έλλογων επιχειρημάτων που εκφέρονται στον δημόσιο χώρο.

Αυτή η ενυπάρχουσα στην καθημερινότητα οπτική εξη-γεί τη διαφορά ανάμεσα στο γλωσσικό παιχνίδι της δικαι-ολόγησης και σε εκείνο της απλής περιγραφής. Ο δυϊσμός αυτός συνιστά ένα όριο και για τις μη αναγωγικές στρα-τηγικές εξήγησης."^ Γιατί βέβαια κι αυτές επιχειρούν περι-

6. W. Detel, «Haben Frösche und Sumpfmenschen Gedanken? Einige Probleme der Teleosemantik» [«Κάνουν σκέψεις οι βάτραχοι και OL υπάνθρωποι;)), Deutsche Zeitschrift für Philosophie 49, 2001, σ. 601-626.

7. OL ερευνητικές αυτές στρατηγικές αποδίδουν σημασία στην πο-

Page 177: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

γραφές από τη σκοπιά του παρατηρητή, στην οποία η σκο-πιά του συμμετέχοντος που υιοθετεί η συνείδηση της κα-θημερινότητάς μας (από την οποία αντλεί και η δικαιολο-γητική πρακτική της έρευνας) δεν εντάσσεται ούτε υπο-τάσσεται αβίαστα. Στην καθημερινή συναλλαγή στρέφουμε το βλέμμα μας σε αποδέκτες στους οποίους απευθυνόμαστε με το αεσύ». Μόνο μέσα από αυτή τη στάση απέναντι σε δεύτερα πρόσωπα κατανοούμε το αναι» και το «όχι» των άλλων, τις υποκείμενες σε κριτική τοποθετήσεις, τις οποί-ες οφείλουμε προς αλλήλους και προσδοκούμε από αλλή-λους. Η συνείδηση αυτή μιας υποχρεωμένης σε λογοδοσία αυτουργίας είναι ο πυρήνας μιας αυτοκατανόησης που δια-νοίγεται μόνον στην οπτική ενός συμμετέχοντος αλλά δεν μπορεί να συλληφθεί από μιαν αναθεωρητική επιστημονική παρατήρηση. Η επιστημονιστική πίστη σε μιαν επιστήμη που μια μέρα όχι μόνο θα συμπληρώσει την κατανόηση του εαυτού μας ως προσώπου μέσω μιας αντικειμενοποιη-τικής περιγραφής του εαυτού μας αλλά θα την αντικατα-στήσεις δεν είναι επιστήμη αλλά κακή φιλοσοφία. Καμιά επιστήμη δεν θα αφαιρέσει ούτε και από τον επιστημονικά διαφωτισμένο κοινό νου τη δυνατότητα, παραδείγματος χά-ριν, να κρίνει το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε την προ-προσωπική ζωή υπό την επήρεια περιγραφών της μοριακής βιολογίας, που καθιστούν δυνατές επεμβάσεις της γενετι-κής τεχνολογίας.

λυπλοκότητα των ιδιοτήτων (της οργανικής ή της νοητικής ζωής), που αναφύονται κάθε φορά εκ νέου σε ανώτερα εξελικτικά στάδια, καθώς αρνούνται να περιγράψουν διαδικασίες ανώτερων εξελικτικών σταδίων με έννοιες που ευσταθούν όσον αφορά διαδικασίες ενός κατώτερου στα-δίου εξέλιξης.

Page 178: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

Συνεργατική μετάφραση θρησκευτικών περιεχομένων

Ο κοινός νους διαπλέκεται λοιπόν με τη συνείδηση προ-σώπων που μπορούν να αναλάβουν πρωτοβουλίες, να κά-νουν λάθη και να διορθώσουν λάθη. Έναντι των επιστημών εμμένει πεισματικά στη δομή μιας ιδιάζουσας οπτικής. Η ίδια αυτή συνείδηση αυτονομίας, που δεν είναι δυνατό να τη συλλάβουμε φυσιοκρατικά, αιτιολογεί, από την άλλη πλευρά, και την απόσταση προς μια θρησκευτική παράδο-ση, από τα κανονιστικά περιεχόμενα της οποίας, μολαταύ-τα, τρεφόμαστε. Φαίνεται ότι με την απαίτηση για ορθο-λογική θεμελίωση ο επιστημονικός διαφωτισμός εξακολου-θεί πράγματι να παίρνει με το μέρος του έναν κοινό νου που έχει βρει θέση στο κατασκευασμένο με όρους έλλογου δικαίου οικοδόμημα του δημοκρατικού συνταγματικού κρά-τους. Φυσικά, και το εξισωτικό δίκαιο του Λόγου έχει θρη-σκευτικές ρίζες -έχει ρίζες σε εκείνη την επαναστατικο-ποίηση του τρόπου σκέψης, που συμπίπτει με την άνοδο των μεγάλων παγκόσμιων θρησκειών. Όμως αυτή η λογο-δικαιική νομιμοποίηση του δικαίου και της πολιτικής τρέ-φεται από πηγές της θρησκευτικής παράδοσης, που έχουν από μακρού εκκοσμικευτεί. Ο δημοκρατικά διαφωτισμένος κοινός νους εμμένει έναντι της θρησκείας σε επιχειρήματα που δεν είναι αποδεκτά μόνο για τα μέλη μιας θρησκευτι-κής κοινότητας. Γι' αυτό, από την άλλη, το φιλελεύθερο κράτος εγείρει από την πλευρά των πιστών την υποψία ότι η επιτελούμενη στην Εσπερία εκκοσμίκευση θα μπορούσε να είναι μονόδρομος, που θ' άφηνε την εκκλησία στο περι-θώριο.

Η άλλη όψη της θρησκευτικής ελευθερίας είναι πράγ-ματι μια ειρήνευση του κοσμοθεωρητικού πλουραλισμού, που στο παρελθόν είχε άνισες επιβαρυντικές συνέπειες. Γιατί βέβαια μέχρι σήμερα το φιλελεύθερο κράτος απαι-

Page 179: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

τούσε μόνον από τους πιστούς μεταξύ των πολιτών του να διασπάσουν την ταυτότητά τους τρόπον τινά σε δημόσια και ιδιωτικά τμήματα. Είναι αυτοί που υποχρεούνται να μεταφράσουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους σε μια κο-σμική γλώσσα, πριν αποκτήσουν τα επιχειρήματά τους προοπτική να τύχουν πλειοψηφικών συναινέσεων. Όταν λοιπόν σήμερα καθολικοί και προτεστάντες αξιώνουν για το εκτός μήτρας γονιμοποιημένο ωάριο το status ενός φο-ρέα θεμελιωδών δικαιωμάτων, προβαίνουν στο (εσπευσμέ-νο ίσως) εγχείρημα να μεταφράσουν στην κοσμική γλώσσα του Συντάγματος το ότι ο άνθρωπος έχει πλαστεί κατ' ει-κόνα και καθ' ομοίωσιν του Θεού. Όμως η αναζήτηση έλ-λογων επιχειρημάτων, που θα στόχευε σε γενική αποδε-κτότητα, τότε μόνο δεν θα οδηγούσε σε έναν άδικο απο-κλεισμό της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα και δεν θα απέκοπτε την κοσμική κοινωνία από σημαντικές πηγές της νοηματικής συγκρότησης, εάν και η κοσμική πλευρά διαφύλαττε ένα αισθητήριο για την εκφραστική δύναμη των θρησκευτικών γλωσσών. Το όριο ανάμεσα σε κοσμικά και θρησκευτικά επιχειρήματα είναι ούτως ή άλλως ρευ-στό. Γι' αυτό ο καθορισμός του αμφισβητούμενου ορίου θα έπρεπε να νοηθεί ως ένα καθήκον συνεργασίας, που απαι-τεί xat από τις δύο πλευρές να υιοθετήσουν την οπτική τής εκάστοτε άλλης πλευράς.

Η φιλελεύθερη πολιτική δεν επιτρέπεται να μεταθέτει εκτός των ορίων της τη συνεχή διαμάχη σχετικά με την κοσμική αυτοκατανόηση της κοινωνίας, να την απωθεί δη-λαδή στα κεφάλια των πιστών. Ο δημοκρατικά διαφωτι-σμένος κοινός νους δεν είναι ενικός αριθμός αλλά περιγρά-φει τη νοητική συγκρότηση μιας πολυφωνικής δημόσιας σφαίρας. Κοσμικές πλειοψηφίες δεν επιτρέπεται να αποφα-σίζουν για τέτοια ζητήματα πριν τείνουν ευήκοον ους στην ένσταση όσων αντιτιθέμενων αισθάνονται ότι εξαιτίας των

Page 180: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

αποφάσεων αυτών θίγονται οι θρησκευτικές τους πεποιθή-σεις. Θα πρέπει να αντιμετωπίσουν την ένσταση αυτή ως ένα είδος αναβλητικού βέτο, για να ελέγξουν τι μπορούν να διδαχθούν από αυτήν. Με δεδομένη τη θρησκευτική προέ-λευση των ηθικών του θεμελίων, το φιλελεύθερο κράτος θα όφειλε να λαμβάνει υπ' όψιν τη δυνατότητα, η «κουλτούρα του κοινού ανθρώπινου νου» (Έγελος) να μην προλαβαίνει, ενώπιον εντελώς νέων προκλήσεων, να επιτύχει το εκφρα-στικό επίπεδο της δικής της ιστορίας γένεσης. Η γλώσσα της αγοράς εισδύει σήμερα σ' όλους τους πόρους και συμ-πιέζει όλες τις διανθρώπινες σχέσεις στο σχήμα του αυτο-αναφορικού προσανατολισμού των εκάστοτε δικών μας προτιμήσεων. Όμως, ο κοινωνικός ιστός που πλάθεται από την αμοιβαία αναγνώριση, δεν κατανοείται εξαντλητικά με τις έννοιες του συμβολαίου, της ορθολογικής επιλογής και της μεγιστοποίησης της χρησιμότητας.^

Γι' αυτό ο Kant δεν ήθελε ν' αφήσει το κατηγορικό δέ-ον να εξαφανιστεί μέσα στη δίνη του διαφωτισμένου δια-φέροντος του εαυτού μας. Διεύρυνε σε αυτονομία την ελευ-θερία της προαίρεσης και με τον τρόπο αυτό έδωσε -μετά τη μεταφυσική- το πρώτο μεγάλο παράδειγμα για μιαν εκκοσμικευτική και ταυτόχρονα σώζουσα αποδόμηση αλη-θειών της θρησκευτικής πίστης. Με την απεριόριστη ισχύ ηθικών καθηκόντων η αυθεντία των θεϊκών εντολών βρί-σκει στον Kant μιαν ηχώ που δύσκολα μπορεί κανείς να την παρακούσει. Με την έννοια που προσέδωσε στην αυ-τονομία καταστρέφει βέβαια την παραδοσιακή αντίληψη του εγγύτατου δεσμού με το θείο.̂ Προλαμβάνει όμως τις

8. Α. Honneth, Kampf um Anerkennung [Αγώ)/ας για α^γνώρίση]^ Φρανκφούρτη (Μάιν), 1992.

9. Ο πρόλογος στην πρώτη έκδοση του Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft [H θρησκεία εντός του ορίων του Λόγου

Page 181: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

τετριμμένες συνέπειες μιας αποπληθωριστικής διάβρωσης μέσω ενός κριτικού μετασχηματισμού του θρησκευτικού περιεχομένου. Η παραπέρα προσπάθειά του να μεταφράσει το ριζικά κακό από τη βιβλική γλώσσα στη γλώσσα τής θρησκείας του Λόγου μπορεί να μας πείθει λιγότερο. Όπως για άλλη μια φορά δείχνει σήμερα η δίχως αναστολές με-ταχείριση αυτής της βιβλικής κληρονομιάς, εξακολουθούμε να μη διαθέτουμε μια κατάλληλη έννοια για τη σημασιο-λογική διαφορά ανάμεσα στο ηθικά εσφαλμένο και σε αυ-τό που είναι ώς τις ρίζες του κακό. Ο διάβολος δεν υπάρ-χει, όμως ο πεπτωκώς αρχάγγελος εξακολουθεί να σκορπά τη σύγχυση στο αντεστραμμένο αγαθό της τερατώδους πράξης αλλά και στην αχαλίνωτη εκδικητική ορμή, που την ακολουθεί κατά πόδας.

Κοσμικές γλώσσες που απλώς αφανίζουν αυτό που κά-ποτε εννοούσαν οι λέξεις, αφήνουν πίσω τους οργή και σύγχυση. Αφότου η αμαρτία μεταβλήθηκε σε ενοχή, η κα-ταστρατήγηση θεϊκών εντολών σε παραβίαση ανθρώπινων νόμων, χάθηκε κάτι. Γιατί με την επιθυμία για συγχώρε-ση εξακολουθεί να συνδέεται η μη συναισθηματική ευχή να ακυρώσουμε το κακό που προκλήθηκε στον άλλο. Αυτό που μας ανησυχεί στα σοβαρά είναι το ανέκκλητο ενός πα-ρελθόντος δεινού -το άδικο εκείνο εις βάρος του αθώου που κακοποιήθηκε, ταπεινώθηκε και δολοφονήθηκε, και το οποίο ξεπερνά κάθε μέτρο ανθρωπίνως δυνατής αποκατά-στασης. Η χαμένη ελπίδα της ανάστασης αφήνει πίσω της

και ptovo] ξεκινά με την πρόταση: «Η ηθική, εφόσον θεμελιώνεται στην έννοια του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος, που ακριβώς γι' αυτό με τον Λόγο του δεσμεύεται σε απολύτως ισχύοντες νόμους, δεν χρειάζεται την ιδέα ενός άλλου όντος πάνω από αυτόν, για να αναγνωρίσει ο άνθρωπος το καθήκον του, ούτε άλλου ελατηρίου πλην του ίδιου του νόμου για να το εκτελεί» (Ι. Kant, Werke [Έργα] (Weischedel), τ. IV, σ. 649.

Page 182: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

ένα αισθητό κενό. Άλλωστε, ο δικαιολογημένος σκεπτικι-σμός του Horkheimer απέναντι στην υπερβολική ελπίδα του Benjamin για την επανορθωτική δύναμη της ανθρώπι-νης μνήμης -αΟι φονευθέντες φονεύθηκαν στ' αλήθεια»-δεν διαψεύδει τον αδύναμο παλμό τού ν' αλλάξουμε μολα-ταύτα κάτι ακόμη στο αμετάβλητο. Η αλληλογραφία ανά-μεσα στον Benjamin και τον Horkheimer χρονολογείται την άνοιξη του 1937. Και τα δύο, ο αληθινός παλμός και η ανημποριά του, συνεχίστηκαν μετά το Ολοκαύτωμα στην εξίσου απαραίτητη όπως και φρικτή πρακτική μιας ((επε-ξεργασίας του παρελθόντος» (Adorno). Παρεμπιπτόντως, αυτό ακριβώς δηλώνεται στη διογκούμενη διαμαρτυρία σχετικά με την ακαταλληλότητα αυτής της πρακτικής. Σε τέτοιες στιγμές οι άπιστοι γιοι και κόρες της νεωτερικό-τητας μοιάζει να πιστεύουν ότι οφείλουν ο ένας στον άλλον περισσότερα και έχουν οι ίδιοι ανάγκη περισσότερα από τα τμήματα της μεταφρασμένης εκείνης θρησκευτικής παρά-δοσης, στην οποία έχουν πρόσβαση, σαν να μην είχε εξαν-τληθεί ακόμη όλο το σημασιολογικό δυναμικό της.

Η κληρονομική διαμάχη μεταξύ φιλοσοφίας και θρησκείας

Την ιστορία της γερμανικής φιλοσοφίας από τον Kant και μετά μπορούμε να τη δούμε ως έναν δικαστικό αγώνα όπου γίνονται αντικείμενο διαπραγμάτευσης αυτές οι μη εκκαθαρισμένες κληρονομικές υποθέσεις. Ο εξελληνισμός της χριστιανοσύνης οδήγησε σε μια συμβιωτική σχέση ανάμεσα στη θρησκεία και τη μεταφυσική. Ο Kant τη δια-λύει και πάλι. Χαράσσει ένα σαφέστατο όριο ανάμεσα στην ηθική πίστη της θρησκείας του Λόγου και στη θετική εξ αποκαλύψεως πίστη, για την οποία ναι μεν θεωρεί ότι συ-

Page 183: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

νέβαλε στην ψυχική βελτίωση, κατέστη όμως αμε τα θυ-μητάρια, τους κανονισμούς και τους εκκλησιαστικούς φό-ρους [...] εντέλει χειροπέδη».^^ Κατά τον Έγελο, αυτό συ-νιστά τον καθαρό «δογματισμό του Διαφωτισμού». Χλευά-ζει την πύρρεια νίκη ενός Λόγου που μοιάζει κατά τούτο με τους βαρβάρους, οι οποίοι νικούν αλλά υποτάσσονται στο πνεύμα του έθνους το οποίο κατέκτησαν, αφού διατη-ρεί μόνον «ως προς την εξωτερική κυριαρχία το πάνω χέ-ρι».̂ ^ Στη θέση του οροθετικού Λόγου μπαίνει ένας οιχειο-ποίΎΐτιχος Λόγος. Ο Έγελος καθιστά τον σταυρικό θάνατο του Υιού του Θεού επίκεντρο μιας σκέψης που θέλει να εν-σωματώσει τη θετική μορφή της χριστιανοσύνης. Η εναν-θρώπιση του Θεού συμβολίζει τον βίο του φιλοσοφικού πνεύματος. Και το Απόλυτο πρέπει να αυτοαποξενωθεί με-τασχηματιζόμενο στο έτερον του εαυτού του, γιατί μόνο τότε θα μπορέσει να βιώσει εαυτόν ως απόλυτη δύναμη, όταν καταφέρει με κόπο να αχθεί και πάλι έξω από την οδυνηρή αρνητικότητα του αυτοπεριορισμού. Έτσι βέβαια τα θρησκευτικά περιεχόμενα αίρονται μέσα στη μορφή της φιλοσοφικής έννοιας. Όμως ο Έγελος θυσιάζει τη σχετιζό-μενη με την ιστορία της σωτηρίας διάσταση του μέλλοντος στον βωμό μιας εντο^ του εαυτού της περιστρεφόμενης κο-σμικής διαδικασίας.

Οι μαθητές του Εγέλου βάζουν τέλος στον φαταλισμό αυτής της αποκαρδιωτικής προϊδέασης μιας αιώνιας επι-στροφής τού ίδιου. Δεν θέλουν πια να κρατούν τη θρησκεία φυλακισμένη στη σκέψη αλλά να υλοποιήσουν τα εκκο-σμικευμένα περιεχόμενά της με αλληλέγγυο μόχθο. Φορέ-

10. Kant, Die Religion,.., σ. 785. 11. G.W.F. Hegel, ((Glauben und Wissen» [((Πίστη και γνώση»],

στου ιδίου, Jenaer Schriften 1801-1807 [Κείμε^ της Ιένας] (Φραν-κφούρτη (Μάιν) 1970, Werke [Έργα] τ. 2), σ. 287.

Page 184: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

ας του πάθους αυτού μιας αποεξιδανικευτικής πραγμάτω-σης του βασιλείου του Θεού πάνω στη γη είναι η θρη-σκευτική κριτική από τον Feuerbach και τον Marx μέχρι τον Bloch, τον Benjamin και τον Adorno: «Κανένα θεολο-γικό περιεχόμενο δεν θα εξακολουθήσει να υφίσταται απα-ράλλαχτο* καθένα τους θα πρέπει να εκτεθεί στη δοκιμα-σία της μετάβασής του στο κοσμικό, το λαϊκό.»^^ Στο με-ταξύ, βέβαια, η πορεία της ιστορίας έδειξε ότι ο Λόγος θέ-τει με το πρόγραμμα αυτό υπερβολικές απαιτήσεις στον εαυτό του. Επειδή ο έτσι καταπονημένος Λόγος απελπίζε-ται από τον εαυτό τοϋ, ο Adorno διασφάλισε τη βοήθεια της μεσσιανικής οπτικής, αν και μόνο για μεθοδολογικούς σκοπούς: αΗ γνώση δεν έχει φως άλλο από εκείνο που φω-τίζει τον κόσμο μέσα από τη λ ύ τ ρ ω σ η . Γ ι ' αυτόν τον Adorno ισχύει η πρόταση που χρησιμοποίησε ο Horkhei-mer για να χαρακτηρίσει την Κριτική Θεωρία στο σύνολό της: «Γνωρίζει πως δεν υπάρχει Θεός, κι ωστόσο πιστεύει σ' αυτόν.))̂ '̂ Μια παρόμοια θέση υιοθετεί βασιζόμενος σε διαφορετικές προκείμενες ο Jacques Derrida, όντας και από την άποψη αυτή άξιος κάτοχος του βραβείου Adorno. Από τον Μεσσιανισμό θέλει να κρατήσει μόνο ατο πενιχρά μεσσιανιστικό, που οφείλει να έχει απεκδυθεί τα πάντα».̂ ^

12. T.W. Adorno, «Vernunft und Offenbarung» [αΛόγος και απο-κάλυψη»], στου ιδίου, Stichworte [Λήμματα], Φρανκφούρτη (Μάιν) 1969, σ. 20.

13. T.W. Adorno, Minima Moralia, Φρανκφούρτη (Μάιν) 2001 (ανάτυπο της έκδοσης του 195ΐ), σ. 480.

14. Μ. Horkheimer, Gesammelte Schriften [Άπαντα], τ. 14, σ. 508. 15. J. Derrida, «Πίστη και Γνώση», σε J. Derrida, G. Vattimo

(επιμ.). Die Religion [Η θρησκεία], Φρανκφούρτη (Μάιν) 2001, σ. 33. Πρβλ. και J. Derrida, «Den Tod geben» [«Δίνω τον θάνατο»], σε Α. Haverkamp (επιμ.), Gewalt und Gerechtigkeit [Εξουσία χαι δικαιοσύ-νη], Φρανκφούρτη (Μάιν) 1994, σ. 331-445.

Page 185: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

Βέβαια τα σύνορα ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη θρη-σκεία είναι ναρκοθετημένα. Ένας αυτοδιαφευδόμενος Λό-γος μπαίνει εύκολα στον πειρασμό να ερανιστεί απλώς την αυθεντία και την παρακαταθήκη μιας ιερότητας που έγινε κούφια και ανώνυμη. Στον Heidegger η κατάνυξη μεταλ-λάσσεται σε ενθύμηση. Εξαϋλώνοντας όμως τη Δευτέρα Παρουσία της ιστορίας της σωτηρίας στο απροσδιόριστο ιδιοσυμβάν [Ereignis] της ιστορίας τού είναι δεν αποκτάμε καμιά καινούρια επίγνωση. Εάν πιστέψουμε ότι ο μετααν-θρωπισμός εκπληρώνεται με την επιστροφή στις προ Χρι-στού και προ του Σωκράτη αρχαϊκές αφετηρίες, τότε θα σημάνει η ώρα του θρησκευτικού κιτς. Τότε οι οίκοι που εμπορεύονται καλές τέχνες θ' ανοίξουν τις πύλες τους για τους βωμούς απ' όλο τον κόσμο, για τους παπάδες και τους σαμάνους που απ' όλα τα σημεία του ορίζοντα θα σπεύσουν στα καλλιτεχνικά εγκαίνια. Αντιθέτως ο κοσμικός αλλά όχι ηττοπαθής Λόγος διαθέτει αρκετό σεβασμό για το διά-πυρο κέντρο που με το ερώτημα της θεοδικίας αναφλέγε-ται πάντοτε εκ νέου, ώστε να μην πλησιάζει πολύ κοντά στη θρησκεία. Γνωρίζει ότι η βεβήλωση του ιερού αρχίζει με εκείνες τις κοσμικές θρησκείες που απομάγευσαν τη μαγεία, υπερέβησαν τον μύθο, εξευγένισαν το θύμα και εξι-χνίασαν το μυστήριο. Ο Λόγος είναι λοιπόν σε θέση να τη-ρεί αποστάσεις από τη θρησκεία, δίχως να κλείνεται στη δική της οπτική.

Το Παράδειγμα της Γενετικής Τεχνολογίας

Η αμφίσημη αυτή στάση μπορεί να οδηγήσει στη σωστή κατεύθυνση και τον αυτοδιαφωτισμό μιας κοινωνίας πολι-τών που έχει κατακερματιστεί από τη διαμάχη των πολι-τισμών. Η μετακοσμική κοινωνία συνεχίζει την εργασία

Page 186: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

που επιτέλεσε η θρησκεία πάνω στον μύθο τώρα πλέον πάνω στην ί8ια τη θρησκεία. Όχι πια βέβαια με την υβρι-δική πρόθεση μιας εχθρικής κατάληψης, αλλά επειδή έχει συμφέρον να αντιταχθεί μέσα στον δικό της χώρο στη λαν-θάνουσα εντροπία των ισχνών αποθεμάτων νοήματος. Ο δημοκρατικά διαφωτισμένος κοινός νους οφείλει επίσης να φοβάται το να καταστούν τόσο εξαιτίας των ΜΜΕ αδιάφο-ρες όσο και εξαιτίας της φλυαρίας τετριμμένες οι καίριες διαφορές. Ηθικά αισθήματα που μέχρι τώρα μόνο στη θρη-σκευτική γλώσσα κατέχουν μιαν επαρκώς διαφοροποιημέ-νη έκφραση, μπορεί να βρουν γενική απήχηση μόλις εμ-φανιστεί μια διατύπωση η οποία θα διασώζει κάτι που έχει σχεδόν λησμονηθεί αλλά εξακολουθεί σιωπηρά να αποτελεί αντικείμενο νοσταλγίας. Μια εκκοσμίκευση που δεν εκμη-δενίζει επιτελείται διά της οδού της μετάφρασης.

Παραδείγματος χάριν στη διαμάχη σχετικά με την αντιμετώπιση ανθρώπινων εμβρύων μερικές φωνές στηρίζον-ται στον Μωυσή, 1,27: «Και έποίησεν ό Θεος τον ανθρω-πον, κατ ' εικόνα Θεου έποίησεν αυτόν.» Δεν χρειάζεται να πιστεύει κανείς ότι ο Θεός, που είναι η αγάπη, δημιούργη-σε στα πρόσωπα του Αδάμ και της Εύας ελεύθερα όντα που του μοιάζουν, για να καταλάβει τι εννοείται με το κατ' εικόνα. Αγάπη δίχως γνώση ενός άλλου, ελευθερία δίχως αμοιβαία αναγνώριση δεν μπορεί να υπάρξει. Τούτο το έναν-τι με ανθρώπινη μορφή θα πρέπει να είναι απ' τη μεριά του ελεύθερο, για να μπορεί ν' ανταποδώσει τη θεϊκή στορ-γή. Παρά την ομοιότητα, αυτός ο Άλλος παρουσιάζεται βέ-βαια επίσης ως θεϊκό δημιούργημα. Δεν μπορεί να είναι ίσος προς τον Θεό όσον αφορά την προέλευσή του. Αυτή η ιδιότητα του δημιουργήματος που φέρει το ομοίωμα εκ-φράζει μια διαίσθηση, η οποία στην αλληλουχία που εξε-τάζουμε μπορεί να πει κάτι ακόμη και στον θρησκευτικά άμουσο. Ο Έγελος διέθετε μιαν αίσθηση της διαφοράς ανά-

Page 187: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΠΙΣΤΗ KAI ΓΝΩΣΗ \Τ3

μεσα σε θεϊκό «δημιούργημα» και απλή «εκπόρευση» από τον Θεό.̂ ^ Ο Θεός παραμένει «Θεός ελεύθερων ανθρώπων» μόνον καθ' όσον δεν ισοπεδώνουμε την απόλυτη διαφορά ανάμεσα σε δημιουργό και δημιούργημα. Γιατί μόνον κατά τούτο η θεϊκή μορφοποίηση δεν σημαίνει ντετερμινιστικό καθορισμό που εμποδίζει τον αυτοκαθορισμό του ανθρώπου.

Ο δημιουργός αυτός, όντας ταυτόχρονα θεός-δημιουργός και θεός-λυτρωτής, δεν χρειάζεται να ενεργεί σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους ή, σαν πληροφορικός, σύμφωνα με τους κανόνες ενός κώδικα. Η θεϊκή φωνή που καλεί στη ζωή μεταδίδει εκ των προτέρων τα μηνύματά της μέσα σ' ένα ηθικά ευαίσθητο σύμπαν. Γι' αυτό μπορεί ο Θεός να «καθορίσει» τον άνθρωπο με την έννοια ότι τον καθιστά ικανό για την ελευθερία και ταυτόχρονα του θέτει το κα-θήκον της ελευθερίας. Δεν χρειάζεται λοιπόν να πιστεύει κανείς στις θεολογικές προκείμενες για να εννοήσει ότι, ως συνέπεια της εξαφάνισης της διαφοράς την οποία προϋπο-θέτει η έννοια της δημιουργίας και της έλευσης ενός ομοί-ου στη θέση του Θεού, θα ενεργοποιούνταν μια εντελώς διαφορετική εξάρτηση, που θα εμφανιζόταν ως αιτιακή -εφόσον δηλαδή ένας άνθρωπος επενέβαινε σύμφωνα με τις προτιμήσεις του στην τυχαία σύνθεση των γονεϊκών σειρών χρωμοσωμάτων δίχως να είναι σε θέση να προεξο-φλήσει, έστω αντι-πραγματικά, μια συναίνεση με τον εμπλεκόμενο Άλλο. Αυτός ο τρόπος ανάγνωσης μας φέρνει κοντά στο ερώτημα που με. έχει απασχολήσει αλλού. Ο πρώτος άνθρωπος, που θα καθόριζε κατ αρέσκεια τον άλ-

16. Μολονότι η αντίληψη της «ανάδυσης« αντιβαίνει στη δική του έννοια της απόλυτης ιδέας, την οποία η φύση «απολύει εξ αυτής». Πρβλ. Εγέλου, Vorlesungen über die Philosophie der Religion II [Πα-ραδόσείζ για τη φιλοσοφία της θρησκείας II], σ. 55 κ.εξ. και 92 κ.εξ. (Φρανκφούρτη (Μάιν) 1969, Werke [Έργα], τ. 17).

Page 188: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

136 J Ü R G E N HABERMAS

λον άνθρωπο ως προς το φυσικό ούτως-είναι του, δεν θα κατέστρεφε άραγε υποχρεωτικά και τις ίσες εκείνες ελευ-θερίες, που υφίστανται μεταξύ ισότιμων, για να διασφαλί-σουν τη διαφορετικότητά τους;

Page 189: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Adorno T.W. 25, 95, 182, 184 Arendt Hannah 75, 110-112 Αριστοτέλης 90, 91 Atta Mohamed 168

Benjamin W. 182, 184 bin Laden Osama 168 Birnbacher D. 133, 141, 146 Bloch E. 184

Daele van den Wolfgang 59, 61 Δαρβίνος 104, 173 Derrida Jacques 184 Dworkin Ronald 65, 70, 79, 133,

147, 151, 160

Έγελος Φ. 26, 31, 34, 180, 183, 186, 187

Feuerbach L. 184 Fichte J.G. 37 Frankfurt Harry 106 Frisch Max 25

Gadamer Hans-Georg 130

Heidegger M. 31, 184 Höffe Otfried 35 Horkheimer M. 95, 182, 184

Jaspers Karl 31, 84

Jonas Hans 94, 95, 116

Kant I. 29, 33-35, 74, 75, 80, 105, 180-182

Kierkegaard S. 13,23,31-35,42, 115 Kuhlmann Andreas 47, 102, 103 Κοπέρνικος 104, 173

Locke J. 134

McCarthy Thomas 140, 160 Marx K. 184 Mitscherlich Alexander 30, 31 Μωυσής 184

Nagel Thomas 133, 140, 160 Nietzsche Fr. 25

Plessner Helmuth 41, 75, 98

Rawls John 27, 32, 65, 100, 172 Renesse von Margot 127

Sartre J.-P. 31, 34 Seilars Winfrid 77, 174, 175 Siep Ludwig 133, 158, 160, 164 Spaemann 95, 133, 159 Σωκράτης 35, 36, 184

Wayne John 167 Weber Max 174 Wolff Christian 23

Page 190: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 191: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF

TO ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ JÜRGEN HABERMAS TO ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ

ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΑΙΔΟ-

ΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓ. ΚΑΠΕΝΗ. ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΚΑΝΕ Ο ΠΑΝΤΕΑΗΣ ΜΠΟΥΚΑΑΑΣ. ΤΑ ΦΙΑΜ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΑΖ ΕΓΙΝΑΝ ΣΤΟ «ΦΑΣΜΑ».

ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΓΚΟΝΗ ΚΑΙ ΒΙΒΑΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ

Θ. ΗΑΙΟΠΟΥΑΟ ΚΑΙ Π. ΡΟΔΟΠΟΥΑΟ, ΣΕ ΔΥΟ ΧΙΑΙΑΔΕΣ ΑΝΤΙΤΥΠΑ, ΓΙΑ

ΑΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ SCRIPTA, ΑΣΚΑΗΠΙΟΥ 10, ΑΘΗΝΑ 106 80,

ΤΗΑ. 210.3616528, ΦΑΞ 210.3616529

Page 192: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF
Page 193: 182422295 Jurgen Habermas to Μέλλον Της Ανθρώπινης Φύσης Προς Μια Φιλελεύθερη Ευγονική Πίστη Γνώση 2004 PDF