116465172-Γεωργία Μαρίνου

13
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΞΟΙΚΗ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΝΑΤΟΛΗ 13ος - Ί 7ος αιώνας Επιστημονική επιμέλεια Όλγα Γκράτζιου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

description

byzantium

Transcript of 116465172-Γεωργία Μαρίνου

Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Μ Ε Σ Ο Γ Ε Ι Α Κ Ω Ν Σ Π Ο Υ Δ Ω Ν

Γ Λ Υ Π Τ Ι Κ Η ΚΑΙ Λ Ι Θ Ο Ξ Ο Ι Κ Η Σ Τ Η Λ Α Τ Ι Ν Ι Κ Η Α Ν Α Τ Ο Λ Η

13ος - Ί 7ος αιώνας

Επιστημονική επιμέλεια Όλγα Γ κράτζιου

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ε Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ Ρ Η Τ Η Σ

Δυτικά στοιχεία στο ΜυστράΓεωργία Μαρίνου

Υπάρχουν τρεις χρονικές περίοδοι στην ιστορία του Μυστρά που χαρακτηρίζονται από εντονότερη εμφάνι­ση στοιχείων γλυπτού διακόσμου, τα οποία προέρχο­νται από δυτικές επιδράσεις. Κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του Μυστρά από τους Φράγκους και της σύντομης κυριαρχίας τους στον λόφο (1249-1262), οι επιδράσεις αυτές, αν και αυτονόητες, έχουν αφήσει ελάχιστα στοιχεία σε σχέση με άλλα, γειτονικά μέρη της λατινοκρατούμενης επικράτειας. Σε έναν χώρο που αποτελούσε κυρίως κέντρο στρατωνισμού και λιγότε- ρο μια οργανωμένη μεσαιωνική πόλη, εκτός από το κά­στρο της κορυφής, το μοναδικό γνωστό κτίριο κοσμι­κής αρχιτεκτονικής το οποίο ενδεχομένως ανήκει στην περίοδο αυτή είναι το παλαιότερο από τα κτίρια του

παλατιού, το ονομαζόμενο “ φράγκικο” . Σε αυτό υπάρ­χουν οξυκόρυφα παράθυρα με πώρινα λαξευτά πλαί­σια, χωρίς κανένα ανάγλυφο διάκοσμο (εικ. 1). Είναι μία εποχή με πολύ λιτά δυτικά μορφολογικά στοιχεία.

Μετά από έναν περίπου αιώνα προσκόλλησης σε

αμιγή βυζαντινά πρότυπα και επίπονου αγώνα για την εδραίωση της βυζαντινής κυριαρχίας και παράδοσης, παράλληλα με τον ταχύ εποικισμό του λόφου, μακριά από τη φραγκική επιρροή στην περιοχή της κοιλάδας του Ευρώτα και την ανέγερση των πρώτων ναών (Μη­τρόπολη, α ' φάση σε μορφή βασιλικής,1 Άγιοι Θεόδω-

ροι) σύμφωνα με την αμιγή παράδοση της ελλαδικής

1. Γ. Μαρίνου, Άγιος Δημήτριος. Η Μητρόπολη του Μυστρά (Αθήνα 2002), ιδίως σχ. 18-20.

2. S. Sinos, «Beobachtungen zur Konstruktion des spat- byzantinischen Palastes von Mystras», Erhalten historisch be- deutsamer Bauwerke (Sonderforschungsbereich 315, Universi-

σχολής, ακολουθεί μια νέα περίοδος δυτικών επιδρά­σεων. Τις νέες αυτές τάσεις φέρνει η Ισαβέλλα Λουζι- νιάν, σύζυγος του Μανουήλ Καντακουζηνού, του πρώ­του δεσπότη του Δεσποτάτου του Μορέως, που εγκα­θίσταται στο Μυστρά το 1349. Η δέσποινα αυτή ήταν πολύ αγαπητή στη νέα της πατρίδα και μαζί με το σύ­ζυγό της άφησαν ένα ευρύ οικοδομικό έργο στην πό­λη, στο οποίο περιλαμβάνεται η ανέγερση του κτιρίου

κατοικίας στο παλάτι και πολύ πιθανόν η ίδρυση της Μονής Περιβλέπτου. Το κτίριο κατοικίας του παλατιού έχει μεγάλα παράθυρα με πώρινα λαξευτά πλαίσια που φέρουν πλούσιο γλυπτό διάκοσμο δυτικής μορφολο­γίας.2 Εξάλλου, στο καθολικό της Μονής Περιβλέπτου έχουμε ανάγλυφα εραλδικά και διακοσμητικά στοιχεία δυτικής προέλευσης, ενώ η τράπεζά της διέπεται από οικοδομικά και γλυπτά διακοσμητικά στοιχεία γοτθικής μορφολογίας, όπως η οξυκόρυφη επίστεψη των μικρών ανοιγμάτων και το πώρινο, με την τριμερή διαίρεση, πλαίσιο του φεγγίτη (εικ. 2).

Την παράδοση αυτή συνεχίζει ο αυτοκράτορας

Μανουήλ Παλαιολόγος με την ανέγερση της μεγάλης πτέρυγας της αίθουσας του θρόνου του παλατιού, -σ τις αρχές του 15ου αιώνα- όταν διαμένει στο Μυ­στρά και στηρίζει την εξουσία του ανήλικου γιου του, δεσπότη Θεόδωρου Β Τ ο μεγαλοπρεπές οικοδόμη­μα της επαρχιακής πρωτεύουσας αποτελεί έργο μεγά-

ta t Karlsruhe, Jahrbuch 1986), Βερολίνο 1987, εικ. 9. Γενικά για τα γοτθικά παράθυρα του Μυστρά, βλ. ο ίδιος, «Gotische Fensterformen der A rchitektur der byzantinischen Stadt von Mystras», IstMitt 39 (1989), 23-24, πίν. 51,52.

ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

λου κτήτορα που φέρνει μορφολογικά στοιχεία από τη Δύση, στην οποία ταξιδεύει. Η όψη της αίθουσας του θρόνου, στην τρίτη στάθμη της πτέρυγας, ακολουθεί με τη διάταξη των ανοιγμάτων της τη μορφή του παλατι­ού των δόγηδων. Τα μεγάλα παράθυρα στις δύο πλευ­ρές του θρόνου φέρουν πολύ χαρακτηριστικό πλούσιο ανάγλυφο γοτθικό διάκοσμο από πώρινα πλαίσια με φλογόμορφες απολήξεις, ενώ πάνω από τα παράθυρα αυτά, ως επίστεψη του κτιρίου, έχουμε μία σειρά από φεγγίτες με τριμερή διαίρεση, επίσης κατά τα δυτικά πρότυπα.3 Τα πλαίσια αυτά χαρακτηρίζονται από την ακρίβεια των γεωμετρικών τους χαράξεων και τις πλού­σιες διατομές τους με συνδυασμό ταινιών, καθώς και

κοίλων και κυρτών κυματίων.Λίγα χρόνια αργότερα, το 1428, στο καθολικό της

Μονής της Παντάνασσας, σε ένα καθ ' όλα τα στοιχεία της σύνθεσής του βυζαντινό ναό, ο οποίος κτίζεται από τον πρωτοστράτορα και καθολικό μεσάζοντα του Δεσποτάτου Ιωάννη Φραγκόπουλο, συναντάμε μεμο-

2. Μονή Περιβλέπτου. Ανατολική όψη του πύργου της τρά­πεζας.

3. Γενικά για το παλάτι των δεσποτών του Μυστρά, βλ. ctura 17 (1987), 105-128. Ιδιαίτερα για τα παράθυρα της αίθου-S. Sinos, «Mistras», RbK (1999), 472-483* ο ίδιος, «Organisation σας του θρόνου, βλ. ό.π., εικ. 21,24.und Form des byzantinischen Palastes von Mystras», Archite-

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΥ

3. Μονή Παντάνασσας, καθολικό. Λεπτομέρεια όψης του ιερού.

νωμένα στοιχεία της Δύσης. Στο κωδωνοστάσιο έχου­με επιμέρους αρχιτεκτονικές μορφές, όπως τα μεγάλα οξυκόρυφα τόξα των ανοιγμάτων του και τους μικρούς διακοσμητικούς κυκλικούς φεγγίτες με τριμερή χωρι­σμό από πώρινα πλαίσια, και στην ανατολική όψη του καθολικού πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο από πωρόλι­

θο. Σε δύο σειρές αναπτύσσεται μία ολοκληρωμένη σύνθεση από επαναλαμβανόμενα τοξωτά οξυκόρυφα στοιχεία, που φέρουν στην εξωτερική τους πλευρά μι­κρές σπείρες. Τα στοιχεία αυτά έχουν τοποθετηθεί αντικριστά κατά την οξυκόρυφη απόληξή τους, η

οποία διαμορφώνεται με σχηματοποιημένο ανθεμωτό κόσμημα (εικ. 3). Τα στοιχεία της κάτω σειράς στην πραγματικότητα αποτελούν συνεχόμενα τοξύλια που βαίνουν επάνω σε κιονίσκους και εγγράφουν παράθυ­ρα και κογχάρια των αψίδων του ιερού. Τα στοιχεία της πάνω σειράς διαμορφώνουν μία γιρλάντα και κατά τη συνένωσή τους, στην κορυφή τους, φέρουν πεντάφυλ­

λα ανθέμια που θυμίζουν κρινάνθεμα. Οι απολήξεις των ανθεμίων έχουν πολύ χαρακτηριστική οξύληκτη διαμόρφωση.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα παραπάνω παρα­δείγματα μαρτυρούν την παρουσία, από τα μέσα του

14ου αιώνα και μετά, πολύ καλών συνεργείων λιθοξόων- τεχνιτών που ειδικεύονται στη λάξευση πώρινων στοι­χείων με δυτικές μορφές. Τα συνεργεία αυτά μπορεί να προέρχονταν από τη Δύση και να ήλθαν να εργαστούν για τους ευγενείς κτήτορες της πρωτεύουσας του Δ ε­σποτάτου. Όμως, δεν αποκλείεται να ήταν απόγονοι ντόπιων που μαθήτευσαν στους δυτικούς εκείνους μά­στορες, οι οποίοι ανήκαν στην ομάδα που παλαιότερα είχε συνοδεύσει και μετακινηθεί μαζί με τους Φρά- γκους κατακτητές της Πελοποννήσου, εγκαταστάθηκε στην περιοχή και στη συνέχεια εργάστηκε στο Μυ- στρά, την εποχή του δεσπότη Μανουήλ και της Ισα­βέλλας.

Μπορεί τα δυτικά στοιχεία να μην επηρέασαν κα­θόλου την εκκλησιαστική τέχνη στην αποκρυστάλλω­ση νέων μορφών, έτυχαν όμως ευρύτερης εφαρμογής στα πλαίσια θυρών και ιδίως παραθύρων στην κοσμική αρχιτεκτονική της πόλης. Με την εγκατάσταση ενός δεσπότη στο Μυστρά, η νέα αριστοκρατία που συγκε­ντρώνεται γύρω από αυτόν ακολουθεί τα νέα πρότυπα

που εισάγει η αυλή. Στη συνέχεια, οι νέες αυτές προτι­μήσεις δεν περιορίζονται στο έργο των ευγενών κτη­τόρων, αλλά γίνονται πρότυπο και συρμός και ακολου-

ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

4. «Παλατάκι». Νότια όψη.

θούνιαι από πολλούς κατοίκους. Έτσι, τις μορφές αυ­

τές δεν τις συναντάμε μόνο στο παλάτι, αλλά και σε μεγάλα αρχοντικά, και ακόμη στις μικρότερες οικίες της πόλης. Το γοτθικό στοιχείο εμφανίζεται στο αρ­χοντικό το ονομαζόμενο “παλατάκι” (εικ. 4), καθώς και στο αρχοντικό Λάσκαρη, όπου αποτελεί τμήμα μίας ρι­ζικής επέμβασης στον οργανισμό του κτιρίου.4 Στην τρίτη στάθμη της οικίας, στα νότια του βυζαντινού τρί­κλινου, προστέθηκε ένας νέος, ιδιαίτερος χώρος κατοι­κίας για την οικογένεια, όπου χρησιμοποιήθηκαν νέα στοιχεία από τη Δύση με την κατασκευή οξυκόρυφων παραθύρων και ενός εξώστη με τοξύλια, όπως στο κτί­ριο κατοικίας του παλατιού. Τοξύλια προστέθηκαν και στον προγενέστερο εξώστη του τρίκλινου, ενώ μετα­σκευάστηκε η προγενέστερη όψη της οικίας κάτω από το νέο δωμάτιο. Το πνεύμα αυτό εκφράζει τις νέες τά­σεις ως προς έναν ανετότερο τρόπο διαβίωσης, αλλά και μια νέα προτίμηση στα διακοσμητικά στοιχεία δυ­τικής προέλευσης που εισήγαγε στον τόπο η αυλή του Μανουήλ Καντακουζηνού και της Ισαβέλλας.

4. G. Marinou, «Structural Observations on the Byzantine Building known as the Laskaris House at Mystras», Erhalten historisch bedeutsamer Bauwerke (Sonderforschungsbereich

5. Οικία στην Κάτω Πόλη του Μυστρά.

6. Μικρή οικία στην Κάτω Πόλη του Μυστρά. Δίλοβο παρά­θυρο.

315, Universitat Karlsruhe, Jahrbuch 1994), Βερολίνο 1997,105- 137, εικ. 1,28.

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΥ

7. Ευαγγελίστρια. Άποψη του τρούλου.

Εξάλλου, την προτίμηση στο δυτικότροπο διάκο­σμο την βλέπουμε και στις προσόψεις απλών, συνηθι­σμένων οικημάτων. Έχουμε μάλιστα παραδείγματα στην Κάτω Πόλη, πίσω από τη Μητρόπολη, σε μια πο­λυσύχναστη και εμπορική συνοικία μακριά από την πε­ριοχή του παλατιού και τη ζωή της αυλής, με εγγε­γραμμένα σε πλαίσια, οξυκόρυφα μονόλοβα παράθυρα (εικ. 5), αλλά και συνθετότερα, όπως το δίλοβο παρά­θυρο μικρής οικίας (εικ. 6) με πώρινο πλαίσιο πλούσιας μορφής, όπου είναι σαφής η πρόθεση για περίτεχνη διακόσμηση. Το παράθυρο σήμερα είναι πολύ κατε­στραμμένο, όμως διασώζει τα χαρακτηριστικά στοιχεία της σύνθεσής του. Διακρίνεται η χάραξη των λοβών του, με οξυκόρυφα τόξα, από το αποτύπωμά τους στην τοιχοποιία αλλά και από την αρχή του αριστερού εξ αυτών. Από το πώρινο πλαίσιο διατηρείται ο ένας κιο­νίσκος με τη βάση, το κιονόκρανο και το τόξο του κα­τά τη μία γένεσή του, με πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο, καθώς και οι άλλες δύο βάσεις με το κατώτερο τμήμα των αντίστοιχων κιονίσκων. Το κιονόκρανο φέρει τρί­φυλλο οξύληκτο ανθέμιο και οι κιονίσκοι ραβδώσεις.

Τα συνεργεία αυτά, τα οποία θα πρέπει να συνέχι­

ζαν να εργάζονται στην περιοχή και ύστερα από την ανέγερση της κατοικίας του δεσπότη, φαίνεται ότι

ήταν λιθοξόοι ειδικευμένοι στην επεξεργασία του πω­ρόλιθου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επάνω στο πορώ­

δες πέτρωμα λάξευαν με ευκολία μορφές, κυρίως γεω­μετρικές, ή ακόμη και κάποια φυτικά θέματα, όπως αυ­

τά στην Παντάνασσα. Αντίθετα, το μάρμαρο επέβαλλε τεχνίτες με άλλη εξειδίκευση, ιδίως για την απόδοση μη γεωμετρικών στοιχείων, αλλά και σύνθετων φυτικών και άλλων θεμάτων.

5. Τα γλυπτά της Περιβλέπτου έχουν παρουσιαστεί από την Ασπασία Λούβη,Α. Louvi, L’architecture et la sculpture de la

8. Ευαγγελίστρια. Μαρμάρινο θύρωμα της βόρειας εισόδου.

Στην Ευαγγελίστρια υπάρχουν κάποια περιορισμένα στοιχεία δυτικής επίδρασης. Είναι τα γραπτά πλαίσια που περιβάλλουν τις παραστάσεις στον τρούλο και μι­μούνται κατασκευαστικά στοιχεία (εικ. 7) και το θέμα που θυμίζει τα πώρινα πλαίσια των παραθύρων της πτέ­ρυγας του Μανουήλ Καντακουζηνού στο παλάτι, με την αντίνωτη οδοντωτή ταινία (δύο επάλληλες σειρές από τετραγωνάκια που είναι σε βάθος ή προεξοχή εναλλάξ) στο μαρμάρινο θύρωμα της βόρειας εισόδου (εικ. 8), το οποίο, όμως, δεν κατασκευάστηκε ad hoc. Το γεω­μετρικό αυτό θέμα, που απαντά σε παράθυρα της Βε­νετίας, δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αποδοθεί ακόμη και σε μάρμαρο. Εξάλλου, ο φυτικός ανθεμωτός διάκο­

σμος του θυρώματος, με τα οξύληκτα φυλλαράκια, είναι πολύ σχηματοποιημένος. Θα μπορούσαμε να παρατη­ρήσουμε ότι δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με την περίτεχνη απόδοση που διακρίνει τα μαρμάρινα γλυπτά που βρί­σκονται στο καθολικό της Μονής Περιβλέπτου, η οποία είναι χαρακτηριστική της δημιουργίας εξειδικευ- μένων μαραμαρογλυπτών στα δυτικά πρότυπα.

Από τα πλέον χαρακτηριστικά μαρμάρινα γλυπτά στο καθολικό της Μονής Περιβλέπτου,5 με σαφή δυτι­κή επίδραση είναι τρία τεμάχια που ανήκουν στο ίδιο

Perivleptos de Mistra (διδακτορική διατριβή, llle cycle, Universite de Paris I, Pantheon, Sorbonne, Παρίσι 1980).

ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

μέλος, το οποίο θα πρέπει να ήταν τοποθετημένο ως επιστύλιο στο τέμπλο του ιερού βήματος και παρου­σιάζουν την ίδια λοξότμητη διατομή και τον ίδιο επανα­λαμβανόμενο ανάγλυφο διάκοσμο με όμοια τεχνική λά­ξευσης (εικ. 9). Έχουμε το ονομαζόμενο “ μικρασιατικό θέμα” , με τοξύλια που βαίνουν επάνω σε διπλούς κιονί­σκους, οι οποίοι εδράζονται σε βαθμιδωτές βάσεις. Το θέμα αυτό στην άνω και την κάτω πλευρά του ορίζεται από σχινοειδές έλιγμα. Τα τοξύλια περιβάλλονται από ομόκεντρες ταινίες με μία από αυτές φαρδύτερη και πε­πλατυσμένη, οι οποίες πάνω από τους κιονίσκους, λόγω του ικανού πλάτους αυτών, στρέφονται οριζόντια. Σε κάθε τοξύλιο εγγράφεται ένα ανάγλυφο κόσμημα.

Η σειρά και η θέση των τριών τεμαχίων στη σύν­θεση του μαρμάρινου επιστυλίου εικονίζεται στο σχέ­διο αποτύπωσης και γραφικής αποκατάστασης της μορφής του μαρμάρινου μέλους (σχ. 1). Το πρώτο από δεξιά τεμάχιο διατηρεί δύο τοξύλια με το εγγεγραμ­μένο κόσμημά τους, ένα τρίτο κατά το ήμισυ περίπου, στο δεξί του άκρο, καθώς και δύο ζεύγη κιονίσκων στο ενδιάμεσο των τριών τοξυλίων (εικ. 9α). Το δεξί άκρο αυτού του τεμαχίου παρουσιάζει τρεις λεπτομέ­ρειες που το διαφοροποιούν από την υπόλοιπη ομοι­όμορφη σύνθεση, όπως αυτή διακρίνεται στα τρία τε ­μάχια. Το πλάτος του ζεύγους των κιονίσκων είναι εδώ μικρότερο, με στενότερο τον δεξιό κίονα που δεν εδράζεται σε βαθμιδωτή βάση και το τετράπλευρο διακοσμητικό διάχωρο έκκεντρα τοποθετημένο. Κατά τον τρόπο αυτό, επάνω από τους κιονίσκους οι δύο

εξώτερες ταινίες που περιβάλλουν το τοξύλιο συνα- ντώνται απευθείας σε οξύληκτο σχηματισμό, χωρίς την παρεμβολή οριζόντιου τμήματος. Τέλος, το πάνω άκρο του μαρμάρου δεν είναι σπασμένο και δεν απο­λήγει σε τυχαίο σημείο του ελίγματος. Το έλιγμα ακο­λουθείται από πεπλατυσμένη ταινία, η οποία στρέφε­ται προς τα κάτω. Οι παραπάνω λεπτομέρειες υποδη­λώνουν ότι εδώ έχουμε το δεξί πέρας του μαρμάρινου μέλους. Φαίνεται άλλωστε πιθανόν ότι το ακραίο το ­ξύλιο δεν ήταν πλήρες ημικύκλιο, αλλά έσβηνε στο μι­σό περίπου της χάραξής του. Το μεσαίο τοξύλιο εγ­γράφει ανθεμωτό κόσμημα, που αναφύεται από σύν­θετο μίσχο και έχει σταγόνες μεταξύ των οξύληκτων φύλλων του. Το αριστερό τοξύλιο εγγράφει δωδεκά- φυλλο ρόδακα μέσα σε κύκλο, με παρόμοια και αυτό

οξύληκτα φύλλα.Το δεύτερο τεμάχιο (εικ. 9β) είναι θραυσμένο και

στα δύο άκρα του, αλλά στην άνω πλευρά του συναρ­μόζει, κατά το περίγραμμα της θραύσης του, με το προηγούμενο τεμάχιο. Από τον ανάγλυφο διάκοσμό του σώζονται τρία τοξύλια και ισάριθμα ζεύγη κιόνων. Δεξιά, η σύνθεση διατηρεί το τοξύλιο από τη γένεσή του, ενώ αριστερά καταλήγει στο ζεύγος των κιόνων με το ταινιωτό οριζόντιο τμήμα επάνω από αυτό. Το πρώ­το από δεξιά τοξύλιο εγγράφει ανθέμιο με οξύληκτα φύλλα και σταγόνες μεταξύ τους, το μεσαίο εγγράφει πυροστρόβιλο, με φορά των ελίκων του προς τα αρι­στερά, και το τρίτο κρινάνθεμο. Τα πλάγια πέταλα του κρινανθέμου απολήγουν σε τρίφυλλο ανθέμιο, όπως

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΥ

9. Περίβλεπτος. Μαρμάρινο επιστύλιο του ιερού βήματος.

9α. Περίβλεπτος. Μαρμάρινο επιστύλιο του ιερού βήματος, δεξί τμήμα.

9β. Περίβλεπτος. Μαρμάρινο επιστύλιο του ιερού βήματος, μεσαίο τμήμα.

συμβαίνει και με τους μίσχους που αναφύονται διαγω- νίως μεταξύ των φύλλων και από τη βάση του κριναν- θέμου. Μετά το θέμα αυτό σώζεται το κατώτερο τμή­μα του διαχώρου ενός τοξυλίου, καθώς και ένα μικρό ανάγλυφο ως το ένα σκέλος μικρού ωμέγα.

Στην κάτω επιφάνεια του παραπάνω μαρμάρου υπάρχει ένας δωδεκάφυλλος ρόδακας, κατεστραμμέ­νος στο αριστερό του άκρο, όμοιος με εκείνον στην όψη του πρώτου τεμαχίου, αλλά διάλιθος και σε μεγα­λύτερη κλίμακα, ο οποίος εδώ εγγράφεται σε κύκλο με πριονωτό κόσμημα (εικ. 9δ). Το κέντρο του ρόδα­κα αντιστοιχεί στον άξονα του υπερκείμενου τοξυλί­ου. Στα δεξιά του ρόδακα υπάρχει ανθρωπόμορφο χάραγμα.

9γ. Περίβλεπτος. Μαρμάρινο επιστύλιο του ιερού βήματος, αριστερό τμήμα.

9δ. Περίβλεπτος. Μαρμάρινο επιστύλιο του ιερού βήματος, κάτω επιφάνεια μεσαίου και αριστερού τμήματος.

Το τρίτο τεμάχιο (εικ. 9γ) αποτελεί τη συνέχεια του προηγούμενου, διότι στην κάτω πλευρά του σώ­ζεται το αριστερό άκρο του κυκλικού πριονωτού κο­σμήματος με τον εγγεγραμμένο ρόδακα που προανα- φέραμε (εικ. 9δ). Στο μέτωπο του μαρμάρου η σύνθε­ση ξεκινά από την περιοχή των κιονίσκων με την υπερκείμενή τους οριζόντια ταινιωτή διαμόρφωση, ακολουθεί τοξύλιο που εγγράφει κρινάνθεμο και το- ξύλιο που εγγράφει πυροστρόβιλο με φορά των ελί­κων του προς τα δεξιά. Τέλος, στο αριστερό άκρο του μαρμάρου σώζεται η αρχή ενός ακόμη τοξυλίου και οξύληκτα φύλλα, όμοια με εκείνα του ανθεμίου του προηγούμενου τεμαχίου. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στα δύο τελευταία τεμάχια έχουμε παρόμοια κοσμήματα

ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

10α. Περίβλεπτος. Μετωπική και πλάγια, ανατολική πλευρά επικράνου της νότιας παραστάδας.

κατοπτρικά διατεταγμένα, στις δύο πλευρές του κύ­κλου που καταλαμβάνει την κάτω πλευρά τους. Με ανάλογο τρόπο είναι τοποθετημένες και οι έλικες των πυροστροβίλων, δηλαδή με αντίθετη φορά και στραμ­μένες προς τον άξονα της σύνθεσης. Επομένως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο κύκλος με το πριονωτό κό­σμημα και τον εγγεγραμμένο ρόδακα στην κάτω επι­φάνεια όριζε το μέσο του μαρμάρινου μέλους, στο οποίο συνανήκουν τα τρία τεμάχια.

Εφόσον το αριστερό και το μεσαίο τεμάχιο είναι συνεχόμενα, σώζεται ο αρχικός αριθμός των τοξυλίων τους που είναι πέντε. Επομένως, μαζί με το κεντρικό τοξύλιο που δεν σώζει το θέμα του, το αρχικό μέλος είχε συνολικά ένδεκα τοξύλια με εγγεγραμμένο διακο- σμητικό θέμα και από ένα ημιτελές τοξύλιο στα άκρα. Είναι πολύ πιθανόν το κεντρικό τοξύλιο, που αντιστοι­χεί επάνω από τον πριονωτό κύκλο με τον ρόδακα στην κάτω πλευρά του μαρμάρου, να είχε εγγεγραμ­μένο έναν σταυρό δυτικότροπης μορφής, με τρίλοβες ανθεμωτές απολήξεις, όπως υποδηλώνει το ανάγλυφο υπόλειμμα του αντίστοιχου τοξυλίου με το άκρο σε σχήμα ωμέγα. Ο σταυρός αυτός πλαισιωνόταν στις δύο πλευρές του από ένα κρινάνθεμο, στη συνέχεια έναν πυροστρόβιλο στραμμένο προς αυτόν και τέλος από τρία ανθεμωτά ανάγλυφα σε κάθε πλευρά του.

Η διάσταση του μαρμάρινου μέλους, από το κέ­ντρο του πριονωτού κύκλου με τον ρόδακα, στην κά­τω πλευρά του μεσαίου τεμαχίου μέχρι το πάνω άκρο του δεξιού τεμαχίου στη θέση της ανάγλυφης γωνίας που σχηματίζει την απόληξη του σχοινοειδούς ελίγμα- τος, είναι 1,30 μ. και επομένως το συνολικό του μήκος πρέπει να ήταν ίσο προς 2,60 μ. Έτσι, το μέλος αυτό στην ολοκληρωμένη του μορφή δεν θα μπορούσε να χωρέσει στη θέση του επιστυλίου του τέμπλου του ιε­

ΙΟβ. Περίβλεπτος. Δυτική πλευρά επικράνου της νότιας πα­ραστάδας.

ρού βήματος της Περιβλέπτου που έχει άνοιγμα 2,35 μ. Εξάλλου, δεν υπάρχει κάποια άλλη θέση μέσα στον ναό για την οποία αυτό να προοριζόταν εξαρχής. Ση­μειώνεται ότι στο δεξί του άκρο το μαρμάρινο μέλος προεκτείνεται πέρα από την ανάγλυφή του επιφάνεια με τρόπο ακανόνιστο. Το τελευταίο αυτό κομμάτι του θα πρέπει να εισχωρούσε σε τοιχοποιία.

Είναι, λοιπόν, φανερό ότι το μαρμάρινο αυτό μέλος με τα δυτικά στοιχεία δεν είναι σύγχρονο με την ανέ­γερση του ναού κατά το β ' ήμισυ του 14ου αιώνα, αλ­λά προγενέστερο. Εξάλλου, η πίσω όψη του μαρμάρι­νου μέλους, λόγω της σύνθετης διατομής με τα κυμά­τια, υποδηλώνει ότι αρχικά αυτό ανήκε πιθανώς σε θύ­ρωμα και εδώ βρίσκεται σε τρίτη χρήση.

Το γλυπτό αυτό παρουσιάζει κανονικότητα στη χά­ραξη, όσον αφορά τα γεωμετρικά του στοιχεία με τις ταινίες που διατάσσονται σε ομόκεντρους κύκλους, ενώ η απόδοση των διακοσμητικών θεμάτων του δια- κρίνεται από ακρίβεια και σιγουριά. Το ίδιο θέμα των τοξυλίων πάνω σε κίονες και με την ίδια καλή εκτέλε­ση απαντά στον ναό σε δύο ακόμα μαρμάρινα μέλη που και αυτά βρίσκονται στο καθολικό σε δεύτερη χρήση, γεγονός που υποδηλώνεται τόσο από τα κατε­στραμμένα άκρα τους, όσο και από την έκκεντρη το­ποθέτησή τους σε σχέση με τα χαρακτηριστικά στοι­χεία της σύνθεσής τους, τα οποία ορίζουν τον άξονά τους. Το θέμα αυτό διακοσμεί το αριστερό τμήμα του επιστυλίου του τέμπλου του διακονικού, ενώ διέπει τη σύνθεση του επιστυλίου της Αγίας Αικατερίνης, του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου της Περιβλέπτου.

Εξάλλου, το θέμα του κρινανθέμου και του πυρο- στρόβιλου απαντά στις πλάγιες πλευρές του επικρά­νου της παραστάδας του νότιου τοίχου. Η μετωπική, λοξότμητη επιφάνεια του επικράνου κοσμείται από

επτά εν σειρά τριταινιωτά πλαίσια συμπλεκόμενα με

κόμβο (εικ. 10α). Τα δύο ακραία σώζονται κατά το ήμι- σύ τους και έχουν λοξή απότμηση με γωνία 45° περί­που. Το μεσαίο εγγράφει έξεργο ημισφαιρικό κομβίο με λιμνίσκο, ενώ τα υπόλοιπα εγγράφουν φύλλα άκαν- θας και σχηματοποημένα ακανθοειδή ανθέμια. Η σύν­θεση αυτή είναι χαρακτηριστική του 11ου και του 12ου αιώνα στις βυζαντινές επαρχίες.6 Το γλυπτό αυτό βρί­σκεται στον ναό σε δεύτερη χρήση και τεμαχίστηκε για να τοποθετηθεί στην παραστάδα. Στις πλάγιες επι­φάνειες, οι οποίες είναι σχεδόν τριγωνικές, τοποθετή- θηκε λοξά από ένα κρινάνθεμο, το οποίο ορίζεται σε κάθε του πλευρά από έναν πυροστρόβιλο στην ανα­τολική επιφάνεια (εικ. 10α) και από ένα ανθέμιο στη δυτική (εικ. ΙΟβ). Ο διάκοσμος αυτός είναι διαφορετι­κός από εκείνον της μετωπικής επιφάνειας, όχι μόνον ως προς τα θέματα, αλλά και την εκτέλεσή του, η οποία χαρακτηρίζεται από αδεξιότητα και χαλαρότητα, τόσο στις μορφές όσο και στην επεξεργασία τους. Το ανά­γλυφο είναι χαμηλό και τα περιγράμματα αποδίδονται

ελεύθερα. Ο διάκοσμος αυτός θα πρέπει να έγινε όταν το μαρμάρινο μέλος ξαναχρησιμοποιήθηκε ως επίκρα­νο αυτής της παραστάδας και επομένως είναι σύγχρο­νος με την ανέγερση του ναού.

Στη βόρεια παραστάδα το μαρμάρινο επίκρανο δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως εάν είναι σε δεύτερη χρήση. Στη μετωπική επιφάνειά του (εικ. 11α) αναπτύσ­σεται ένα θέμα με πέντε εν σειρά κύκλους, εκ των οποίων ο ανατολικός είναι τριταινιωτός και οι υπόλοι­ποι διταινιωτοί. Ο μεσαίος κύκλος εγγράφει έναν ισο­σκελή σταυρό με διαπλατυνόμενες κεραίες. Οι δύο κύκλοι, σε κάθε πλευρά του σταυρού, εγγράφουν κό­σμημα. Τα γειτονικά προς τον σταυρό κοσμήματα είναι ανθεμωτά: το ανατολικό ένας εξάφυλλος ρόδακας, όμοιος σε σύνθεση με τον ρόδακα του πρώτου τεμα­χίου του επιστυλίου* ενώ το δυτικό ένας δωδεκάφυλ- λος, διάλιθος ρόδακας πανομοιότυπος με εκείνον στην κάτω επιφάνεια του επιστυλίου. Στους ακραίους κύ­κλους εγγράφεται κρινάνθεμο, όμοιο επίσης με εκείνα του επιστυλίου.

Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία ότι τα δύο παραπά­νω μαρμάρινα γλυπτά κατατάσσονται λόγω του διακό­σμου τους σε μία χαρακτηριστική συνθετική ενότητα

με την ίδια προέλευση, και επομένως προηγούνται της

ΓΕΩΡΓΙΑ

11β. Περίβλεπτος. Ανατολική πλευρά επικράνου της βόρειας παραστάδας.

11γ. Περίβλεπτος. Δυτική πλευρά επικράνου της βόρειας πα­ραστάδας.

6. Για παρόμοια παραδείγματα ενδεικτικά, βλ. Α. Ορλάν- δος, «Το μοναστήρι του Οσίου Μελετίου», ΑΒΜΕ 5 (1939- 1940)· ο ίδιος, «Τα βυζαντινά γλυπτά του Αγίου Νικολάου της Μεσαριάς», ΑΒΜΕ 8 (1955-1956)· A. Grabar, Sulptures byzant-

ines du moyen age, II: Xle-XIVe (Παρίσι 1976), 102, 103 πίν. LXXIVc, LXXVd, LXXVIa,c- Μ. Σκλάβου-Μαυροειδή, Γλυπτά του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (Αθήνα 1999), 150,151,171 εικ. 204-206, 235, 336.

ΜΑΡΙΝΟΥ

11α. Περίβλεπτος. Μετωπική πλευρά επικράνου της βόρειας παραστάδας.

ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

12. Περίβλεπτος. Ανατολική όψη του καθολικού.

ανέγερσης του καθολικού, όπως άλλωστε και τα υπό­λοιπα γλυπτά στο εσωτερικό του ναού, τα οποία ανή­κουν στην παλαιοχριστιανική και στη μεσοβυζαντινή

περίοδο.Το επίκρανο αυτό, όπως και εκείνο της απέναντι

νότιας παραστάδας, φέρει στις πλάγιες επιφάνειές του διάκοσμο τελείως διαφορετικό σε σύνθεση και ποιό­τητα από εκείνη του μετώπου του. Στην ανατολική επι­φάνεια υπάρχει ισοσκελής σταυρός με διαπλατυνόμε- νες κεραίες (εικ. Ιΐβ), και στη δυτική πεντάφυλλος ρό­δακας με καρδιόσχημα φύλλα (εικ. 11γ). Τα κοσμήματα αυτά είναι άτεχνα, σε πολύ χαμηλό ανάγλυφο το πρώ­το και σχεδόν εγχάρακτο το δεύτερο. Επομένως, είναι φανερό ότι ο διάκοσμος των δύο πλάγιων πλευρών του επικράνου της βόρειας παραστάδας είναι διαφο­ρετικός και συνεπώς όχι σύγχρονος με εκείνον του με­τώπου της. Αν όμως το μέλος αυτό είχε ακόσμητες τις πλάγιες επιφάνειές του, τότε αρχικά είναι πιθανόν ότι δεν είχε τη θέση επικράνου και επομένως ενισχύεται η άποψη ότι εδώ βρίσκεται σε δεύτερη χρήση.

Από τα μαρμάρινα μέλη που έφερε ο κτήτορας της Περιβλέπτου για να ενσωματώσει στο καθολικό, προ-

κειμένου να επιτύχει μια ενότητα αισθητική, επαναλαμ­βάνει ορισμένα στοιχεία στα νέα λαξευτά μέλη που κα­τασκευάζει ad hoc. Τα νέα αυτά μέλη είναι από πωρό­λιθο, όπου με επιτυχία λαξεύει το σχοινοειδές έλιγμα, το οποίο συναντάμε στον κοσμήτη στη βάση του υπε­ρώου, καθώς και στους κοσμήτες του τρούλου του ναού, του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου της Αγίας Αικα­τερίνης και του ανατολικού του Αγίου Παντελεήμονα, στον κοσμήτη στη βάση της νότιας κεραίας και στο γείσο των τρίπλευρων αψίδων του ναού (εικ. 12), καθώς και στη βάση της νότιας κεραίας και στη βάση και στο γείσο της αψίδας του Αγίου Παντελεήμονα.

Εξάλλου, το κρινάνθεμο και ο ρόδακας με τα καρ­διόσχημα πέταλα είναι προσφιλή δυτικότροπα θέματα του κτήτορα, τα οποία, ενώ στις πώρινες πλάκες που ενσωματώνονται στην ανατολική όψη του ναού έχουν αποδοθεί με ακρίβεια και σιγουριά (εικ. 12), στο μάρ­μαρο αποτελούν μία αδέξια προσπάθεια του τεχνίτη της Περιβλέπτου, όπως άλλωστε και η χάραξη των πυ­ροστροβίλων.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι στο Μυστρά έχουμε κατά περιόδους εξειδικευμένα συνεργεία με δυτικότροπη

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΥ

κατάρτιση στη λάξευση του πωρόλιθου. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά τη δυτικότροπη μαρμαρογλυπτική υψηλής ποιότητας, το παράδειγμα του καθολικού της Περι­βλέπτου δείχνει ότι τα μαρμάρινα μέλη προέρχονται από κάποιο άλλο κτίριο, πολύ πιθανόν προγενέστερο, από τη φραγκοκρατούμενη Σπάρτη.7 Σύμφωνα με τα

έως τώρα δεδομένα, με τα υπάρχοντα ευρήματα δεν μοιάζει να υπάρχει ένα μόνιμο συνεργείο μαρμαρο­γλυπτών δυτικότροπου διακόσμου υψηλής ποιότητας στο Μυστρά. Συνήθως, όταν επιθυμούν τέτοιον διάκο­σμο τον αποδίδουν σε πωρόλιθο, ή επαναχρησιμοποι- ούν παλαιότερα μαρμάρινα μέλη από αλλού.

7. Τα τρία μαρμάρινα μέλη από το επιστύλιο του ιερού φερθείσα μελέτη (σημ. 5) ως γλυπτά σύγχρονα με την ανέ-βήματος και το επίκρανο της βόρειας παραστάδας της Περι- γερση του καθολικού,βλέπτου εξετάζονται από την Ασπασία Λούβη στην προανα-

GEORGIA MARINOU

WESTERN SCULPTURAL ELEMENTS AT MISTRAS

There are three periods in the history of Mistras that are characterized by the appearance of sculptural elements deriving from Western influences. The early years after the foundation of Mistras by the Franks and their brief sovereignty over the hill (1249-62) have bequeathed very few

elements in comparison with other, neighbouring parts of the Principality of Achaea. On a site that was mainly a military establishment rather than an organized town, the only known building of secular architecture that probably belongs to this period, apart from the castle on the summit of the hill, is the earliest of the palace buildings, called the Frankish.There are pointed windows with

dressed poros frames on it, though without any decoration. This is a period with very simple Western morphological features.

After about a century and a half of devotion to purely Byzantine models and a strenuous effort to consolidate Byzantine authority and tradition, there followed another period of Western influences. The new trends were brought in by Isabelle Lusignan, wife of Manuel Kantakouzenos, the first Despot of Mistras, appointed in 1349. Isabelle and Manuel left behind them a broad building programme in the town, which included two buildings with distinct Western influences- the residential building in the palace and probably the Peribleptos Monastery.

In the palace building there are large windows that have dressed poros frames with rich sculptural decoration of Gothic morphology. In the Peribleptos Monastery, the Refectory is distinguished by structural elements and sculpted poros decoration also of Gothic morphology. The monastery katholikon has carved heraldic and decorative elements of Western origins, again in poros, and in marble members also. Elements of this kind, marked by their precision, confidence and regular engraving, are to be found on the architrave of the sanctuary, though the architrave is

not contemporary with the erection of the church in the second half of the 14th century, but it is earlier in date and came from another building, possibly erected in Frankish-ruled Sparta in the 13th century. Western decorative motifs are also to be found on the imposts of the south and north pilasters of the nave.These motifs, however, were carved at the same time as the erection of the church on marble members in second use and are characterized by their clumsy, rather loose execution. The Western decorative elements on these two members are favourite motifs of the noble founder which, while rendered precisely and confidently on the poros slabs in the east faςade of the church, represent a clumsy attempt by the craftsman on the marble.

This tradition was continued at the beginning of the 15th century by the emperor Manuel Palaiologos with the erection of the large palace wing with the throne hall.This imposing structure is the creation of a great builder, whose models came from the West. It is characterized by the rich carved Gothic decoration of the poros frames of the large windows and oculi.A few years later, in the Pantanassa Monastery, the carved decorative elements in the east fagade of the katholikon, and some of the architectural forms of the campanile, attest to the presence of Western work-teams, which probably continued to work in the region after the erection of the palace wing with the throne hall.

According to the present state of our knowledge, although it is evident that there were qualified craftsmen trained in Western methods of carving poros, there does not seem to have been marble worker capable of carving fine-quality Western style decoration at Mistras. When this kind of decoration was required, it was rendered in poros, or use was made of earlier marble members brought from elsewhere. The Western elements, moreover, had no impact on the crystallization of forms in ecclesiastical art. On the contrary, Western elements were widely used in secular architecture in door frames, and especially in window frames, serving as an effortless link between cultures, and the exchange and penetration of forms and ideas in the daily life of the inhabitants.