110827565 Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

ye<wamζ,λληνικά

Αυτό που προέχει είναι η πίστη στη φυσική ενότητα της ανθρωπότη

τας με στόχο την επίτευξη, μέσω του ορθού Λόγου, ενός νέου ανθρωπι

σμού. Είναι ανάγκη να ξεπεραστούν οι διαφορές που χωρίζουν τους

ανθρώπους, προκειμένου να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια

πραγματική διανθρώπινη και διαπολιτιστική επικοινωνία. Οφείλουμε

να συνειδητοποιήσουμε «ότι ο προορισμός της ζωής στη γη είναι κοι

νός, πέρα από φυλές, τάξεις, έθνη και φύλα», γιατί μόνο έτσι είναι δυ-

νατόν να επικρατήσει η ανθρώπινη αλληλεγγύη και να θεμελιωθεί η

παγκόσμια κοινότητα των ανθρώπων.

Χρειαζόμαστε έναν νέο πολιτικό Διαφωτισμό, απελευθερωμένο

από τις ταξικές αγκυλώσεις της αστικής κοινωνίας. Έ ναν ορθολογικό

ουμανισμό χωρίς έυρωκεντρικές παρωπίδες, που θα αντανακλά τις

ανάγκες της ανθρωπότητας στο σύνολό της και δεν θα καταδικάζει δ ι

σεκατομμύρια ανθρώπων του πλανήτη μας στην πείνα και την εξαθλίω

ση, χάριν της μονομερούς προώθησης του τεχνικού πολιτισμού που στε

ρείται οραμάτων και αξιών. Η διαλεκτική της προόδου, όπως αυτή εξε

λίσσεται μέσα από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου οργάνω

σης της παραγωγής, δεν οδηγεί σε καμιά περίπτωση στη χειραφετημέ

νη κοινωνία της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Θα πρέ

πει ωστόσο να σώσουμε την έννοια της προόδου, αφού προηγουμένως

την απαλλάξουμε από το ζουρλομανδύα της ξέφρενης και ανεξέλε

γκτης επιστημονικο-τεχνικής επανάστασης, υποτάσσοντάς την στην

εξυπηρέτηση τοτν συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου.

Ο Ζήσης Δ. Παπαδη μητριού σπούδασε-αρχικά ηλεκτρολόγος μηχανικός στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου (Technische Univer- sitat Berlin) και στη συνέχεια κοινωνιολογικά στο Τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Αμβούργου. Εκπόνησε διδακτορική διατριβή με θέμα «Ηλεκτρονικοί υπολογιστές και οργάνωση της εργασίας: Η περίπτωση του τραπεζικού συστήματος» και αναγορεύτηκε διδάκτορας της Φιλοσοφίας (Dr. Phil.) του Πανεπιστημίου Johann Wolfgang von Goethe της Φρανκφούρτης του Μάιν.

Εξειδικεύτηκε σε θέματα βιομηχανικής κοινωνιολογίας και εργάστηκε για δώδεκα περίπου χρόνια στο διεθνούς φήμης Ινστιτούτο Κοινωνικής Έ ρευνας της Φρανκφούρτης, γνωστό και ως «Σχολή της Φρανκφούρτης». Παράλληλα μέ τις ερευνητικές του δραστηριότητες δίδαξε βιομηχανική κοινωνιολογία, με

την ιδιότητα του εντεταλμένου διδασκαλίας, στο Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης (1975-1984).

Από το 1985 διδάσκει γενική και πολιτική κοινωνιολογία στο Τμήμα Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθώς και πολιτική επιστήμη στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Διετέλεσε επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Tohoku της πόλης Sendai της Ιαπωνίας (1992), προσκεκλημένος από την Ιαπωνική Εταιρεία Προώθησης των Επιστημών (Japan Society for the Promotion of Science), καθώς και στο Πά- ντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών της Αθήνας (1993-1996), όπου δίδαξε βιομηχανική κοινωνιολογία και κοινωνιολογία της τεχνολογίας.

Έ χει πλούσιο συγγραφικό έργο στα ελληνικά, γερμανικά και αγγλικά. Μεταφράσεις εργασιών του κυκλοφόρησαν επίσης στα ιταλικά και ιαπωνικά. Από το 1995 και εντεύθεν ασχολείται με θέματα ρατσισμού, ξενοφοβίας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Εισαγω γή στο φ υλετικό μίσος

Διόρθωση: Χ ρΰσα Ξενάκη Σελιδοποίηση: Μ αρίνα Μπίτσικα Εξοόφυλλο: Κώστας Χουχουλής

C o p y rig h t © 2 0 0 0 «Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Α ΓΡΑ Μ Μ Α ΤΑ » -

ΖΗ ΣΗ Σ Δ. Π Α Π Α Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Υ

για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολίόν της. Επισημαίνεται πάντως ότι κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με τον Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Ε κδόσεις «Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Α ΓΡΑ Μ Μ Α ΤΑ »

Εμμανουήλ Μ πενάκη 59, 106 81 Α θήνα

Τηλ.: 3302415, 3820612 - Fax: 3836658

Β ιβλιοπω λεία:

• Ζω οδ. Πηγής 21 & Τ ζαβέλλα 1, 106 81 Α θήνα.

Τηλ.: 3806661, 3302033 - fax: 3817001

• Γ. Γενναδίου 6, 106 78 Α θήνα. Τηλ.: 3817826 - fax: 3836658

• Στοά Ο ρφέω ς, Στοά Βιβλίου, Π εσμαζόγλου 5, 105 59 Α θήνα.

Τηλ.: 3211246

Θ εσσαλονίκη:

• Κ. Μ ελενίκου 30, 546 35. Τηλ.: 245222, 245950 - fax: 245222

ISBN 960-393-120-9

ΖΗΣΗΣ Δ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος

Ιστορική, κοινωνιολογική

και πολιτική μελέτη

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ 2000

Στη Χριστιάνε και τον Αλέξη

«Αν ήξερα κάτι πον θα μου ήταν προσωπικά ωφέλιμο αλλά επιζήμιο για την οικογένεια μου, θα το έβγαζα α π ’ το μυαλό μου. Α ν ήξερα κάτι πον θα ήταν ωφέλιμο για την οικογένειά μου όχι όμως και για την πατρίδα μου, θα ζητούσα να το ξεχάσω. Α ν ήξερα κάτι πον θα ήταν ωφέλιμο για την πατρίδα μον αλλά επιζήμιο για την Ενρώπη ή ωφέλιμο για την Ενρώπη αλλά επιζήμιο για την ανθρωπότητα, θα το θεωρούσα έγκλημα».

Charles-Louis de Secondat

Baron de la Brede et de Montesquieu,

Mes pensees, Oeuvres Completes I [Bibliotheque de Pleiade, Gallimard, Paris 1949]

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος ........................................................................................................ 13

Εισαγωγή ...................................................................................................... .17

1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ................................................, 23

1.1. Η «φυλή»: Μΰθος και πραγματικότητα ..................................23_

| 1.2. Ο ρατσισμός: Έ ννοια και περιεχόμενο ................................41

Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ..................................................53

2.1. Οι «μιαροί» στο ινδικό σύστημα της κ ά σ τ α ς .........................53

2.2. Το αίσθημα της πολιτιστικής υπεροχής

των αρχαίων Ελλήνων ............................................................... 56

2.3. Ο θρησκευτικός και πολιτικός αντιιουδαϊσμός .................. 64

2.3.1. Ο αντιιουδαϊσμός στην Αρχαιότητα ........................... 64

2.3.2. Το καθεστώς των Εβραίοτν στο Βυζάντιο .................. 71

2.3.3. Προκαταλήψεις και διωγμοί

στη μεσαιωνική Ευρώπη ............................................... 76

2.4. Η εικόνα των μαύρων στην Αρχαιότητα

και το Μεσαίωνα ........................................................................ 87

V Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ................................93.

3.1. Η εμφάνιση της φυλετικής ιδέας ........................................... ,9 3

3.2. Η φυλετική ανθρωπολογία ...................................................... 101

3.3. Ο ρόλος της φυλετικής ιδέας

στη συγκρότηση του έθνους .................................................... 109

3.4. Ρατσισμός και ευρωπαϊκός πολιτισμός ................................ 117

12 Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

4. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΙΙΡΑΞΗ ΤΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ...........

4.1. Οι φυλετικές θεωρίες ...............................................................

4.1.1. Arthur Comte de Gobineau (1816-1882) ................

4.1.2. Georges Comte Vacher de Lapouge (1854-1936) . . .

4.1.3. Gustave Le Bon (1841-1931) .......................................

4.1.4. Robert Knox (1798-1862) .............................................

4.1.5. Houston Stewart Chamberlain (1855-1927) ...........

4.1.6. Hans F. K. Gunther (1891-1986) ................................

4.2. Ο κοινωνικός δαρβινισμός ......................................................

4.3. Ευγονική και Φυλετική Υγιεινή .............................................

4.4. Ο αντινεγρισμός .........................................................................

44,; Ο αντισημιτισμός...................................................................... ..

Ρατσισμός και εθνικισμός ......................................................

5. Ο «ΕΙΙΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ» ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ..........................................

5 . 1 . 0 γενετικός καθορισμός της ευφυΐας ..................................

5.2. Ο δείκτης νοημοσύνης (IQ) ....................................................

5.3. Η κοινωνιοβιολογια ..................................................................

~ 5.4νΗ πολιτική διάσταση του βιολογικού ντετερμινισμού . . .

\ Ε π ί λ ^ ) : .............................................................................

Επίμετρο J ....................................................................................................

^ Η τ ^ π ο λ ιτ ισ τ ικ ό ς ρατσισμός της «Νέας Δεξιάς» .......................

Υπάρχει ρατσισμός στην Ελλάδα; ...........................................

\Παράρτημα ..................................................................................................

OoYmnrortreις και κόμματα της Άκρας Δεξιάς

στις χο5ρες-μέλη της Ευροοπαϊκής Ένωσης

I \Βιβλιογραφία .............................................................................................

Ευρετήριο Όρων ......................................................................................

Ευρετήριο Ονομάτων .............................................................................

135

135

135

142

145

150

151

155

157

163

175

189

245

259

259

271

278

280

.285

.289

289

298

.311

.329

.355

362

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

• την Ελλάδα το φαινόμενο του ρατσισμού δεν έχει γίνει ακόμη αντικείμενο συστηματικής επιστημονικής μελέτης. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται και από την έλλειψη σχετικής βιβλιογραφίας. Στο βαθμό που υπάρχουν κάποιες αναφορές στο συγκεκριμένο θέμα, αυτές είναι κατά κύριο λόγο δημοσιογραφικού χαρακτήρα και ως εκ τούτου στερούνται επιστημονικής αξίας.1 Ο εγχώριος διάλογος περί ρατσισμού διεξάγεται με βάση ήσσονος σημασίας στοιχεία του ομόλογου διεθνούς προβληματισμού και εξαντλείται στην καταγραφή και το σχολιασμό γεγονότων και απόψεων που αφορούν συνήθως επιμέρους όψεις του ρατσισμού στη σημερινή Ευρώπη.2 Έτσι, το είδωλο

1. Εξαίρεση αποτελούν: (α) το κεφάλαιο «Ρατσισμός και αντισημιτισμός»,

στην εργασία του Θ. Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσ-

σέας, Αθήνα 1990, σ. 233-291, (β) ο συλλογικός τόμος Η Ενρώπη αντιμέτωπη με το φαινόμενο του ρατσισμού, Παρασκήνιο, Αθήνα 1995, με τις ει

σηγήσεις του συνεδρίου που οργάνωσε η «Κίνηση Πολιτών κατά του Ρατσισμού» στις 20.10.1993 στην Αθήνα, (γ) η μελέτη του Αθ. Γκότοβου, Ρ α

τσισμός: Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγω γικές όψεις μιας ιδεολογίας

και μ ιας πρακτικής , Υ πουργείο Εθνικής Π αιδείας και Θρησκευμάτων/Γε

νική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, Αθήνα 1996, και (δ) ο συλλογι

κός τόμος Μετανάστευση, ρατσισμός και ξενοφοβία: Ελληνική και ευρω

παϊκή εμπειρία διακρίσεων, A. Ν. Σάκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1998.

2. Από ό,τι γνωρίζω, οι μόνες αξιόλογες ξενόγλω σσες μελέτες σχετικά με το


του ρατσισμού που αναδύεται είναι αποσπασματικό, συχνά παραμορφωμένο και εν πολλοίς παραπλανητικό.

Λόγω του θεωρητικού κενού που υφίσταται στη χώρα μας σχετικά με το θέμα αυτό, η παρούσα' μελέτη προσλαμβάνει αναγκαστικά το χαρακτήρα εισαγωγικού κειμένου. Δίνει το στίγμα του ευρωπαϊκού ρατσισμού, αναδεικνύοντας τα βασικά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα όπως διαμορφώθηκαν τους τελευταίους δύο αιώνες.

Αν και η μελέτη ανατρέχει στην προϊστορία και τη γενεαλογία του ρατσισμού, επικεντρώνεται τελικά στην κριτική παρουσίαση της ρατσιστικής θεωρίας και πράξης που εγκαινιάστηκε στον ευρωπαϊκό χώρο με την επικράτηση της νεοτερικότητας. Γι’ αυτόν άλλωστε το λόγο οι όροι και οι έννοιες που επιλέχθη- καν για να περιγράψουν και να προσδιορίσουν επιμέρους στοιχεία του ρατσιστικού φαινομένου χρησιμοποιούνται με τις σημασίες που προσέλαβαν την εποχή της εμφάνισής τους.

Οι αναφορές σε επιμέρους ιστορικές εκφάνσεις του ρατσισμού, όπως για παράδειγμα ο αντινεγρισμός και ο αντισημιτισμός, είναι αυτονόητο ότι δεν φιλοδοξούν να εξαντλήσουν τα σχετικά φαινόμενα, τα οποία, ούτως ή άλλως, εμφανίζουν εξαιρετική πολυμορφία από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή, αλλά παραμένουν στο επίπεδο της συνοπτικής καταγραφής σημαντικών πτυχών του βιολογικού ρατσισμού. Ακόμη, στην εργασία αυτή δεν αναλύονται οι διάφορες μορφές κοινωνικού ρατσισμού, με εξαίρεση το \νεορατσισμό, γνωστό και ως πολιτιστικό ή «διαφοριστικό» ρατσισμό, που αποτελεί σήμερα

ρατσισμό που κυκλοφόρησαν στα ελληνικά είναι οι εργασίες των Ε. Ba

libar / I.W allerstein, Φυλή, Έθνος, Τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, Ο

Πολίτης, Αθήνα 1991, και της P. Shipman, Η εξέλιξη του ρατσισμού, Ν έα

Σύνορα - A. Α. Αιβάνης, Αθήνα 1998.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

την κυρίαρχη μορφή ρατσισμού στο χώρο της ευρωπαϊκής διανόησης.

Η συνθετότητα του θέματος και η εμπλοκή επιστημόνων από διαφορετικούς γνωστικούς χώρους στην προσπάθεια προσδιορισμού βασικών εννοιών της ρατσιστικής θεωρίας οδήγησαν στην επέκταση της εργασίας σε επιστημονικές περιοχές οι οποίες, αν και δεν αφορούν άμεσα το γνωστικό της αντικείμενο, όπως για παράδειγμα η βιολογία, η γενετική και η ψυχολογία, τροφοδότησαν ωστόσο με επιχειρήματα και ερμηνείες τον «επιστημονικό» ρατσισμό.

Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω το φίλο μου, Ευθύμη Πα- παβλασόπουλο, για την κριτική ανάγνωση του κειμένου και για τις εποικοδομητικές του παρατηρήσεις. Το βιβλίο αυτό δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την κατανόηση και την αμέριστη συμπαράσταση της συζύγου μου, Χριστιάνε, και του γιου μου, Αλέξη, στους οποίους και αφιερώνεται με πολλή αγάπη.

Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 1999 Ζ .Δ .Π .

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ισό αιώνα μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η Ευρώπη βρίσκεται και πάλι αντιμέτωπη με τα φαντάσματα του παρελθόντος. Κι ενώ στις χώρες του πάλαι ποτέ «υπαρκτού σοσιαλισμού» βρίσκονται σε έξαρση οι εθνικισμοί προκαλώντας αποσχιστικά κινήματα και αιματηρές συγκρούσεις, στη δυτική Ευρώπη πληθαίνουν καθημερινά τα κρούσματα ρατσιστικής βίας σε βάρος των μεταναστών. Φαινόμενα ρατσισμού αντιση- μιτικής ή/και αντινέγρικης χροιάς είχαν εμφανιστεί και νωρίτερα, ιδιαίτερα στη Γερμανία, η έκτασή τους ωστόσο ήταν περιορισμένη, αφού η εμπειρία του ναζισμού καθώς και το αντια- ποικιοκρατικό κλίμα που επικράτησε μεταπολεμικά δεν ευνοούσαν τη διάδοση ρατσιστικιον απόψεων και πολύ λιγότερο την εμφάνιση οργανωμένου ρατσιστικού κινήματος.

Συχνά, τόσο από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας όσο και από τους διάφορους κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς, αναφέρε- ται ότί|η αναβίωση του ρατσισμού οφείλεται κυρίως στην οικονομική κρίση και πιο συγκεκριμένα στην ανεργία που πλήττει τελευταία τις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι μόνον αυτές. Η άποψη όμως αυτή δεν ευσταθεί. Η ανεργία είναι μάλλον η αφορμή και όχι η γενεσιουργός αιτία του ρατσισμού, οι καταβολές του οποίου θα πρέπει να αναζητηθούν πρωτίστως στο αποικιοκρατικό παρελθόν της Ευρώπης, το οποίο, ως φαί


νεται, επηρεάζει ακόμη έντονα τόσο την κοσμοαντίληψη όσο και τις συνειδήσεις πολλών ανθρώπων, και συνακόλουθα τη στάση τους απέναντι στους μετανάστες γενικά και στους οικονομικούς και πολιτικούς πρόσφυγες ειδικότερα που προέρχονται από τις χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου.

Ο σημερινός ρατσισμός αποτελεί την άλλη όψη του προσώ- που-Ιανού της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, δεδομένου ότι εκτρέφει την εικόνα του ανίκανου τριτοκοσμικού ανθρώπου, ο οποίος, για να επιβιώσει, κατακλύζει τη γηραιά ήπειρο, απειλώντας τον πολιτισμό της. Η παρουσία του στην Ευρώπη χρησιμοποιείται συχνά ως απόδειξη της δήθεν ανικανότητάς του να αναπτυχθεί και να προοδεύσει, γεγονός που «επιβεβαιώνει» στη συνείδηση ορισμένων Ευρωπαίων τη «φυλετική του κατωτερότητα».

Η άποψη των θεωρητικών της «Νέας Δεξιάς», ότι η Ευρώπη κινδυνεύει να αλλοιωθεί από την παρουσία των μεταναστών, όσο κι αν αποστασιοποιείται από τον παραδοσιακό βιολογικό ρατσισμό καθώς επικαλείται πολιτιστικά κυρίως κριτήρια, εκφράζει σε τελευταία ανάλυση την ίδια λογική. Το «Φρούριο Ευρώπη» με τις ερμητικά κλεισμένες πύλες του για τους λιμο- κτονόύντες του πλανήτη μας αποτελεί τη σύγχρονη εκδοχή του ρατσιστικού μύθου της «άριας φυλής», που κόστισε, ως γνω- στόν, στο παρελθόν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων.

Η αναζήτηση «αποδιοπομπαίων τράγων» υποδηλώνει πάντα την ύπαρξη στερεοτύπων, τα οποία και ενεργοποιούνται σε περιόδους κρίσης, όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν, λόγω της χειραγώγησης που υφίστανται, ή και δεν θέλουν να κατανοήσουν τα πραγματικά αίτια της κακοδαιμονίας τους.

Ο ρατσισμός στη σημερινή του μορφή δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά χωρίς την κατανόηση των διαδικασιών που οδήγησαν στην ιστορική συμβίωση του ευρωπαϊ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

κού πολιτισμού και της φυλετικής ιδέας από το 18ο αιώνα και εντεύθεν, γεγονός που επέδρασε καταλυτικά στις σχέσεις της Ευρώπης με τον έξω κόσμο και πολύ περισσότερο με τις πρώην αποικίες.

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η ιστορική, κοινωνιολογική και πολιτική ανάλυση του βιολογικού ρατσισμού, προκειμένου να καταδειχθεί η οργανική του σχέση με την ευρωπαϊκή ιστορία. Στο επίκεντρο της μελέτης βρίσκεται η θέση ότι ο βιολογικός ρατσισμός, σε αντίθεση με τις διάφορες μορφές του κοινωνικού ρατσισμού που αποτελούν διαχρονικό φαινόμενο γνωστό σε όλες τις ιστορικές κοινωνίες, είναι απότοκο του ευρωπαϊκού πολιτισμού όπως αυτός εξελίχθηκε από την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου και μετά. Κι ενώ ο ρατσισμός ως πρακτική είχε ήδη εμφανιστεί από τις αρχές του 16ου αιώνα και συνδεόταν με τον απάνθρωπο τρόπο με τον οποίο οι Ευρωπαίοι κατακτητές αντιμετώπιζαν τους ιθαγενείς, ως ιδεολογία εκδηλώθηκε μόλις στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα. Με την έννοια αυτή ο βιολογικός ρατσισμός ως ιδεολογία αποτελεί δημιούργημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, τα θεωρητικά προ- τάγματα του οποίου χαρακτηρίζονται, όπως θα δούμε, από έντονη αντιφατικότητα.

Η εργασία αυτή αποτελείται από πέντε συνολικά κεφάλαια. Συμπληρώνεται από το Επίμετρο με θέμα τον πολιτιστικό ρατσισμό της «Νέας Δεξιάς»· στην ίδια ενότητα τίθεται και το ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό υπάρχει σήμερα ρατσισμός στην Ελλαδα. Τέλος, υπάρχει το Παράρτημα, όπου παρουσιάζονται συνοπτικά οι κυριότερες ακροδεξιές και νεοναζιστικές οργανώσεις και κόμματα στις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στις έννοιες της «φυλής» και του ρατσισμού, τόσο από ετυμολογική όσο και από ιδεολογική άποψη. Αναλύοντας την έννοια της «φυλής»,


που αποτελεί ως γνωστόν τη βάση του σύγχρονου ευρωαμερι- κανικού ρατσισμού, επισημαίνεται ο ιδεολογικός της χαρακτήρας, καθώς από εργαλείο ανθρωπολογικής ταξινόμησης μετα- τράπηκε συνειδητά σε κριτήριο φυλετικής κατηγοριοποίησης των ανθρώπων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κυριότερες απόψεις σχετικά με τις διάφορες εκφάνσεις του ρατσισμού, ενώ επισημαίνονται τόσο η συνθετότητα του ρατσιστικού φαινομένου όσο και η ιστορική μοναδικότητα του βιολογικού ρατσισμού.

Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται συνοπτικά στις κλασικές περιπτώσεις «οιονεί ρατσισμού», και συγκεκριμένα στην κοινωνική ομάδα των «μιαρών» στο ινδικό σύστημα της κάστας, στο σύνδρομο της πολιτιστικής υπεροχής το)ν αρχαίων Ελλήνων απέναντι στους «βαρβάρους», στον πολιτικό και θρησκευτικό αντιιουδαϊσμό ανά τους αιώνες μέχρι και την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, και τέλος στην εικόνα των μαύρων κατά την Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο βιολογικός ρατσισμός ήταν άγνωστος τόσο στην Αρχαιότητα όσο και στο Μεσαίωνα, καταρρίπτοντας το μύθο σχετικά με τη διαχρονικότητά του.

Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη γένεση του ευρωπαϊκού ρατσισμού. Αναλύονται οι συνθήκες εμφάνισης της φυλετικής ιδέας σε συνδυασμό με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου και την επαφή των Ευρωπαίων με άγνωστους μέχρι τότε λαούς, οι προσπάθειες της φυλετικής ανθρωπολογίας να ταξινομήσει τους λαούς με βάση τα φαινοτυπικά τους γνωρίσματα, ο ρόλος που διαδραμάτισε η φυλετική ιδέα στη συγκρότηση των δυτικοευρωπαϊκών εθνών —όπως του γαλλικού, του βρετανικού και του γερμανικού έθνους— καθώς οι γερμανικής προέλευσης Φράγκοι και Αγγλοσάξονες ευγενείς της Ευρώπης διεκδικούσαν, λόγω φυλετικής καταγωγής, την πατρότητα του

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21

έθνους, χαι τέλος η συμβιωτική σχέση ρατσισμού και ευρωπαϊκού πολιτισμού όπως αυτή άρχισε να διαμορφώνεται από την εποχή του Διαφωτισμού με επικεφαλής την πνευματική ελίτ της ανερχόμενης αστικής τάξης.

Στο τέταρτο κεφάλαιο, που αποτελεί και το βασικότερο κεφάλαιο της εργασίας, παρουσιάζονται και αξιολογούνται κριτικά οι κυριότερες φυλετικές θεωρίες από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και την ήττα του ναζισμού. Μεταξύ άλλων, επισημαί- νεται η γνωστική τους ανεπάρκεια, δεδομένου ότι λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο ιδεολογικά, αναγορεύοντας την έννοια της «φυλής», μια έννοια «πασπαρτού», σε βασική κατηγορία κοινωνικής ανάλυσης. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το δόγμα του κοινωνικού δαρβινισμού καθθ)ς και οι πρακτικές του εφαρμογές τόσο υπό τη μορφή της Ευγονικής στις αγγλοσαξονικές χώρες όσο και της Φυλετικής Υγιεινής στη ναζιστική Γερμανία. Ακολουθούν δύο σχετικά εκτενή υποκεφάλαια αφιερωμένα στις δύο κυριότερες μορφές του βιολογικού ρατσισμού: τον αντινεγρισμό και τον αντισημιτισμό. Η παρουσίαση της προβληματικής σχετικά με τη θεωρία και την πράξη του βιολογικού ρατσισμού ολοκληρώνεται, τέλος, με μια σύντομη αναφορά στη σχέση μεταξύ ρατσισμού και εθνικισμού, θέμα ιδιαίτερα ενδιαφέρον αλλά και άκρως επίκαιρο, καθώς ο βιολογικός ρατσισμός σήμερα προσλαμβάνει συχνά τη μορφή του επιθετικού εθνικισμού.

Το πέμπτο κεφάλαιο ασχολείται με την προβληματική του «επιστημονικού» ρατσισμού στη μεταπολεμική περίοδο, και συγκεκριμένα από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και εντεύθεν, καθώς επιστήμονες από το χώρο της βιολογίας, της ψυχολογίας και της γενετικής προσπαθούν να αποδείξουν με επιστημονικά μέσα ότι οι ανισότητες που χαρακτηρίζουν τις κοινοτνίες μας είναι αποτέλεσμα της επίδρασης βιολογικών παραγόντων κλήρο-


νομικού χαρακτήρα. Αναλύονται ειδικότερα ο γενετικός καθορισμός της ευφυΐας, η σημασία του δείκτη και των τεστ νοημοσύνης, ο ρόλος της κοινωνιοβιολογίας και, τέλος, η πολιτική διάσταση του βιολογικού ντετερμινισμού, δεδομένου ότι οι «διαπιστώσεις» του χρησιμοποιούνται ως μέσο άσκησης κοινωνικής πολιτικής.

Στο πρώτο μέρος του Επιμέτρου παρουσιάζεται και αναλύεται η θεωρία του πολιτιστικού ή «διαφοριστικού» ρατσισμού της γαλλικής «Νέας Δεξιάς», ενώ το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στο ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό η χο5ρα μας απειλείται από το φαινόμενο του ρατσισμού, δεδομένου ότι οι σχέσεις μεταξύ αλλοδαπών και Ελλήνων εντείνονται το τελευταίο χρονικό διάστημα, αναιρώντας την παραδοσιακή ελληνική φιλοξενία.

Στόχος του Παραρτήματος είναι να πληροφορήσει τον αναγνώστη σχετικά με το βαθμό οργάνοχτης και την επικινδυνό- τητα της ευρωπαϊκής νεοναζιστικής Ακρας Δεξιάς με βάση τα σημερινά δεδομένα. Όπως αποδεικνύουν και οι τελευταίες πολιτικές εξελίξεις στην Αυστρία, με τη συμμετοχή στην εξουσία του νεοναζιστικού κόμματος του Γεργκ Χάιντερ, ο κίνδυνος ρατσιστικοποίησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών είναι πράγματι μεγάλος.

Κ εφ ά λ α ιο 1

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ

1.1. Η «ΦΥΛΗ»: ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Λ εν υπάρχει πιο απλή λέξη από αυτή της «φυλής», όπως δεν υπάρχει και πιο σύνθετη και αμφιλεγόμενη ιδέα από αυτή της ύπαρξης ανθρώπινων φυλών.3 Η «φυλή» ή «ράτσα» (raza, raca, race, Rasse κ.λπ.) αποτελεί έννοια-κλειδί του ευρίοπαϊκού «φυλετισμού» ή «ρατσισμού» (racisme, racism, Rassismus), όπως αποκαλείται σήμερα διεθνώς το φαινόμενο των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων. Η σημασιολογική ρευστότητα των όρων «φυλή» και «φυλετισμός», «ράτσα» και «ρατσισμός» αγγίζει συχνά τα όρια της εννοιολογικής σύγχυσης. Αυτό βέβαια δεν είναι καθόλου τυχαίο, αφού, όπως θα επιχειρήσουμε να δείξουμε στη συνέχεια, τα περιεχόμενα που αποδίδονται στους παραπάνω όρους καθορίζονται από τις εκάστοτε ιδεολογικές σκοπιμότητες που καλούνται να εξυπηρετήσουν.4

3. C. Guillaumin, “Rasse. Das Wort und die Vorstellung”, στο: U. Bielefeld

(επιμ.), Das Eigene und das Fremde. Neuer Rassismus in der Alien Welt?,

Junius Verlag, Hamburg 1991, σ. 161.

4. Ενώ οι έννοιες «φυλή» και «ράτσα» είναι σε μεγάλο βαθμό ταυτόσημες, η

λέξη «φυλετισμός» δεν διαθέτει την εννοιολογική ευρύτητα του όρου «ρα

τσισμός», καθότι χρησιμοποιείται συνήθως για να χαρακτηρίσει την

ύπαρξη φυλετικών διακρίσεων και μόνο, ενώ ο όρος «ρατσισμός» υποδη-


Η εμφάνιση της φυλετικής ιδέας στον ευρωπαϊκό χώρο τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 16ου αιώνα και συμπίπτει

λώνει κάθε μορφή κοινωνικής διάκρισης. Ααμβάνοντας υπόψη αυτές τις

διαφορές, κρίθηκε σκόπιμο να διατηρηθεί σ’ αυτή την εργασία ο όρος

«φυλή», και επιλέχθηκε ο ξενόγλω σσος όρος «ρατσισμός», που είναι πολΰ

πιο πλούσιος σε νοηματικές και ιδεολογικές συμπαραδηλώσεις, αντί του

ελληνικού όρου «φυλετισμός». Τα εισαγιογικά για τη λέξη «φυλή» κρίθη-

καν αναγκαία για δύο λόγους: (α) για να αποφευχθούν συγχύσεις που εύ

λογα μπορούν να προκαλέσουν οι ποικίλες και διάφορες ετυμολογικές, ιστορικές και εννοιολογικές όψεις του όρου, και (β) για να τονιστεί ότι

για το γράφοντα δεν αποτελεί επιστημονική κατηγορία αλλά ιδεολόγημα

με ιστορικά ανιχνεύσιμες και εν πολλοίς προσδιορισμένες χρήσεις. Η

λέξη «ράτσα» εμφανίστηκε για προπη φορά το 13ο αιώνα στην ιβηρική

χερσόνησο (ισπανικά «Ήζ&»/ράθα και πορτογαλικά «ΐας'ά»!ράοα), εικά

ζεται δε ότι προέρχεται ετυμολογικά από το αραβικό «ras», που σημαίνει κεφαλή ή τον επικεφαλής γένους ή φατρίας και υποδηλώνει τη φυλετική

καταγωγή των ατόμων. Φαίνεται πως πέρασε στην ισπανική γλώσσα την

εποχή που η Ισπανία βρισκόταν υπό αραβική κατοχή (711-1492), για να

ενσωματωθεί αργότερα και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στη Γαλλία

π.χ. η λέξη «ράτσα» («™οο>/ρας) είναι γνωστή από το 15ο και στην Α γ

γλία από το 16ο αιοίνα («racew/ρέις). Στη Γερμανία τη λέξη «ράτσα»

(«Race» ή «R asse»/^008) τη χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο φιλόσοφος

Imanuel Kant (1724-1804) στις ανθρωπολογικές του μελέτες, το 1775. Βλ.

σχετικά I. Geiss, Geschichte des Rassismus, Suhrkamp Verlag, Frankfurt

am Main 1988, σ. 16 κ.ε. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. το άρθρο

“R asse” του W. Conze, στο: Ο. Brunner u.a. (επιμ.), Geschichtliche Grund-

hegriffe, Stuttgart 1984, V, σ. 135-78, το άρθρο “Herkunft und Bedeutung

des W ortes R asse” του E. Oberhummer, στο: Anzeigen der Akadem ie der

Wissenschaften in Wien, Philosophisch-Historische Klasse 65, Wien 1928, το λήμμα “R asse”, στο: N. Osman (επιμ.), Kleines Lexikon deutscher Worter

arabischer Herkunft, 1982, σ. 87 κ.ε., και I. Kant, “Von den verschiedenen

Rassen der M enschen” και “Bestimmungen des Begriffs einer Menschen-

rasse”, στο: Ϊ. Kant, Schriften zur Anthropologic, Geschichtsphilosophie, Po- litik und Padagogik I, Werksausgabe Band XI., επιμ. W. W eisschedel, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1968, σ. 11-30 και 65-82.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ 25

ιστορικά με την ανακάλυχμη του Νέου Κόσμου (1492), τη ληξιαρχική πράξη γένεσης του αποικιοκρατικού συστήματος.^ Οι Ευρωπαίοι κατακτητές, με την εγκατάστασή τους στις χώρες του Νέου Κόσμου, καλλιέργησαν συνειδητά και από κοινού την ιδέα ότι οι ιθαγενείς των αποικιών είναι από τη φύση τους «κατώτερα» όντα, τα οποία και όφειλαν να «εκπολιτίσουν». Με το ιδεολόγημα αυτό θέλησαν να νομιμοποιήσουν την επεκτατική τους πολιτική αλλά και να δικαιολογήσουν το καθεστώς εκμετάλλευσης του φυσικού πλούτου των αποικιών, καθώς και το βάρβαρο τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν τους ιθαγενείς.6

Κι ενώ ο μύθος σχετικά με την «κατωτερότητα» των ιθαγενών είναι προϊόν της αποικιοκρατικής πολιτικής, στην ανάπτυξη και διάδοση της φυλετικής σκέψης σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η διανόηση. Από τα τέλη του 17ου αιώνα και μετά, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτοον (ανθρωπολόγοι, βιολόγοι, ανατόμοι κ.λπ.) ασχολούνται πλέον συστηματικά με την ταξινόμηση του ανθρώπινου γένους χρησιμοποιώντας ως βασική κατηγορία την έννοια της «φυλής».7 Με κριτήριο τα φαινοτυπικά

5. Ο. C. Cox, Caste, Class and Race: A Study in Social Dynamics, Monthly

Review Press, New York 1970, σ. 322 κ.ε., και I. Geiss, ό.π., α. 48.

6. M. Banton, The Idea of Race, Tavistock Publications, London 1977, o. 13

κ.ε., K. Lenk, Volk und “S taat”. Kulturwandel politischer Ideologien im 19. und 20. Jahrhundert, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart 1971, o. 148, E.

Balibar / I. W allerstein, ό.π., σ. 68 κ.ε., A. Callinicos, “Race and Class”,

στο: International Socialism, London, June 1992, o. 11, R. Miles, “D ie Idee

der ‘Rasse’ und Theorien iiber Rassismus: Oberlegungen zur britischen

Diskussion”, στο: U. Bielefeld (επιμ.), ό.π., σ. 201, A. Memmi, Rassismus,

Athenaum, Frankfurt am Main 1987, σ. 47, καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 15.

7. Η λέξη «φυλή» ως ανθρωπολογική κατηγορία ταξινόμησης χρησιμοποιή-

θηκε για πρώτη φορά το 1684 από το Γάλλο γιατρό και περιηγητή της επο

χής εκείνης Frangois Bernier (1620-1688) στην πραγματεία του Νέα δ ια ί

ρεση της Γης με βάση τα δ ιάφορα είδη και τις ανθρώ πινες φυλές που την


γνωρίσματα των ανθρώπων, όπως π.χ. το χρώμα του δέρματος, το σχήμα του κρανίου, την κατασκευή των μαλλιών κ.λπ., διέ- κριναν συνήθως από τρεις έως και πέντε και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μέχρι και σαράντα (!) διαφορετικές «φυλές».8

Με την αποδοχή της έννοιας της «φυλής» ως εργαλείου ταξινόμησης των λαών άλλαξαν άρδην και οι ευρωπαϊκοί τρόποι περιγραφής του «Άλλου». Οι προκαταλήψεις, που στην προνε- οτερική εποχή ήταν κυρίως θρησκευτικού χαρακτήρα, μετατρά- πηκαν με τον καιρό σε φυλετικές. Με το πέρασμα από τις αν- θρωπολογικές ταξινομήσεις του 18ου αιώνα στις φυλετικές θεωρίες του δεύτερου μισού του 19ου ακόνα, οι οπαδοί της φυλετικής ιδέας κατανοούν τις βιολογικές διαφορές μεταξύ των λαών ως αμετάβλητες διαφορές κληρονομικού χαρακτήρα που δεν επιδέχονται πλέον καμιά αμφισβήτηση, και με την έννοια αυτή αποτελούν επιστημονικά τεκμηρκυμένη πραγματικότητα.9 Το δόγμα της φυλετικής ανισότητας των ανθρώπων βρήκε την πιο ακραία ιστορική έκφρασή του στο μύθο της «άριας φυλής».

κατοικούν (Nouvelle Division de la Terre par les differentes especes ou

races d’homme qui Fhabitent). Α ναφέρεται στο: I. Geiss, ό.π., o. 17, 148,

και στο: L. Poliakov / Ch. Delacam pagne / P. Girard, LJber den Rassismus.

Sechzehn Kapitel zur Anatomie, Geschichte und Deutung des Rassenwahns,

Klett-Cotta Verlag, Stuttgart 1979, σ. 15.

8. Οι κυριότερες από τις ταξινομήσεις αυτές είναι: (1) οι Αευκόδερμοι

(λευκή «φυλή»), οι Ξανθόδερμοι (κίτρινη «φυλή») και οι Μ ελανόδερμοι

(μαύρη «φυλή»), (2) Λ ειότριχοι (π.χ. Κ ινέζοι και Εσκιμώοι), Κυμότριχοι

(π.χ. οι Ευρωπαίοι, οι Ινδοί και οι Αυστραλοί) και Ουλότριχοι (π.χ. οι Ν έ

γροι και οι Μ ελανήσιοι), (3) οι Α επτόρρινοι (π.χ. οι Ευρωπαίοι και οι Εσκιμώοι) και οι Πλατύρρινοι (π.χ. οι Ν έγροι και οι Τασμανοί), και τέλος

(4) με βάση το λεγόμενο κεφαλικό δείκτη, οι Δολιχοκέφαλοι, οι Μ εσοκέ-

φαλοι και οι Βραχυκέφαλοι. Βλ. σχετικά R. Benedict, Race and Racism, The Scientific Book Club, London 1943, σ. 22 κ.ε.

9. R. Miles, Racism, Routledge, London 1989, σ. 31.


με αποκορύφωμα το «Ολοκαύτωμα» (Holocaust), την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί.

Παρόλο που αποτελεί αντικείμενο ιδεολογικών αντιπαραθέσεων εδώ και ενάμιση περίπου αιώνα, δεν υπάρχει ένας ενιαίος, γενικά αποδεκτός, θεωρητικός ορισμός της έννοιας της «φυλής», με αποτέλεσμα οι ερμηνευτικές εκδοχές της να είναι τόσες όσοι και οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με αυτήν.10 Αυτό βέβαια δεν οφείλεται στην έλλειψη θεωρητικού ενδιαφέροντος των εκπροσώπων της φυλετικής ιδέας. Όντας εκ το)ν προτέρων πεπεισμένοι για την ύπαρξη ανθρώπινων «φυλών», δεν αισθάνθηκαν, ως φαίνεται, την ανάγκη να τις προσδιορίσουν και θεωρητικά.11 Οι αναφορές τους στην έννοια της «φυλής» είναι κυρίως ιδεολογικού χαρακτήρα και αποσκοπούν σε τελευταία ανάλυση στην ανάδειξη της λευκής «φυλής», και ειδικότερα της ινδογερμανικής «φυλής των Αρίων», σε θεματοφύ- λακα του ανθρώπινου πολιτισμού. Ιδιαίτερα αποκαλυπτική ως προς το θέμα της «φυλής» είναι η στάση του Άγγλου συγγραφέα και θεωρητικού του ρατσισμού Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), ο οποίος γράφει: «Τι μας ενδιαφέρουν οι εκτενείς επιστημονικές έρευνες για το αν υπάρχουν ή όχι διαφορετικές

10. Αναψερω ενδεικτικά τον ορισμό της «φυλής» του Η. F. Κ. Gunther, ενός

από τους θεωρητικούς του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού, κατά τον

οποίο, «φυλή είναι μια ομάδα ανθρώπων με κοινά σωματικά γνω ρί

σματα και ψυχικές ιδιότητες που διαφέρει από κάθε άλλη ανθρώπινη

ομάδα, και η οποία, εξελισσόμενη, αναπαράγει πάντα τα ίδια χαρακτη

ριστικά». Η. F. Κ. Gunther, Rassenkunde des deutschen Volkes, J. F. Leh

manns Verlag, Miinchen 1934, σ. 14. Είναι προφανής η προσπάθεια του

Gunther να αποδείξει τη δήθεν φυλετική ομοιογένεια του γερμανικού

λαού που αποτελεί ένα από τα θεωρητικά προαπαιτούμενα του γερμανι

κού εθνικισμού.11. C. Guillaumin, ό.π., σ. 162.


φυλές, αν η φυλή έχει κάποια αξία, πώς αυτή εκφράζεται κ.λπ. Αντιστρέφουμε τα πράγματα και λέμε: είναι πρόδηλο ότι υπάρχουν φυλές. Ό τι η ποιότητα της φυλής είναι αποφασιστικής σημασίας παράγοντας αποτελεί γεγονός που επιβεβαιώνεται ά μεσα από την ίδια την πραγματικότητα. Είναι λοιπόν δική σας υπόθεση να μελετήσετε το πώς και το γιατί, για να μην απορρίπτετε τα γεγονότα στο όνομα της άγνοιας που σας διακρίνει».12

Παρά τις επιμέρους διαφορές τους όσον αφορά την ιδεολογική χρήση της έννοιας της «φυλής», κοινός παρονομαστής όλων των φυλετικών θεωριών είναι το γεγονός ότι προσδίδουν κοινωνική σημασία σε ορισμένες βιολογικές ιδιότητες των ανθρώπινων ομάδων, τις οποίες και επικαλούνται στη συνέχεια ως αποδεικτικό στοιχείο για τη δήθεν ύπαρξη ανώτερων και κατώτερων «φυλών».13

Για τους θεωρητικούς της φυλετικής ιδέας η έννοια της «φυλής» δεν αποτελεί απλώς και μόνον ανΟρωπολογική κατηγορία ταξινόμησης, αλλά συγκεκριμένο τρόπο ερμηνείας και κατανόησης της ανθρώπινης ιστορίας. Σε αντίθεση, για παράδειγμα, με τον επιστημονικό σοσιαλισμό ο οποίος ερμηνεύει την ιστορία της ανθρωπότητας ως ιστορία των ταξικοόν αγώνων,14 για τη φυλετική θεωρία κινητήρια δύναμη της ιστορικής εξέλιξης είναι ο φυλετικός ανταγωνισμός.15 Έτσι, ο Γάλλος θεωρητικός του ρα

12. Η. S. Chamberlain, Die Grundlagen des Neunzehnten Jahrhunderts. Das

XIX. Jahrhundert, τόμος 1, Miinchen 1899, o. 272.13. S. Jager, “Rassismus. Thesen zur Klarung eines umstrittenen Begriffs”,

στο: Ch. Butterwegge / H. Isola (επιμ.), Rechtsextremismus im vereinigten

Deutschland, Steintor Verlag, Bremen 1990, σ. 52, και R. Miles, ό.π., σ.

99 κ.ε.

14. K. Marx / Fr. Engels, “M anifest der kommunistischen Partei”, στο: Marx /

Engels Werke, τόμος 4, D ietz Verlag, Berlin (Ost) 1971, σ. 462.

15. Σε ό,τι αφορά τις απόψεις των θεωρητικαίν της φυλετικής ιδέας για το


τσισμού Arthur Comte de Gobineau (1816-1882) στην εργασία του Δοκίμιο σχετικά με την ανισότητα των ανθρώπινων φυλών (Essai sur l’inegalite des races humaines, 1853-1855) υποστηρίζει ότι με τη βοήθεια της έννοιας της «φυλής» είναι δυνατόν να κατανοηθούν και να λυθούν όλα τα προβλήματα της ιστορίας.16 Για το σύγχρονο του Gobineau Άγγλο πολιτικό Benjamin Disraeli (1804-1881) η «φυλή» αποτελεί τη μοναδική ιστορική αλήθεια (all is race; there is no other truth).17 Ο Σκοτσέζος φυσιοδίφης και διάσημος ανατόμος Robert Knox (1798-1862) τονίζει ότι η λογοτεχνία, η επιστήμη, η τέχνη και γενικότερα ο πολιτισμός εξαρτώνται απόλυτα από τη «φυλή».18 Σύμφωνα με την άποψη του Gustave Le Bon (1841-1931), τέλος, εκείνο που έχει σημασία στην εξέλιξη των λαών είναι η «φυλετική ψυχή». Κάθε «φυλή», τονίζει, διαθέτει το δικό της ψυχισμό που είναι σύμφυτος με τα κληρονομικά της γνωρίσματα. Άμεσες «εκδηλώσεις της ψυχής των φυλών» είναι οι τέχνες, οι θεσμοί, οι παραδόσεις, οι θρησκευτικές δοξασίες κ.λπ., όλα δηλαδή τα στοιχεία που συνθέτουν τον πολιτισμό ενός λαού. Τα στοιχεία αυτά, ισχυρίζεται ο Le Bon, παραμένουν αμετάβλητα, γι’ αυτό και είναι αδύνατον να μεταδοθεί ο πολιτισμός από τον ένα λαό στον άλλο χωρίς να υποστεί τις πιο βαθιές παραμορφώσεις.19

ρόλο της «φυλής» στην ιστορία, βλ. την πλούσια σε υλικό εργασία του L.

Poliakov, Der arische Mythos. Zu den Quellen von Rassismus und Nationalsozialism us, Junius Verlag, Hamburg 1993, σ. 254-286.

16. A. de Gobineau, Versuch uber die Ungleichheit der Menschenrassen, τόμος

1, Stuttgart 1939-1940, σ. 16.17. Α ναφέρεται στο: L. Poliakov, ό.π., σ. 262.

18. R. Knox, The Race o f Men: A philosophical Enquire into the Influence of

Race over the Destinies o f Nations, London 1862, πρόλογος, σ. 1.

19. G. Le Bon, Νόμοι της εξελίξεως των λαών, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα

1985, σ. 16, και Η ψυχολογία των όχλων, Ν έα Εποχή, Αθήνα, χ.χ., σ. 56.


Η έννοια της «φυλής», όπως διαμορφώθηκε ιστορικά, εμπεριέχει δύο διαφορετικές διαστάσεις. Ως ανθρωπολογική κατηγορία ταξινόμησης αναφέρεται σε ομάδες ανθρώπων που, ανεξάρτητα από τη γλώσσα, τα ήθη και την εθνική τους προέλευση, εμφανίζουν κοινά φαινοτυπικά γνωρίσματα κληρονομικού χαρακτήρα (χρώμα του δέρματος, σχήμα του κρανίου κ.λπ.). Ως αξιολογική κατηγορία η «φυλή» είναι ιδεολογικά φορτισμένη, αφού υποδηλώνει την ύπαρξη γενετικ ώ ν και βιολογικών διαφορών μεταξύ των λαών, οι οποίες και χρησιμοποιούνται τελικά ως κριτήριο αξιολόγησης και φυλετικής ιεράρχησής τους σε «ανώτερους» και «κατώτερους» λαούς.

Σε αντίθεση με την ταξινομική, η αξιολογική διάσταση της «φυλής» δεν έγινε γενικά αποδεκτή. Στοχαστές από διάφορους επιστημονικούς χώρους, ενώ χρησιμοποιούν και οι ίδιοι την έννοια της «φυλής» ως ανθρωπολογική κατηγορία ταξινόμησης των λαών, δεν αποδέχονται το ιδεολογικό της περιεχόμενο. Αρ- νούνται, με άλλα λόγια, την ύπαρξη αιτιακής σχέσης μεταξύ βιολογικών και πνευματικών γνωρισμάτων καθώς και την «ιεράρχηση των ανθρώπων σε ανώτερες και κατώτερες «φυλές». Έτσι, ο Γάλλος ιστορικός και πολιτικός Alexis de Tocqueville (1805-1859), στο έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική (De la Democratie en Amerique, 1835-1840), κάνει χρήση της έννοιας της «φυλής» προκειμένου να περιγράψει τις σχέσεις μεταξύ λευκών, ιθαγενών και μαύρων στην Αμερική, δεν συμφωνεί ωστόσο με την ιδεολογική της χρήση, καθόσον είναι της άποψης πως οι διακρίσεις σε βάρος των μαύρων απειλούν, όπως αναφέρει, την ενότητα της αμερικανικής κοινωνίας.20 Ο κορυφαίος Γερμανός κοινωνιολόγος Max Weber (1864-1920), εξε

20. Βλ. τη γερμανική έκδοση A. de Tocqueville, liber die Demokratie in Am e-

rika, Miinchen 1976, σ. 267, 296, 366 κ.ε.


τάζοντας τις εθνοτικές κοινοτικές σχέσεις στη μνημειώδη εργασία του Οικονομία και Κοινωνία (Wirtschaft und Gesellschaft, 1922), τοποθετεί τη λέξη «φυλή» σε εισαγωγικά («Rassen»zu- gehorigkeit), θέλοντας με τον τρόπο αυτό να αμφισβητήσει την επιστημονικότητα του όρου. Κατά την άποψή του, καθοριστικής σημασίας για την ύπαρξη διακρίσεων σε βάρος ορισμένων κοινωνικών ομάδων δεν είναι, σε τελευταία ανάλυση, τόσο οι φυλετικές, όσο οι οικονομικές και κοινωνικές διαφορές. Προς επίρρωση των επιχειρημάτων του ο Max Weber αναφέρεται στην περίπτωση των φυλετικών διακρίσεων στη βόρεια Αμερική. 2την Αμερική, παρατηρεί, αρκεί μια σταγόνα νέγρικου αίματος για να αποκλειστεί κανείς κοινωνικά, ενώ δεν ισχύει το ίδιο όταν στις φλέβες ενός ατόμου ρέει άφθονο ινδιάνικο αίμα. Η διαφορετική αντιμετώπιση νέγρων και Ινδιάνων, τονίζει, οφείλεται στο γεγονός ότι οι πρώτοι, σε αντίθεση με τους Ινδιάνους, υπήρξαν λαός δούλων. Ο Weber δηλαδή συνδέει αι- τιακά τη ρατσιστική συμπεριφορά των λευκών σε βάρος των μαύρων με το καθεστώς της δουλείας.21 Άλλωστε, όπως θα δούμε παρακάτω, η εξίσωση «μαύρος ίσον δούλος» αποτέλεσε ιστορικά την ιδεολογική βάση του αντινεγρισμού.

Σε εργασία τους, που κυκλοφόρησε το 1935 και είχε σκοπό να αντικρούσει τις φυλετικές θεωρίες των Ναζί, οι βιολόγοι J. Huxley και A. C. Haddon υποστηρίζουν ότι η άποψη σχετικά με την ύπαρξη γενετικά προσδιορισμένων φυλετικών διαφορών μεταξύ των ανθρώπων στερείται επιστημονικής σοβαρότητας. Οι ίδιοι, επιπλέον, χαρακτηρίζουν τη βιολογική φυλετική θεωρία «ψευδοεπιστήμη», την οποία και απορρίπτουν απερίφραστα* προτείνουν μάλιστα τη διαγραφή του όρου «φυλή» από το

21. Μ. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tubingen 1972, o. 235.


επιστημονικό λεξιλόγιο χαι την αντικατάστασή του με αυτόν της «εθνοτικής ομάδας», αφού, καθώς τονίζουν, χρησιμοποιείται συχνά ως μέσο «εκλογίκευσης συναισθημάτων», όπως άλλωστε συμβαίνει και με άλλους ψευδοεπιστημονικούς όρους.22 Την ίδια περίπου άποψη εκφράζει και ο Jacques Barzun, ο οποίος, μελετώντας το «ρατσισμό ως φαινόμενο του δυτικού πολιτισμού», καταλήγει ότι τόσο η έννοια της «φυλής» όσο και η φυλετική ιδέα αποτελούν ένα είδος «σύγχρονης δεισιδαιμονίας» και ως εκ τούτου δεν έχουν καμιά σχέση με τον επιστημονικό λόγο.23

Η Ruth Benedict, αντίθετα, σε εργασία της η οποία δημοσιεύτηκε το 1942, αποδέχεται την ύπαρξη «φυλών» (race is a fact) και με την έννοια αυτή βρίσκεται πολύ κοντά στις ανθρωπολογι- κές φυλετικές θεωρίες του 19ου aioiva. Πιστεύει ωστόσο ότι μεθοδολογικά θα πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ της επιστημονικής διερεύνησης του φυλετικού ζητήματος, την οποία και θεωρεί όχι μόνον απαραίτητη αλλά και επιβεβλημένη (race is a scientific field of study), και του δόγματος της φυλετικής ανισότητας, το οποίο και απορρίπτει συλλήβδην ως ιδεολόγημα.24

22. J. Huxley / A. C. Haddon, We Europeans: A Survey o f “R acial” Problems,

Cape, London 1935, o. 108, 262 και 268. Για «ψευδοεπιστημονική εκμετάλλευση του προβλήματος των φυλών» όμιλεί και ο Παναγιώτης Κανελ-

λόπουλος, σχολιάζοντας τις φυλετικές θεοορίες του Arthur de Gobineau

και του Houston Stewart Chamberlain. Βλ. Π. Κ ανελλόπουλος, Η κοινω

νία της εποχής μας. Κριτική των συστατικών αυτής στοιχείων, Κ. Σ. Πα- παδογιάννη, Α θήνα 1932, σ. 64. «Παραπλανητική» και «δόλια» χαρακτη

ρίζει ο Ά γγλος ιστορικός Toynbee τη φυλετική ερμηνεία των διαφορών

μεταξύ των λαών. Βλ. A. J. Toynbee, A Study o f History, τόμος 1, London

1934, σ. 245.23. J. Barzun, Race: A Study in Modern Superstition (1937), Harper & Row,

New York 1965, σ. 6 ,197 κ.ε.24. R. Benedict, ό.π., σ. 16 και 96 κ.ε.


Την άποψη ότι η ύπαρξη «φυλών» αποτελεί αντικειμενική πραγματικότητα αντέκρουσε ο Ashley Montagu, ο οποίος τόνισε ότι ο όρος «φυλή» αποτελεί, στην καλύτερη περίπτωση, συνονθύλευμα γενικοτήτων και αοριστολογιών, χωρίς την παραμικρή θεωρητική αξία.25 Κατηγορηματικός, τέλος, όσον αφορά το μη επιστημονικό χαρακτήρα της έννοιας της «φυλής» είναι και ο Σουηδός συγγραφέας Gunnar Myrdal στην έξοχη εργασία του Το Αμερικανικό Δίλημμα (An American Dilemma, 1944). Σε καμιά άλλη περίπτωση, αναφέρει, το χάσμα μεταξύ των λαϊκών απόψεων και των συμπερασμάτων της επιστήμης της Βιολογίας δεν είναι τόσο μεγάλο όσο στην περίπτωση της «φυλής». Πρόκειται για μια έννοια φάντασμα, που βρίσκεται από πολλές απόψεις αποκλειστικά και μόνον «στα μυαλά των ανθρώπων» (in the minds of men).26

Εξετάζοντας τη διαφορετικότητα των πολιτισμών ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss επιμένει στην αντικειμενική ύπαρξη διαφορών μεταξύ των ανθρώπινων «φυλών». «Εάν δεν υπάρχουν έμφυτες φυλετικές ικανότητες», αναρωτιέται, πώς εξηγείται τότε «ότι ο πολιτισμός του λευκού ανθρώπου σημείωσε τις γνωστές μας... τεράστιες προόδους, ενώ οι πολιτισμοί των εγχρώμων λαών έμειναν πίσω, άλλοι στη μέση του δρόμου (και) άλλοι καθηλωμένοι σε μια καθυστέρηση που υπολογίζεται σε χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες χρόνια;». Για να λύσουμε το πρόβλημα αν και σε ποιο βαθμό οι ανθρώπινες «φυλές» διαφέρουν μεταξύ τους, θα πρέπει, κατά τον Levi-Strauss, να εξετάσουμε προσεκτικά και το θέμα της ανισότητας των πο

25. A. Montagu, M an’s M ost Dangerous Myth: The Fallacy o f Race (1942),

Oxford Press, New York 1974, o. 62, και του ίδιου, The Concept o f Race,

Free Press, New York 1964, a. 18.

26. G. Myrdal, An American Dilemma. The Negro Problem and Modern D e

mocracy, Harper & Row, New York 1962, o. 26 κ.ε.


λιτισμών.27 Η απλή διακήρυξη της ισότητας όλων των ανθρώπων, τονίζει, έχει «κάτι το παραπλανητικό για το πνεύμα, επειδή παραβλέπει μια εμπράγματη ποικιλομορφία η οποία διαπιστώνεται αμέσως με την παρατήρηση, και για την οποία δεν αρκεί να λέμε ότι δεν αγγίζει το βάθος του προβλήματος».28 Κι ενώ αποδέχεται την ύπαρξη «βιολογικών φυλών», ο Levi-Strauss προειδοποιεί συγχρόνως ότι κάθε προσπάθεια να τις ορίσουμε με βάση τις ιδιαίτερες ψυχολογικές τους ιδιότητες μας απομακρύνει «από την επιστημονική αλήθεια, είτε τις προσδιορίζουμε κατά θετικό είτε κατά αρνητικό τρόπο».29 Κατά την άποψή του, είναι παραλογισμός «όταν ανακηρύσσουμε έναν πολιτισμό ανώτερο από κάποιον άλλο. Διότι στο βαθμό που ένας πολιτισμός θα ήταν μόνος του, δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι “ανώτερος”».30 Το βασικό λάθος, «το προπατορικό αμάρτημα», όπως χαρακτηριστικά το αποκαλεί, που διέπραξε η ανθρωπολογία «συνίσταται στη σύγχυση μεταξύ της καθαρά βιολογικής έννοιας της φυλής... και των κοινωνικών και ψυχολογικών παραγώγων των ανθρώπινων πολιτισμών».31

Παρόμοιες απόψεις εξέφρασε νωρίτερα και η Ruth Benedict. Οι λαοί που συνέβαλαν στη δημιουργία ενός πολιτισμού, παρατηρεί, δεν ανήκουν αναγκαστικά στην ίδια «φυλή», όπως και εκείνοι που ανήκουν στην ίδια «φυλή» δεν συμμετείχαν όλοι εξίσου ενεργά στη δημιουργία του πολιτισμού. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός δεν αποτελεί λειτουργία της φυλής.32

Σημαντικές επίσης, όσον αφορά την έννοια της «φυλής», εί

27. C.-L. Strauss, Φυλή και Ιστορία , Γνώση, Αθήνα 1991, σ. 12.28. Στο ίδιο, σ. 20.

29. Στο ίδιο, σ. 63.



32. R. Benedict, ό.π., σ. 11.


ναι οι διαπιστώσεις της επιστήμης της Γενετικής, σύμφωνα με την οποία τα βιολογικά στοιχεία τα οποία επικαλείται η φυλετική θεωρία για να στηρίξει το δόγμα της φυλετικής ανισότητας των ανθρώπων βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, και μόνον μέσα από αυτήν καθορίζουν τελικά και τις φυσικές αλλαγές που συντελοΰνται στο ανθρώπινο γένος. Στην εξέλιξη δηλαδή του ανθρώπινου είδους εμπλέκονται και μετασχηματίζονται ποιοτικά αδιαχώριστες κοινωνικές και βιολογικές συνιστώσες.33 Τα ερευνητικά συμπεράσματα της γενετικής, όπως άλλωστε και της βιολογίας γενικότερα, συνέβαλαν αποφασιστικά στην απομυθοποίηση και συνακόλουθα στην αποΐδεολογικοποίηση της έννοιας της «φυλής», καθώς απέδειξαν ότι δεν υφίσταται αιτιακή σχέση μεταξύ βιολογικών και πνευματικών γνωρισμάτων.34 «Αυτός που θα γίνω», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Albert Jacquard, «δεν υπάρχει στα γονίδιά μου... όπως και το άγαλμα του Μωυσή δεν ήταν μέσα στο κομμάτι μάρμαρο που έφερε ένα πρωί ο Μιχαήλ Άγγελος στο εργαστήρι του».35

Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της μοριακής βιολογίας, οι ομοιότητες μεταξύ των λαών της γης είναι πολύ περισσότερες

33. R. C. Lewontin / S. Rose / L. J. Kamin, Die Gene sind es nicht... Biologie,

Ideologie und menschliche Natur, Psychologie Verlags Union, Munchen /

W einheim 1988, οελ. 76 κ.ε.

34. Βλ. επίσης R. Miles, ό.π., σ. 37 κ.ε.

35. Α ναφέρεται στο: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Εξεταστική επιτροπή για την

άνοδο τον φασισμού και τον ρατσισμού στην Ενρώπη (Έκθεση Δημη

τρώ ν Ε νρνγένη), Κέντρο Δ ιεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δ ι

καίου, Σάκκουλας, Αθήνα 1987, σ. 26. Α ναφορικά με τις παραβιάσεις

της επιστημονικής δεοντολογίας στο όνομα της έρευνας για τη διαπί

στωση της δήθεν «γενετικής υπεροχής» ορισμένων κοινωνικών ομάδων,

βλ. την ιδιαίτερα κατατοπιστική εργασία του S. J. Gould, The Mis- measure o f Man, Norton, New York / London 1981.


αλλά και συχνότερες από τις διαφορές. Έ χει διαπιστωθεί ότι τα γονίδια σε ποσοστό περίπου 75% είναι κοινά σε όλες τις ανθρώπινες ομάδες και ότι οι γενετικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα της ίδιας «φυλής» είναι συχνά πολύ μεγαλύτερες από αυτές μεταξύ των ατόμων από διαφορετικές «φυλές».36

Απαντώντας στο ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό τα βιολογικά στοιχεία επηρεάζουν τις γνωστικές ικανότητες των ανθρώπων, οι θεωρητικοί της διαπολιτιστικής ψυχολογίας τονίζουν «ότι δεν υπάρχει διαφορά που να καθορίζεται αποκλειστικά από τον πολιτισμό ή από τη βιολογία. Οι δύο αυτοί προσδιορι- στικοί παράγοντες της συμπεριφοράς λειτουργούν με αλληλέν- δετο τρόπο. Για τη νοημοσύνη, όπα)ς και για κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό, οι βιολογικοί παράγοντες ευθύνονται για ένα μεγάλο μέρος του δυναμικού και μάλιστα προσδιορίζουν τα όρια αυτού του δυναμικού, η εμπειρία ωστόσο μέσα σε αυτά τα όρια έχει πολύ χώρο για να κινηθεί».37

Τόσο στην πρώτη Διακήρυξη της UNESCO (1949), που συντάχθηκε κυρίως από κοινωνικούς επιστήμονες, όσο και στη δεύτερη (1951), στη σύνταξη της οποίας συμμετείχαν και πολλοί επιστήμονες από το χώρο της γενετικής και της φυσικής ανθρωπολογίας, επισημαίνεται ότι η λέξη «φυλή» στερείται ουσιαστικού περιεχομένου και με την έννοια αυτή οι φυλετικές θεωρίες είναι επιστημονικά αβάσιμες.38 ΙΙαρ’ όλα αυτά, οι Δια

36. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 78 κ.ε.

37. Μ. Η. Segal / P. R. Dasen / J. W. Berry / Υ. Η. Poortinga, Διαπολιτιστική

Ψυχολογία. Η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε παγκόσμιο ο ικο

λογικό πολιτιστικό πλα ίσ ιο , Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1993, σ. 134 κ.ε.

38. Τα κείμενα των Διακηρύξεω ν της UNESCO (UNESCO, Statement on the

Nature o f Race and Race Differences by Physical Anthropologists and G e

neticists) καθώς και τα σχόλια των επιστημόνων που συμμετείχαν στις

σχετικές επιτροπές περιλαμβάνονται στην έκδοση της UNESCO, The Race


κηρύξεις της UNESCO δεν έπεισαν τους οπαδούς του βιολογικού ντετερμινισμού, οι οποίοι συνεχίζουν να επιμένουν στο δόγμα της βιολογικής ανισότητας των ανθρώπων, τροφοδοτώντας έτσι αντικειμενικά το ιδεολογικό οπλοστάσιο του ρατσισμού (βλ. σχετικά στο πέμπτο κεφάλαιο).

Μεταξύ των κοινωνιολόγων η συζήτηση σχετικά με την έννοια της «φυλής» και με το ρατσισμό ξεκίνησε συστηματικά μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και συνδέθηκε άμεσα με τη θεωρία των φυλετικών σχέσεων (race relations theory) που κυριαρχούσε την εποχή εκείνη στην Αγγλία.39 Η θεωρία των φυλετικών σχέσεων συνέβαλε αποφασιστικά με την κριτική της στη συνειδητοποίηση του ρατσιστικού κινδύνου που απειλεί την

Concept. Results o f an Inquire, Westport Conn. 1952, αναπαραγωγή 1970.

Βλ. επίσης Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ό.π., σ. 24 και υποσημείωση 17 στη

σελίδα 141, καθώς και P. Weingart / J. Kroll / Κ. Bayertz, Rasse, Blut und

Gene. Geschichte der Eugenik und Rassenhygiene in Deutschland, Suhr

kamp Verlag, Frankfurt am Main 1988, σ. 602-622.

39. Βλ. τις εργασίες Μ. Banton, Race Relations, Tavistock Publications, Lon

don 1967 και Racial Theories, Cambridge University Press, Cambridge

1987, John Rex, Race Relations in sociological Theoiy, W iedenfels & Ni-

colson, London 1970, Race and Ethnicity, Open University Press, M.

Keynes 1986, “The R ole of Class Analysis in the Study of Race Relations:

A W eberian Perspective”, στο: J. Rex and D. Mason (επιμ.), Theories o f

Race and Ethnic Relations, Cambridge University Press, New York 1986,

σ. 64-83, D. Mason, “R ace Relations, Group Formation and Power: A

Framework for Analysis”, στο: Ethnic and Racial Studies 5 (4), 1982, σ.

421-439. Σχετικά με τη «Race Relations Debate» στην Αγγλία, βλ. επίσης

τις εργασίες του Robert Miles, Racism and Migrant Labour: A critical

Text, Routledge & Kegan Paul, London 1982, “Marxism versus the ‘So

ciology of Race R elations’?”, στο: Ethnic and Racial Studies, 1 (2), 1984,

σ. 217-237, και “D ie Idee der ‘R asse’ und Theorien liber Rassismus: 0 -

berlegungen zur britischen Diskussion”, στο: U. Bielefeld (επιμ.), ό.π., σ.

189-218.


αγγλική κοινωνία, καθώς η συνύπαρξη του ντόπιου πληθυσμού και των έγχρωμων μεταναστών από τις πρώην βρετανικές αποικίες της Καραϊβικής και της νοτιοανατολικής Ασίας παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα. Χρησιμοποιώντας ωστόσο τον όρο «φυλετικές σχέσεις», η συγκεκριμένη θεωρία υπαινίσσεται την αντικειμενική ύπαρξη ανθρώπινων «φυλών», και με τον τρόπο αυτό συμμετέχει άθελά της στη διατήρηση και αναπαραγωγή μιας έννοιας που ανήκει, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Robert Miles, στα «αζήτητα της ιστορίας».40

Η έννοια της «φυλής», αναφέρει ο Albert Memmi, υποδηλώνει τόσο την ύπαρξη «καθαρών φυλούν» όσο και τη βιολογική «ανωτερότητα» αυτών των «φυλών» σε σύγκριση με τις άλλες.41 Μολονότι δεν υπάρχουν «φυλές», τονίζει, οι άνθρωποι δεν παύουν να διαφέρουν μεταξύ τους. Η ύπαρξη διαφορών δεν σημαίνει βέβαια ότι μια κοινωνική ομάδα μπορεί να ταυτιστεί με μια συγκεκριμένη σύνθεση βιολογικών στοιχείων. Στο βαθμό λοιπόν που οι βιολογικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, ακόμη και αν αυτές είναι κληρονομικές, δεν συγκροτούν από μόνες τους ξεχωριστές «φυλές», θα πρέπει να αναζητη- θούν τα κοινωνικά αίτια που οδήγησαν στην «ανακάλυψη» των «φυλών», γιατί αλλιώς ο κίνδυνος να θεωρηθεί η ύπαρξή τους δεδομένη είναι όχι μόνο υπαρκτός αλλά και αναπόφευκτος. Εφόσον η ύπαρξη διαφορών μεταξύ των ανθρώπων είναι διαπιστωμένη, τίθεται το ερώτημα γιατί ορισμένες από αυτές απο- τελούν αιτία προκατάληψης και κοινωνικών διακρίσεων και άλλες όχι. Κατά τον Memmi, τόσο οι προκαταλήψεις όσο και οι φυλετικές διακρίσεις δεν έχουν καμιά σχέση με τα βιολογικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, καθόσον δεν υπάρχει κανένα

40. R. Miles, Racism ..., ο. 72.

41. A. Memmi, ό.π., σ. 13.


χαρακτηριστικό που να προσιδιάζει αποκλειστικά και μόνο σε ένα λαό. Σε ό,τι αφορά τη σύνθεσή τους, οι λαοί παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και πλήθος επιμειξιών. Έτσι, όταν μιλούμε για τους «Αμερικανούς», τους «Άραβες», τους «Έλληνες» ή τους «Κινέζους», αναφερόμαστε σε κοινωνικά στερεότυπα, αφού στην πραγματικότητα δεν υφίσταται ο ενιαίος τύπος του Αμερικανού, του Άραβα, του Έλληνα ή του Κινέζου.42 Στο βαθμό λοιπόν που δεν υπάρχουν βιολογικά ομοιογενείς ομάδες, δεν υπάρχουν και «καθαρές φυλές». Αλλά ακόμη και αν δεχτούμε την ύπαρξη φυλετικής καθαρότητας, γιατί θα πρέπει οπωσδήποτε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν βιολογικά ανώτερες και κατώτερες «φυλές»; Αν υποθέσουμε, παρατηρεί ο Memmi, ότι μια κοινωνική ομάδα λόγω της υποτιθέμενης βιολογικής καθαρότητάς της είναι και βιολογικά ανώτερη, αυτό δεν σημαίνει πως είναι και ανώτερη από πνευματική, ψυχολογική, ηθική και γενικότερα από πολιτισμική άποψη. «Δεν θέλουμε να παραβλέψουμε τη σημασία των βιολογικών στοιχείων στη συγκρότηση της ανθρώπινης πραγματικότητας, οι άνθρωποι όμως είναι προϊόν τόσο της ίδιας της ιστορίας τους όσο και των κληρονομικών καταβολών τους. Το οικογενειακό περιβάλλον, η σχολική μόρφωση, οι πολιτιστικές παραδόσεις, ο κοινωνικός περίγυρος, ακόμη και οι κλιματικές συνθήκες... συμβάλλουν στη συγκρότηση της προσωπικότητας. Ο άνθρωπος είναι το αποτέλεσμα όλων αυτών των σύνθετων παραγόντων, όπου τα γενετικά στοιχεία συνυπάρχουν με τα πολιτισμικά».43

Αναλύοντας το διαλεκτικό χαρακτήρα της διαδικασίας κοινωνικής νοηματοδότησης της έννοιας της «φυλής», ο Robert Miles καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, όταν περιγράφει κανείς




τον «Άλλο» επικαλούμενος πραγματικές ή φανταστικές βιολογικές ιδιότητες, περιγράφει αναγκαστικά με τα ίδια κριτήρια και τον ίδιο τον εαυτό του, δίνει δηλαδή το στίγμα της προσωπικής του ταυτότητας. Έτσι, για παράδειγμα, το μαύρο χρώμα του Αφρικανού αντικατοπτρίζει το λευκό του Ευρωπαίου, η «κατωτερότητα» των Εβραίων την «ανωτερότητα» της γερμανικής «άριας φυλής» κ.ο.κ.44 Ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο χαρακτηρίζει κανείς τον «Άλλο» εκφράζει συγχρόνως και την αντίληψη που έχει για το άτομό του. Συνεπώς, στο βαθμό που το χρώμα θεωρείται φορέας νοήματος, λειτουργεί αυταπόδεικτα και ως κριτήριο φυλετικής αξιολόγησης και κατηγοριοποί- ησης των ανθρώπων.

Η έννοια της «φυλής» δεν εκφράζει πάντα το ίδιο πράγμα. Αποτελεί συνονθύλευμα ετερογενών γνωρισμάτων, όπως είναι τα μορφο-φυσιολογικά, τα συμβολικά και πνευματικά καθώς και τα φανταστικά, τα οποία και συνθέτουν το ιδεολογικό υπόστρωμα πάνω στο οποίο θεσπίζεται τελικά το καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων.45 Η σημασία της «φυλής» διαφέρει ανάλογα με τις περιστάσεις και ως εκ τούτου είναι σχετικά δύσκολο να προσεγγίσει κανείς με την ίδια μέθοδο τις διάφορες περιπτώσεις φυλετικού μίσους.

Συμπερασματικά, οι «φυλές» δεν .αποτελούν «βιολογικές πραγματικότητες», όπως εσφαλμένα ισχυρίζονται οι θεωρητικοί της φυλετικής ιδέας, αλλά «κοινωνικές φαντασκοσεις».46 Έ ξω από το ρατσιστικό λόγο η έννοια της «φυλής» στερείται

44. R. Miles, ό.π., σ. 75.45. C. Guillaumin, “Zur Bedeutung des Begriffs R asse”, στο: Rassismus und

Migration in Europa. Beitrage des Kongresses “Migration und Rassismus in

E uropa”, Hamburg 26 bis 30 September 1990, Argument-Sonderband AS

201, Argument Verlag, Hamburg 1992, σ. 83.

46. R. M iles, ό.π., σ. 71.


κάθε κοινωνικής σημασίας. Δεν υπάρχουν, ούτε και υπήρξαν ποτέ «καθαρές φυλές». Η διάκριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων «φυλών», όπως άλλο^στε και η έννοια της «φυλής», είναι μια αυθαίρετη κατασκευή που αποσκοπεί αποκλειστικά και μόνον στην ιδεολογική παραπλάνηση των ανθρώπων, με στόχο τη νομιμοποίηση υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας.

1.2. Ο ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ε αντίθεση με την έννοια της «ράτσας», που έχει, όπως είδαμε, ιστορία τεσσάρων και πλέον αιώνων, ο όρος «ρατσισμός» πρωτοεμφανίστηκε μόλις στο μεσοπόλεμο και είχε, όπως και η λέξη «ρατσιστής» αργότερα, το χαρακτήρα πολεμικής με στόχο το δόγμα της φυλετικής ανισότητας των ανθρώπων.47

Κι ενώ ο όρος «ρατσισμός» είναι από ιστορικογλωσσική άποψη σχετικά πρόσφατος, ο ρατσισμός με την έννοια της κοινωνικής διάκρισης αποτελεί διαχρονικό φαινόμενο, δεδομένου ότι μορφές «πρωτογενούς» ή οιονεί ρατσισμού, όπως τις αποκαλεί ο Immanuel Geiss, συναντούμε σε όλες ανεξαιρέτως τις ιστορικές κοινωνίες. Κλασικές περιπτώσεις πρωτογενούς ρατσισμού θεωρούνται οι κοινοτικές διακρίσεις σε βάρος των λεγάμενων «μιαρών», των «ανέγγιχτων» (untouchables) στο ινδικό σύστημα της κάστας, το αίσθημα της πολιτιστικής υπεροχής των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στους «βαρβάρους», ο θρησκευτικός και πολιτικός αντιιουδαϊσμός, καθώς και η αρνη

47. Η λέξη «ρατσισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε γραπτό κεί

μενο στην ομώνυμη εργασία του Γερμανοεβραίου συγγραφέα Magnus

Hirschfeld. Το βιβλίο του Hirschfeld γράφτηκε το 1933-1934 στα γερμα

νικά και κυκλοφόρησε σε αγγλική μετάφραση το 1938 στο Λ ονδίνο. Βλ. Μ. Hirschfeld, Racism, Collanez, London 1938.


τική αντιμετώπιση των μαύρων στον αραβικό κόσμο του Μεσαίωνα.48

Με την παραδοσιακή σημασία του όρου, ρατσισμός είναι το δόγμα σύμφωνα με το οποίο οι ανθρώπινες ιδιότητες και ικανότητες είναι φυλετικά προσδιορισμένες. Το ανθρώπινο γένος είναι διαιρεμένο σε «φυλές» οι οποίες βρίσκονται μεταξύ τους σε σχέση «ανωτερότητας» ή «κατωτερότητας», ανάλογα με τα κληρονομικού χαρακτήρα βιολογικά τους γνωρίσματα. Την πρώτη θέση μεταξύ των «φυλών» κατέχει η λευκή «φυλή», η οποία και είναι από τη φύση ταγμένη να κυριαρχήσει πάνω στις άλλες. Ο ορισμός αυτός αποδίδει πλήρως το πνεύμα του βιολογικού ρατσισμού, δεν καλύπτει ωστόσο το σύνολο των εκφάνσεων του σημερινού ρατσισμού, αφού το σύστημα της φυλετικής αιτιολόγησης του ρατσισμού έχει «εμπλουτιστεί» με ψυ- χοκοινωνικά και πολιτισμικά «επιχειρήματα» αλλά και με θε- σμοποιημένες μορφές κοινωνικών διακρίσεων. Στο βαθμό που οι πολιτικές ευαισθησίες των σύγχρονων κοινωνιών δεν επιτρέπουν απροκάλυπτες εκδηλώσεις βιολογικού ρατσισμού, εμφανίζονται νέες μορφές ρατσιστικής συμπεριφοράς, όπως για παράδειγμα ο ρατσισμός σε βάρος εθνικών, θρησκευτικών και γλωσσικών μειονοτήτων, η εχθρότητα και δυσανεξία απέναντι στους μετανάστες γενικά και στους πολιτικούς και οικονομι

48. I. Geiss, ό.π., σ. 49. Π αρόμοιες μορφές οιονεί ρατσισμού υπήρξαν και

στο Βυζάντιο, όπως για παράδειγμα η διαφορετική μεταχείριση των

«εντίμων» (potentiores) και των «ευτελών» (humiliores) κατά την απο

νομή της δικαιοσύνης (για τα ίδια αδικήματα, οι «ευτελείς» τιμωρούνταν

πολύ πιο αυστηρά από ό,τι οι «έντιμοι»). Σχετικά με τις διακρίσεις στην

εφαρμογή του νόμου στο Βυζάντιο, βλ. Ν. Π αρασκευόπουλος, Οι έν

νοιες των ηθών και της ασέλγειας στα εγκλήματα κατά των ηθών. Ιστο

ρική, συγκριτική, νομολογιακή και δογματική έρευνα, Διδακτορική Δ ια

τριβή, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 71 κ.ε.


κούς πρόσφυγες ειδικότερα, ο κοινωνικός ρατσισμός σε βάρος ατόμων με ειδικές ανάγκες καθώς και περιθωριακών ομάδων (π.χ. οι ομοφυλόφιλοι, οι ασθενείς του Aids κ.λπ.), ο σεξισμός με θύματα τις γυναίκες και, τέλος, ο θεσμικός ρατσισμός (διακρίσεις των δημόσιων και κρατικών υπηρεσιών σε βάρος μειονοτικών ομάδων και ατόμων).

Σύμφωνα με τον Etienne Balibar, ο ρατσισμός αρθρώνεται γύρω από το στίγμα της ετερότητας, όπως το χρώμα του δέρματος, η εθνική προέλευση, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, το σωματικό ελάττωμα, και γενικά γύρω από τη διαφορετικότητα του «Άλλου», και εγγράφεται σε πρακτικές περιφρόνησης, αδιαλλαξίας, ευτελισμού, εκμετάλλευσης και βίας, καθώς και σε συμπεριφορές και πράξεις που αποσκοπούν στην κάθαρση του κοινωνικού σώματος από ξένα στοιχεία, προκειμένου να δια- φυλαχθεί η ταυτότητα του «Εμείς» από κάθε πρόσμειξη.49

Σε ό,τι αφορά τη συστηματοποίηση των διαφόρων παραλλαγών και πρακτικών του ρατσισμού, οι απόψεις των ειδικών συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, ο Γάλλος κοινωνιολόγος Pierre-Andre Taguieff κάνει διάκριση μεταξύ: (α) ιδεολογικού ρατσισμού (πίστη στις βασικές αρχές της φυλετικής ιδέας)* (β) ρατσιστικής προκατάληψης (εκφράζεται μέσα από τη μερολη

49. Ε. Balibar / 1. W allerstein, ό.π., σ. 30. Βλ. επίσης τους ορισμούς των Μ.

Banton, “The Concept of Racism”, στο: S. Zubaida (επιμ.), Race and R a

cialism , Tavistock Publications, London 1970, σ. 42 κ.ε., L. Poliakov et al., ό.π., σ. 27, R. Miles, ό.π., σ. 42 κ.ε., D. Claussen, Was ist Rassismus,

W issenschaftliche Buchgemeinschaft, Darmstadt 1994, σ. 1, M. von Frey- hold, “Rassistische M obilisierung in England”, στο: Ch. Butterwegge / S.

Jager, ό.π., σ. 161, και S. Jager, “Rassismus: Thesen zur Klarung eines

umstrittenen Begriffs”, στο: Ch. Butterwegge / H. Isola (επιμ.), Rechtsextremismus im vereinten Deutschland , Steintor Verlag, Bremen 1990, σ.

51 κ.ε.


πτική ή/και αρνητική στάση απέναντι σε μια κοινωνική ομάδα και στα άτομα που τη συγκροτούν)· και (γ);ρατσιστικής συμπεριφοράς (πρακτική των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων, των διωγμών και της εξολόθρευσης).50

Η Colette Guillaumin αναφέρει τρία διαφορετικά είδη ρατσισμού και, συγκεκριμένα, το ρατσισμό: (α) ως συμπεριφορά που διαχέεται στις ανθρώπινες σχέσεις με διαφορετικό κάθε φορά πρόσωπο, όπως για παράδειγμα η ξενοφοβία, η εχθρότητα, η επιθετικότητα, οι διακρίσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός και τέλος η εξολόθρευση του «Άλλου»* (|3) ως πολιτικό λόγο που εμφιλοχωρεί στις ομιλίες και στα προγράμματα κομμάτων και οργανώσεων με φυλετικές, σεξιστικές και γενικά εχθρικές προς τις μειονοτικές κοινωνικές ομάδες αντιλήψεις* και (γ) ως δομικό στοιχείο των νόμων του κράτους, όπως στην περίπτωση της ναζιστικής Γερμανίας την περίοδο 1933-1945 και του καθεστώτος άπαρτχαϊντ στη Νότια Αφρική μέχρι πρόσφατα (κρατικός ρατσισμός).51 Τέλος, ο Αμερικανός ψυχίατρος Gordon W. Allport, αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται η ρατσιστική συμπεριφορά, καταγράφει πέντε διαφορετικά στάδια «αρνητικής αντιμετώπισης» του «Άλλου»: (α ) τη λεκτική επίθεση, Ν(β) την αποφυγή, απομόνωση και γκετοποίηση του «Άλλου», (γ) τις παντός είδους διακρίσεις, όπως στέρηση δικαιωμάτων, μεροληπτική μεταχείριση κ.λπ., (δ) τη σωματική επίθεση (πογκρόμ, κακοποίηση κ.λπ.) και, τέλος, (ε) τη γενοκτονία.52

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σχέσεις μεταξύ ρατσιστικής ιδε

50. Ρ.-Α. Taguieff, “D ie ideologischen M etamorphosen des Rassismus und

die Krise des Antirassism us”, στο: U. B ielefeld (επιμ.), ό.π., σ. 222.

51. C. Guillaumin, ό.π., σ. 168.52. G. W. Allport, The Nature o f Prejudice, Addison W esley, Cambridge

Mass. 1954, σ. 14 κ.ε.


ολογίας χαι ατομιχής συμπεριφοράς δεν είναι πάντα μονό- δρομα αιτιαχές. Μπορεί, για παράδειγμα, κάποιος να διακατέχεται από προκαταλήψεις απέναντι σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, χωρίς όμως και να προβαίνει στην πρακτική των διακρίσεων. Αν και εμπεριέχει πάντοτε το στοιχείο της προκατάληψης, ο ρατσισμός δεν είναι απλή προκατάληψη, όπως και κάθε προκατάληψη δεν είναι ρατσισμός.53 Η προκατάληψη ωστόσο μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε κοινωνική διάκριση. Έτσι, για παράδειγμα, ορισμένοι λευκοί διακατέχονται από την προκατάληψη ότι οι μαύροι είναι ιδιαίτερα επιθετικοί σεξουαλικά, με αποτέλεσμα να μην τους δέχονται ως ενοικιαστές.54 Άλλοι πάλι δεν ψωνίζουν από Τσιγγάνους, γιατί επικρατεί η άποψη ότι εξαπατούν τους πελάτες τους. Ακόμη, η προκατάληψη δεν οδηγεί αναγκαστικά στη χρήση ρατσιστικής βίας, ούτε και η χρήση ρατσιστικής βίας προϋποθέτει πάντα την ύπαρξη ρατσιστικής κοσμοαντίληψης. Ο συνήθης ρατσιστής δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει τις ρατσιστικές θεωρίες ή να έχει διαβάσει το βιβλίο Ο Αγώνας μου (Mein Kampf, 1925) του Α- δόλφου Χίτλερ για να απορρίπτει τον ιθαγενή, τον Εβραίο, τον Τσιγγάνο ή το μετανάστη.55

53. Σχετικά με την προκατάληψη, βλ. Th. W. Adorno / Μ. Horkheimer, So- ziologische Exkurse. Nach Vortragen und Diskussionen, Europaische Ver-

lagsanstalt, Frankfurt am Main 1956, o. 151-161, και Αθ. Ε. Γκότοβος,

ό.π., σ. 22 κ.ε. Επιρρεπή στην προκατάληψη είναι κυρίως άτομα με αυ

ταρχικές χαρακτηρολογικές δομές, όπως απέδειξαν οι γνωστές μελέτες

για τον «αυταρχικό χαρακτήρα» που έκαναν ο Adorno και οι συνεργά

τες του στην Αμερική τη δεκαετία του 1940. Βλ. Th. W. Adorno, Studien

zum autoritdren Charakter, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1980.

54. Σε ό,τι αφορά τη σεξουαλικοποίηση του ρατσισμού, βλ. την εργασία του

G. Herndon, Σ εξ και ρατσισμός, μετάφραση Μαίρης Αντωνοποΰλου.

Κ αρανάσης, Αθήνα χ.χ.

55. A. Memmi, ό.π., σ. 39.


Συχνά γίνεται διάκριση ανάμεσα στο θεωρητικό και τον πρακτικό ρατσισμό, ανάμεσα στη «βία των λόγων», το λεκτικό ρατσισμό, και στη χρήση φυσικής βίας. Υπάρχουν δηλαδή άτομα που είναι ρατσιστές στα λόγια, χωρίς όμως και να επικροτούν ή να χρησιμοποιούν οι ίδιοι τη ρατσιστική βία. Ο διαχωρισμός αυτός από ιδεολογική άποψη είναι παραπλανητικός, αφού, όπως αναφέρει η Colette Guillaumin, οι λέξεις και οι πράξεις δεν ανήκουν σε ξεχωριστούς και ανεξάρτητους μεταξύ τους κόσμους. Αλληλοκαθορίζονται σε μεγάλο βαθμό, καθώς είναι όψεις του ίδιου νομίσματος, του ρατσισμού. Έτσι, ο ρατσισμός, ακόμη και όταν εκδηλώνεται μόνον λεκτικά, είναι μια εν δυνάμει απειλή, αφού υπαινίσσεται πάντα την ύπαρξη «κατώτερων» κοινωνικών ομάδων ή ατόμων που θα μπορούσαν κάθε στιγμή να αποτελέσουν αντικείμενο διακρίσεων, κοινωνικού αποκλεισμού, καταπίεσης και ρατσιστικής βίας.56

• Ο ρατσισμός δεν επιχωριάζει σε μια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη, ομάδα ή εθνικότητα. Αποτελεί γενικευμένη πρακτική και υπ’ αυτή την έννοια δεν έχει ταξικό χαρακτήρα με τη στενή σημασία του όρου. Αν και ιστορικά συνδέεται με την εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δεν αποτελεί αποκλειστικά και μόνον φαινόμενο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους εκπροσώπους του κεφα

56. C. Guillaumin, ό.π., σ. 159 κ.ε. Σχολιάζοντας το καθεστώς του άπαρτ-

χαϊντ στη Νότια Αφρική, ο J. Derrida γράφει: «Δεν υπάρχει ρατσισμός

χωρίς μια γλώσσα. Η φυλετική βία δεν είναι μόνον λέξεις, αλλά της

χρειάζεται μια λέξη. Παρότι μνημονεύει το αίμα, το χρώμα, τη γέννηση,

ή μάλλον επειδή εκφέρει αυτόν τον νατουραλιστικό και κάποτε αναφε-

ρόμενο στη θεϊκή δημιουργία λόγο, ο ρατσισμός προδίδει πάντα τη δια

στροφή ενός ανθρώπου, “ζώου ομιλούντος”». Jacques Derrida, Η τελευ

ταία λέξη τον ρατσισμού, μετάφραση X. Γ. Λ άζου, Άγρα, Αθήνα, χ.χ., σ.

11. Βλ. επίσης A. Memmi, ό.π., σ. 134.


λαίου να χρησιμοποιήσουν συνειδητά το ρατσισμό ως μέσο χειραγώγησης και παραπλάνησης των λαών, όπως απέδειξε η περίπτωση του γερμανικού φασισμού.57

Αν και ο ρατσισμός αποτελεί ιδεολογικο-πολιτικά «ψευδή θεωρία», δεν παύει να επηρεάζει, άμεσα ή έμμεσα, τα άτομα στην προσπάθειά τους να περιγράψουν αλλά και να ερμηνεύσουν την κοινωνική τους πραγματικότητα. Όσο αντίθετη, για παράδειγμα, και αν είναι αντικειμενικά η ρατσιστική σκέψη προς τα καλώς εννοούμενα συμφέροντα των απλών ανθρώπων, δεν τους προφυλάσσει από τον κίνδυνο να επιδείξουν και οι ίδιοι ρατσιστική συμπεριφορά. Συχνά λοιπόν ταυτίζονται με την κυρίαρχη ιδεολογία και αναζητούν στηρίγματα για τη συγκρότηση της ταυτότητας του «Εμείς» μέσα από τη διαφοροποίησή τους από τους «Άλλους». Ο πραγματικός ή και φανταστικός κίνδυνος συμβάλλει με αυτό τον τρόπο στην ανάπτυξη μιας πλασματικής συλλογικής συνείδησης, η οποία υποχωρεί ή/και καταρρέει μόλις εκλείψουν οι λόγοι που την τροφοδότησαν. Πρόκειται για το γνωστό σύνδρομο του «αποδιοπομπαίου τράγου», την αναζήτηση δηλαδή φανταστικών υπευθύνων, που εμφανίζεται σε περιόδους κρίσης, όταν οι απλοί άνθρωποι αδυνατούν ή δεν θέλουν να κατανοήσουν τα πραγματικά αίτια της κακοδαιμονίας τους.58 Έτσι ο ρατσισμός δεν είναι μόνο «εργαλείο πνευματικής καταπίεσης και επιβεβαιωμένο μέσο πειθάρχησης» στην υπηρεσία των εξουσιαζόντων, αλλά και πλατιά διαδομένη ιδεολογία των εξουσιαζομένων, οι οποίοι, αν και

57. S. Jager, ό.π., σ. 53, και A. Callinicos, ό.π., σ. 21.

58. Σχετικά με το φαινόμενο του «αποδιοπομπαίου τράγου» και τη λειτουρ

γία του, βλ. την έξοχη εργασία του Κλ. Γρίβα, Α π οδιοπ ομπα ίος τράγος. Ψυχική «αρρώστια» και τοξικομανία , Μ αλλιάρης-Παιδεία, Αθήνα 1984, σ. 9-56.


υποφέρουν, δεν τολμούν να αντισταθούν στην εξουσία.59 Σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά των μαζών, ο ρατσισμός, όπως άλλωστε χαι ο εθνιχισμός, είναι μια μορφή λαϊκισμού που θέλει να μπερδεύει τα αίτια της χρίσης με τις συνέπειές της, όπως συμβαίνει, λόγου χάριν, σήμερα σε ορισμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου οι ντόπιοι θεωρούν τους μετανάστες υπαίτιους της ανεργίας, με αποτέλεσμα να ζητούν την απομάκρυνσή τους επειδή πιστεύουν ότι έτσι θα λυθεί και το πρόβλημα.

Ο ρατσισμός εξυπηρετεί πάντα, συνειδητά ή ασυνείδητα, ηάποια συμφέροντα, και μάλιστα πολλές φορές ετερογενή. Η ρατσιστική συμπεριφορά δηλαδή ποτέ δεν είναι αφιλοκερδής. Ακόμη και αν το «όφελος» δεν είναι εμφανές, αποτελεί πάντοτε, έστω και υποσυνείδητα, σημείο αναφοράς της ρατσιστικής συμπεριφοράς. Φυσικά, το να διαπιστώνει κανείς κάποιες διαφορές ανάμεσα στον ίδιο και στον «Άλλο» δεν σημαίνει αυ- τοδήλως ότι είναι και ρατσιστής. Ακόμη και αν αξιολογεί τις διαφορές αυτές υπέρ του εαυτού του, αυτό δεν συνιστά αυτόχρημα επαρκή απόδειξη για την ύπαρξη ρατσιστικής συμπεριφοράς, εφόσον δεν στρέφεται ενεργά εναντίον του «Άλλου». Ρατσιστής σε τελική ανάλυση είναι κάποιος ο οποίος έχει ολο-

- κληρώσει και το τρίτο βήμα, χρησιμοποιεί δηλαδή τη διαπι- στούμενη διαφορά με τον «Άλλο» προκειμένου να υπηρετήσει, μέσω του στιγματισμού αυτής της διαφοράς, το προσωπικό του συμφέρον.60 Σε αυτό άλλωστε συνίσταται, κατά κύριο λόγο, η

59. Ν. Rathzel, “Formen von Rassismus in der Bundesrepublik”, στο: M.

Jager / S. Jager ( ek^ . ) ,A us derM itte der Gesellschaft (I). Zu den Ursachen

von Rechtsextremismus und Rassismus in Europa, Dortmund 1991 (DISS-

Text 20), σ. 40, και Ch. Butterwegge, ό.π., σ. 193 κ.ε.

60. A. Memmi, ό.π., σ. 46 και 64.


διαφορά ανάμεσα στο συνειδητό ρατσιστή και στον ουραγό που ακολουθεί, όντας ουσιαστικά και ο ίδιος ιδεολογικό θύμα του ρατσισμού.

Στη διαμόρφωση της ρατσιστικής σκέψης συμφύρονται διάφοροι οικονομικοί, κοινοτικοί, πολιτικοί, ψυχολογικοί και πολιτισμικοί παράγοντες. Ως εκ τούτου, ο ρατσισμός δεν αποτελεί αυστηρά προσωπικό βίωμα, ούτε όμως και γενικευμένη στάση. Είναι η συνιστώσα υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων που βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ τους. Εμφανίζεται πάντα κάτω από ορισμένες συνθήκες και προϋποθέσεις και στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας.· Ο ρατσισμός δηλαδή δεν έχει το χαρακτήρα του τυχαίου γεγονότος, αλλά ούτε και εντάσσεται στο σχήμα της προκαθορισμένης και αναπόφευκτης πορείας.61

Ο ρατσισμός ως κοινωνική συμπεριφορά και πρακτική διαφέρει από εποχή σε εποχή, ανάλογα με τις μεταλλαγές της ιστορικής συγκυρίας και τους εκάστοτε σκοπούς που καλείται να υπηρετήσει, Πρόκειται δηλαδή για μια δυναμική, εσωτερικά αντιφατική και εκτεθειμένη σε διαρκείς αλλαγές, κοινωνική διαδικασία. Με την έννοια αυτή δεν υπάρχει ένας αμετάλλα- χτος αλλά πολλοί, διαφορετικοί μεταξύ τους, ρατσισμοί, οι οποίοι και συνδέονται κάθε φορά — με έναν ιστορικά ιδιαίτερο και ιδιόμορφο τρ ό π ο - με τις κοινωνίες μέσα στις οποίες εμφανίζονται.62

61. C. Guillaumin, ό.π., σ. 161.

62. St. Hall, “R ace, Articulation and Societies Structured in D om inance”,

στο: UNESCO (επιμ.), Sociological Theories: Race and Colonialism,

UNESCO, Paris 1980, σ. 342, E. Balibar / 1. Wallerstein, ό.π., σ. 64, L. Po

liakov et al., ό.π., σ. 43, και M. Banton, ό.π., σ. 2. Βλ. επίσης Στ. Ζου

μπουλάκης, “Ο άλλος ως εχθρός: Η περίπτωση του ρατσισμού”, στο: Λ.

Α λεξίου, Στ. Ζουμπουλάκης, Β. Καραποστόλης. Θ. Αίποβατς, Ρατσιστές


Δεδομένου ότι δεν υφίστανται γενετικά προσδιορισμένες κοινωνικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, είναι ρατσιστική η σκέψη εκείνη που θέλει τους ανθρώπους να διαφέρουν φυλετικά. Έτσι, στην περίπτωση του βιολογικού ρατσισμού ο ρατσιστής συνδέει με τη φαντασιακή κατηγορία της «φυλής» ιδιότητες και συνέπειες τις οποίες η ίδια δεν διαθέτει και οι οποίες ενεργοποιούνται τεχνητά, απλώς και μόνον γιατί ο ρατσιστής ισχυρίζεται ότι υπάρχουν. Αναφερόμενος στον αντισημιτισμό, μία από τις πλέον ειδεχθείς μορφές σύγχρονου ρατσισμού, ο Jean-Paul Sartre γράφει: «Δεν δημιουργεί η εμπειρία την έννοια του Εβραίου, αντίθετα, η προκατάληψη νοθεύει την εμπειρία. Αν δεν υπήρχε ο Εβραίος, ο αντισημίτης θα τον εφεύρισκε».63 Η συμπεριφορά του ρατσιστή καθορίζεται από προκαταλήψεις και στερεότυπα, με αποτέλεσμα ο τρόπος με τον οποίο προσλαμβάνει την κοινωνική πραγματικότητα να είναι μονόπλευρος. Ο ρατσιστής αρνείται πεισματικά να ελέγξει κριτικά τις ιδέες του, αφού η σκέψη του λειτουργεί κατά κανόνα με βάση τη μανιχαϊκή διαίρεση των ανθρώπων σε «καλούς» και «κακούς», σε «φίλους» και «εχθρούς».64

Είναι συνεπώς ανάγκη, ενόψει της συνθετότητας του ρατσιστικού φαινομένου, οι διάφορες μορφές ρατσισμού να εξετάζονται πάντα σε συνάρτηση με τα ιστορικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα της εποχής κατά την οποία εμφανίζονται, για να αποφεύγονται έτσι ανεπίτρεπτες γενικεύσεις που εμποδίζουν τελικά τη σωστή και αποτελεσματική αντι

δεν είναι μόνο οι άλλοι, Εκπαιδευτήρια «Κωστέα-Γείτονα», Αθήνα 1994,

σ. 34.

63. J.-P. Sartre, Drei Essays, U llstein Bucher, Berlin (W est), σ. 111.

64. Θ. Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Ο δυσσέας, Αθήνα 1990,

σ. 235.


μετώπισή τους. Αν, για παράδειγμα, κάθε έκφραση ξενοφοβίας, εχθρότητας ή δυσανεξίας ερμηνεύεται ως ρατσισμός, τότε κινδυνεύουμε από τα «πολλά δένδρα να χάσουμε το δάσος». Αναλύοντας το κοινωνικό φαινόμενο του ρατσισμού θα πρέπει κανείς να αποφεύγει τόσο έναν υπερβολικά στενό όσο και έναν υπερβολικά ευρύ ορισμό του ρατσισμού. Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει κίνδυνος να μείνουν εκτός παρατήρησης επιμέ- ρους εκφάνσεις του ρατσιστικού φαινομένου, ενώ στη δεύτερη υπάρχει ο κίνδυνος να αποδυναμωθεί το ίδιο το φαινόμενο που πρόκειται να αναλυθεί, καθώς η υπερβολική γενίκευση του όρου οδηγεί αναπόφευκτα στη μείωση της εμβέλειας της ανάλυσης και συνακόλουθα στην υποβάθμιση των αποτελεσμάτων.65 Ο Albert Memmi μάλιστα αμφισβητεί την εννοιολογική ορθότητα του όρου «ρατσισμός» και προτείνει την αντικατάστασή του με αυτόν της «ετεροφοβίας», αφού, όπως τονίζει, η απόρριψη του «Άλλου» δεν επιστρατεύει μόνο τις βιολογικές αλλά και παντός είδους θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και άλλες διαφορές. Είναι επίσης της άποψης ότι ο όρος «ρατσισμός» θα πρέπει να χρησιμοποιείται αποκλειστικά και μόνον για το βιολογικό ρατσισμό, όταν δηλαδή η απόρριψη του «Άλλου» αιτιολογείται φυλετικά.66

Εν κατακλείδι, μιλώντας για ρατσισμό εννοούμε:(α) προκαταλήψεις οι οποίες εκδηλώνονται σε βάρος

«φυλετικών», εθνικών, θρησκευτικών και κοινωνικών μειονοτήτων, και

(β) την πρακτική των διακρίσεων, της περιθωριοποίησης,.του κοινωνικού αποκλεισμού και των διωγμών, μέχρι και τη φυσική εξόντωση των ατόμων που ανήκουν σε αυτές τις μειονότη

65. Βλ. σχετικά και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ό.π., σ. 27.66. A. Memmi, ό.π., σ. 120 κ.ε.


τες με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τους προσδίδουν.67

67. Σχετικά με την έννοια της μειονότητας, βλ. την ενδιαφέρουσα μελέτη του

Κ. Χατζηκωνσταντίνου, ‘Ή έννοια της μειονότητας: Δυσκολίες και προβλήματα προσδιορισμού” (ανάτυπο από την Επιστημονική Επετηρίδα

Α ρμ ενοπούλου , αρ. 3 [1982], σ. 261-283), και τη σχετική βιβλιογραφία

που αναφέρεται στην εργασία αυτή. Ως γνωστόν, η έννοια της μειονότη

τας είναι σχετική, αφοΰ μπορεί να υπάρχει πλειοψηφία ενός λαοΰ που

να τελεί υπό καθεστο^ς μειονότητας, όπως για παράδειγμα συνέβαινε μέ

χρι πρόσφατα με τους μαύρους της Νότιας Αφρικής. Η «έννοια της μειο

νότητας — αναφ έρει χαρακτηριστικά ο Immanuel W allerstein— δεν πηγά ζει αναγκαστικά από μια μαθηματική πραγματικότητα, (αλλά) παρα

πέμπει σε ένα βαθμό κοινωνικής εξουσίας. Οι αριθμητικές πλειονότητες

μπορεί να είναι κοινωνικές μειονότητες». Βλ. Ε. Balibar / 1. W allerstein,

ό.π., σ. 126. Ό σ ο ν αφορά τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της

μειονότητας από τη σκοπιά της κοινών ιολογίας, βλ. τη σύντομη αλλά πε

ριεκτική περιγραφή του A. Giddens, Sociology, Polity Press, Basil Black-

well, Cambridge 1989, σ. 245.

Κ εφ ά λ α ιο 2

Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

2.1. ΟΙ «ΜΙΑΡΟΙ» ΣΤΟ ΙΝΔΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΣΤΑΣ

ι διακρίσεις σε βάρος των «μιαρών» στο ινδικό σύστημα της κάστας θεωρούνται, κατά γενική ομολογία, η αρχαιότερη μορφή πρωτογενούς ή οιονεί ρατσισμού στην ιστορία της ανθρωπότητας.68 Γύρω στο 1500 π.Χ., ο λαός των Αρίων, οι «σιταρόχρωμοι», όπως αυτοαποκαλούνταν λόγω του λευκού χρώματος του δέρματος και των ξανθών μαλλκον τους, εισέβαλε στις βορειοδυτικές περιοχές των Ινδιών και, αφού καθυπόταξε τον ντόπιο πληθυσμό, επέβαλε ένα ιδιαίτερα αυστηρό ιεραρχικό σύστημα κοινωνικής στρωμάτωσης, το μοναδικό στο είδος του σύστημα της κάστας.69

68. I. Geiss, ό.π., σ. 49 κ.ε.

69. Η λέξη «κάστα» προέρχεται ετυμολογικά από το λατινικό «castus», που

σημαίνει αγνός, καθαρός. Βλ. Δ. Γ. Τσαούσης, Η Κοινωνία τον Ανθρώ

που. Εισαγωγή στην Κοινών ιολογ ία, Gutenberg, Αθήνα 1985, σ. 312. Σ χε

τικά με το ινδικό σύστημα της κάστας, βλ. μεταξύ άλλων Η. J. Hutton,

Caste in India: Its Nature, Function and Origins, Oxford University Press,

London 1951, Μ. N. Srinivas, Caste in Modern India and other Essays,

Asian Publishing House, Bombay 1962, A. P. Barnabas and S. Mehta,

Caste in Changing India , Everest Publishing H ouse, New Delhi 1967, κα

θώς και το λήμμα “Caste”, στο: A Dictionary o f the Social Sciences, επιμ.

J. Gould and W. L. Kolb, UNESCO, The Free Press of Glencoe, New

York 1964, σ. 75-77.


Το σύστημα της κάστας θεμελιώνεται στη συνύπαρξη δύο αντίθετων στοιχείων, του «αγνού» και του «μιαρού», στη λεγό- μενη «αρχή της καθαρότητας» (untouchability). Έτσι, η παραδοσιακή ινδική κοινωνία αποτελούνταν από τέσσερις κύριες κάστες (varna), και συγκεκριμένα: από την κάστα των Βραχμά- νων (ιερείς), οι οποίοι κατείχαν την ανώτατη θέση στην κοινωνική ιεραρχία, αφού θεωρούνταν εκπρόσωποι του Θεού στη Γη* την κάστα των Ξατρίγια (πολεμιστές)* την κάστα των Βασί- για (ελεύθεροι αγρότες και έμποροι)* και την κάστα των Σού- ντρα (υπηρέτες)* υπήρχε επίσης μια πέμπτη κατηγορία ανθρώπων, η κοινωνική ομάδα των «pariah», των «μιαρών» ή «ανέγ- γιχτων» (untouchables). Οι «pariah» ζούσαν απομονωμένοι στις παρυφές των χωριών ή σε περιφραγμένους χώρους και ασχολούνταν αποκλειστικά και μόνον με τις «ρυπαρές», τις βρόμικες εργασίες, όπως αυτές του νεκροθάφτη, του οδοκαθαριστή, του εκδορέα, του λιθοκόπου κ.λπ.70 Με βάση την «αρχή της καθαρότητας», απαγορευόταν αυστηρά κάθε επαφή ανάμεσα στις κύριες κάστες και στους «μιαρούς», αφού, λόγω της ενασχόλησής τους με τις βρόμικες εργασίες, όχι μόνο το άγγιγμά τους αλλά και αυτός ακόμη ο ίσκιος τους αποτελούσε «μίασμα». Έτσι, οι «μιαροί» ήταν καταδικασμένοι να ζουν κάτω από συνθήκες πλήρους κοινωνικού αποκλεισμού, χωρίς καμιά προοπτική βελτίωσης της θέσης τους, αφού η μετακίνησή τους σε μία από τις άλλες κάστες ήταν ουσιαστικά αδύνατη.

Μέσα από την ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας και την εξειδίκευση προέκυψαν, με την πάροδο του χρόνου, οι

70. Διεξοδικότερα βλ. Μ. Mahar (επιμ.), The Untouchables in Contemporary

India , University of Arizona Press, Touscon 1972, και D. Hiro, The

Untouchables o f India, Report No. 26, Minority Rights Group, London

1975.

Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 55

λεγόμενες «Jati» («τζάτι» σημαίνει καταγωγή), οι οποίες απο- τελούν σήμερα τη βασική δομή του συστήματος κοινωνικής στρωμάτωσης της Ινδίας. Πρόκειται για ενδογαμικές, κατά κανόνα επαγγελματικές, ομάδες, πάνω στις οποίες στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό το σύστημα ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών στην παραδοσιακή οικονομία της ινδικής υπαίθρου. Κάθε «τζάτι» ενσωματώνει και έναν ξεχωριστό τρόπο ζωής, τον οποίο και διατηρεί κυρίως με εθιμικές και, παλαιότερα, με νομικές ρυθμίσεις.71

Με την ανεξαρτησία της Ινδίας, το 1950, το νομικό καθεστώς των «παιδιών του θεού», όπως συνήθιζε να αποκαλεί τους «pariah» ο Mahatma Gandhi (1869-1948), βελτιώθηκε σημαντικά. Καταργήθηκε η «αρχή της καθαρότητας», ενώ με νόμο που ψήφισε το ινδικό Κοινοβούλιο, το 1955, η επίκλησή της θεωρείται πταίσμα και τιμωρείται αντιστοίχως.72

71. Τ. Β. Bottomore, Κοινών ιολογία. Κ εντρικά προβλήματα και βασική β ι

βλιογρα φ ία , Gutenberg, Αθήνα 1990, σ. 234, και Μ. Haralambos (σε συ

νεργασία με τον Robin Μ. Heald), Sociology: Themes and Perspectives,

Bell & Hyman, London 1985, σ. 25.

72. Λέγεται πως οι Τσιγγάνοι (Sinti και Roma) που ζουν ως σκηνίτες στις

διάφορες χώρες της Ευρώπης είναι απόγονοι μιας υποομάδας των «μια

ρών», των «Dohm», που ασχολούνταν παραδοσιακά κυρίως με τη μου

σική και το θέατρο. Π αρόμοια με αυτή των «μιαρών» στην Ινδία είναι η

περίπτωση των «Burakumin» (των «Eta» και «Hinin») στην Ιαπωνία.

Πρόκειται για μειονοτικές κοινωνικές ομάδες που έχουν τις καταβολές

τους στο παραδοσιακό ιαπωνικό σύστημα κοινωνικής στρωμάτωσης που

ίσχυσε στη χώρα από το Μ εσαίωνα μέχρι και τα μέσα περίπου του περα

σμένου αιώνα. Παλαιότερα οι «Μ πουρακουμίν» ήταν εγκαταστημένοι

σε ειδικές περιοχές, ζούσαν σε κλειστές ενδογαμικές ομάδες και ασχο

λούνταν, όπως και οι «μιαροί», με εργασίες που θεωρούνταν βρόμικες.

Μετά την παλινόρθωση των Μέιτζι, το 1868, που σηματοδότησε το βιο

μηχανικό εκσυγχρονισμό της Ιαπωνίας, οι «Burakumin» εξισώθηκαν συ

νταγματικά με τους υπόλοιπους Ιάπωνες, χωρίς όμως και να εκλείψουν


2.2. ΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ

ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΑΛΗΝΩΝ

ς γνωστόν, οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν «βαρβάρους» όλους τους μη Έλληνες (Πας μη Έλλην Βάρβαρος)73. Η έννοια του «βαρβάρου» εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα τον 5ο αιώνα π.Χ., έχει δε τις καταβολές της στην τραυματική εμπειρία των περσικά)ν πολέμων (490-478 π.Χ.) που ισοπέδωσαν κυριολεκτικά τη χώρα. Το γεγονός αυτό επέδρασε καταλυτικά στη συνείδηση των Ελλήνων, εντείνοντας έτσι το αίσθημα

οι διακρίσεις σε βάρος τους. Συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να ζουν στις

πλέον υποβαθμισμένες περιοχές και ασκουν επαγγέλματα υποδεέστερης

σημασίας, ενώ οι αμοιβές τους είναι ιδιαίτερα χαμηλές σε σύγκριση με

το μέσο επίπεδο μισθών στην Ιαπωνία. Π ολλοί γονείς μάλιστα συμβου

λεύουν τα παιδιά τους, όταν πρόκειται να παντρευτούν, να ελέγχουν την

καταγωγή του γαμπρού ή της νύφης, μην τυχόν και έχει κάποια σχέση με

την κοινωνική ομάδα των «Burakumin». Βλ. σχετικά G eorge A. D e V os /

W. Ο. W etherall, Japans Minorities Burakumin, Koreans and A inu , R eport No. 3, Minority Rights Group, London 1971, A. Giddens, ό.π., σ. 242

κ.ε., I. Geiss, ό.π., σ. 53, καθώς και R. Buckley, Japan today , Cambridge

University Press, Cambridge 1985, σ. 82.

73. Εικάζεται πως η λέξη «βάρβαρος» προέρχεται από το σουμερικό

«Barbar» και σημαίνει «αλλόγλωσσος» ή και «αλλόφυλος». Στον καθη

μερινό λόγο ο χαρακτηρισμός «βάρβαρος» υποδήλωνε άγνοια, ηλιθιό

τητα ή και έλλειψη συνείδησης. Βλ. σχετικά το λήμμα “Barbar”, στο:

Reallexikon fur Antike und Christentum , τόμος 1, Anton Hiersemann, Stuttgart 1950, σ. 1173-1176, και F. Schafer, “Das Wort ‘Barbar’ im Wan-

del der Z eiten”, στο: Monatsschrift fur Hohere Schulen, 35 (1936), 261-8.

Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το «βάρβαρος» σχετίζεται ετυμολογικά

«με το συγκεχυμένο και άναρθρο του κελαηδήματος των πουλιών, κατ’

αντίθεση προς τη σημαίνουσα αξία της ανθρώπινης γλώσσας». Βλ. C.-L.

Strauss, ό.π., σ. 18, και J. Kristeva, Fremde sind wir uns selbt, Suhrkamp

Verlag, Frankfurt am Main 1990, σ. 60.


της πολιτιστικής τους υπεροχής απέναντι σε όλους τους μη Έλληνες. Γράφει σχετικά ο Yvon Garlan: «Η πεποίθηση για τη δουλική φΰση του Βαρβάρου, στην οποία υπέβαλε... η μη ελληνική καταγωγή των περισσότερων δούλων-εμπορεύματα, επιβλήθηκε τελικά μόνο μετά τους μηδικούς πολέμους, που προσέ- δωσαν στους Έλληνες το έντονο συναίσθημα της ανωτερότητάς τους ως προς τις υπό τον Μέγα Βασιλέα ασιατικές ορδές».74 Η πολιτιστική απόρριψη των ξένων ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη μεταξύ των «διανοουμένων» της εποχής. Έτσι, στις Ικέτιδες του Αισχύλου (525-456 π.Χ.) ο βασιλιάς Πελασγός, αποπαίρνο- ντας τον κήρυκα που συνοδεύει τις Δαναΐδες για την ανάρμοστη συμπεριφορά του απέναντι στο λαό του Άργους, τον αποκαλεί «βάρβαρο».75 Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής αντιπαραθέ

74, Υ. Garlan, Η Δ ονλεία στην Α ρχαία Ε λλάδα , μετάφραση Αλέξη Χατζη-

δάκη, Gutenberg, Α θήνα 1988, σ. 152 κ.ε. Ό μω ς το αίσθημα της πολιτι

στικής υπεροχής απέναντι στους άλλους λαοΰς δεν το συναντούμε μόνο

στους αρχαίους Έ λληνες. Ό πω ς μας πληροφορεί ο Η ρόδοτος, οι Α ιγύ

πτιοι αποκαλούσαν επίσης «βαρβάρους» όσους δεν μιλούσαν τη γλώσσα

τους. Βλ. Η ροδότου, Ιστορίαι, τόμος 1ος, μετάφραση Α γγέλου Βλάχου,

Βιβλίο Β'-158, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα χ.χ., σ. 216. Το ίδιο συνέβαινε

και στην αρχαία Κίνα. Οι Κ ινέζοι πίστευαν πως η χώρα τους αποτελεί

τον πνευματικό ομφαλό της Γης, γΓ αυτό και απέρριπταν καθετί που δεν

ανήκε στον πολιτισμό τους («Hua»), θεωρώντας, όπως άλλωστε και οι

Έ λληνες, όλους τους ξένους «βαρβάρους». Βλ. σχετικά Ν. Bauer, China

und die Fremden: 3000 Jahre Auseinandersetzung in Krieg und Frieden,

Munchen 1980, καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 55. Στη ρωμαϊκή εποχή ο ό

ρος «βάρβαρος» χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τον αποκτηνω

μένο, τον άξεστο άνθρωπο, σημασία που παραμένει αναλλοίωτη μέχρι

και σήμερα. Βλ. J. Kristeva, ό.π., σ. 61.

75. Ο βασιλιάς του Ά ργους επιπλήττει τον Αιγύπτιο κήρυκα με τα ακόλουθα

λόγια: «Αι, συ, τι κάνεις; πού την τόση τόλμη βρήκες, έτσι των Πελασγών

την χώρα να προσβάλλεις; ή θάρρεψες σε πόλη γυναικών πως ήρθες; κ’ ενώ είσαι βάρβαρος πολλήν αυθάδεια δείχνεις σ ’ Έ λληνες μπρος, κι απ ’


τει τη μοναδικότητα των πολιτικών και πολιτιστικών κατακτή- σεων των Ελλήνων στην έλλειψη παιδείας των ξένων. Ο Ευριπίδης (480-406 π.Χ.), μάλιστα, στην τραγωδία Η Ιφιγένεια στην Ανλίδα χρησιμοποιεί τη λέξη «βάρβαρος» όχι μόνο με τη σημασία του μη Έλληνα αλλά και με αυτήν του δοΰλου.76

Οι μεγάλοι φιλόσοφοι της Αρχαιότητας Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) και Αριστοτέλης (384-323 π.Χ.) στέκονταν εξίσου αρνητικά απέναντι στους «Βαρβάρους». Προέτρεπαν μάλιστα τους Έλληνες όχι μόνο να τους θεωρούν αλλά και να τους μεταχειρίζονται ως δούλους. Γράφει ο Πλάτωνας: «Ιδές τώρα, αν κι’ αυτό που θα ειπώ είναι ταιριασμένο. Λέω δηλαδή ότι το γένος των Ελλήνων έχει προς τον εαυτό του οικειότητα και συγγένεια, προς το βαρβαρικό γένος όμως δεν έχει καμιά φυλετική και συγγενική σχέση». Και συνεχίζει: «Ώστε, όταν μάχονται οι Έλληνες με τους Βαρβάρους και οι Βάρβαροι με τους Έλληνες, θα χαρακτηρίσωμε τη σύγκρουση αυτή ως πόλεμο, θα ει- πούμε ότι είναι φύσει πολέμιοι και αυτό το είδος της έχθρας θα το ονομάσωμε πόλεμο. Όταν όμως οι Έλληνες φτάνουν σε κά- ποια τέτοια σύγκρουση με Έλληνες, θα ειπούμε ότι είναι φύσει φίλοι, η σύγκρουση όμως αυτή δείχνει ότι η Ελλάδα είναι άρρωστη και πεσμένη σε στασιασμό, και το είδος αυτό της έχθρας

όλα τα καμώματά σου τ’ άπρεπα αυτά, μου φαίνεται, πως νου δεν έχεις».

‘Ίκέτιδες”, στο: Αισχύλου, Τραγω δίες, μετάφραση I. Ν. Γρυπάρη, Εστία,

Αθήνα χ.χ., σ. 39 κ.ε.76. Α πευθυνόμενη στον Αχιλλέα η Ιφιγένεια δηλώνει: «Το κορμί μου στην

Ελλάδα δίνω. Μ προς, θυσιάστε με, πάρτε το Τλιο. Αυτά για χρόνια θα

’ναι θυμητάρια μου, γάμος, παιδιά και δόξα. Το σωστό, να κυβερνούν

Έ λληνες βαρβάρους, κι όχι βάρβαροι τους Έ λληνες. Γιατί οι βάρβαροι

είναι δούλοι, κι οι Έ λληνες ελεύθεροι». ‘Ή Ιφιγένεια στην Α υλίδα”, στο: Ευριπίδου, Τραγωδίες, μετάφραση Θρασ. Σταύρου, Εστία, Αθήνα

1989, σ. 444.


θα το ονομάοωμε στάση».77 Ιδιαίτερα κατηγορηματικός είναι ο Αριστοτέλης: «Στους βαρβάρους, η γυναίκα κι ο δούλος ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Ο λόγος αυτού του φαινομένου είναι ότι δεν έχουν, όπως είναι φυσικό, άρχοντες, κι η κοινωνία τους αποτελείται από δούλους και δούλες. Γι’ αυτό λένε οι ποιητές “τους βαρβάρους πρέπει οι Έλληνες να κυβερνούν”, σα να ταυτίζονται από τη φύση τους οι βάρβαροι με τους δούλους». Και πιο κάτω: «Και επειδή οι βάρβαροι από τη φύση τους είναι πιο δουλοπρεπείς από τους Έλληνες και οι λαοί της Ασίας πιο δουλοπρεπείς από τους Ευρωπαίους, υπομένουν την απολυταρχία χωρίς να δυσανασχετούν».78

Οι απόψεις αυτές σχετικά με τους «Βαρβάρους» δεν αφορούν βέβαια το σύνολο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ο Ηρόδοτος (484-426 π.Χ.), ο οποίος είναι γνωστός για τα ταξίδια του σε ξένες χώρες και, συνεπώς, ο πλέον ειδήμων να εκτιμήσει τον πολιτισμό των άλλων λαών, «κάθε άλλο παρά δεδομένη θεωρεί την υπεροχή των Ελλήνων».79 Συχνά στο έργο του εκθειάζει τις ικανότητές τους, αντιπαραβάλλοντάς τες στα μειονεκτήματα και τις αδυναμίες των Ελλήνων. Αναφέρεται με σεβασμό στους Αιγύπτιους και τον πολιτισμό τους και δεν διστάζει να εκφράσει το θαυμασμό του ακόμη και γ ι’ αυτούς τους Πέρσες που ήταν για τους Έλληνες οι κατεξοχήν «Βάρβαροι».80 Οι Σοφιστές, πάλι, που ως γνωστόν δέχθηκαν την κρι

77. Πλάτωνος, Πολιτεία ή Π ερ ί Δ ικαίου Π ολιτικός , μετάφραση Κ. Δ. Γεωρ- γοΰλη, I. Σιδέρης, Αθήνα 1963, σ. 165 (470C).

78. Αριστοτέλους, Π ολιτικά , μετάφραση Βασίλη Μοσκόβη, Νομική Βιβλιο

θήκη, Χάρης Καρατζάς, Αθήνα 1989, Βιβλίο A' (1252b), σ. 69 και Βιβλίο Γ' (1285a), σ. 173.

79. A. Dihle, Οι Έ λληνες και οι ξένοι, Οδυσσέας, Αθήνα 1998, σ. 47.

80. Η ροδότου, Ιστορίαι, ό.π., σ. 141 κ.ε., Η. C. Baldry, The Unity o f Mankind


τική του Πλάτωνα στην Αρχαιότητα επειδή θεωρούσαν τον άνθρωπο «πάντων χρημάτων μέτρον» (Πρωταγόρας), επέκριναν με δριμύτητα τη διάκριση μεταξύ Ελλήνων και «Βαρβάρων», επιμένοντας στη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας. Έτσι, ο Αλκιδάμας, μαθητής του Σοφιστή Γοργία (483-376 π.Χ.), σε ομιλία προς τους Σπαρτιάτες το 370 π.Χ., τόνιζε ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ελεύθεροι και ίσοι. Ακόμη και αν κάποιος γεννήθηκε δούλος, η σάρκα του δεν διαφέρει από αυτή των ελεύθερων ανθρώπων. Οι διαφορές που υφίστανται, παρατηρεί, είναι αντίθετες με τη φύση του ανθρώπου και αποτελούν προϊόν του νόμου, είναι δηλαδή κοινωνικής προέλευσης: «Ο Δίας έδωσε την ελευθερία σε όλους τους ανθρο)πους και η φύση δεν έκανε δούλο κανένα».81 Σε απόσπασμα από το έργο του, που σώθηκε σε αιγυπτιακό πάπυρο της Οξυρρύγχου (Πάπυρος Οξύρρυγχος XI, 1364), ο Αντιφώντας γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Εκ φύσεως είμαστε όλοι όμοιοι σε όλα, Βάρβαροι και Έλληνες... Ό λοι έχουν εξίσου τη δυνατότητα να προμηθεύονται τα πάντα, και στα θέματα αυτά τίποτα δεν μας διακρίνει, είτε είμαστε Βάρβαροι είτε Έλληνες. Αναπνέουμε όλοι τον ίδιο αέρα και τρώμε όλοι με τα χέρια μας».82

Η αντιμετώπιση των ξένων στην ελληνική Αρχαιότητα άλλαξε ριζικά με την εμφάνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου (356-

in Greek Thought, Cambridge University Press, Cambridge 1965, σ. 21,

και A. M omiliano, Allien W isdom , Cambridge 1975, σ. 131.

81. Α ναφέρεται στο: Y. Garlan, ό.π., σ. 158. Για τις απόψεις των Σοφιστών

σχετικά με τη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας, βλ. την έξοχη εργασία

του W. Κ. C. Guthrie, Οι Σοφιστές, Μορφωτικό Ιδ ρ υ μ α Εθνικής Τραπέ-

ζης, μετάφραση Δαμιανού Τσεκουράκη, Αθήνα 1991, σ. 195-205.

82. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Η Α ρχαία Σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπά-

σματα, επιμέλεια κειμένων, μετάφραση, σχολιασμοί, Γνώση, Αθήνα

1991, σ. 445.


323 π.Χ.) στο προσκήνιο της ιστορίας. Ο Αλέξανδρος, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος (περίπου 50-120 μ.Χ.), δεν ακολούθησε τη συμβουλή του δασκάλου του, Αριστοτέλη, «τοις μεν Έλλησιν ηγεμονικώς, τοις δε βαρβάροις δεσποτικώς χρώ- μενος και των μεν ως φίλων και οικείων επιμελούμενος, τοις δε ως ζώοις ή φυτοίς προσφερόμενος...».83 Εφαρμόζοντας πολιτική ανάμειξης των λαών (ο ίδιος παντρεύτηκε, ως γνωστόν, τη Βακτριανή πριγκίπισσα Ρωξάνη), συνέβαλε πρακτικά στην κατάργηση των φυσικών και ιδεολογικών φραγμών που χώριζαν τους Έλληνες από τους «Βαρβάρους», δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και εμπέδωση της οικουμενι- κότητας του ελληνικού πνεύματος. Έκτοτε, Έλληνας λογιζόταν κάθε άνθρωπος που μιλούσε την ελληνική γλώσσα και μετείχε της ελληνικής παιδείας. Σύμφωνα με τον Αθηναίο ρήτορα Ισοκράτη (436-338 π.Χ.), «το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκείν τεκμήριον είναι και μάλλον Έλληνες καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας, ή τους της κοινής φύσεως μετασχόντας».84

Είναι αλήθεια πως οι αρχαίοι Έλληνες, ιδιαίτερα κατά την κλασική περίοδο, είχαν έντονο το αίσθημα της πολιτιστικής υπεροχής έναντι των άλλων λαών, καθώς θεωρούσαν τη χώρα τους πνευματικό κέντρο του τότε γνωστού κόσμου. Εντούτοις, η «εθνοκεντρική» αυτή αντίληψη των Ελλήνων δεν εμπεριείχε το

83. Πλουτάρχου, Η θικά , τόμος II, Π ερί της Α λεξάνδρου τύχης ή αρετής , Β. G. Teubner Verlagsgesellschaft, Λ ειψία 1970, σ. 82. Σχετικά με την επιρ

ροή του Μ εγάλου Α λεξάνδρου στη διαμόρφωση της ελληνικής αντίλη

ψης για τη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας, βλ. επίσης Η. C. Baldry,

ό.π., σ. 113 κ.ε., καθώς και W. W. Tarn, Alexander the Great and the Unity

o f Mankind, Proceedings of British Academy, XIX (1933), σ. 123-166.

84. Ισοκράτους, “Π ανηγυρικός”, κεφ. ιγ', στο: Ισοκράτους, Λ όγοι και Επι-

στολαί, Ελληνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι 1807, σ. 46.


στοιχείο της φυλετικής διάκρισης σε βάρος των άλλων λαών, δεν υποδήλωνε δηλαδή την ύπαρξη ρατσιστικής ιδεολογίας.85 Οι Έλληνες αποκαλούσαν τους Πέρσες, τους Σκύθες και γενικά τους ξένους «Βαρβάρους» για πολιτικούς κυρίως λόγους. Στα δεσποτικά καθεστώτα των άλλων χωρών, όπου η έννοια της ελευθερίας ήταν άγνωστη, οι αρχαίοι Έλληνες αντιπαρέθε- ταν με περηφάνια το δικό τους δημοκρατικό πολίτευμα.86 Μέσα από την αντίθεσή τους με το ξένο διατηρούσαν στη συνείδησή τους ζωντανή την αίσθηση της δικής τους ελευθερίας.87

Αν και οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολιτιστικά ανώτερους, δεν συνέδεσαν ποτέ τη στάση τους αυτή με την επιθυμία αποκλεισμού ή και εξόντωσης των άλλων λαών. «Στην αρχαία Ελλάδα», αναφέρει ο Ernest Gellner, «όσο σοβινιστές και αν ήταν με τον τρόπο τους οι Έλληνες, δεν φαίνεται να υπήρξε κανένα σύνθημα αντίστοιχο του “ein Reich, ein Volk, ein Fiihrer” των Ναζί στη Γερμανία».88 Η μόνη διάκριση μεταξύ των ανθρώπων που γνώριζε η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν αυτή μεταξύ ελεύθερων και δούλων. Το καθεστώς του δούλου ωστόσο δεν είχε καμιά απολύτως σχέση με την

85. Ο εθνοκεντρισμός διαφέρει ουσιαστικά από το ρατσισμό στο βαθμό που

δεν επικαλείται τις «φυλετικές» αλλά τις εθνικές ιδιαιτερότητες ως στοι

χείο «υπεροχής» σε σχέση με τους «Άλλους», A. Kalpaka / Ν. Rathzel,

ό.π., σ. 17, και Κ. Καστοριάδης, Ο θρυμματισμένος κόσμος , Ύ ψ ιλον/β ι

βλία, Αθήνα 1992, σ. 31.86. Στους Π έρσες του Αισχύλου, στην ερώτηση της βασίλισσας Άτοσσας που

ζητούσε να μάθει ποιος είναι ο αρχηγός των Ελλήνων, ο χορός απαντά:

«Δούλοι δεν λογιούνται ανθρώπου, ούδ’ υπήκοοι κανενός». “Οι Π έρ

σες”, στο: Αισχύλου, Τραγωδίες, ό.π., σ. 57.

87. J. Kristeva, ό.π., σ. 61.88. Ε. Gellner, Nations and N ationalism , Blackwell, Oxford UK & Cambridge

USA 1992, σ. 14.


καταγωγή, το χρώμα του δέρματος ή την κατασκευή του σώματος. Άλλωστε, μέχρι και την εποχή του Σόλωνα, στην κατάσταση του δούλου μπορούσαν να περιέλθουν και οι ίδιοι οι Έλληνες, είτε για οικονομικούς λόγους, όπως στην περίπτωση των «εκτημόρων», είτε γιατί αιχμαλωτίστηκαν στον πόλεμο. Την πρακτική αυτή, να μεταχειρίζονται τους αιχμαλώτους ως δούλους, εφάρμοσαν τόσο οι Αθηναίοι όσο και οι Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.).89

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι, αν και η στάση των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στους άλλους λαούς εμπεριέχει μειω- τικές αποχρώσεις, δεν έχει τίποτα το κοινό με το ρατσισμό όπως αυτός διαμορφώθηκε στην Ευρώπη από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά. Πρόκειται ουσιαστικά για μια μορφή συγκυριακού οιονεί ρατσισμού που εξέλιπε αργότερα, όταν τον πολιτικό «εθνοκεντρισμό» της κλασικής εποχής αντικατέστησε ο κοσμοπολιτισμός της ελληνιστικής περιόδου. Η εγγενής οικου-

89. Τον 7ο αιώνα π.Χ., ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού της Αττικής ανήκε στην τάξη των «εκτημόρων». Οι «εκτήμοροι» ήταν φτωχοί αγρότες που έδιναν το 1/6 της σοδειάς (εκτημόριον) από τη γη που καλλιεργούσαν στους εύπορους δανειστές τους. Αν κάποιος από αυτούς δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του, τότε τόσο ο ίδιος όσο και τα άλλα μέλη της οικογένειάς του περιέρχονταν στην κατάσταση του δούλου, καθώς επικρατούσε ο δανεισμός χρημάτων «με υποθήκη το σώμα» («δανείζεσθαι επί σώμασι»). Η πρακτική αυτή έπαψε να ισχύει στις αρχές του 6ου αιώνα, όταν ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλωνας (640- 560 π.Χ.) κατήργησε όλα τα δημόσια και ιδιωτικά χρέη (χρεών αποκοπή) με τη θέσπιση της «σεισάχθειας» («αποτίναξη των βαρο5ν»). Βλ. σχετικά Μ. Austin / P. Vidal-Naquet, Gesellschaft und Wirtschaft im alien Griechenland, Verlag C. H. Beck, Miinchen 1984, σ. 49, 191 κ.ε., και A. Andrewes, Α ρχαία Ελληνική Κοινωνία, μετάφραση Ανδρέα Παναγόπου- λου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983, σ. 163,167.


μενικότητα του ελληνικού πνεύματος, όπως αυτή εκδηλώθηκε ιδιαίτερα στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, φανερώνει ότι οι Έλληνες, σε αντίθεση με τους θεωρητικούς του σύγχρονου πολιτισμικού ρατσισμού, δεν απέκλειαν τις πολιτιστικές σχέσεις μεταξύ των λαών και συνακόλουθα τον αλληλοεμπλουτι- σμό των πολιτισμών. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους θεωρητικούς του ρατσισμού να κάνουν επιλεκτική χρήση του ελληνικού πολιτισμού προκειμένου να νομιμοποιήσουν τη ρατσιστική τους ιδεολογία. Ο κίνδυνος της παραχάραξης και εκμετάλλευσης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού για αλλότριους σκοπούς θα παραμένει πάντα επίκαιρος όσο ο πολύς κόσμος θα αγνοεί το πραγματικό του περιεχόμενο και πάνω απ’ όλα την οικουμενική του διάσταση, προσφέροντας έτσι στους εκάστοτε εραστές της ρατσιστικής βίας τη δυνατότητα να εμφανίζονται ως οι Ηρακλειδείς του ανθρώπινου πολιτισμού.

2.3. Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ

ΑΝΤΙΙΟΥΛΑΪΣΜΟΣ

2.3.1. Ο αντιιουδαϊσμός στην ΑρχαιότηταΟ εβραϊκός λαός, όντας ο κατεξοχήν λαός της Διασποράς,

συχνά στη μακραίωνη ιστορία του έγινε αντικείμενο προκαταλήψεων και διωγμών. Ιστορικά, τα πρώτα κρούσματα αντιιου- δαϊσμού σημειώθηκαν στην αρχαία Αίγυπτο, μετά την κατά- κτηση της χώρας από τα αραβικής καταγωγής σημιτικά φύλα των Υκσώς ή Υξώς (1650-1570 π.Χ.). Ως σύμμαχοί τους κατά την εισβολή στην Αίγυπτο αλλά και βασικά τους στηρίγματα στην άσκηση της εξουσίας, οι Εβραίοι συμπεριφέρθηκαν με ιδιαίτερη σκληρότητα στον ντόπιο πληθυσμό, γεγονός που προ- κάλεσε έντονα αντιιουδαϊκά αισθήματα μεταξύ των Αιγυπτίων,


τα οποία χαι εκδηλώθηκαν, με βίαιο μάλιστα τρόπο, όταν η εξουσία των Υξώς κατέρρευσε, εξαναγκάζοντάς τους να εγκαταλείπουν τη χώρα.90

Η περιπέτεια των Εβραίων όμως αρχίζει ουσιαστικά με την κατάκτηση του Βασιλείου της Ιουδαίας από τους Βαβυλώνιους, το 586 π.Χ. Οι Βαβυλώνιοι, αφού κατέστρεψαν την Ιερουσαλήμ, μαζί και το Ναό του Σολομώντα, μετέφεραν ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων της πόλης στη Βαβυλώνα. Εκεί παρέμειναν μέχρι την απελευθέρωσή τους από τους Πέρσες, το 538 π.Χ.91 Η κατάκτηση της Ιουδαίας από τους Βαβυλώνιους θεωρείται σταθμός στην ιστορία της εβραϊκής Διασποράς, καθώς πολλοί Εβραίοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους και να εγκατασταθούν σε άλλες χώρες του αρχαίου κόσμου, ιδιαίτερα στα εμπορικά λιμάνια των χωρών της Μεσογείου.

Οι συνθήκες της Διασποράς συνέβαλαν αποφασιστικά στην πρώιμη «αστικοποίηση» των Εβραίων, οι οποίοι έκτοτε στο μεγαλύτερο τους μέρος ζούσαν στις μεγάλες πόλεις της εποχής, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους σε επαγγέλματα των

90. Ο Εβραίος ιστορικός Joseph ben M attathiah ha-Cohen, γνωστός ως Φλάβιος Ιώσηπος (37/38-100 μ.Χ.), γράφει τα εξής για το «έθνος των Υκσώς»: «...εκαλείτο δε το σύμπαν αυτών έθνος Υκσώς, τούτο δε έστιν βασιλείς ποιμένες. Το γαρ υκ καθ’ ιεράν γλώσσαν βασιλεία σημαίνει, το δε σως ποιμήν έστι και ποιμένες κατά την κοινήν διάλεκτον, και ούτοος συντιθέμενον γίνεται Υκσώς. Τινές δε λέγουσιν αυτούς “Ά ραβας” είναι». Josephus, Κατά Απίωνος (82-83), αγγλική μετάφραση Η. St. J. Thackeray, William Heinemann, London 1966, σ. 194. Βλ. επίσης το λήμμα “Αίγυπτος”, στο: Das grofie Lexikon der Geschichte, τόμος 1, Wilhelm Heyne Verlag, Miinchen 1976, σ. 25, καθώς και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 47.

91. Μ. Γ. Φούγιας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός. Ιστορικοί σταθμοί στις σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων, Νέα Σύνορα - A. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1995, σ. 30.


οποίων η άσκηση απαιτούσε γραμματικές γνώσεις, όπως ήταν για παράδειγμα το επάγγελμα του εμπόρου, του χρηματιστή, του γιατρού κ.λπ. Λόγω της «αστικοποίησής» τους, οι Εβραίοι βρέθηκαν από πολύ νωρίς εγκλωβισμένοι στην παραδοσιακή αντίθεση πόλη-ύπαιθρος. Στη συνείδηση των απλών ανθρώπων η πόλη ήταν ο υδροκέφαλος και παρασιτικός μηχανισμός που απομυζούσε μονίμως οικονομικά τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της υπαίθρου. Έτσι, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι Εβραίοι, καθώς αποτελούσαν συνήθως το μορφωμένο κομμάτι του πληθυσμού των πόλεων, σε περιόδους κρίσης λειτούργησαν ως «αποδιοπομπαίοι τράγοι» για την εκτόνωση των κοινωνικών και οικονομικών εντάσεων.92 Το φαινόμενο αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, θα σφραγίσει για πολλούς αιώνες τη μοίρα των Εβραίων.

Επίκεντρο του αντιιουδαϊσμού στην Αρχαιότητα ήταν η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, το μεγαλύτερο σε πληθυσμό αστικό κέντρο στο ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η εγκατάσταση του εβραϊκού στοιχείου στην Αλεξάνδρεια έγινε από τον ίδιο τον Μέγα Αλέξανδρο, αμέσως μετά την ίδρυση της πόλης, το 331 π.Χ. Σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες, ο Αλέξανδρος, αφού κατέλαβε την Ιερουσαλήμ, επιστρέφοντας στην Αίγυπτο έφερε μαζί του χιλιάδες Εβραίους, τους οποίους εγκα- τέστησε στην Αλεξάνδρεια και τη Θηβαΐδα, παρέχοντάς τους τα ίδια με τους Έλληνες και τους Αιγύπτιους δικαιώματα.93 Έτσι, οι Εβραίοι με την πάροδο του χρόνου κατόρθωσαν όχι μόνον να αναπτυχθούν αλλά και να καταλάβουν σημαντικές θέσεις στην οικονομική ζωή των πόλεων της ελληνιστικής εποχής.

Μολονότι οι Διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου τήρησαν

92. I. Geiss, ό.π., σ. 74.93. Μ. Γ. Φοΰγιας, ό.π., σ. 57.


σε γενικές γραμμές ανεκτική στάση απέναντι στους Εβραίους, δεν έλειψαν και οι εξαιρέσεις. Όπως μας πληροφορεί ο Ιώσηπος, τόσο ο Πτολεμαίος Δ' ο Φιλοπάτορας (221-204 π.Χ.) όσο και ο Αντίοχος Δ' ο Επιφανής (175-164 π.Χ.) κατά τη βασιλεία τους μεταχειρίστηκαν με βάρβαρο τρόπο τους Εβραίους, τους οποίους κυριολεκτικά κατέσφαξαν.94 Ο Αντίοχος μάλιστα θέλησε με κάθε τρόπο να τους εξελληνίσει. Προς το σκοπό αυτό απαγόρευσε τον εβραϊκό Νόμο, την τήρηση της αργίας του Σαββάτου και την περιτομή, και εγκατέστησε ειδωλολατρικά λατρευτικά αντικείμενα στο Ναό του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ, γεγονός που εξανάγκασε τους Εβραίους να εξεγερθοΰν (εξέγερση των Μακκαβαίων, 167-161 π.Χ.). Αναφέρει σχετικά ο Ιώσηπος: «Και γαρ τας καθημερινός θυσίας, ας προσέφερον τω θεώ κατά τον νόμον, εκώλυσεν αυτούς προσφέρειν... εποι- κοδομήσας δε και τω θυσιαστήρια) βωμόν ο βασιλεύς (ο Αντίοχος Δ') σύας (χοίρους) επ’ αυτού κατέσφαξε, θυσίαν ου νόμιμον ουδέ πάτριον τη Ιουδαίων θρησκεία ταύτην επιτελών... Εκέλευσε δε και μη περιτέμνειν αυτούς τα τέκνα... Και πολλοί μεν των Ιουδαίων οι μεν εκόντι οι δε και δι’ ευλάβειαν της επηγγελμένης τιμωρίας κατηκολούθουν οις ο βασιλεύς διετέτα-

94. Σχετικά με τον Πτολεμαίο Δ', γράφει ο Ιώσηπος: «Επόμενοι γαρ έκτει- νον τους Ιουδαίους και το τελευταίον τραπέντας αυτούς άπαντας εδίοο- κον φονεύοντες έως ου και ο σίδηρος αυτοίς ημβλύνθη κτείνουσιν και αι χείρες παρείθησαν. Τρισμυρίους γουν έφασαν αυτών αποθανείς. Τιμα- γένης δε πεντακισμυρίους είρηκεν των δε άλλων τους μεν αιχμαλώτους ληφθήναι, τους δε εις τα οικεία διαφυγείν χωρία. Πτολεμαίος δε μετά την νίκην προσκαταδρομών την χώραν, οψίας επιγενομένης εν τισι κώ- μαις της Ιουδαίας κατέμεινεν, ας γυναικών ευρών μεστάς και νηπίων, εκέλευσε τους στρατιώτας αποσφάττοντας και κρεουργώντας, έπειτα εις λέβητα ζέοντας ενιέντας τα μέλη απάρχεσθαι» (343-346). Josephus, Π ερί Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας, Βιβλίο ΙΓ', ό.π., σ. 398 κ.ε.


κτο, οι δε δοκιμώτατοι και τας ψυχάς ευγενείς ουκ εφρόντισαν αυτού... και διά τούτο κατά πάσαν ημέραν αικιζόμενοι και πικρός βασάνους υπομένοντες απέθνησκον. Και γαρ μαστιγούμε- νοι και τα σώματα λυμαινόμενοι ζώντες έτι και εμπνέοντες ανε- σταυρούντο, τας δε γυναίκας και τους παίδας αυτών, ους περιέ- τεμνον παρά την του βασιλέως προαίρεσιν, απήγχον, εκ των τράχηλων αυτούς των ανεσταυρωμένων γονέων απαρτώντες».95 Αφού κατέστειλε την εξέγερση, ο Αντίοχος μετέφερε χιλιάδες Εβραίους αιχμάλωτους στην Αντιόχεια και στις άλλες πόλεις της Συρίας. Σύμφωνα με τον Ποσειδώνιο, το Στωικό φιλόσοφο από την Απάμεια της Συρίας (135-51 π.Χ.), οι φίλοι του Αντίο- χου τον παρότρυναν να καταστρέψει συθέμελα την πόλη και να εξοντώσει όλους τους Εβραίους, με τη δικαιολογία ότι αποτε- λούν το μοναδικό μεταξύ των λαών που αρνείται κάθε επαφή με τους άλλους λαούς, τους οποίους και αντιμετώπιζε ως εχθρούς. Γράφει χαρακτηριστικά: «Οι δε πλείους αυτώ των φίλων συνεβούλευον κατά κράτος αιρήσειν την πόλιν και το γένος άρδην ανελείν των Ιουδαίων, μόνους γαρ απάντων εθνών ακοινωνήτους είναι της προς άλλον έθνος επιμιξίας και πολεμίους υπολαμβάνειν πάντας».96

Η δυναμική παρουσία των Εβραίων στην οικονομική ζωή της Αιγύπτου, ιδιαίτερα στην πόλη της Αλεξάνδρειας, είχε ως αποτέλεσμα να ενταθεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτούς και τους Έλληνες. Οι σχέσεις μεταξύ τους, που για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν σχέσεις ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας,97 μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Ρω

95. Στο ίδιο, Βιβλίο IB' (251-257), σ. 128 κ.ε.96. Poseidonios, Die Fragmente, έκδοση Willy Theiler, τόμος I: Texte, W alter

de Gruyter, Berlin / N. York 1982, Fragment 131a, σ. 111.97. Την εποχή των Πτολεμαίων (324-198 π.Χ.) οι Εβραίοι της Διασποράς


μαίους μετατράπηκαν σε σχέσεις αμοιβαίας εχθρότητας. Τα πράγματα οξύνθηκαν όταν οι Εβραίοι ζήτησαν από τις ρωμαϊκές αρχές να τους παραχωρηθοΰν τα ίδια προνόμια που είχαν οι Έλληνες υπήκοοι της Αυτοκρατορίας. Οι τελευταίοι εξέλα- βαν το βήμα αυτό των Εβραίων ως απειλή για τα δικά τους συμφέροντα και στράφηκαν ανοιχτά πλέον εναντίον τους. Έτσι, το 38 μ.Χ. οι Έλληνες της Αλεξάνδρειας επιτέθηκαν εναντίον των Εβραίων, εξοντώνοντας κυριολεκτικά ένα σημαντικό μέρος του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης. Το ίδιο συνέβη τρία χρόνια αργότερα, το 41 μ.Χ. Με αφορμή τα γεγονότα αυτά, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κλαύδιος (10 π.Χ.-54 μ.Χ.) επιβεβαίωσε τα προνόμια που απολάμβαναν μέχρι τότε οι Εβραίοι, αρνήθηκε όμως να τους αναγνωρίσει τα ίδια δικαιώματα με τους Έλληνες.

Η τρίτη κατά σειρά αιματηρή σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων στην Αλεξάνδρεια σημειώθηκε το 66 μ.Χ., σε συνδυασμό με την εξέγερση των «Ζηλωτών» (Siccarier) στην Ιερουσαλήμ.98 Η εξέγερση των φανατικών Εβραίων, τα αίτια της οποίας ήταν τόσο οικονομικά όσο και θρησκευτικά, προκάλεσε την οργή όχι μόνο της ρωμαϊκής εξουσίας αλλά και του μη εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, με αποτέλεσμα οι συγκρούσεις

που ζοΰσαν στην Αίγυπτο, αν και συνέχιζαν να διατηρούν τη θρησκευτική τους ιδιαιτερότητα, ενσωματώθηκαν σε μεγάλο βαθμό γλωσσικά και πολιτιστικά στο ελληνικό στοιχείο της εποχής, καθώς χρησιμοποιούσαν τόσο στην καθημερινή τους επικοινωνία όσο και στη λογοτεχνία την ελληνική γλώσσα. Μάλιστα επί βασιλείας Πτολεμαίου Β' (285-244 π.Χ.) έγινε και η πρώτη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στην ελληνική γλώσσα, η γνωστή Μετάφραση των Ο ' (των εβδομήκοντα). Βλ. I. Geiss, ό.π., σ. 95, καθώς και Μ. Γ. Φοΰγιας, ό.π., σ. 105 κ.ε.

98. Οι «Siccarier» (η λέξη προέρχεται ετυμολογικά από το λατινικό «sicca», που σημαίνει εγχειρίδιο ή στιλέτο) ήταν το ριζοσπαστικότερο τμήμα του αντιρωμαϊκοΰ κινήματος στην Ιουδαία εκείνης της εποχής. Στο ίδιο, σ.98.


να γενικευτούν, προσλαμβάνοντας το χαρακτήρα «διαφυλετικής σύρραξης».99 Μετά την καταστολή της εξέγερσης των Ζηλωτών από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο (39-81 μ.Χ.), το 70 μ.Χ., και την καταστροφή, για δεύτερη φορά, του Ναού του Σολομώντα, χιλιάδες Εβραίοι εκτοπίστηκαν στη Ρώμη, στην Ισπανία και στα βόρεια σύνορα ττκ Ρωιιαϊκτκ Αυτοκρατορίας, στη «γραμμή του Ρήνου» (limes), οπου και συγκρότησαν αργότερα τις πρώτες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης. Έκτοτε οι Εβραίοι, αν και διατήρησαν το καθεστώς της «religio licita» (δηλαδή της επίσημα από το ρωμαϊκό κράτος αναγνωρισμένης θρησκείας), απώλεσαν την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν έναν ειδικό φόρο, τον «fiscus judaicus».100

To 132 μ.Χ. οι Εβραίοι της Παλαιστίνης εξεγέρθηκαν και πάλι, τούτη τη φορά με επικεφαλής το χαρισματικό ηγέτη Simeon ben Kosibah, γνωστό με το ψευδώνυμο Bar Kochba, με αφορμή την πρόθεση του αυτοκράτορα Αδριανού (76-138 μ.Χ.) να εξελληνίσει την πόλη της Ιερουσαλήμ κτίζοντας πάνω στα ερείπια του Ναού του Σολομώντα ένα νέο ναό αφιερωμένο στο Δία. Μετά από τρία χρόνια αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ στασιαστών και Ρωμαίων, ο Αδριανός κατέστειλε την εξέγερση (135 μ.Χ.), απαγόρευσε την ιουδαϊκή θρησκεία και εκτόπισε τους Εβραίους σε άλλες περιοχές της ρωμαϊκής επικράτειας, μετονομάζοντας συγχρόνως τη χώρα από Ιουδαία σε «Συρία Φιλισταία» (όνομα από το οποίο και προέκυψε αργότερα το σημερινό όνομα «Παλαιστίνη»), για να εκλείψει έτσι κάθε στοιχείο που θα θύμιζε την ύπαρξη του εβραϊκού κράτους.101

99. C. Roth, Geschichte der Juden. Von den Anfangen bis zum neuen Staate Israel, Teufen 1964, o. 127.

100. I. Geiss, ό.π., σ. 98.101. Στο ίδιο.


Παρ’ όλα αυτά, ο Αντωνίνος Πίος (86-161 μ.Χ.), ο οποίος διαδέχθηκε τον Αδριανό στην εξουσία, αποκατέστησε ξανά τα θρησκευτικά δικαιώματα των Εβραίων. Αργότερα, και συγκεκριμένα το 212 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Καρακάλλας (186-217 μ.Χ.) αναγνώρισε σε όλους όσοι δεν ήταν δούλοι, μαζί και στους Εβραίους, το προνόμιο του πολίτη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.102 Πολλοί από τους Εβραίους, κάνοντας χρήση της ιδιότητας του Ρωμαίου πολίτη, εγκαταστάθηκαν αργότερα στο χώρο της Βαλκανικής, στη Μικρά Ασία, στη βόρεια Αφρική και στην ιβηρική χερσόνησο.

Σε αντίθεση με τον αντιιουδαϊσμό των Ελλήνων, τα αίτια του οποίου ήταν κυρίως οικονομικής φύσης λόγω του σκληρού ανταγωνισμού ανάμεσα στις εξίσου δυναμικές κοινότητες των Εβραίων και των Ελλήνων στα αστικά κέντρα, ο αντιιουδαϊ- σμός των Ρωμαίων είχε ως επί το πλείστον πολιτικό χαρακτήρα. Γι’ αυτό και τα πειθαρχικά μέτρα των Ρωμαίων σε βάρος των Εβραίων δεν αφορούσαν τον εβραϊκό λαό στο σύνολό του, αλλά μόνο τους στασιαστές που αμφισβητούσαν με την επαναστατική τους δράση δυναμικά τη ρωμαϊκή εξουσία. Οι νομοταγείς Εβραίοι εξακολούθησαν να διατηρούν τα προνόμιά τους καθ’ όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.103

2.3.2. Το καθεστώς των Εβραίων στο ΒυζάντιοΜε την επικράτηση του χριστιανισμού και την αναγόρευσή

του σε επίσημη θρησκεία του ρωμαϊκού κράτους από τον αυτο-

102. Στο ίδιο. Βλ. επίσης L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismus, I: Von der Antike bis zu den Kreuzziigen, Verlag Georg Heintz, Worms 1977, σ. 8 και 18.

103. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 50.


κράτορα Θεοδόσιο Α' (347-395), οι ελπίδες xcov Εβραίων να αποκτήσουν κάποτε δικό τους κράτος χάθηκαν πλέον οριστικά. Αναμένοντας την άφιξη του Μεσσία ανέπτυξαν μια ιδιάζουσα εσωστρέφεια, η οποία, αντί να τους προφυλάξει από τις εξωτερικές επιθέσεις, προκαλούσε τη δυσπιστία των χριστιανών, εντείνοντας με αυτό τον τρόπο τα αντιιουδαϊκά αισθήματα. Με τον εκχριστιανισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας άρχισαν να πληθαίνουν και οι φραστικές επιθέσεις εναντίον των Εβραίοον. Σε αντίθεση με το οικουμενικό πνεύμα του Αποστόλου των Εθνών Παύλου, ο οποίος δίδασκε «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έ λ- λην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ. πάντες γαρ υμείς εις εστέ εν Χριστώ Ιησού»,104 τουτέστιν την ισότητα όλων των ανθρώπων μπροστά στο Θεό, οι Πατέρες της Εκκλησίας καλλιεργούσαν συνειδητά κλίμα εχθρότητας και μίσους κατά των Εβραίων. Ο Γρηγόριος της Νύσσης (4ος αιο5νας) αποκαλεί τους Εβραίους «θεομάχους», «συνήγορους του διαβόλου», «γεννήματα των εχιδνών», «εσκοτισμένους τη διανοί- α», «πάμφαυλους» κ.λπ., ενώ ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (344- 407), υπερθεματίζοντας, παρομοιάζει τη συναγωγή των Εβραίων με «πορνείον», «σπήλαιον ληστών και καταγώγιον θηρίων». Οι Εβραίοι, κατά την άποψή του, ζουν μόνο για την κοιλιά τους και δεν διαφέρουν στη συμπεριφορά από τα γουρούνια και τους τράγους. Το μόνο που ξέρουν να κάνουν είναι να τρώνε λαίμαργα και να μεθούν, είναι δηλαδή αδηφάγοι και μέθυσοι.105 Αν εξαιρέσει κανείς τις θρησκευτικές προκαταλήψεις

104. Αποστόλου Παύλου, “Επιστολές Προς Γαλάτας” 3.28-29 καθοός και “Προς Κολοσσαείς” 3.11-12, στο: Η Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα 1967, σ. 372 και 397.

105. Βλ. Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης, “Εκλογαί μαρτυριών προς Ιουδαίους”, στο: J, P. Migne (επιμ.), Patrologiae Grecae, Παρίσι 1863, τόμος


αυτού του είδους, η στάση της Εκκλησίας απέναντι στους Ε βραίους γενικά ήταν μάλλον μετριοπαθής. Στη βυζαντινή ιστορία δεν υπήρξαν σφαγές των Εβραίων, όπως συνέβη σε ορισμένες περιπτώσεις στη μεσαιωνική Ευρώπη. Μάλιστα, κατά τον 8ο αιο5να, και συγκεκριμένα την εποχή της εικονομαχίας, επικράτησε έντονο φιλο-εβραϊκό κλίμα, καθώς οι εικονοκλάστες, όπως άλλωστε και οι Εβραίοι, απέρριπταν την απεικόνιση του Θεού. Η μετριοπάθεια αυτή της Εκκλησίας ήταν φυσικό να επηρεάσει και τη στάση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια πως δεν υπήρξαν και περιπτώσεις έντονων αντιιουδαϊκών εκδηλώσεων, ιδιαίτερα σε περιόδους εσωτερικών και εξωτερικών κρίσεων.106 Ως γνωστόν, ο Θεοδόσιος Α', λίγο πριν το θάνατό του, διαίρεσε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε Ανατολικό (Βυζάντιο) και Δυτικό Κράτος. Έ να από τα πρώτα μέτρα του νεοσύστατου βυζαντινού κράτους σε βάρος των Εβραίων ήταν η κατάργηση του εβραϊκού Πατριαρχείου της Παλαιστίνης (425). Η πράξη αυτή έπληξε ιδιαίτερα τον ιουδαϊσμό, καθώς ο θεσμός αυτός αποτελούσε τον τελευταίο θρησκευτικό συνδετικό κρίκο μεταξύ των Εβραίων της Διασποράς μετά την ισοπέδωση του Ναού του Σολομώντα από τον αυτοκράτορα Τίτο, το 70 μ.Χ.

Ιδιαίτερα σκληρή στάση απέναντι στους Εβραίους τήρησε ο Ιουστινιανός Α' (482-565). Απαγόρευσε στους Εβραίους (Σαμαρείτες) να κληροδοτούν την περιουσία τους σε μη χριστιανούς, να κατέχουν δημόσιες θέσεις, να αποκτούν τιμητικούς τίτλους και να διατηρούν χριστιανούς υπηρέτες. Αναφέρεται, χαρακτηριστικά, στη Νεαρά 144: «Και διά τούτο θεσπίζομεν μη

46, σ. 685, και Ιωάννου του Χρυσοστόμου, “Λόγοι κατά Ιο υ δ α ίο ι”, στο:J. P. Migne (επιμ.), Patrologiae Grecae, Παρίσι 1862, τόμος 48, σ. 846,847 και 849.

106. I. Geiss, ό.π., σ. 103.


κληρονομείς αυτούς εκ διαθηκών ή τούτων χωρίς μηδέ πρεσβεία λαμβάνειν ή κατά δωρεάς τρόπον κομίζεσθαι πράγμα... μηδέ μην διαθήκης [εις] αυτούς γράφειν ή ληγάτα καταλιμπά- νειν ή δωρείσθαι, πλην ει μη ορθόδοξοι είεν και πίστει και έρ- γοις οι ταύτα κελεύομεν». Και συνεχίζει: «Σαμαρείτην δε στρα- τείεσθαι παντελώς ου συγχωρούμεν, αλλ’ ουδέ πολιτικόν μετιέ- ναι φρόντισμα, ουδέ μην συνηγορείν ή συνεδρεύειν ή τοις λο- γιωτάτοις συνίστασθαι ρήτορσιν όλως ή νέους παιδεύειν... Σαμαρείτης δε ουδείς οικέτην χριστιανόν έξει, αλλ’ άμα τω κτήσα- σθαι τούτον ευθέως εις ελευθερίαν αρπάζεσθαι».107 Στόχος του Ιουστινιανού στην προκειμένη περίπτωση ήταν, δημιουργώντας προβλήματα στους Εβραίους, να ενισχύσει την προσέλευση στην ορθόδοξη πίστη των μη χριστιανών υπηκόων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το 551, και ύστερα από εισήγηση του επισκόπου της Καισάρειας Σέργιου, ο Ιουστινιανός με άλλη Νεαρά (CXXIX) μετρίασε κάπως τα μέτρα κατά των Σαμαρειτών. Όταν όμως, τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Σαμαρείτες επαναστάτησαν (555), το βυζαντινό κράτος επιστράτευσε και πάλι την κατασταλτική πολιτική, εφαρμόζοντας τούτη τη φορά πολύ σκληρά αντίποινα σε βάρος τους.108

Το ίδιο εχθρικός έναντι των Εβραίων ήταν και ο αυτοκρά- τορας Ηράκλειος (575-641). Το 629, αφού επανακατέλαβε την Ιερουσαλήμ, επιδόθηκε στο διωγμό των Εβραίων της πόλης, με την κατηγορία ότι στους πολέμους των Βυζαντινών με τους

107. Νεαρά CXLIV (Περί Σαμαρειτών), στο: Corpus Juris Civilis, επιμ. Wilhelm Kroll, τόμος III: Novellae, W eidmann Verlag, Zurich 1972, σ. 709 και 710.

108. Στο ίδιο, σ. 648. Σχετικά με την πολιτική του Ιουστινιανού απέναντι στις θρησκευτικές μειονότητες, βλ. επίσης Ιωάννη Ε. Καραγιαννόπου- λος, Ιστορία Βυζαντινού Κ ράτους , τόμος Α ': Ιστορία πρωίμου βυζαντινής περιόδου (324-565), Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 523.


Πέρσες τάχθηκαν με το μέρος των τελευταίων. Επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη, απέλασε όλους τους Εβραίους και τους απαγόρευσε να πλησιάσουν την πόλη σε απόσταση μικρότερη των τριών χιλιομέτρων.109

Κι ενώ την εποχή των εικονομάχων η μεταχείριση των Εβραίων από τους Βυζαντινούς ήταν, όπως ήδη αναφέραμε, φιλική, με την επικράτηση της εικονολατρίας, το 843, οι Εβραίοι βρέθηκαν και πάλι στο μάτι του κυκλώνα. Πολλοί από αυτούς, για να γλιτώσουν από τα βασανιστήρια και το θάνατο, εξαναγκάστηκαν να γίνουν χριστιανοί (873-874 και 943). Η κατάσταση των Εβραίων στο Βυζάντιο επιδεινώθηκε μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δύσης (1204), τα αντιιουδαϊκά αισθήματα των οποίων ήταν, όπως θα δούμε παρακάτω, ιδιαίτερα έντονα. Οι διωγμοί των Εβραίων συνεχίστηκαν κατά καιρούς μέχρι και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το Μάιο του 1453. Έκτοτε, η θέση των Εβραίων στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς η θρησκεία των Οθωμανών, το'Ισλάμ, ήταν υπέρ της συνύπαρξης των μωαμεθανών με τους μονοθεϊστικούς λαούς της Βίβλου, γεγονός που ενίσχυσε το αίσθημα ασφάλειας των Εβραίων. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που πολλοί Εβραίοι αναζήτησαν καταφύγιο στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ αυτών και στην κατεχό- μενη Ελλάδα, όταν στα τέλη του 15ου αιώνα εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ισπανία.

Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι με τον εκχριστιανισμό των Ρώσων, που ολοκληρώθηκε το 988, η αντιεβραϊκή παράδοση των Βυζαντινών πέρασε και στη Ρωσία. Εκεί βρήκε πρόσφορο

109. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία , τόμος Α', 324-610, Αθήνα 1986, σ. 343.


έδαφος, ιδιαίτερα στην περιοχή της ηγεμονίας της Μόσχας, που αργότερα έμελλε να εξελιχθεί σε μια από τις κυριότερες κοιτίδες του ρωσικού αντισημιτισμού, με προεκτάσεις σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη.110

2.3.3. Προκαταλήψεις και διωγμοίστη μεσαιωνική ΕυρώπηΤο νομικό καθεστώς των Εβραίων στη μεσαιωνική Δύση πα-

ρέμεινε μέχρι και τις αρχές του 11ου αιώνα σχετικά σταθερό, γεγονός που ευνόησε την κοινωνική τους ενσωμάτωση. Λόγω της ενεργού συμμετοχής τους στην οικονομική ζωή, οι Εβραίοι απολάμβαναν την προστασία των ευγενών καθώς και την εκτίμηση των εύπορων πολιτών στις πόλεις όπου ζούσαν.111 Όπως μας πληροφορεί ο Φράγκος ιστορικός και επίσκοπος Gregor von Tours (538-594), οι Εβραίοι της εποχής ήταν πλήρο3ς ενσωματωμένοι στις τοπικές κοινωνίες, εξασκώντας όλα τα λίγο- πολύ γνωστά επαγγέλματα, ενώ ιδιαίτερα έντονη ήταν η παρουσία τους στο χώρο του εμπορίου. Ο ίδιος ωστόσο χρησιμοποιεί ιδιαίτερα σκληρή γλώσσα όταν αναφέρεται στους Εβραίους. Τους χαρακτηρίζει «ψεύτες απέναντι στο Θεό», «πνεύματα ισχυρογνωμοσύνης», «άπιστη φυλή» κ.λπ.,112 γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη αγοραίων προκαταλήψεων και αντιεβραϊ- κών στερεοτύπου, ιδιαίτερα στους θεολογικούς κύκλους (θεο- λογικός αντιιουδαϊσμός) της εποχής. Μάλιστα, στις αρχές του 11ου αιώνα άρχισαν να κυκλοφορούν διάφορες φήμες γύρω από τους Εβραίους, που ενέτειναν τις ήδη υφιστάμενες προκα

110. I. Geiss, ό.π., σ. 104.111. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 54.112. Αναφέρεται στο: L. Poliakov, ό.π., σ. 25.


ταλήψεις του όχλου. Έτσι, όταν ακούστηκε ότι ο «ηγεμόνας της Βαβυλώνας» Εμίρ Χακίμ, υποκινούμενος δήθεν από τους Εβραίους, κατέστρεψε το Ναό του Κυρίου στην Ιερουσαλήμ και έσφαξε χριστιανούς, μαζί και τον Πατριάρχη, οργανώθηκαν πογκρόμ εναντίον των Εβραίων στις πόλεις Ρουέν, Ορλεάνη και Αιμόζ της Γαλλίας (1010), στη Μαγεντία της Γερμανίας, καθώς και στη Ρώμη (1012), με άφθονα θύματα μεταξύ του εβραϊκού πληθυσμού. Όσοι από τους Εβραίους επέζησαν εξαναγκάστηκαν είτε να ασπαστούν το χριστιανικό δόγμα είτε να εγκα- ταλείψουν τη χώρα.113 Κύριος στόχος των επιθέσεων αυτών ήταν, καθώς φαίνεται, η ψυχολογική προετοιμασία του εδάφους για τις σταυροφορίες που επρόκειτο να ακολουθήσουν.

Η ανακοίνωση της πρώτης σταυροφορίας (1096-1099) από τον Πάπα Ουρβανό Β' (1035-1099) στη Σύνοδο του Κλερμόν- Φεράν, στις 27 Νοεμβρίου 1095, σήμανε την αρχή μιας νέας περιόδου αντιεβραϊκών εκδηλώσεων. Όσο οι σταυροφόροι, οι «εκδικητές του Θεού», προετοιμάζονταν για να απελευθερώσουν τους Άγιους Τόπους εξοντώνοντας όλους τους άπιστους και ειδικά τους Εβραίους, στους οποίους και επικεντρωνόταν το θρησκευτικό μίσος των χριστιανών, ρασοφόροι ιεροκήρυκες περιόδευαν στην ύπαιθρο φανατίζοντας τον όχλο και εξωθο5- ντας τον σε πράξεις βίας. Στις σφαγές που ακολούθησαν πολλοί Εβραίοι έχασαν τη ζωή τους, ιδιαίτερα στη Γαλλία και στις επισκοπικές πόλεις της Ρηνανίας στη Γερμανία (1095-1096). Σε χρονικό της εποχής σχετικό με την εξόντωση των Εβραίων στη Γαλλία, αναφέρονται μεταξύ άλλων και τα εξής: «Πριν οι σταυροφόροι αναχωρήσουν για τους Άγιους Τόπους, εξόντωσαν σχεδόν όλους τους Εβραίους στη Γαλατία. Επέζησαν μόνο εκείνοι που δέχτηκαν να ασπαστούν τη χριστιανική θρησκεία.

113. Στο ίδιο, σ. 32.


Θα ήταν άλλωστε άδικο, λέγανε (οι σταυροφόροι), να σεβαστούν τη ζωή των εχθρών του Χριστού στην πατρίδα τους τη στιγμή που ετοιμάζονταν να διώξουν τους άπιστους (από τους Άγιους Τόπους)».114 Πράγματι, με την κατάληψη της Ιερουσαλήμ το έτος 1099, οι σταυροφόροι λεηλάτησαν την πόλη και εξολόθρευσαν τον εβραϊκό πληθυσμό.115

Λίγα χρόνια πριν τη δεύτερη σταυροφορία (1147-1149) διαδόθηκε από τον κατώτερο κλήρο ότι οι Εβραίοι σφάζουν κάθε χρόνο παιδιά χριστιανών (παιδοκτονία) και ότι χρησιμοποιούν το αίμα τους σε ιεροτελεστίες - κ α ι συγκεκριμένα στην ετοιμασία των άζυμων κατά το εβραϊκό Πάσχα (πρόκειται για την κατηγορία του «τελετουργικού φόνου», τη γνωστή «θυσία αίματος»). Έτσι, όταν τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1144 βρέθηκε το πτώμα ενός αγοριού κοντά στο Norwich της Αγγλίας, κυκλοφόρησε η φήμη ότι οι δράστες ήταν Εβραίοι, με αποτέλεσμα ο όχλος να περιέλθει σε κατάσταση θρησκευτικού παραληρήματος και να σκοτώσει εκατοντάδες αθώους Εβραίους. Το ίδιο συνέβη τρία χρόνια αργότερα στην πόλη Wurzburg της Γερμανίας (1147), όταν κοντά στον ποταμό Μάιν εντοπίστηκε το πτώμα ενός χριστιανού, το θάνατο του οποίου οι κάτοικοι της πόλης απέδωσαν και πάλι στους Εβραίους.116

Παρόλο που ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ' (1160-1216) με Βούλα του χαρακτήρισε ασύστατες τις κατηγορίες περί «τελετουργικού φόνου», αυτό δεν άλλαξε και πολύ τη στάση των χριστιανών έναντι των Εβραίων. Έτσι, το 1348-1349, με αφορμή την πανώλη που θέρισε περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυ

114. Στο ίδιο, ο. 37.115. Στο ίδιο, σ. 36, καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 106.116. Βλ. L. Poliakov, ό.π., α. 49 κ.ε., L. Poliakov et al., ό.π., σ. 55, καθώς και

G. L. Mosse, ό.π., σ. 113.


σμού της δυτικής Ευρώπης, εντάθηκαν και πάλι οι διωγμοί, καθώς οι Εβραίοι θεωρήθηκαν, ιδιαίτερα από τους αγροτικούς πληθυσμούς, υπεύθυνοι για την επιδημία.117

Θα ήταν ωστόσο λάθος να πιστέψει κανείς ότι οι διωγμοί των Εβραίων κατά το Μεσαίωνα οφείλονταν αποκλειστικά και μόνον στο σκοταδισμό των μαζών. Αξίζει να σημειωθεί πως μετά την Δ' Σύνοδο του Λατερανού, το 1215, ολοκληρώθηκε ο κοινωνικός διαχωρισμός των Εβραίων από τους χριστιανούς. Οι Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να φέρουν ένα αναγνωριστικό σημάδι, για να ξεχωρίζουν έτσι από τους υπόλοιπους πολίτες. Κι ενώ στη Γαλλία έφεραν έναν κίτρινο κύκλο από ύφασμα (rouelle) στο μέρος της καρδιάς, στη Γερμανία και την Πολωνία φορούσαν καπέλο σε σχήμα κώνου ή στρογγυλό.118 Την πρακτική αυτή θα εφαρμόσουν αιώνες αργότερα και οι άρχοντες στην ενετοκρατούμενη Κέρκυρα. Όπως μας πληροφορεί ο Ανδρέας Μαρμοράς, «τη προτροπή του λαού διετάχθη υπό των Ενετών αρχόντων ίνα οι Εβραίοι Κερκυραίοι φέρωσι κίτρινον σήμα επί του στήθους και διαφέρωσι των Χριστιανών, τούτο δ’ επί ποινή καταβολής προστίμου τριακοσίων δουκάτων διά πάντα παραβάτην. Ο νόμος αυτός διέθετο δυσμενώς τους Ιουδαίους, το μεν ένεκα του γελοίου του σήματος, το δε διότι απέβη τούτο αφετηρία πολυτρόπων κακολογιών και ονειδισμών. Εις επίμετρον επετάχθη αυτοίς ίνα εν διαστήματι έτους εκποιήσωσι πάντα τα εν τε τη Ηπείρω και τη Νήσω ακίνητα αυτών, του νόμου απαγορεύοντος εις αυτούς ν’ αγοράζωσι κτήματα εντός της περιφερείας, ένθα εξετείνετο η Κερκυραϊκή κυριαρχία».119 Ως

117. I. Geiss, ό.π., σ. 107.118. Στο ίδιο, σ. 102 και 107, καθώς και L. Poliakov, ό.π., σ. 57 κ.ε.119. Ανδ. Μαρμορά, Ιστορία της Νήσου Κέρκυρας (ιταλική έκδοση, 1672),

Τυπογραφείον «Ο Κοραής», I. Ναχαμοΰλη, Κέρκυρα 1902, σ. 215.


γνωστόν, το κίτρινο άστρο θα γίνει το διακριτικό για τους Εβραίους στη φασιστική Γερμανία, «σήμα κατατεθέν» της ναζι- στικής βαρβαρότητας.

Σταθμό στην ιστορία του ευρωπαϊκού εβραϊσμού αποτέλε- σαν οι διωγμοί των Εβραίων στην Ισπανία. Όντας εγκαταστη- μένοι στη χώρα ήδη από τον Ιο αιώνα μ.Χ., οι Εβραίοι έζησαν επί μία και πλέον χιλιετία σχετικά ειρηνικά, τόσο με τους χριστιανούς όσο και με τους μουσουλμάνους, μετά την κατάκτηση της Ισπανίας από τους Μαυριτανούς της βόρειας Αφρικής το 711 μ.Χ. Εξαίρεση αποτελεί η σφαγή των Εβραίων της Γρανά- δας το 1066, απόρροια των αντιπαλοτήτων που ξέσπασαν στους κόλπους της μουσουλμανικής εξουσίας μετά τη διάλυση του Χαλιφάτου της Κόρδοβας (1031).120

Οι συνθήκες διαβίωσης των Εβραίων στην ιβηρική χερσόνησο άλλαξαν άρδην προς το χειρότερο στα τέλη του 14ου αιώνα. Το 1391, συγκεκριμένα, με αφορμή την πολιτική κρίση που σοβούσε εκείνη την εποχή στην Ισπανία, οι χριστιανοί της Σεβίλλης, καθοδηγούμενοι από τον κατώτερο κλήρο, επιτέθηκαν εναντίον των Εβραίων κραυγάζοντας αντιιουδαϊκά συνθήματα (θάνατος στους Εβραίους ή βάφτιση). Το κύμα βίας που ξέσπασε επεκτάθηκε και σε άλλες πόλεις της Ανδαλουσίας, της Αραγονίας, καθώς και σε ολόκληρη την περιοχή της Καστίλης, με αποτέλεσμα να αποδεκατιστεί κυριολεκτικά ο εβραϊκός πληθυσμός της Ισπανίας. Χιλιάδες Εβραίοι, για να σωθούν, ασπάστηκαν το χριστιανισμό. Έκτοτε στην Ισπανία υπήρχαν

120. Η ειρηνική συμβίωση χριστιανών, Εβραίων και μουσουλμάνων οδήγησε σε μια χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης, των γραμμάτων και της τέχνης στην Ισπανία, ιδιαίτερα κατά την περίοδο από το 10ο μέχρι και το 12ο αιώνα. Βλ. σχετικά Immanuel Geiss, ό.π., σ. 115.


δύο κατηγορίες πιστών, οι «Παλαιοχριστιανοί» και οι Εβραίοι «conversos» (Νεοχριστιανοί) ή «Μαρράνοι» (γουρούνια), όπως τους αποκαλούσε υποτιμητικά ο ισπανικός λαός, επειδή, αν και είχαν προσηλυτιστεί στο χριστιανισμό, συνέχιζαν να μην τρώνε χοιρινό κρέας.121

Έχοντας πλέον εξισωθεί νομικά με τους Παλαιοχριστια- νούς, οι Μαρράνοι βρέθηκαν το 15ο αιώνα στην πρωτοπορία τόσο της ισπανικής όσο και της πορτογαλικής κοινωνίας.122 Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς που κατείχαν δημόσια αξιώματα θα εξελιχθούν σε φανατικούς εχθρούς των Εβραίων, όπως ήταν για παράδειγμα ο Tomas de Torquemada (1420-1498), ο οποίος χρημάτισε Μέγας Ιεροεξεταστής (1483-1498) στέλνοντας στην πυρά εκατοντάδες πρώην ομοθρήσκους του.123 Η οικονομική και πολιτική δύναμη των «conversos» όμως δεν άργησε να προ- καλέσει το φθόνο των Παλαιοχριστιανών, οι οποίοι και μετήλ- θαν κάθε μέσο προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό των Μαρράνων. Προς το σκοπό αυτό ο διοικητής του Αλ- καζάρ στο Τολέδο, υποκύπτοντας στις πιέσεις των ευγενών και των ανερχόμενων αστών, εφάρμοσε πρώτος την αρχή της «καθαρότητας του αίματος» (limpieza de sangre), γνωστή και ως «Καταστατικό του Τολέδο». Σύμφωνα με την αρχή αυτή, απαγορευόταν στους Ισπανούς πολίτες να καταλαμβάνουν δημόσια αξιώματα αν είχαν, μέχρι και την τρίτη γενιά, έστω και έναν

121. Με τον καιρό η λέξη «Μαρράνοι» απέβαλε τον υβριστικό της χαρακτήρα, για να μετατραπεί σε καθαρά περιγραφική έννοια. Οι ίδιοι οι Εβραίοι αποκαλοΰσαν τους πρώην ομοθρήσκους τους «anussim» («οι εξαναγκασμένοι»). Βλ. I. Geiss, ό.π., σ. 116 κ.ε., Poliakov et al., ό.π., σ. 58, καθώς και το κεφάλαιο «Die Marranen», στο: Yir. Yovel, Spinoza. Das Abenteuer der Immanenz, Steidl Verlag, Gottingen 1994, σ. 32 κ.ε.

122. Στο ίδιο, σ. 34.123. I. Geiss, ό.π., σ. 117.


πρόγονο εβραϊκής ή μαυριτανικής καταγωγής. Αν και το «Καταστατικό του Τολέδο» αποσΰρθηκε λίγο αργότερα, καθώς δεν έγινε αποδεκτό ούτε από το Στέμμα αλλά ούτε και από τον Πάπα, το πνεύμα του διατηρήθηκε ζωντανό στην καθημερινή ζωή, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις Παλαιοχριστιανών και Μαρράνων για ένα σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα.124

Το καίριο πλήγμα κατά των Εβραίων δόθηκε από τους καθολικούς βασιλιάδες, Ισαβέλλα της Καστίλης και Φερδινάνδο της Αραγονίας. Με το διάταγμα της Αλάμπρα στις 31 Μαρτίου 1492, αμέσως μετά την πτώση της Γρανάδας, με την οποία και ολοκληρώθηκε η Reconquista (1064-1492), η απελευθέρωση της Ισπανίας από τους Μαυριτανούς-Άραβες, οι Εβραίοι βρέθηκαν και πάλι αντιμέτωποι με το γνωστό δίλημμα: να ασπαστούν το χριστιανισμό ή να εγκαταλείπουν τη χώρα. Πολλοί από αυτούς επέλεξαν τη βάφτιση ενισχύοντας έτσι τις στρατιές των «conversos», ενώ, σύμφωνα με εκτιμήσεις, ογδόντα έως εκατό χιλιάδες άτομα εγκατέλειψαν για πάντα την Ισπανία, για να αναζητήσουν καταφύγιο σε άλλες χώρες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.125 Το καλοκαίρι του 1492 δεκάδες χιλιάδες Ισπανοί Εβραίοι κατέφυγαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πολλοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας (Λάρισα, Τρίκαλα, Γιάννενα, Χαλκίδα, Ρόδος, Κρήτη κ.λπ.). Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β', που τους δέχθηκε στην οθωμανική επικράτεια, όχι μόνον διευκόλυνε την εγκατάστασή τους αλλά και τους παραχώρησε σειρά από επαγ

124. Στο ίδιο, σ. 118. καθώς και L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismus IV: Die Marranen im Schatten der Inquisition, Verlag Georg Heintz, Worms 1981, σ. 65 κ.ε.

125. I. Geiss, ό.π., o. 132.


γελματικά και άλλα προνόμια. Οι Εβραίοι, για παράδειγμα, εξαιρούνταν από ορισμένους φόρους και αγγαρείες, από την υποχρεωτική στρατολόγηση των παιδιών τους για το σώμα των γενιτσάρων κ.λπ.126

Οι χώρες ωστόσο της Ευρώπης στις οποίες εγκαταστάθηκαν οι Εβραίοι κάθε άλλο παρά φιλικές ήταν μαζί τους. Ο κοινωνικός αποκλεισμός των Εβραίων και η χωροταξική απομόνωσή τους, που εγκαινιάστηκε το 1349 με αφορμή την επιδημία της πανώλης, συνεχίστηκε. Έτσι, το 1516 ο δόγης της Βενετίας ίδρυσε την πρώτη απομονωμένη εβραϊκή συνοικία στην περιοχή «ghetto» (χυτήριο κανονιών) της πόλης, ονομασία που πέρασε στην ιστορία ως σύμβολο της καταπίεσης αλλά και της αντίστασης των Εβραίων (το γκέτο της Βαρσοβίας).127 Το παράδειγμα του δόγη της Βενετίας ακολούθησε αργότερα και ο

126. Μ. Ευθυμίου, Εβραίοι και χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου: Οι δύσκολες πλευρές μιας γόνιμης συνύπαρξης, Τροχαλία, Αθήνα 1992, Yir. Yovel, ό.π., σ. 35 κ.ε., καθώς και L. Poliakov, ό.π., σ. 98 κ.ε. Ό σον αφορά την άφιξη των Σεφαραδιτών Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, βλ. επίσης G. Veinstein, “Έ να παμπάλαιο παράδοξο φαινόμενο”, στο: Θεσσαλονίκη 1850-1918. Η «πόλη των Εβραίων» και η αφύπνιση των Βαλκανίων, μετάφραση από τα γαλλικά του Γ. Καλαμάντη, Εκάτη, Αθήνα 1994, σ. 35 κ.ε.

127. Ή δη από τις αρχές του 11ου αιώνα οι Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να ζουν ξεχωριστά, καθώς η καθολική Εκκλησία απαγόρευε τη συμβίωση χριστιανών και Εβραίων. Τα γκέτο, όπου ζοΰσαν οι Εβραίοι από τις αρχές του 16ου αιώνα και μετά, περιβάλλονταν από τείχη με πόρτες που έκλειναν τη νΰχτα, αφοΰ η έξοδος επιτρεπόταν στους Εβραίους μόνο σε ορισμένες ώρες της ημέρας. Με τη χειραφέτηση των Εβραίων, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, τα γκέτο καταργήθηκαν για να εγκαινιαστούν και πάλι από τους Ναζί στην Πολωνία, όπου, ως γνωστόν, ζοΰσε σημαντικός αριθμός Εβραίων. Βλ. Meyers Grofies Taschenlexikon, Β. I. Taschenbuchverlag, τόμος 8, Manheim / Leipzig / Wien / Zurich 1995, σ.111.


Πάπας Παύλος Δ' στη Ρώμη, τη Βασιλεύουσα του καθολικισμού, εξαναγκάζοντας τον εβραϊκό πληθυσμό να ζει σε γκέτο στις υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης. Σκληρή επίσης υπήρξε η μοίρα των Εβραίων σε ορισμένες από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, όπου η εξόντωσή τους προσέλαβε μαζικό χαρακτήρα. Την εποχή της εξέγερσης των Κοζάκα)ν (1648- 1649) υπό την ηγεσία του Bohdan Chmielnicki (1595-1657), με στόχο την απόσχιση της Ουκρανίας από την Πολωνία και την προσάρτησή της στη Ρωσία, καθώς και κατά το ρωσο-πολωνικό και το σουηδο-πολωνικό πόλεμο (1650-1654 και 1655-1660 αντιστοίχως) εξοντώθηκαν περίπου εκατό χιλιάδες Εβραίοι, θύματα της μισαλλοδοξίας των Κοζάκων, των Ρώσων και των Σουηδών, που αρνούνταν ήδη από το Μεσαίωνα να δεχθούν Εβραίους στις χώρες τους. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη γενοκτονία των Εβραίων στον ευρωπαϊκό χώρο πριν την «τελική λύση» (Endlosung) των Ναζί.128

Η αναγκαστική βάφτιση των Εβραίων στην Ισπανία από το 1391 και μετά, καθώς και οι νόμοι για την «καθαρότητα του α ίματος» σηματοδοτούν τις απαρχές του πρώιμου ευρωπαϊκού ρατσισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι διωγμοί των Εβραίων, τόσο στην Αγγλία και τη Γαλλία το 13ο και 14ο αιώνα αντίστοιχα, όσο και στην Ισπανία από τα τέλη του Μου αιώνα και μετά, συμπίπτουν λίγο-πολύ με τα πρώτα σκιρτήματα εθνικής συνείδησης των λαών της Ευρώπης. Με την έννοια αυτή οι διωγμοί και οι απελάσεις των Εβραίων θα μπορούσαν να ερμηνευτούν κατά κάποιο τρόπο, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την περί-

' πτώση της Ισπανίας, ως συνειδητές προσπάθειες πληθυσμιακής ομογενοποίησης του εθνικού χώρου. Άλλωστε, οι Εβραίοι, κα

128. I. Geiss, ό.π., σ. 133, 136, 137 κ.ε., καθώς και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 57.


θώς εκ των πραγμάτων (λόγω του αποκλεισμού τους από τα δημόσια αξιώματα κ.λπ.) ήταν εξαναγκασμένοι να επικεντρώνουν τις οικονομικές τους δραστηριότητες κυρίως στον εμπορικό και το χρηματιστικό τομέα, αποτελούσαν για τους χριστιανούς τους βασικότερους ανταγωνιστές στο κυνήγι των νέων αγορών που είχαν αρχίσει να δημιουργούνται με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου.

Σε αντίθεση με τον καθολικισμό, η Μεταρρύθμιση έδειξε, στην αρχή τουλάχιστον, κάποια συμπάθεια για τους Εβραίους, καθώς ο επικεφαλής των διαμαρτυρόμενων, Γερμανός θεολόγος Martin Luther (Μαρτίνος Λούθηρος) (1483-1546), ήλπιζε να τους προσελκύσει στο χριστιανισμό. Όταν αυτό το εγχείρημά του απέτυχε, συνέταξε το 1543, τρία χρόνια δηλαδή πριν από το θάνατό του, την περιβόητη εριστική πραγματεία Σχετικά με τους Εβραίους και τα ψέματά τους (Streitschrift), εξαπολύο- ντας μύδρους κατά των Εβραίων. Για το Λούθηρο οι Εβραίοι ήταν ο πιο ύπουλος, ο πιο επικίνδυνος εχθρός (φαρμακερά φίδια) της χριστιανοσύνης. Γι’ αυτό έκανε έκκληση στους πιστούς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στις σχέσεις τους με τους Εβραίους, με τη «σπορά του Διαβόλου», όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούσε.129 Ή ταν της άποψης ότι οι Εβραίοι θα έπρε- πε να εκδιωχθούν από τη Γερμανία, οι συναγωγές και τα σχολεία τους να πυρποληθούν και τα σπίτια τους να καταστρα- φούν.130 Η πολεμική αυτή του Λουθήρου αποτέλεσε αργότερα ένα από τα θεωρητικά όπλα των Ναζί στην εκστρατεία δυσφή-

129. L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismus II: Das Zeitalter der Verteu- felung und des Ghettos, Verlag Georg Heintz, Worms 1978, σ. 119 και124, καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 135.

130. W. Linden (επιμ.), Luthers Kampfschriften gegen das Judentum, Berlin 1936, passim.


μησης που εξαπέλυσαν εναντίον των Εβραίων, πριν τελικά τους εξοντώσουν.131

Τέλος, οι οπαδοί του Γάλλου θρησκευτικού μεταρρυθμιστή Jean Calvin (1509-1564 ), η αίρεση των καλβινιστών, καθώς και τα μέλη άλλων συγγενών θρησκευτικών ομάδων δεν ακολούθησαν τη λογική του θρησκευτικού αντιιουδαΐσμού, καθώς π ίστευαν, όπως άλλωστε και οι Εβραίοι, ότι αποτελούν τους «εκλεκτούς» του Θεού, γ ι’ αυτό και οι σχέσεις τους με την Παλαιό Διαθήκη και συνακόλουθα με τους Εβραίους ήταν σχετικά φιλικές. Θετικά στις σχέσεις καλβινιστών και Εβραίων επέ- δρασε επίσης το γεγονός ότι ο καλβινισμός ανακηρύχθηκε στην Ολλανδία επίσημη θρησκεία του κράτους. Η ολλανδική Εκκλησία ήταν η πρώτη που εισήγαγε, το 1615, την αρχή της ανεξιθρησκίας, γεγονός που ωφέλησε ιδιαίτερα τους Σεφαραδίτες Εβραίους οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στη χώρα μετά το διωγμό τους από την Ισπανία.132

Όπως στην Αρχαιότητα, έτσι και στο Μεσαίωνα ο αντιιου- δαϊσμός συνοδεύτηκε από την κατασκευή αντιεβραϊκών στερεοτύπων, τα οποία επέζησαν μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας. Για τον αμόρφωτο χριστιανικό πληθυσμό, ο Εβραίος ήταν η προσωποποίηση του «κακού», του Σατανά. Η δαιμονοποίηση των Εβραίων βρήκε την ιστορική της έκφραση στον αιώνια «πε- ριπλανώμενο Ιουδαίο», το γνωστό «Ashaverus».133 Ο μύθος του

131. Ε. I. Ehrlich, “Luther und die Juden”, στο: H. A. Strauss / N. Kampe (επιμ.), Antisemitismus. Von der Judenfeindschaft zum Holocaust, Bonn 1985, σ. 47-65, καθώς και K. Depperm ann, “Judenhass und Juden- freundlichkeit im fruhen Protestantism us”, στο: B. Martin / E. Schulin (επιμ.), Die Juden als Minderheit in der Geschichte, Munchen 1981, σ. 110 κ.ε.

132. I. Geiss, ό.π., σ. 135 κ.ε.133. Σύμφωνα με το μΰθο, ο Ashaverus ήταν ένας Εβραίος που όχι μόνο αρ-


«περιπλανώμενου Ιουδαίου» περιγράφει στην ουσία τη δυσχερή κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει οι Εβραίοι της Ευρώπης προς το τέλος του Μεσαίωνα. Αν εξαιρέσει κανείς τους λίγους Εβραίους χρηματιστές στο αυλικό κυρίους περιβάλλον των ηγεμόνων της εποχής, ο εβραϊκός λαός της Διασποράς στη συντριπτική του πλειονότητα είχε πλέον γκετοποιηθεί και ζοΰσε κάτω από άθλιες συνθήκες στις υποβαθμισμένες περιοχές των ευρωπαϊκών πόλεων. Με τη Γαλλική Επανάσταση (1789) άνοιξε τελικά ο δρόμος για την κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων, που αποτελεί, κατά την άποψή μας, ένα από τα βασικότερα αίτια εμφάνισης του αντισημιτισμού στο βαθμό που οι Εβραίοι, και ειδικότερα οι εύποροι Εβραίοι, όντας σε μεγάλο βαθμό ενσωματωμένοι στο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα, αντιμετωπίζονται από τις τοπικές κοινωνίες ως επικίνδυνοι ανταγωνιστές. Με άλλα λόγια, το πέρασμα από το θρησκευτικό αντιιουδαϊσμό στον αντισημιτισμό προϋποθέτει ιστορικά την κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων.

2.4. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΜΑΥΡΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

ύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, στην Αρχαιότητα οι κοινωνικές προκαταλήψεις σε βάρος των μαύρων ήταν άγνωστες,

νήθηκε να παρηγορήσει αλλά και περιέπαιζε το Χριστό καθώς αυτός ανέβαινε το δρόμο προς το Γολγοθά σέρνοντας το σταυρό του μαρτυρίου. Ο Χριστός τον καταράστηκε, δήθεν, να ζει μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, περιπλανώμενος αιώνια από τόπο σε τόπο. Βλ. G. L. Mosse, ό.π., σ. 114 κ.ε., καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 144.


στο βαθμό βέβαια που αυτοί δεν ανήκαν στην κατηγορία των δούλων.134 Έτσι, στην αρχαία Αίγυπτο μαύροι από τη γειτονική χώρα τοον Νουβίων (το σημερινό Σουδάν) και ανοιχτόχρωμοι αυτόχθονες ζούσαν αρμονικά μεταξύ τους για δύο και πλέον χιλιάδες χρόνια, κτίζοντας από κοινού έναν από τους πιο μεγάλους πολιτισμούς στη λεκάνη της Μεσογείου. Οι μαύροι φημίζονταν για τις πολεμικές τους αρετές, γ ι’ αυτό και πολλοί από αυτούς υπηρετούσαν ως εθελοντές στις τάξεις του αιγυπτιακού στρατού. Μετά τη λήξη της θητείας τους, το αιγυπτιακό κράτος τούς αποζημίωνε για τις υπηρεσίες τους και τους έδινε τη δυνατότητα να εγκατασταθούν ως αγρότες στις διάφορες περιοχές της χώρας. Οι ντόπιοι τούς εκτιμούσαν ιδιαίτερα και η κοινωνική τους θέση ήταν παρόμοια με αυτή των απομάχων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.135 Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς έφθα- σαν μέχρι και τα ύπατα αξιώματα, όπως αποδεικνύει η περίπτωση του νουβιανής καταγωγής βασιλιά Amenhamet Α', ιδρυτή της XII Δυναστείας (1991-1785 π.Χ.).136

Η εμπειρία της Αιγύπτου δεν άφησε ανεπηρέαστη την εικόνα των μαύρων στην ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα. «Η κοινωνική συναναστροφή —γράφει ο Snowden— δεν δημιούργησε στους Έλληνες και στους Ρωμαίους φυλετικές προκαταλήψεις, όπως αργότερα στις δυτικές κοινωνίες. Έλληνες και Ρωμαίοι δεν ανέπτυξαν θεωρίες σχετικά με την υπεροχή της λευκής φυ

134. Βλ. ενδεικτικά τις εργασίες του F. Μ. Snowden, Blacks in Antiquity. Ethiopians in the Greek-Roman Experience, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1970 και Before Color Prejudice: The Ancient View o f Blacks, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1983, καθώς και του D. B. Davis, Slavery and Human Progress, Oxford University Press, New York 1984, και I. Geiss, ό.π., σ. 81 κ.ε.

135. Στο ίδιο, σ. 82.136. Στο ίδιο, σ. 81.


λής».137 Τόσο για τους αρχαίους Έλληνες όσο και για τους Ρωμαίους οι φαινοτυπικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι βιολογικά προσδιορισμένες, αλλά οφείλονται στην επίδραση των κλιματικών συνθηκών. Για τους μαύρους συγκεκριμένα πίστευαν ότι οφείλουν το χρώμα τους καθώς και την ιδιόμορφη κατασκευή των μαλλιών τους στην επίδραση του ήλιου.138

Αν και στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων το μαύρο χρώμα ήταν συνυφασμένο με το βασίλειο των νεκρών, δηλαδή με το θάνατο, το γεγονός αυτό δεν επηρέασε τη στάση τους απέναντι στους μαύρους. Αντίθετα, οι «Αιθίοπες», όπως συνήθως αποκαλούν τους μαύρους οι Έλληνες, θεωρούνταν άνθρωποι με αναπτυγμένο ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι «Αιθίοπες» εμφανίζονται ήδη από την εποχή των ομηρικών επών. Στην Ιλιάόα ο Όμηρος τους αναφέρει ως συμμάχους των Τρώων, εξίσου ικανούς στην τέχνη του πολέμου μ’ αυτούς. Έντονη επίσης ήταν και η καλλιτεχνική παρουσία των μαύρων, όπως προκύπτει από τις επιδράσεις που δέχθηκε τόσο η λεγόμενη «αλεξανδρινή» όσο αργότερα και η εκκλησιαστική μουσική από τους ρυθμούς της μαύρης Αφρικής.139

Τη συνήθεια των Αιγυπτίων να χρησιμοποιούν μαύρους ως εθελοντές στο στράτευμα, και μάλιστα με την ιδιότητα του τοξότη, ακολούθησαν και οι Ρωμαίοι. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή περίπτωση κοινωνικής καταξίωσης είναι αυτή του Σεπτίμιου Σε- βήρου (146-211), ο οποίος, αν και μαύρος, κατόρθωσε να γίνει

137. F. Μ. Snowden, Blacks in Antiquity..., σ. 182 κ.ε.138. Η. C. Baldry, ό.π., σ. 50, F. Μ. Snowden, Blacks in Antiquity..., σ. 172

κ.ε., καθώς και του ίδιου, Before Color Prejudice..., σ. 85 κ.ε.139. I. Geiss, ό.π., σ. 83 κ.ε.


Ρωμαίος αυτοκράτορας (193-211). Όπως πολύ σωστά έχει επι- σημανθεί, οι Ρωμαίοι, προκειμένου να σταθεροποιήσουν την εξουσία τους, προωθούσαν συστηματικά την ενσωμάτωση των τοπικών αριστοκρατιών στην άρχουσα τάξη της Αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από τα φαινοτυπικά τους γνωρίσματα.140 Η πρακτική αυτή μας είναι άλλωστε γνωστή από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Όπως στην Αρχαιότητα, έτσι και στο χριστιανικό Μεσαίωνα δεν υπήρξαν κοινωνικές προκαταλήψεις σε βάρος των μαύρων. Άλλωστε οι επαφές και συνακόλουθα οι γνώσεις των ανθρώπων της εποχής για τους μαύρους ήταν πράγματι πολύ περιορισμένες. Την έλλειψη κοινωνικών προκαταλήψεων επιβεβαιώνει, μεταξύ άλλων, και το γεγονός ότι στους πίνακες που απεικονίζουν την «Προσκύνηση των Μάγων» κατά τον όψιμο Μεσαίωνα ένας από αυτούς, και συγκεκριμένα ο Μπαλθαζάρ, είναι μαύρος, και το ίδιο ισχύει άλλωστε μέχρι και τις μέρες μας. Ακόμη, πολλοί περιπλανώμενοι ραψωδοί του Μεσαίωνα, οι γνωστοί τροβαδούροι, ήταν συνήθως Σαρακηνοί και άρα μαύροι. Το ίδιο ισχύει και για ορισμένους ήρωες των λογοτεχνικών έργων του Μεσαίωνα. Για παράδειγμα, στο έπος Πάρ- σιφαλ του Γερμανού ποιητή Wolfram von Eschenbach, ο Φάιρε- φις, ο ετεροθαλής αδελφός του Πάρσιφαλ, είναι μαύρος, καθότι η μητέρα του καταγόταν από την Ανατολή, όπου και τη γνώρισε ο ιππότης πατέρας τους ως σταυροφόρος. Χριστιανός ο ένας και ειδωλολάτρης ο άλλος συγκρούονται μέχρι θανάτου. Αλλά το μίσος του ενός για τον άλλο εξαφανίζεται ως διά μαγείας όταν διαπιστώνουν την κοινή τους καταγωγή, γεγονός που καταδεικνύει περίτρανα ότι η κοινωνική ταυτότητα των ανθρώπων κατά το Μεσαίωνα στηρίζεται σε ταξικά (κοινωνικά)

140. A. Callinicos, ό.π., σ. 9.


και όχι σε θρησκευτικά ή φυλετικά κριτήρια.141 Έτσι, η άποψη ότι στη μεσαιωνική Ευρώπη το άσπρο χρώμα ήταν θετικά και το μαΰρο αρνητικά φορτισμένο δεν ισχύει.142

Αρνητική υπήρξε η εικόνα των μαύρων στον αραβικό κόσμο. Αν και με βάση το ισλαμικό θρησκευτικό δόγμα όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ενώπιον του Θεού, οι προκαταλήψεις σε βάρος των μαύρων στις αραβο-ισλαμικές κοινωνίες υπήρξαν έντονες, ιδιαίτερα σε σχέση με τους «άπιστους» μαύρους, τους «κάφιρ», που είχαν την ατυχία να περιέλθουν στην κατάσταση του δούλου (αραβικά «αμπντ»).143 Το μαύρο χρώμα του δέρματος άρχισε λοιπόν να λειτουργεί ως δείγμα κατωτερότητας από τη στιγμή που οι Άραβες το συνέδεσαν στη συνείδησή τους με την ιδιότητα του μαύρου δούλου. Οι Άραβες, όπως άλλωστε και οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, εισήγαγαν, από τα μέσα του 7ου αιώνα περίπου, συστηματικά μαύρους από την ανατολική Αφρική, για να τους χρησιμοποιήσουν ως δούλους. Ιδιαίτερα έντονη ήταν η παρουσία μαύρων δούλων στις φυτείες ζαχαροκάλαμου της Μεσοποταμίας μετά την κατάχτησή της από τους μουσουλμάνους Άραβες το 636 μ.Χ.144

141. W. Ruf, “Okonomie und Rassismus”, στο: Theorien iiber den Rassismus, Argument-Sonderband AS 164, Argument Verlag, Hamburg 1989, σ. 66 κ.ε.

142. K. G. Hunder, “Othello and Colour Prejudice”, στο: Proceedings o f the British Academy, 53 (1967), σ. 139-163.

143. I. Geiss, ό.π., σ. 84 κ.ε.144. B. Lewis, Race and Colour in Islam, Harper Torchbooks, New York

1971.

Κ εφ άλα ιο 3

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

3.1. Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΦΥΑΕΤΙΚΗΣ ΙΔΕΑΣ

πως ήδη αναφέραμε στην αρχή αυτής της εργασίας, οι ιστορικές καταβολές της φυλετικής ιδέας θα πρέπει να αναζη- τηθούν στην εποχή της ανακάλυψης του Νέου Κόσμου. Όταν οι Ισπανοί κατακτητές (conquistadores) ήλθαν σε επαφή με άγνωστους μέχρι τότε λαούς, βρέθηκαν ευθύς εξαρχής αντιμέτωποι με το ερώτημα αν και κατά πόσο οι Ινδιάνοι (indios), όπως αποκαλούσαν τους ιθαγενείς, ανήκουν στο γένος των ανθρώπων, αν έλκουν δηλαδή, όπως και οι ίδιοι, την καταγωγή τους από τον Αδάμ.145 Το ζήτημα αυτό απασχόλησε ιδιαίτερα την

145. Με αφορμή την περίπτωση των Ινδιάνων διατυπώθηκαν το 17ο αιώνα δυο διαφορετικές θεωρίες σχετικά με την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Σύμφωνα με τη θεωρία της «μονογένεσης» («μονογενετισμός») που αντλεί τα επιχειρήματά της από την Παλαιά Διαθήκη, όλοι οι άνθρωποι κατάγονται από τον Αδάμ και άρα δεν διαφέρουν μεταξύ τους. Η θεωρία της «πολυγένεσης» («πολυγενετισμός»), αντίθετα, αρνείται την κοινή καταγωγή των ανθρώπων. Υποστηρίζει ότι μόνο οι λευκοί είναι απόγονοι του Αδάμ, ενώ όλες οι άλλες «φυλές» ανήκουν στους λεγάμενους Προ-Αδαμίτες και οφείλουν την ύπαρξή τους σε παράγοντες που δεν έχουν καμιά σχέση με την ιστορία της Γένεσης που αναφέρεται στη Βίβλο. Για τους μαύρους, συγκεκριμένα, οι οπαδοί της «πολυγένεσης» πίστευαν πως συγγενεύουν περισσότερο με τους πιθήκους παρά με τους ανθρώπους. Η θεωρία της «πολυγένεσης» αποτέλεσε τη βάση


καθολική Εκκλησία, αφοΰ η ανακάλυψη νέων ανθρώπινων ομάδων στη γη επέβαλε την επανεξέταση της Παλαιός Διαθήκης, και ειδικότερα των βιβλίων της Γένεσης, το κΰρος της οποίας είχε τρωθεί σημαντικά.

Παρότι ο Πάπας Παύλος Γ' το 1537 αναγνώρισε με ειδική Βούλα (Bulle Sublimis Deus) ότι οι Ινδιάνοι είναι «πραγματικοί άνθρωποι» (veri homines), οι αντιπαραθέσεις στους κόλπους της ισπανικής Εκκλησίας συνεχίστηκαν.146 Έτσι, σε δημόσια διαμάχη επώνυμων κληρικών, που έλαβε χώρα το 1551 στο Βαλαδολίντ της Καστίλης ενώπιον του βασιλιά της Ισπανίας Καρόλου Ε', διατυπώθηκαν δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Οι ουμανιστές, με επικεφαλής τον επίσκοπο Juan Gines Sepulveda (1490-1573), επικαλούμενοι τον Αριστοτέλη ισχυρίζονταν ότι οι ιθαγενείς είναι εκ φύσεως δούλοι και επομένως οι ισπανικές αρχές έπρεπε να τους μεταχειριστούν ανάλογα.147 Ενά

πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ανθρωπολογία του 18ου αιώνα, για να προχωρήσει, όπως θα δοΰμε στη συνέχεια, στη φυλετική κατηγοριοποί- ηση του ανθρώπινου γένους, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για την εμφάνιση του σύγχρονου ευρωαμερικανικοΰ ρατσισμού. Κύριος εκπρόσωπος της «πολυγένεσης» είναι ο Γάλλος Isaac de la Peyrere (1596- 1676). Η ίδια η θεωρία ωστόσο ότι οι άνθρωποι δεν έχουν όλοι την ίδια καταγωγή είναι πολύ παλαιότερη. Διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 10ο αιώνα από τον Άραβα ιστορικό Al-Masudi. Κι ενώ φαινόταν πως είχε ξεχαστεί, το 14ο αιώνα επανήλθε και πάλι στο προσκήνιο, τούτη τη φορά από τον Ισπανό μοναχό Thomas Scotus. Παρόμοιες απόψεις υποστήριξε αργότερα και ο Ιταλός αιρετικός Giannino di Solcia, ο οποίος και αντιμετώπισε την οργή της καθολικής Εκκλησίας. Βλ. σχετικά L. Poliakov et al., ό.π., σ. 71 κ.ε., του ίδιου, Der arische Mythos..., σ. 153 κ.ε., καθώς και G. L. Mosse, ό.π., σ. 56 κ.ε.

146. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 66.147. Ο. Η. Green, “A note on Spanish Humanism. Sepulveda and his transla

tion of the politics”, στο: Hispanic Review 8, 1940, σ. 339, καθώς και I. Geiss, ό.π., σ. 145.

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 95

ντια στην άποψη αυτή τάχθηκε ο δομινικανός ιεραπόστολος Bartholomeo de Las Casas (1474-1566). Αντικρούοντας τα επιχειρήματα των ουμανιστών, ο Las Casas επέμεινε στη φυσική ενότητα του ανθρώπινου γένους και στην αρχή της ισότητας των ανθρώπων, και με την έννοια αυτή θεωρούσε τους Ινδιάνους, όπως και όλους τους άλλους λαούς, πλάσματα του Θεού.148

Σε έκθεσή του προς τον πρίγκιπα Φίλιππο, τον μετέπειτα βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β', ο Las Casas, θέλοντας να τονίσει τον ιδιαίτερα πράο χαρακτήρα των ιθαγενών, τους απο- καλεί «αγαθά πρόβατα», απαλλαγμένα και από αυτό ακόμη το προπατορικό αμάρτημα.149 Σχολιάζοντας μάλιστα τον πρωτογο

148. Στο ίδιο, καθώς και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 68.149. Γράφει λοιπόν ο Las Casas: «Όλους αυτοΰς τους κάθε είδους απειρά

ριθμους λαοΰς ο Θεός τους έχει πλάσει εξαιρετικά απλούς, χωρίς κακίες και δολιότητες, είναι πολΰ υπάκουοι και πολύ πιστοί στους φυσικούς τους αφέντες και στους χριστιανούς που υπηρετούν. Είναι οι πιο υπομονετικοί, οι πιο ειρηνόφιλοι και ήσυχοι μέσα σε όλον τον κόσμο. Αθόρυβα, χο^ρίς μνησικακία, ούτε βιαιότητα, ούτε μαλώματα, χωρίς εμπάθεια, χωρίς μίσος, χωρίς την επιθυμία της εκδίκησης. Και ακόμα είναι άνθρωποι με διάπλαση επισφαλή, λεπτή και εύθραυστη, δύσκολα προσαρμόζονται στις εργασίες και πεθαίνουν πολύ εύκολα από οποια- δήποτε ασθένεια». Βαρθολομαίος Ντε Αας Κάζας, Η καταστροφή των Ινδιάνων: Σύντομη ανασκόπηση της καταστροφής των Ινδιών 1552, ει- σαγωγή-μετάφραση Πηνελόπης Μαξίμου, Στοχαστής, Αθήνα 1994, σ. 21. Βλέποντας τους Ινδιάνους να πεθαίνουν μαζικά στις φυτείες και τα μεταλλεία των «encomendias» (οι «encomendias» ήταν τεράστιες εκτάσεις γης που κάποτε ανήκαν στους Ινδιάνους και είχαν εκχωρηθεί από το Στέμμα στους Ισπανούς κατακτητές), καθώς λόγω της σωματικής τους διάπλασης δεν άντεχαν στις δύσκολες συνθήκες εργασίας, ο Las Casas πρότεινε την αντικατάστασή τους με μαύρους από την τροπική Αφρική. Αν και τα κίνητρά του ήταν άκρως ουμανιστικά, με την πρότασή του αυτή συνέβαλε άθελά του στην ηθική νομιμοποίηση του υπερ-


νισμό των ιθαγενών που επικαλούνταν συνήθως οι Ισπανοί προκειμένου να αποδείξουν ότι οι Ινδιάνοι είναι βάρβαροι, ο Las Casas επισήμανε ότι κανείς δεν γεννιέται πολιτισμένος. Ε ίμαστε σε θέση να δημιουργούμε πολιτισμό, τόνιζε, γιατί πριν από μας υπήρξαν άλλοι πιο πολιτισμένοι λαοί, οι οποίοι και μας άνοιξαν το δρόμο. «Οι άγριοι λαοί αυτής της γης —γράφ ε ι - μοιάζουν με τη χέρσα γη. Αν και στο χώμα της φυτρώνουν παντός είδους αγριόχορτα, διαθέτει πάντως όλα τα απαραίτητα στοιχεία ώστε, αν καλλιεργηθεί σωστά, να αποδώσει πλούσιους καρπούς».150

Με την επικράτηση στους κόλπους της Εκκλησίας της άποψης ότι οι Ινδιάνοι ανήκουν στο ανθρώπινο γένος, άλλαξε και η στάση των Ισπανών κατακτητών απέναντι τους. Για να αντι- μετοοπίσουν την υφιστάμενη έλλειψη εργατικών χεριών αλλά και για να λύσουν μακροπρόθεσμα το δημογραφικό πρόβλημα στις αποικίες, οι ισπανικές αρχές επέτρεψαν τους γάμους με

πόντιου δουλεμπορίου που έμελλε στη συνέχεια να προσλάβει τεράστιες διαστάσεις. Σύμφωνα με νεότερα στοιχεία, ο αριθμός των μαύρων που μεταφέρθηκαν ως δούλοι στις χώρες του Νέου Κόσμου κατά την περίοδο 1505-1888 ανέρχεται σε δώδεκα περίπου εκατομμύρια. Βλ. σχετικά I. Geiss, ό.π., σ. 124, και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 67. Αποκαλυπτικός όσον αφορά τη συμπεριφορά των Ευροοπαίων αποικιοκρατών είναι και ο Αγγλος ιστορικός William Howitt. Καταγγέλλοντας την υποκρισία των χριστιανών της εποχής του, ο Howitt, στρατευμένος χριστιανός και ο ίδιος, αναφέρει ότι «οι βαρβαρότητες και οι ανείπωτες φρικαλεότητες που διέπραξαν οι λεγόμενες χριστιανικές φυλές σε όλες τις περιοχές του κόσμου κι ενάντια σε κάθε λαό που μπόρεσαν να υποδουλώσουν δεν έχουν το όμοιό τους σε καμιά εποχή της παγκόσμιας ιστορίας και σε καμιά φυλή, όσο άγρια κι αμόρφωτη, όσο ανελέητη και ξετσίπωτη και αν είναι». W. Howitt, Colonization and Christianity. A popular History o f the Treatment o f the Natives by the Europeans in all their Colonies, London 1883, σ. 9.

150. Στο ίδιο, σ. 69.


ταξύ Ισπανών χαι ιθαγενών. Συνέπεια της πραχτιχής των μεικτών γάμων ήταν η δημιουργία μιας «φυλετικο-καστικής κοινωνίας», στην κορυφή της οποίας βρίσκονταν, εκτός από τους εκπροσώπους του Στέμματος, οι «Κρεολοί», όπως αποκαλοΰνται οι κατευθείαν απόγονοι των conquistadores, ενώ ακολουθούσαν οι εύποροι λευκοί, οι ιθαγενείς και τέλος οι μαύροι. Σε ό,τι αφορά τους μιγάδες ειδικότερα, η θέση τους στα πλαίσια της φυλετικο-καστικής κοινωνίας εξαρτιόταν κυρίως από το αν ήταν ελεύθεροι ή δούλοι, καθώς και από το ποσοστό «λευκού» αίματος που κυλούσε στις φλέβες τους, δηλαδή από τη λευκότητα του δέρματός τους. Ό σο πιο κοντά στο λευκό ήταν το χρώμα τους, τόσο πιο ψηλά ήταν η θέση τους στην κοινωνική πυραμίδα.151

Λόγω της ανάμειξης των πληθυσμών, και για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους, οι Ισπανοί εισήγαγαν και στις χώρες του Νέου Κόσμου την ήδη γνωστή από το 14ο αιώνα αρχή της «καθαρότητας του αίματος» (limpieza de sangre). Έτσι, πρόσβαση στα δημόσια αξιώματα είχαν μόνον οι «καθαρόαιμοι» Ισπανοί, ενώ αποκλείονταν παντελώς οι ιθαγενείς και οι μιγάδες. Σε αντίθεση με τους εκπροσώπους του Στέμματος, που ήταν σχετικά μετριοπαθείς για πολιτικούς κυρίως λόγους, οι Κρεολοί, που αποτελούσαν άλλωστε και την κυρίαρχη οικονομική κάστα, επέδειξαν ιδιαίτερα σκληρή συμπεριφορά απέναντι στον ντόπιο πληθυσμό. Ως κατευθείαν απόγονοι των conquistadores, καλλιέργησαν έντονα το αίσθημα της κοινωνικής υπεροχής απέναντι στους ιθαγενείς. Και για να δώσουν ακόμη μεγαλύτερη

151. Με την πάροδο του χρόνου η ισπανική γλώσσα θα «εμπλουτιστεί» με νέες λέξεις όπως «νέγρος» (1516), «μιγάς» (1615) κ.λπ., λέξεις που υποδηλώνουν τη φυλετική ιεράρχηση των ανθρώπων με βάση το βαθμό επιμειξίας. Βλ. σχετικά L. Poliakov et al., ό.π., σ. 75.


έμφαση στην «ανωτερότητα» τους, συνήθιζαν να απονέμουν αφειδώς τίτλους ευγενείας τόσο στους εαυτοΰς τους όσο χαι στους Ισπανούς πολίτες που αποφάσιζαν να εγχατασταθοΰν μόνιμα στις αποιχίες. Κατεξοχήν ρατσιστική ήταν η συμπεριφορά των εξαθλιωμένων οιχονομιχά χαι κοινωνικά λευχών εποίχων, αφοΰ το μόνο για το οποίο ξεχώριζαν από τους ερυθρόδερμους, τους μιγάδες χαι τους νέγρους ήταν το χρώμα τους.152

Με την αποδυνάμωση της Ισπανίας στις αρχές του 17ου αιώνα το χέντρο βάρους της φυλετιχής ιδέας θα μετατοπιστεί προς τα βόρεια, χαι συγχεχριμένα προς τις αγγλιχές χαι γαλλικές αποιχίες της Καραϊβιχής (Μπαρμπάντος, Μαρτινίκα, Γουαδελούπη, Ιαμαϊχή χαι Άγιος Δομίνικος) χαι της βορειοαμερι- χανιχής ηπείρου (Βιρτζίνια, Πλίμουθ, Μασαχουσέτη, Κονέχτι- χατ, Ροντ-Άιλαντ κ.λπ.), όπου χαι θα χρησιμοποιηθεί συστηματικά ως ιδεολογικό εργαλείο νομιμοποίησης της δουλείας. Για τη ρύθμιση του δουλεμπορίου αλλά και των σχέσεων μεταξύ μαύρων και λευκών, μια και η εργατική δύναμη των μαύρων που μεταφέρονταν κατά χιλιάδες από τις χώρες της τροπικής Αφρικής αποτελούσε τη βάση του οικονομικού συστήματος των αποικιών, οι Γάλλοι αποικιοκράτες εισήγαγαν τον περίφημο «Code Noir» (1685), το «Μαύρο Κώδικα». Τις βασικές αρχές του γαλλικού κώδικα υιοθέτησαν τρία χρόνια αργότερα και οι Άγγλοι στο δικό τους «Slave-Code» (1688), τον «Κώδικα της Δουλείας», τον οποίο εφάρμοσαν αρχικά στα νησιά Μπαρμπάντος και στη συνέχεια στις κτήσεις τους στις νότιες περιοχές της βόρειας Αμερικής, οι οποίες και θα αποτελέσουν, μετά τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας το 1776, τον πυρήνα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Οι νότιες πολιτείες της Αμερικής έμελλε να εξελιχθούν, μετά την κατάργηση της δουλείας από

152. I. Geiss, ό.π., σ. 112 και 125.


τον Abraham Lincoln (1809-1865) το 1862, σε επίκεντρο πρώτα του αντινεγρισμού χαι αργότερα των φυλετιχών διακρίσεων.153

Αν χαι εχ πρώτης όψεως η φυλετιχή ιδέα φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, η επικράτησή της οφείλεται κατά κΰριο λόγο σε οικονομικής φύσης παράγοντες, καθότι είναι άρρηκτα δεμένη με την εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου των χωρών του Νέου Κόσμου καθώς και της εργατικής δύναμης πρώτα των ιθαγενών και αργότερα των μαύρων που εισάγονται πλέον μαζικά από την τροπική Αφρική. Το γεγονός αυτό επισημαίνουν άλλωστε όλοι σχεδόν οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν άμεσα ή έμμεσα με την αποικιοκρατία και το πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων.

Αναφερόμενος στην «προέλευση του δικαιώματος της δουλείας» στο έργο του Το πνεύμα των Νόμων (L’esprit des Lois, 1748), ο Montesquieu γράφει χαρακτηριστικά: «Αν έπρεπε να στηρίξω το δικαίωμα να κάνουμε δούλους τους Νέγρους, ιδού τι θα έλεγα: οι λαοί της Ευρώπης, αφού εξόντωσαν τους λαούς της Αμερικής, έπρεπε να υποδουλώσουν τους λαούς της Αφρικής, για να τους χρησιμοποιήσουν στο ξεχέρσωμα της γης. Η ζάχαρη θα ήταν πολύ ακριβή αν δεν καλλιεργούσαν το ζαχαροκάλαμο οι δούλοι».154

Η έλλειψη κατάλληλου εργατικού δυναμικού στις αποικίες, αναφέρει ο Β. J. Fields, αντιμετωπίστηκε από τους Άγγλους αποικιοκράτες, από το 1680 και μετά, με την εισαγωγή σημαντικού αριθμού δούλων από την Αφρική, τους οποίους και χρησιμοποίησαν για την κάλυψη των αναγκών σε εργατικά χέρια στις φυτείες ζαχαροκάλαμου και καπνού, αποφεύγοντας έτσι

153. Στο ίδιο, σ. 128.154. Montesquieu, Το πνεύμα των νόμων, τόμος Α', μετάφραση Κωστή Πα-

παγιώργη και Παναγιώτη Κονδΰλη, Γνώση, Αθήνα 1994, σ. 409.


τη στρατολόγηση Άγγλων υπηρετών, οι οποίοι, καθώς θα τους είχαν στερήσει αναγκαστικά τα δικαιώματα του πολίτη, θα αντιδροΰσαν αργά ή γρήγορα δυναμικά.155

Αναπτύσσοντας στο Κεφάλαιο (Das Kapital) τις απόψεις του για το ρόλο της αποικιοκρατίας στην ανάπτυξη του πρώιμου καπιταλισμού, ο Karl Marx αναφέρει: «Η ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική, η εξόντωση, το σκλάβωμα και το καταχώνιασμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάκτησης και της λεηλασίας των Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή κυνηγιού μαύρων για το δουλεμπόριο χαρακτηρίζουν τη χαραυγή της εποχής της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Αυτές οι “Ειδυλλιακές” διαδικασίες αποτελούν κύρια στοιχεία της πρωταρχικής συσσώρευσης».1̂6

Ο Alex Callinicos, αναφερόμενος στις απαρχές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, παρατηρεί: «Ο ρατσισμός, όπως τον ξέρουμε σήμερα, αναπτύχθηκε σε μια κρίσιμη περίοδο της επέκτασης του καπιταλισμού, στη φάση της μετατροπής του σε κυρίαρχο τρόπο παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα. Συνδέεται με τη δημιουργία, το 17ο και 18ο αιώνα, των φυτειών στις αποικίες του Νέου Κόσμου και με τη μαζική χρησιμοποίηση δούλων από την Αφρική για την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, όπως ο καπνός και η ζάχαρη, και πρώτων υλών για τη βιομηχανία, όπως το βαμβάκι, με στόχο την παγκόσμια αγορά».157

Μελετώντας την ιστορία των μαύρων στη Μεγάλη Βρετανία,

155. Β. J. Fields, “Slavery, Race and Ideology in the United States of America”, στο: New Left Review, 181 (1990), σ. 102.

156. K. Marx, “Das Kapital. Kritik der politischen Okonomie”, στο: Marx / Engels Werke, τόμος 23, Dietz Verlag, Berlin (Ost) 1968, σ. 779.

157. A. Callinicos, ό.π., σ. 11.


ο Peter Freyer υποστηρίζει μεταξύ άλλων ότι η φυλετική ιδέα ως αντίληψη και συμπεριφορά εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα νησιά Μπαρμπάντος το 17ο αιώνα, για να μετατραπεί αργότερα, μέσα από το γραπτό λόγο, σε κατεξοχήν ιδεολογία των γαιοκτημόνων και τ(ον δουλεμπόρων στις αγγλικές αποικίες της Καραϊβικής και της βόρειας Αμερικής.158

Με άλλα λόγια, η φυλετική ιδέα, πάνω στην οποία στηρί- χθηκε αργότερα ιδεολογικά ο παραδοσιακός ρατσισμός, συνδέεται άμεσα με την αποικιοκρατική πολιτική των ευρωπαϊκών κρατών, και με την έννοια αυτή δεν καταγράφεται ως μια διαχρονική ιδεολογική σταθερά, αλλά ως προϊόν της ιστορικής συγκυρίας, που σηματοδοτεί τη φάση μετάβασης των χωρών της δυτικής Ευρώπης από την κλειστή οικονομία του Μεσαίωνα στον πρώιμο καπιταλισμό.

3.2. Η ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

έννοια της «φυλής» ήταν άγνωστη ακόμη στον ευρωπαϊκό χώρο όταν ο Georgius Hornius (1620-1670), με αφετηρία την Παλαιά Διαθήκη, προχώρησε στη διαίρεση της ανθρωπότητας σε ομάδες με βάση τους γιους του Νώε -Ιά φ εθ , Σημ και Χαμ. Στην εργασία του Η Κιβωτός τον Νώε (Area Noae, 1666) διέκρινε τρεις «φυλές», και συγκεκριμένα τους Ιαφεθίτες (λευκοί), τους Σημίτες (κίτρινοι) και τους Χαμίτες (μαύροι).159

158. P. Fryer, Staying Power: The History o f Black People in Britain, Pluto Press, London 1984, σ. 34. Βλ. επίσης M. Harris, Patterns o f Race in the Americas, Walker, New York 1964, σ. 70, καθώς και A. Rose, The Roots o f Prejudice. The Race Question in Modern Science, UNESCO, Paris 1951, σ. 17.

159. I. Geiss, ό.π., σ. 147.


Χρησιμοποιώντας ως κριτήριο τα φαινοτυπικά γνωρίσματα των ανθρώπων ο Frangois Bernier (1620-1688) διαιρεί το ανθρώπινο γένος σε πέντε διαφορετικές «φυλές», και συγκεκριμένα στη «φυλή» των Ευρωπαίων, των Αφρικανών, των Κινέζων, των Ιαπώνων και των Λαπώνων. Πρέπει να σημειωθεί ότι στη «φυλή» των Ευρωπαίων συγκαταλέγει τους Αιγύπτιους, τους μελαψούς Ινδούς καθώς και τους Ινδιάνους.160 Κύριος εκπρόσωπος της φυλετικής ταξινόμησης θεωρείται ο Σουηδός βιολόγος Carl von Linne (1707-1778), ο οποίος είναι άλλωστε και ο πρώτος που συνέδεσε την καταγραφή των «φυλών» με υποκειμενικές αξιολογήσεις των ιδιοτήτων τους. Στο περίφημο έργο του Το σύστημα της φύσης (Systema naturae, 1735) ο Linne, αφού ξεχωρίσει τον «άνθρωπο της νύχτας» (Orang-Utan) από τον «άνθρωπο της ημέρας», τον «εχέφρονα άνθρωπο» (Homo Sapiens), διακρίνει τέσσερα διαφορετικά «είδη» ανθρώπων με βάση το χρώμα του δέρματός τους: τους Λευκούς (Europaeus albus), τους Ερυθρόδερμους (Americanus rubes- ceus), τους Κίτρινους (Asiaticus luridus) και τους Μαύρους (Α- fer niger). Ο Λευκός είναι μεγαλοφυής, εφευρετικός, εύθυμος και ακολουθεί τους νόμους* ο Ερυθρόδερμος είναι φιλάρεσκος, απότομος, αγαπά την ελευθερία και κατευθύνεται από το έθιμο* ο Κίτρινος είναι άρπαγας, μελαγχολικός και παρασύρε- ται εύκολα από την κοινή γνώμη* και ο Μαύρος είναι πανούργος, τεμπέλης, αδιάφορος, φλεγματικός και υποκύπτει στην αυθαιρεσία αυτών που τον εξουσιάζουν. Σύμφωνα με τον Linne, ανώτερη όλων των «φυλών» είναι η λευκή, η οποία και αντικατοπτρίζει, κατά την άποψή του, τις αξίες της μεσαίας τάξης (law and order), ενώ στην κατώτερη «φυλή» ανήκουν οι μαύροι, γ ι’ αυτό και αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης των ανώτερων

160. Στο ίδιο, σ. 149.


«φυλών». Ακολουθώντας το ρεΰμα της εποχής, πίστευε και ο ίδιος στην επιρροή που ασκεί το περιβάλλον στη διαμόρφωση των ανθρώπινων ομάδων, καθώς και ότι τα διάφορα είδη αποτελούν παραλλαγή μίας και μοναδικής «φυλής».161

Διαμετρικά αντίθετη είναι η άποψη του Imanuel Kant (1724-1804). Οι ανθρώπινες «φυλές», υποστηρίζει, δεν διαμορφώνονται από το περιβάλλον, αλλά είναι εξαρχής διαφορετικές. Έτσι οι μαύροι και οι λευκοί ανήκουν βέβαια στο ανθρώπινο είδος, αποτελούν όμως δύο διαφορετικές «φυλές».162 Κατά τον Kant, υπάρχουν τέσσερις βασικές «φυλές», και συγκεκριμένα των Λευκών, των Μαύρων, των θύννων -δηλαδή των Μογγόλων και Καλμούχων— και, τέλος, των Ινδών. Ο ίδιος ακόμη υποστηρίζει ότι τα χαρακτηριστικά της «φυλής» όχι μόνο παραμένουν αμετάβλητα μέσα στο χρόνο, αλλά και επηρεάζουν άμεσα τόσο τη διαμόρφωση της εξωτερικής εμφάνισης όσο και το δείκτη νοημοσύνης των μελών της.163

Ο Γερμανός Johann Friedrich Blumenbach (1752-1849), ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης ανθρωπολογίας, αν και πίστευε στη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας και με την έννοια αυτή ήταν αντίθετος προς κάθε ρατσιστική ερμηνεία των διαφορών μεταξύ των ανθρώπων, προχώρησε και ο ίδιος στη φυλετική ιεράρχηση του ανθρώπινου γένους χρησιμοποιώντας κυρίως αισθητικά κριτήρια αξιολόγησης. Στο επίκεντρο του δικού του συστήματος ταξινόμησης των ανθρώπων βρίσκεται η έννοια της «ομορφιάς». Τα ωραιότερα πρόσωπα, κατά τον Blumenbach, είναι τα συμμετρικά, τα οποία και ταυτίζει με

161. G. L. Mosse, ό.π., σ. 45 κ.ε., I. Geiss, ό.π., σ. 148 κ.ε., και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 78 κ.ε.

162. I. Kant, ό.π., σ. 12.163. Στο ίδιο, σ. 14.


τα πρόσωπα των αγαλμάτων της κλασικής Αρχαιότητας. Ισχυρίζεται μάλιστα πως τα πρόσωπα των λαών διαμορφώνονται ανάλογα με το κλίμα στο οποίο ζουν: όσο πιο ήπιο το κλίμα, τόσο πιο όμορφα είναι τα πρόσωπα των ανθρώπων. Αυτοΰ του είδους η ομορφιά, αναφέρει, αποτελεί προνόμιο αποκλειστικά και μόνο των λευκών Ευρωπαίων.164 Σύμφωνα με τον Blumenbach, το ανθρώπινο γένος διαιρείται στην καυκάσια, τη μογγολική, την αιθιοπική, την αμερικανική και τη μαλαϊκή «φυλή».165

Έ νας άλλος Γερμανός, ο Christian Meiners (1747-1810), καθηγητής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Γκέτινγκεν (Gottingen), επιχείρησε, όπως τονίζει ο ίδιος, να συγγράψει την παγκόσμια ιστορία από τη σκοπιά της φυλετικής θεωρίας, αναπτύσσοντας μια άκρως ελιτίστικη αντίληψη όσον αφορά τη σύνθεση της ανθρωπότητας. Στην εργασία του Επιτομή της ανθρώπινης ιστορίας (GrundriB der Geschichte der Menschheit, 1785), που προκάλεσε έντονες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις μεταξύ των επιστημόνων της εποχής, ο Meiners, χρησιμοποιώντας ως κριτήριο το χρώμα και τη γεωγραφική θέση των λαών, διέκρινε βασικά δύο «φυλές» —την «ωραία λευκή φυλή» και την «άσχημη μαύρη φυλή»— και τόνιζε ότι «αυτό που διαφοροποιεί τις φυλές και τους λαούς μεταξύ τους είναι η ομορφιά ή η ασχήμια του σώματος και του προσώπου».166 Στο ταξινομικό σχήμα του Meiners την προπη θέση κατέχουν οι λευκοί Ευρωπαίοι, με εξαίρεση τους Σλάβους, τους οποίους θεωρεί φυλετικά κατώτε

164. J. Fr. Blumenbach, Uber die natiirlichen Verschiedenheiten im Menschen- geschlecht, Leipzig 1798, σ. 137.

165. Στο ίδιο, σ. 144.166. Ch. Meiners, Grundrifi der Geschichte der Menschheit, Lemgo 1785, a.

43.


ρους. Ο Meiners ήταν αντίθετος σε κάθε ανάμειξη των λαών, γιατί πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην παρακμή και τελικά στον πολιτιστικό θάνατο της ανώτερης λευκής «φυλής». Με την έννοια αυτή ο Meiners θα μπορούσε να θεωρηθεί κάλλιστα προάγγελος του σύγχρονου πολιτισμικού ρατσισμού.

Ο Ολλανδός ανατόμος Peter Camper (1722-1789), θιασώτης του αισθητικού ανορθολογισμού, έχει καταγραφεί στην ιστορία της φυλετικής ανθρωπολογίας ως ο θεμελιωτής της ψευδοεπι- στήμης της Κρανιολογίας. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη σύγκριση των κρανίων Καλμούκων, νέγρων και Ευρωπαίων, προκειμένου να ορίσει τη σωματική ομορφιά των ανθρώπων. Ως αισθητικό κριτήριο ο Camper χρησιμοποιεί τη γωνία που σχηματίζει η κατακόρυφη γραμμή του μετώπου με την οριζόντια γραμμή του πιγουνιού στο ύψος του άνω χείλους. Ιδανικά, κατά τον Camper, θεωρούνται τα πρόσωπα όταν οι δυο αυτές γραμμές σχηματίζουν γωνία 100 μοιρών. Με βάση τη μέθοδο αυτή, τα πρόσωπα των λευκών Ευρωπαίων παρουσιάζουν συνήθως 97 μοιρών γωνία, σε αντίθεση με αυτά των νέγρων που δεν ξεπερνούν τις 70 μοίρες και δεν διαφέρουν, όπως τονίζει, από τα κρανία των πιθήκων ή των σκύλων.167

Ακολουθώντας τα χνάρια του Peter Camper, ο Franz Joseph Gall (1758-1828) θα προσπαθήσει να ερμηνεύσει το χαρακτήρα των ανθρώπων με βάση το σχήμα του κρανίου. Το πλατύ και θολωτό μέτωπο χαρακτηρίζει, κατά τον Gall, άτομα με έντονες μεταφυσικές αγωνίες, ενώ το κρανίο που προεξέχει προς τα πίσω παραπέμπει σε άτομα με ιδιαίτερα μεγάλες φιλοδοξίες κ.λπ. Η κρανιολογία, όπως άλλωστε και η φυσιογνωμική, χρη-

167. Διεξοδικότερα βλ. I. Geiss, ό.π., σ. 161 κ.ε., καθώς και G. L. Mosse, ό.π., σ. 47 κ.ε.


σιμοποιήθηκαν αργότερα κατά κόρον από τους Ναζί, στην προ- σπάθειά τους να κατασκευάσουν αλλά και να τεκμηριώσουν δήθεν επιστημονικά το στερεότυπο του Εβραίου με τη γαμψή μύτη και το διεφθαρμένο χαρακτήρα.168

Τη συστηματοποίηση των κρανιολογικών μετρήσεων ανέ- λαβε τελικά ο Σουηδός Anders Retzius (1796-1860). Με βάση το λεγόμενο «κεφαλικό δείκτη» διέκρινε τρία διαφορετικά είδη ανθρώπων, και συγκεκριμένα τους δολιχοκέφαλους, τους μεσο- κέφαλους και τους βραχυκέφαλους, έννοιες που ενσωματώθηκαν αργότερα πλήρως στη ρατσιστική θεωρία. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της φυλετικής ιδέας, η δολιχοκρανία προσομοιάζει στους Ευρωπαίους και είναι δείγμα ιδιαίτερης ομορφιάς αλλά και πολιτιστικής ανωτερότητας. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι δολιχοκέφαλους, βραχυκέφαλους και μεσοκέφα- λους συναντά κανείς σε όλους τους λαούς και, ως εκ τούτου, ο κεφαλικός δείκτης δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει κριτήριο φυλετικής κατηγοριοποίησης και πολύ λιγότερο μέτρο αισθητικής και πνευματικής αξιολόγησης των ανθρώπων.169

Τέλος, ο Γερμανός Carl Gustav Carus (1798-1868) θέλησε να διευρύνει το ερευνητικό πεδίο εξετάζοντας και συγκρίνο- ντας όχι μόνο τα ανθρώπινα κρανία αλλά ολόκληρο τον ανθρώ

168. Στο ίδιο, σ. 51 και 53 κ.ε.169. Ο δείκτης δολιχοκεφαλίας εκφράξει την αναλογία του μεγίστου εύρους

προς το μέγιστο μήκος του κρανίου σε ποσοστά και καθορίζεται από το πηλίκο της απόστασης του ινιακού τμήματος από το μέσο των δακρυικών πόρων επί τα 3/4 της απόστασης των ακουστικών πόρων. Το αποτέλεσμα αυτό πολλαπλασιάζεται επί 100, και εάν ο δείκτης είναι κάτω του 75 έχουμε δολιχοκεφαλία, εάν είναι μεταξύ 75 και 80 μεσοκεφαλία, και εάν υπερβαίνει το 80 βραχυκεφαλία. Βλ. σχετικά R. Benedict, ό.π., σ. 26, καθώς και το λήμμα “Races of M ankind”, στο: Enzyclopadia Bri- tannica, τόμος 18, London 1964, σ. 864.


πινο σκελετό.170 Στην πραγματεία του Σχετικά με τις ανισότητες μεταξύ των διαφόρων ανθρώπινων ομάδων όσον αφορά στην ικανότητα περαιτέρω πνευματικής ανάπτυξης (XJber die unglei- che Befahigung der verschiedenen Menschenstamme fiir hohere geistige Entwicklung, 1849) o Carus αναφέρει τέσσερις «φυλές», και συγκεκριμένα τη «φυλή» του λυκαυγούς (Ασιάτες), της ημέρας (Ευρωπαίοι), του λυκόφωτος (Ινδιάνοι της Αμερικής) και της νύχτας (Μαύροι). Ο Carus, καθηγητής της ανατομίας και ζωγράφος, εκπροσωπεί με τις ιδέες του ένα περίεργο μείγμα ρομαντισμού και ρατσισμού, που άρχισε να διαφαίνεται στον ευρωπαϊκό ορίζοντα ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η θεωρία του Johann Kaspar Lavater (1741-1801), θεολόγου και ιδρυτή της ιδιαίτερα αμφιλεγόμενης επιστήμης της Φυσιογνωμικής. Στο έργο του Δοκίμιο περί Φυσιογνωμίας (Essai sur la Physiognomie, 1781) ο Lavater προσπαθεί να ερμηνεύσει τις διάφορες «φυλές» με βάση τα φυσιογνωμικά τους γνωρίσματα, επειδή θεωρεί ότι το πρόσωπο αποτελεί προέκταση του εσωτερικού κόσμου των ανθρώπων. Ό πως ο Blumenbach, έτσι και αυτός εκθείαζε τα κλασικά πρότυπα ομορφιάς της αρχαίας Ελλάδας, τα οποία και πρόβαλλε ως μέτρο σύγκρισης.171

Η επιρροή του Lavater στους διανοουμένους της εποχής του ήταν πράγματι ιδιαίτερα μεγάλη. Έ νας από τους πιο γνωστούς οπαδούς του ήταν ο Ναπολιτάνος Jean Baptiste Porta, ο οποίος μιμούμενος το δάσκαλό του ανέπτυξε το 1805 μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα θεωρία της φυσιογνωμικής. Η ομοιότητα ανάμεσα στο πρόσωπο ενός ανθρώπου και σε αυτό ενός ζώου καταδει

170. C. G. Carus, Symbolik der menschlichen Gestalt, επιμ. Theodor Lessing, Celle 1925, o. 140.

171. G. L. Mosse, ό.π., σ. 24 κ.ε.


κνύει, κατά τον Porta, σε ποιο βαθμό τα φυσιογνωμικά γνωρίσματα του ζώου προσδιορίζουν το χαρακτήρα του ανθρώπου. Αλλά και τα έργα του Άγγλου ρομαντικού συγγραφέα Sir Walter Scott (1771-1832) βρίθουν τέτοιων φυσιογνωμικών ερμηνειών. Έτσι, η Rowena, η κεντρική ηρωίδα του μυθιστορήματος Ιβανόηc, είναι ξανθιά με πολύ λευκό δέρμα, πράγμα που υποδηλώνει, με βάση τα κριτήρια της φυσιογνωμικής, αιδημοσύνη, πραότητα και καλοσύνη.172

Έ να από τα βασικά θέματα που απασχολούν μεταξύ άλλων την επιστήμη της εποχής είναι το ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό η εμφάνιση καθώς και η εξέλιξη των διαφόρων λαών επηρεάζεται από το φυσικό περιβάλλον ή αν τα χαρακτηριστικά τους είναι κληρονομικά και επομένως αμετάβλητα. Κύριοι εκπρόσωποι της νεότευκτης τότε περιβαλλοντικής θεωρίας είναι οι Γάλλοι φυσιοδίφες George Leclerc de Buffon (1707- 1788) και Jean Baptiste Lamarck (1744-1829).

Στο βιβλίο του Φυσική Ιστορία του Ανθρώπου (Histoire naturelle de l’homme, 1778) o Buffon υποστηρίζει ότι το κλίμα, η διατροφή καθώς και τα ήθη και έθιμα διαμορφώνουν τη «φυλή», θεωρεί μάλιστα «το κλίμα την κύρια αιτία των παραλλαγών μεταξύ των διαφόρων ανθρώπινων ομάδων». Ο Buffon είχε την άποψη πως οι νέγροι είναι μαύροι λόγω της μεγάλης ζέστης που επικρατεί στην Αφρική και πως το χρώμα τους θα μεταβαλλόταν αν το κλίμα άλλαζε προς το ψυχρότερο. Για να επιβεβαιώσει τη θεωρία του, πρότεινε στα σοβαρά τη μεταφορά μαύρων από την Αφρική στη βόρεια Ευρώπη και συγκεκριμένα στη Δανία, γιατί πίστευε ότι η εγκατάστασή τους σε εκείνο τον τόπο θα συνέβαλλε μακροπρόθεσμα στην αλλαγή

172. W. Scott, Sir, Ivanhoe, New American Library, New York 1962, o. 205, 229 και 466.


του χρώματός τους. Με βάση τον αριθμό των γενεών που θα παρέρχονταν έως ότου αλλάξουν χρώμα, θα μπορούσε κάνεις να μετρήσει και το χρόνο που χρειάστηκε για να μαυρίσουν.173

Ο Lamarck, γνωστός για τις έρευνές του στο χώρο της βοτανικής και της ζωολογίας, στην εργασία του Ζωολογική Φιλοσοφία (Philosophic zoologique, 1809) διατείνεται ότι τα χαρακτηριστικά των διαφόρων ειδών παραμένουν αναλλοίωτα όσο το φυσικό περιβάλλον δεν διαφοροποιείται. Μόνο στο πλαίσιο αυτής της κλιματολογικής σταθερότητας, τονίζει, είναι δυνατόν επίκτητες ιδιότητες να μετατραπούν σε κληρονομικές. Κατά τον Lamarck, οι διάφορες «φυλές» αποτελούν παραλλαγές του ενός και μοναδικού ανθρώπινου γένους, γ ι’ αυτό και καμία από αυτές δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί «ανώτερη» σε σχέση με τις άλλες.174

3.3. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΦΥΛΕΤΙΚΗΣ ΙΔΕΑΣ

ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

φυλετική ιδέα δεν συνδέεται μόνον με την ιδεολογία νομιμοποίησης της αποικιοκρατικής πολιτικής των Ευρωπαίων. Αποτελεί επίσης σημαντική παράμετρο των διαδικασιών συγκρότησης του έθνους, όπως αποδεικνύουν οι περιπτώσεις της Γαλλίας, της Αγγλίας αλλά και της Γερμανίας.175

Στη Γαλλία η φυλετική ιδέα καλλιεργήθηκε έντονα από την αριστοκρατία στην αντιπαράθεσή της τόσο με τη μοναρχία όσο

173. Αναφέρεται στο: L. Poliakov et al., ό.π., σ. 81.174. G. L. Mosse, ό.π., σ. 43 κ.ε.175. R. Benedict, ό.π., σ. 111 κ.ε., και R. Miles, Die Idee der “Rasse”..., ό.π.,

σ. 206 κ.ε.


και με την ανερχόμενη αστική τάξη, ήδη από την εποχή του απολυταρχισμού. Έτσι, ο ιστορικός κόμης Henri de Boulain- villiers στην εργασία του Ιστορία τον Παλαιού Καθεστώτος της Γαλλίας (Histoire de Taneien gouvernement de France, 1727) υποστήριζε ότι ο γαλλικός λαός αποτελείται από δύο διαφορετικές «φυλές» (deux races d’hommes), και συγκεκριμένα τους Φράγκους ευγενείς (Francs) και τους Γαλάτες (Gaulois). Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία του Boulainvilliers, οι Φράγκοι ευγενείς, που επέδραμαν και κατέλαβαν κάποτε τη Γαλλία, είναι γερμανικής προέλευσης και ως εκ τούτου ανήκουν στην ανώτερη «φυλή» των κατακτητών, ενώ αντίθετα οι Γαλάτες είναι φυλετικά κατώτεροι, καθότι απόγονοι των δουλοπάροικων των Ρωμαίων.176 Ο ίδιος αποκαλεί μάλιστα τους Γαλάτες «πατέρες της Τρίτης Τάξης», της Tiers Etat, θέλοντας με τον τρόπο αυτό να τονίσει την υποδεέστερη καταγωγή της ανερχόμενης αστικής τάξης σε σύγκριση με αυτή των ευγενών.177

Κατά τον Boulainvilliers, μοναδικό κριτήριο για τη φυσική υπεροχή των λαών θα πρέπει να θεωρείται η ικανότητά τους να κατακτούν άλλους, κάτι που το απέδειξαν, όπως αναφέρει, οι Φράγκοι ευγενείς καθυποτάσσοντας τους Γαλάτες. Η ιδιότητα του κατακτητή, τόνιζε, συνιστά εγγενές στοιχείο της «φυλής» των ευγενών και μόνο, έχει δηλαδή κληρονομικό χαρακτήρα, γ ι’ αυτό και δεν είναι δυνατόν να μεταδοθεί σε άλλες κοινωνικές ομάδες οι οποίες δεν ανήκουν στην αριστοκρατία. Ασκώ

176. Μεταξύ άλλων βλ. L. Poliakov, Der arische Mythos..., σ. 40, H. Arendt, ό .π , σ. 162 κ .ε , R. Benedict, ό .π , σ. 11 κ .ε , και I. Geiss, ό .π , σ. 156. Την τάση των ευρωπαϊκών αριστοκρατιών να πιστεύουν ότι έλκουν την καταγωγή τους από κάποια «διακεκριμένη κατακτητική εθνοτική ομάδα» επισημαίνει και ο Ε. Gellner, ό .π , σ. 123.

177. Ε. Cassirer, Ο μύθος τον κράτονς, μετάφραση Στέφανου Ροζάνη, Γνώση, Αθήνα 1991, σ. 316.


ντας κριτική στον απόλυτο μονάρχη που συνήθιζε να απονέμει τίτλους ευγενείας σε ανερχόμενους αστούς, ο Boulainvilliers επισημαίνει ότι η εύνοια του μονάρχη μπορεί να εξασφαλίζει στους αστούς τίτλους και προνόμια, δεν αρκεί ωστόσο αυτό για να τους κάνει «γαλαζοαίματους», ιδιότητα που έχουν αποκλειστικά και μόνο οι εκ γενετής αριστοκράτες.178 Ο ίδιος ως ευγε- νής ένιωθε μεγαλύτερη συγγένεια με τους ομογάλακτους Γερμανούς αριστοκράτες παρά με τους συμπατριώτες του, τους Γα- λάτες, για τους οποίους και πίστευε, όπως ήδη αναφέραμε, ότι αποτελούν φυλετικά και κοινωνικά υποδεέστερα όντα. Έτσι, μέσα από τους συλλογισμούς αυτούς, ο Boulainvilliers κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το γαλλικό έθνος δεν το συγκροτούν οι ιθαγενείς Γαλάτες αλλά οι Φράγκοι που τους κατέκτησαν. Ο Montesquieu χαρακτήρισε τις απόψεις αυτές του Boulainvilliers «συνωμοσία ενάντια στην τρίτη τάξη».179

Από το πνεύμα του Boulainvilliers διακατέχεται επίσης ο κόμης Frangois de Montlosier. Στην εργασία του Η Μοναρχία στη Γαλλία (De la monarchie frangaise, 1814) αποκαλεί τους Γαλάτες «φυλή των απελεύθερων», ενώ ταυτίζει τους Φρά- γκους με την ελίτ του γερμανικού λαού, για τον οποίο πίστευε ότι αποτελεί την ελίτ όλων των λαών.

Ο κόμης Louis Gabriel Dubuat-Nancay, συγγραφέας του έργου Οι καταβολές τον Παλαιού Καθεστώτος στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιταλία (Les origines de FAncien Gouvernement de la France, de FAllemagne et de FItalie, 1789), εκφράζοντας την ανησυχία και την ανασφάλεια που ένιωθαν οι ευγενείς τις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης, πρότεινε την ίδρυση μιας «διεθνούς» όλων των «βαρβαρικής καταγωγής» (δηλαδή

178. L. Poliakov, ό.π., σ. 40.179. Montesquieu, ό.π., τόμος Β', α. 375.


γερμανικής) Ευρωπαίων αριστοκρατών προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού την επαναστατημένη αστική τάξη.180

Το σύνδρομο του τευτονισμού, της γερμανομανίας, δεν άφησε ανεπηρέαστο και αυτόν ακόμη τον Montesquieu, ο οποίος, αν και απορρίπτει κάθε φυλετική ερμηνεία της ιστορίας, εξυμνεί τις ικανότητες των «αρχαίων Γερμανών», όπως είναι η απλότητα, η ανεξαρτησία, η ευαισθησία και το παροιμιο5δες θάρρος τους. Πίστευε μάλιστα πως οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί στην Αγγλία, τους οποίους και θαύμαζε απεριόριστα, ήταν έργο των γερμανικής καταγωγής Αγγλοσαξόνων, γι’ αυτό και πρότεινε απερίφραστα την εφαρμογή τους και στη Γαλλία.181

Στη γερμανική γενεαλογία των Γάλλων ευγενών αντιτάχθη- καν οι εκπρόσωποι της ανερχόμενης αστικής τάξης. Έτσι, ο Frangois Marie Arouet (Βολτέρος) (1694-1778) ειρωνεύεται το αίσθημα υπεροχής που καλλιεργούσαν οι ευγενείς λόγω της γερμανικής τους καταγωγής, επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχει τίποτα στη Γαλλία που να δημιουργήθηκε από τους Φράγκους. Ο Abbe Emannuel Sieyes (1748-1836), στην περίφημη εριστική πραγματεία του Τι είναι η Τρίτη Τάξη; (Qu’est-ce que le Tiers Etat?, 1789), αναφέρει μεταξύ άλλων ότι «η τρίτη τάξη», η

180. Στο ίδιο, σ. 46.181. Στο ίδιο, τόμος Α', σ. 402, τόμος Β', σ. 294. Η γερμανομανία, που θα

αποτελέσει αργότερα την ιδεολογική βάση του δόγματος της «άριας φυλής», ήταν πράγματι πλατιά διαδεδομένη μεταξύ των Γάλλων ιστορικών του 18ου αιώνα. Προκειμένου να τεκμηριώσουν τη δήθεν φυλετική υπεροχή των γερμανικών φύλων και συνακόλουθα των Φράγκων, επικαλούνται κυρίως τις μαρτυρίες του Ρωμαίου ιστορικού Τάκιτου (55- 120 μ.Χ.). Ως γνωστόν, το έργο του Τάκιτου, De origine et situ Germa- norum , που γράφτηκε γύρω στο 98 μ.Χ , θεωρείται η κατεξοχήν πηγή της ιστοριογραφίας όσον αφορά τα ήθη και έθιμα καθώς και την ιδιοσυγκρασία των γερμανικών φύλων.


ανερχόμενη αστική τάξη της Γαλλίας, δεν έχει λόγο να ντρέπεται για τη γαλατική της καταγωγή. Ο γαλλικός λαός, γράφει, δεν χρειάζεται τους Φράγκους ευγενείς για να υπάρξει* γ ι’ αυτό και ο ίδιος προτείνει να στείλουν όλους εκείνους που θεωρούν τους εαυτούς τους απογόνους των Γερμανών πίσω στα δάση της Γερμανίας, από τα οποία και προήλθαν.182 Στην προ- σπάθειά τους να δείξουν ότι οι Γαλάτες εκφράζουν το γαλλικό έθνος, οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι των αστών δεν απέφυγαν τελικά τις υπερβολές. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του ιστορικού La Tour dAuvergne-Corret. Στην εργασία του Οι καταβολές των Γαλατών μεταξύ των πιο αρχαίων λαών της Ευρώπης (Origines gauloises, celles des plus anciens peuples d’Europe, 1801) o Auvergne-Corret διατύπωσε την άποψη ότι η γαλατική γλώσσα είναι η αρχέγονη γλώσσα της ανθρωπότητας.183 Τέτοιου είδους «γλωσσολογικούς εθνικισμούς» συναντούμε επίσης και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, όπου πολλοί διανοούμενοι ισχυρίζονται ότι η γερμανική γλώσσα, λόγω της καθαρότητάς της, είναι η πιο κοντινή στην αδαμιαία γλώσσα, τη γλώσσα των Πρωτόπλαστων.184

Στην Αγγλία η φυλετική ιδέα εκδηλώθηκε κυρίως μέσα από την αντιπαράθεση μεταξύ Αγγλοσαξόνων και Βρετανών. Όπως οι Φράγκοι ευγενείς, έτσι και οι Αγγλοσάξονες πίστευαν πως είναι απόγονοι γερμανικών φύλων, δηλαδή Τεύτονες.185 Η πε

182. Αναφέρεται στο: Η. Arendt, ό.π., σ. 164.183. L. Poliakov, Der arische Mythos..., ό.π., σ. 45.184. Βλ. σχετικά U. Eco, Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας, Ελληνικά Γράμ

ματα, Αθήνα 1995, σ. 150.185. Στα μέσα του 5ου αιώνα, οι Βρετανοί κάλεσαν τα γερμανικά φύλα των

Άγγλων και Σαξόνων, για να τους προστατεύσουν από τις επιθέσεις των Σκοτσέζων. Αφού απώθησαν τους Σκοτσέζους, οι Αγγλοσάξονες εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Αγγλία και αυτοανακηρύχτηκαν κυρίαρχη


ποίθησή τους αυτή ενισχύθηκε ιδιαίτερα μετά την «Ένδοξη Επανάσταση» (Glorious Revolution) του 1688, καθώς πολλοί συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και ο Jonathan Swift (1667- 1745), θεωρούσαν ότι η επικράτηση των κοινοβουλευτικών θεσμών στην Αγγλία οφείλεται κατά κΰριο λόγο στις δημοκρατικές παραδόσεις που έφεραν μαζί τους τα γερμανικά φύλα των Άγγλων και των Σαξόνων.186 Έχοντας λοιπόν επίγνωση της γερμανικής τους καταγωγής, οι Αγγλοσάξονες καλλιέργησαν συνειδητά το μύθο σχετικά με τη φυλετική τους υπεροχή. Κατηγορηματικός όσον αφορά την «ανωτερότητα» των Αγγλοσαξόνων σε σύγκριση με τους Βρετανούς ήταν ο συντηρητικός Άγγλος φιλόσοφος David Hume (1711-1776). Εκφράζοντας όπως κανείς άλλος το κλίμα της εποχής, ο Hume αντιπαραθέτει στην εργασία του Ιστορία της Αγγλίας (History of England, 1762) τους «γενναίους» Αγγλοσάξονες προς τους «παρηκμασμένους» και «αναξιοπρεπείς» Βρετανούς. Σε αντίθεση με τους Αγγλοσάξονες που αγαπούν με πάθος την ελευθερία, οι «άθλιοι Βρετανοί», ισχυρίζεται ο Hume, είναι ανίκανοι να εκτιμήσουν ακόμη και τη σημασία της.187 Εξίσου σκληρή είναι η γλώσσα που χρησιμοποιεί για τους Νορμανδούς, οι οποίοι, αφού με επικεφαλής τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή (1027-1087) νίκησαν τους Αγγλοσάξονες, αποβιβάστηκαν το 1066 στην Αγγλία και ισοπέδωσαν τα πάντα.188 Η βάρβαρη συμπεριφορά των Νορμανδών ήταν, κατά τον Hume, η αιτία του μίσους που επικρατούσε ανάμεσα στην αγγλοσαξονική και τη νορμανδική εθνότητα, μέχρι τη στιγμή που ενώθηκαν σε έναν ενιαίο λαό. Ο ίδιος ωστόσο πί

τάξη. Βλ. σχετικά το λήμμα “Μεγάλη Βρετανία”, στο: Das grofie Lexikon der Geschichte, Wilhelm Heyne Verlag, Miinchen 1976, τόμος 2, σ. 358.

186. L. Poliakov, ό .π , σ. 67.187. Στο ίδιο.188. Das grofie Lexikon der Geschichte, ό .π , καθώς και τόμος 3, σ. 1008.


στευε ότι το μεγαλείο της Ευρώπης οφείλεται κατά κύριο λόγο στη βιολογική και πολιτιστική υπεροχή των γερμανικών φύλων.189

Η τευτονομανία της αγγλικής κοινωνίας έφθασε στο αποκορύφωμά της στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν γνωστοί μυθιστο- ριογράφοι και εκπρόσωποι του ρομαντισμού, όπως ο Walter Scott, ο Mathew Arnold κ.ά., συντηρούσαν μέσα από το έργο τους συνειδητά το μύθο σχετικά με τη φυλετική ανωτερότητα των Αγγλοσαξόνων. Αλλά με την ίδρυση του ενιαίου γερμανικού κράτους το 1871 υπό την ηγεσία του Otto von Bismarck (1815-1898) και τη δυναμική εμφάνιση του γερμανικού λαού στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής ιστορίας, η τευτονομανία υποχώρησε και στην Αγγλία, καθώς οι Αγγλοι κινδύνευαν να εκλη- φθούν πλέον ως «οι φτωχοί συγγενείς» των Γερμανών.190 Αν και οι διάφορες εθνότητες της Μεγάλης Βρετανίας ενώθηκαν τελικά σε ένα ενιαίο έθνος-κράτος, οι αντιπάθειες μεταξύ τους δεν εξέλιπαν παντελώς, όπως αποδεικνύουν οι κατά καιρούς εθνοτικές εξάρσεις.

Στη Γερμανία ο λαός άργησε να συνειδητοποιήσει την ανάγκη συλλογικής ταυτότητας, με συνέπεια να καθυστερήσει σημαντικά και η εμφάνιση της φυλετικής ιδέας.191 Το γεγονός ότι τα συμφέροντα των ευγενών ταυτίζονταν σε σημαντικό βαθμό με αυτά του Πρώσου μονάρχη, ο οποίος, αν και ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας στη χώρα, παρέμεινε primus inter pares, πρώτος μεταξύ ίσων, δεν οδήγησε στις γνωστές συγκρούσεις μεταξύ ευγενών και μοναρχίας. Συνεπώς στη Γερμανία, σε αντίθεση με τη Γαλλία και την Αγγλία, στην εμφάνιση της φυλετικής ιδέας

189. L. Poliakov, ό.π., σ. 69.190. Στο ίδιο, σ. 70.191. Στο ίδιο, σ. 91.


δεν πρωτοστάτησε η αριστοκρατία, αλλά διάφοροι άλλοι, εθνικιστικοί κυρίως, φορείς, οι οποίοι προσπάθησαν να ενώσουν όλους τους γερμανόφωνους λαούς σε ένα ενιαίο εθνικό κράτος.192 Στην περίπτωση της Γερμανίας τη βάση της φυλετικής ιδέας αποτέλεσε η λεγόμενη «γλωσσική κοινότητα» (sprachli- che Gemeinschaft) των γερμανικών φύλων, η οποία και λειτούργησε ως συνδετικός κρίκος στη διαδικασία ενοποίησης του λαού και συγκρότησης του γερμανικού έθνους.193

Καθώς οι διάφοροι γερμανόφωνοι λαοί δεν διέθεταν κοινές ιστορικές μνήμες, οι εθνικιστές, για να τεκμηριώσουν τις απόψεις τους, στηρίχθηκαν σε επιχειρήματα όπως οι «δεσμοί αίματος» (Blutsbanden)194 και η «καθαρότητα» της γερμανικής «φυλής», επιχειρήματα που είχαν την εποχή εκείνη μεγάλη απήχηση στη συνείδηση των Γερμανών, ιδιαίτερα μετά την ήττα της Πρωσίας στους ναπολεόντειους πολέμους (1806).195

Ενώ λοιπόν στη Γαλλία η φυλετική ιδέα, όπως αυτή εκφράστηκε από τους Φράγκους ευγενείς, αποτέλεσε την αιτία εμφυλίων πολέμων και διάσπασης του έθνους, στη Γερμανία η ιδέα αυτή διαδραμάτισε ενοποιητικό ρόλο στην προσπάθεια κινητοποίησης του λαού εναντίον της ναπολεόντειας κατοχής, μέσα από τη συστηματική προβολή της αντίληψης σχετικά με τη φυλετική υπεροχή της γερμανικής «φυλής».196 Στη συνέχεια η φυλετική ιδέα μεταμορφώθηκε σε παγγερμανισμό, για να εκθρέ- ψει τελικά το γνωστό γερμανικό επεκτατικό εθνικισμό, ο ο

ι 92. Η. Arendt, ό .π , σ. 166.193. L. Poliakov, ό .π , σ. 92.194. Στη Γερμανία, όπως άλλωστε και στην Ελλάδα, η ιθαγένεια ορίζεται

ακόμη και σήμερα με βάση το jus sanguinis, που θεμελιώνεται, ως γνω- στόν, στη συγγένεια του αίματος.

195. Η. Arendt, ό .π , σ. 166.196. Στο ίδιο, σ. 167.


ποιος και θα εξελιχθεί, μετά την ενοποίηση της χώρας (1871), σε άκρως επιθετική ρατσιστική ιδεολογία.

3.4. ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

4

ν και η φυλετική ιδέα ήταν γνωστή στην Ευρώπη ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα, η ενσωμάτωσή της στο ευρωπαϊκό πνεύμα συντελέστηκε μόλις το 18ο, τον αιώνα του Διαφωτισμού, ο οποίος και θεωρείται «πνευματικό λίκνο του σύγχρονου ρατσισμού».197 Με την έννοια αυτή ο ρατσισμός δεν αποτελεί «παραπάτημα της ευρωπαϊκής σκέψης», ένα είδος ατυχήματος ή έκφραση συλλογικής παράνοιας, όπως ορισμένοι θέλουν να τον ερμηνεύουν, «αλλά συστατικό στοιχείο της ευρωπαϊκής εμπειρίας».198 Αναφερόμενος στο γερμανικό αντισημιτισμό, την πιο ειδεχθή μορφή του ρατσισμού στον αιώνα μας, ο Zyg- munt Bauman παρατηρεί ότι το «Ολοκαύτωμα» δεν αποτελεί «αντίθεση στο σύγχρονο πολιτισμό, όπως μας αρέσει να πιστεύουμε, αλλά έκφρασή του».199

Οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού, στην προσπάθειά τους να επαναπροσδιορίσουν τη θέση του ανθρώπου στη θεϊκή τάξη πραγμάτων, συνέδεσαν την επιστήμη με την αισθητική, καθώς πίστευαν ότι δεν είναι δυνατόν να ξεχωρίσει κανείς τη μελέτη της φύσης από αυτή της ηθικής και του ανθρώπινου χαρακτήρα. Κι ενώ η επιστήμη, με προεξάρχουσα τη νεαρή τότε επιστήμη της Ανθρωπολογίας, ερευνά τη σχέση του Ανθρώπου με το φυ

197. G. L. Mosse, ό.π., σ. 1.198. Στο ίδιο, “Introduction”, σ. XXVIII κ.ε.199. Ζ. Bauman, Modernity and the Holocaust, Polity Press, Cambridge 1999,

σ .7.


σικό και ζωικό βασίλειο, η αισθητική με τη σειρά της, επηρεασμένη από την ελληνορωμαϊκή αντίληψη για το Ωραίο, ορίζει την ανθρώπινη φΰση με αισθητικές κατηγορίες, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην επίδραση που ασκεί η εξωτερική εμφάνιση στη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου. Ολοκληροψένος άνθρωπος από σωματική και πνευματική άποψη θεωρείται εκείνος που προσομοιάζει στα αρχαία πρότυπα ομορφιάς. Κύρια αναζήτηση της εποχής είναι η επίτευξη της αρμονίας και της ενότητας τόσο μεταξύ των ανθρώπων όσο και ανάμεσα σε αυτούς και το Σύμπαν.200

Μέσα από τον αισθητικό προσδιορισμό της ανθρώπινης φύσης, ο Διαφωτισμός ανέπτυξε αναγκαστικά μια άκρως μανι- χαϊκή αντίληψη όσον αφορά το «Ωραίο» και το «Άσχημο», συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία στερεοτύπων, τα οποία και προσπάθησε να επιβάλει ως κανονιστικές αξίες. Η σύνδεση των εξωτερικών γνωρισμάτων με τις πνευματικές, ψυχολογικές και ηθικές ιδιότητες των ατόμων οδήγησε τελικά στη φυλετική κατηγοριοποίηση του ανθρώπινου γένους, δηλαδή στη διάκριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων «φυλών», ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την ανάπτυξη του βιολογικού ρατσισμού.

Έ να άλλο, εξίσου σημαντικό, χαρακτηριστικό του Διαφωτισμού είναι ο έντονος συμβολισμός. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, η φύση συμβολίζει την αρχέγονη δύναμη και το ρυθμό. Το γνωστό σύνθημα «επιστροφή στη φύση» σημαίνει επιστροφή στο φυσικό τρόπο ζωής, γιατί έτσι μόνο είναι δυνατόν να κατακτηθεί η αγνότητα, η αρμονία και η ομορφιά. Απόρροια της στάσης αυτής απέναντι στη φύση ήταν η εξιδανίκευση του πρωτόγονου ανθρώπου, του «αγαθού αγρίου» (Bon Sauvage), όπως τον αποκαλούν. Αυτό ακριβώς το πνεύμα εκφράζουν οι

200. G. Mosse, ό .π , σ. 28 χ.ε.


παραδεισιακές συνθήκες που περιγράφουν με τόσο γλαφυρό τρόπο ο Daniel Defoe (1660-1731) στο Ροβινσώνα Κρούσο και ο Jean Jacques Rousseau (1712-1778) στον Αιμίλιο. Ωστόσο, πίσω από την αναπόληση του φυσικού ανθρώπου μισοπροβάλλει ο επιτήδειος, ο πρακτικός, ο εφευρετικός αστός, ο οποίος διά του Λόγου θα νομιμοποιήσει την ιδιοποίηση του πλούτου και την εκμετάλλευση του «αγαθού», πλην απαίδευτου, «αγρίου». Τι άλλο μπορεί να σημαίνει η σχέση Ροβινσώνα-Παρασκευά, εκτός από τους νοσταλγικούς σπασμούς μιας σκέψης που ήδη έχει διαρρήξει το «φυσικό» της περίβλημα; Εξυμνώντας τις αρετές του «αγαθού αγρίου», οι διανοούμενοι της εποχής του Διαφωτισμού ασκούσαν έμμεση κριτική στα φαινόμενα παρακμής της κοινωνίας του ancien regime. Μέσα από τη σύγκριση της διαφθοράς του Ευρωπαίου με την αθωότητα του πρωτόγονου ανθρώπου, οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού θα «αισθανθούν τη νοσταλγία για τις οργανικές κοινότητες του Μεσαίωνα και για τη χαμένη χριστιανοσύνη».201

Παρά ταύτα, ο ενθουσιασμός αυτός των διανοουμένων για τους ιθαγενείς δεν κράτησε για πολύ καιρό. Αντικαταστάθηκε σύντομα από την απόρριψη των «απαίδευτων αγρίοτν», τους οποίους και αντιμετωπίζουν πλέον ως κατώτερα όντα που καταλαμβάνουν την τελευταία θέση στη «scala naturae» της εξέλιξης των ειδών.202 Ο πρωτογονισμός των «αγρίων» θεωρείται πλέον μια κατάσταση διαμετρικά αντίθετη του Λόγου που εξέθρεψε ο Διαφωτισμός. Στη θέση του «αγαθού αγρίου» εμφανίζεται ο «απείθαρχος και ανίκανος μαύρος», μια εικόνα που έμελλε να συνοδεύσει τη ρατσιστική αντίληψη για τους νέγρους

201. Ε. Morin, Να ξανασκεφτούμε την Ευρώ πη , Εξάντας, Αθήνα 1991, σ. 79 κ.ε.

202. G. L. Mosse, ό.π., σ. 9.


μέχρι και τις μέρες μας. Έτσι, ο Γάλλος φιλόσοφος Bernard Fontenelle (1657-1757) πίστευε ότι η πρωτόγονη σκέψη, η «άγρια σκέψη», είναι αταβιστική και παιδική, ενώ ο Άγγλος πολιτικός φιλόσοφος John Locke (1632-1704) ήταν της άποψης πως ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν διαθέτει την ικανότητα της αφαίρεσης. Κατ’ αυτόν, ο πρωτόγονος άνθρωπος μπορεί και συλλαμβάνει μόνον απλά και συγκεκριμένα πράγματα.203 Γενικά, οι διανοούμενοι της εποχής εκείνης έβλεπαν τους ιθαγενείς των αποικιο5ν σαν παιδιά, τα οποία και όφειλαν να διαπαι- δαγωγήσουν.

Με την επικράτηση της έννοιας του «ευρωπαϊκού πολιτισμού» στη συνείδηση των Ευρωπαίων, στις αρχές του 18ου αιώνα, εκδηλώθηκε και το ευρωπαϊκό αίσθημα ανωτερότητας απέναντι σε όλους τους άλλους πολιτισμούς. «Δεν είναι πλέον μόνο οι εξωευρωπαϊκοί πολιτισμοί —γράφει ο Edgar Morin — που μοιάζουν καθυστερημένοι, είναι και οι μη ευρωπαϊκές φυλές που φαίνονται κατώτερες. Στο τέλος του 19ου αιώνα, τη στιγμή των σπουδαίων αποικίσεων και της ηγεμονίας πάνω στον κόσμο, η Ευρώπη θεωρεί τον εαυτό της φορέα της αληθινής πολιτιστικής αποστολής προς τους βαρβάρους, τους άγριους, τους καθυστερημένους, τρέφει δε το μύθο του Kipling περί της ανωτερότητας των λευκών ανθρώπων, μεταξύ των οποίων διακρίνο- νται οι ανώτεροι των ανώτερων, οι ψηλοί ξανθοί Άριοι. Αυτός ο ρατσισμός, αρχικά αγγλοσαξονικός και γαλλικός και έπειτα γερμανικός, διαλύει ταυτόχρονα κάθε ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, πράγμα που επαληθεύεται με την επιδείνωση των εθνικισμών και με τις αχαλίνωτες στο εξής αντιζηλίες για τις αποικίες, τις αγορές, τις πρώτες ύλες (και) τους “ζωτικούς χώρους”».204

203. Στο ίδιο.204. Ε. Morin, ό.π., σ. 80. Κλασική περίπτωση ευρωπαϊκής πολιτιστικής υπε-


Κορυφαίοι στοχαστές του Διαφωτισμού υπήρξαν ταυτόχρονα υπερασπιστές των ανθρώπινων δικαιωμάτων αλλά και οπαδοί της φυλετικής ιδέας. Έτσι, ο Voltaire στο έργο του Μεταφυσική Πραγματεία (Traite Metaphysique, 1734) εκφράζει την άποψη ότι οι λευκοί «είναι ανώτεροι από τους νέγρους, όπως και οι νέγροι από τους πιθήκους και οι πίθηκοι από τα στρείδια». Στο δοκίμιό του Δοκίμιο σχετικά με τα ήθη και το πνεύμα των εθνών (Essai sur les moeurs et resprit des nations, 1754) αποκαλεί τους νέγρους «τέρατα» που προέκυψαν από το ζευγάρωμα πιθήκων και μαύρων γυναικών.205 Παροιμιώδης επίσης είναι και ο αντιιουδαϊσμός του. Από τα εκατόν δεκαοκτώ λήμματα του Φιλοσοφικού Λεξικού (Dictionaire Philosophique, 1764) που εξέδωσε, τριάντα τρία εμπεριέχουν αντιεβραϊκές αιχμές. Στο λήμμα «anthropophage» χαρακτηρίζει τους Εβραίους ως τον «πλέον αποτροπιαστικό λαό της γης», ενώ στο λήμμα «Εβραίος» (Juif), που είναι και το εκτενέστερο του λεξι

ροψίας αποτελεί το ποίημα “Το χρέος του Λευκού Ανθρώπου” (The White M an’s Burden) του Άγγλου ποιητή Rudyard Kipling (1865-1936). Στο ποίημά του αυτό, που γράφτηκε το 1899, ο «βάρδος της αυτοκρατορίας», όπως τον αποκαλεί ο Chris Hitchens, κάνει έκκληση στους λευκούς, και στην προκειμένη περίπτωση στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής που μόλις την εποχή εκείνη εμφανίζονταν στο προσκήνιο της ιστορίας ως μεγάλη ιμπεριαλιστική δύναμη, να εκπληρώσουν το εκπολιτιστικό τους «χρέος» απέναντι στους λαούς των αποικιών, που είναι «κατά το μισό διάβολοι και κατά το μισό παιδιά». Γράφει λοιπόν ο Kipling: «Take up the White M an’s burden - Send forth the best ye breed - Go bind your sons to exile To serve your captives’ need - To wait in heavy harness, - On fluttered folk and wild - Your new-caught, sullen peoples - Half-devil and half-child». Rudyard Kipling, “The White M an’s Burden”, στο: R. Kipling’s Verse, Inclusive Edition, 1885-1918, Doubleday, Page and Co., Garden City / New York 1919, σ. 371. Βλ. επίσης A. Callinicos, ό.π., σ. 15.

205. Αναφέρεται στο: L. Poliakov, Der arische Mythos..., σ. 201.


κού, περιγράφει τον εβραϊκό λαό ως «αμόρφωτο και βάρβαρο», που ενσαρκώνει μέσα του τη «βρομερή απληστία, την απαίσια προκατάληψη και το ακατάσχετο μίσος για όλους τους άλλους λαούς που τον ανέχονται και σε βάρος των οποίων πλουτίζει».206 Είναι τέλος της άποψης πως οι Εβραίοι, όπως και οι νέγροι, είναι «κατώτερο είδος ανθροοπων».207

Στο δοκίμιο Περί των εθνικών χαρακτήρων (Of national Characters, 1754) ο David Hume «υποψιάζεται» ότι οι νέγροι είναι «βιολογικά κατώτεροι από τους λευκούς»,208 ενώ ο Imanuel Kant υποστηρίζει πως η λευκή «φυλή» υπερτερεί σε εργατικότητα, εξυπνάδα, ομορφιά κ.λπ. όλων των άλλων «φυλών». Οι νέγροι, κατά τον Kant, κατέχουν την τελευταία θέση μεταξύ των ανθρώπινων «φυλών», ακολουθούμενοι από τους ερυθρόδερμους Ινδιάνους της Αμερικής.209 Τέλος, ο φιλόσοφος Georg W. F. Hegel (1770-1831) διαπιστώνει ότι «στο χαρακτήρα του νέγρου δεν υπάρχει τίποτα το ανθρώπινο». Ο νέγρος, κατά τον Hegel, είναι «η προσωποποίηση του άγριου και αχαλίνωτου φυσικού ανθρώπου. Για να τον κατανοήσει κανείς, θα πρέπει να αποστασιοποιηθεί πλήρως από κάθε έννοια σεβασμού, ηθικότητας και συναισθήματος».210

206. Αναφέρεται στο: L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismus V: Die Auf- klarung und ihre judenfeindliche Tendenz, Verlag Georg Heintz, Worms 1983, σ. 101.

207. Στο ίδιο, σ. 102.208. D. Hume, Essays. Moral, Political and Literary, Indianapolis 1985, σ. 629

κ.ε.209. Αναφέρεται στο: Η. Melber, “Rassismus und eurozentrisches Zivilisa-

tionsmodell: Zur Entwicklungsgeschichte des kolonialen Blicks”, στο: Theorien iiber den Rassismus, Argument-Sonderband, AS 164, Argument Verlag, Hamburg 1989, σ. 33.

210. G. W. F. Hegel, Vorlesungen iiber die Philosophie der Geschichte, Άπαντα


Δεν έλειψαν βέβαια χαι οι εξαιρέσεις, όπως, για παράδειγμα, ο Charles-Louis de Montesquieu (1689-1755), ο Claude Adrien Helvetius (1715-1771), o Ettiene Bonnot de Condillac (1715-1780) χ.ά., που αντιτάχθηκαν σθεναρά στη φυλετική ιδέα υπεραμυνόμενοι της φυσικής ενότητας του ανθρώπινου γένους και της οικουμενικότητας των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ιδιαίτερα κατηγορηματικός όσον αφορά την απόρριψη κάθε είδους φυλετικών διακρίσεων υπήρξε ο πρόεδρος της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης,’Marie Jean Antoine Condorcet (1743-1794). Στο δοκίμιό του Επιστολή σχετικά με τους μαύρους δούλους (Epitre aux negres esclaves) γράφει: «Αν και δεν έχω το ίδιο χρώμα με σας (εννοεί τους μαύρους), σας αισθανόμουν πάντα σαν αδελφούς μου. Η φύση σάς έκανε έτσι ώστε να έχετε το ίδιο πνεύμα, τον ίδιο Λόγο και τις ίδιες αρετές με τους λευκούς».211 Κλασική περίπτωση οικουμενικά σκεπτόμενου διανοητή αποτελεί ο μεγάλος Γερμανός ουμανιστής και φυσιοδίφης Alexander von Humboldt (1769-1859), ο οποίος, όντας αντίθετος με κάθε έννοια φυλετικής διαίρεσης του ανθρώπινου γένους, τονίζει ότι

τόμος 12, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1970, o. 122. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στο Diskurs του Διαφωτισμού η γυναίκα εντάσσεται από πολιτιστική άποψη λίγο ή πολΰ στην ίδια κατηγορία με αυτή των «αγρίων». Στο άκρως ενδιαφέρον άρθρο της για τη θέση της γυναίκας στο Διαφωτισμό, η Γερμανίδα συγγραφέας Sigrid Weigel γράφει: «Αμφότεροι, άγριοι και γυναίκες, χαρακτηρίζονται με βάση αυτό που τους λείπει σε σύγκριση με τον “πολιτισμένο άνθρωπο”, τον άνδρα. Μια και δεν είναι ακόμη πολιτισμένοι, θεωρούνται και οι δυο τους όντα που βρίσκονται πολύ κοντά στη φύση, η οποία και τα προσδιορίζει απόλυτα». Βλ. S. Weigel, “Die nahe Fremde - Das Terri- torium des ‘W eiblichen’. Zum Verhaltnis von ‘W ilden’ und ‘Frauen’ im Diskurs der Aufklarung”, στο: Th. Kobner / G. Picherodt (επιμ.), Die andere Welt. Studien zum Exotismus, Frankfurt am Main 1987, σ. 174.

211. Αναφέρεται στο: L. Poliakov, ό.π., σ. 194.


«στο βαθμό που υποστηρίζουμε τη φυσική ενότητα του ανθρώπινου γένους, απορρίπτουμε και εκείνη τη δυσάρεστη άποψη περί της δήθεν ύπαρξης ανώτερων και κατώτερων φυλών. Όλοι οι άνθρωποι είναι με τον ίδιο τρόπο πλασμένοι για την ελευθερία». Σύμφωνα με την άποψή του, «θα έπρεπε να βλέπουμε την ανθρωπότητα σαν μια μεγάλη αδελφότητα, σαν ένα ενιαίο σύνολο, ανεξάρτητα από το θρήσκευμα, την εθνικότητα και το χρώμα».212 Όταν το 1856 ο Gobineau του έστειλε, τιμής ένεκεν, την εργασία του Δοκίμιο για την ανισότητα των ανθρώπινων φυλών, ο υπέργηρος Alexander von Humboldt (ήταν ήδη 88 ετών), εμφανώς ενοχλημένος από το περιεχόμενο, αφού τον ευχαρίστησε, τόνισε ότι και μόνον ο τίτλος της μελέτης ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις πεποιθήσεις του.213

Τα παραπάνω παραδείγματα επιβεβαιώνουν, κατά την άποψή μας, την ιδεολογική αντιφατικότητα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Είναι αλήθεια πως ο Διαφωτισμός αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ανθρώπινης ελευθερίας, καθώς κυοφόρησε μέσα του τον ορθολογισμό, αλλά εξίσου σημαντική υπήρξε και η συμβολή του στην εμφάνιση και ανάπτυξη του παράλογου, του ρατσισμού. Ως κίνημα πολιτικής και κοινωνικής χειραφέτησης της ανερχόμενης αστικής τάξης, ο Διαφωτισμός εμφανίζεται εσωτερικά διχασμένος, αφού το χάσμα μεταξύ κριτικού (critical reason, kritische Vernunft) και εργαλειακού Λόγου (instrumental reason, instrumentelle Vernuft) παραμένει αγεφύρωτο. Κι ενώ ο κριτικός Λόγος στρέφεται ενάντια στον α- νορθολογισμό, στις θρησκευτικές προκαταλήψεις και στον κοινωνικό συντηρητισμό, ανακηρύσσοντας την ελευθερία του ατόμου και τα ανθρώπινα δικαιώματα αδιαπραγμάτευτες οικουμε

212. A. von Humboldt, Kosmos, τόμος I, Stuttgart 1874, σ. 239.213. Αναφέρεται στο: L. Poliakov, ό .π , σ. 200.


νικές αξίες, ο εργαλειακός Λόγος αναπαράγει, μέσα από την εξέλιξη της επιστήμης χαι της τεχνιχής, τη λογιχή της κοινωνίας των ιδιοκτητών χαι του ατομικού συμφέροντος, η οποία, σχετι- κοποιώντας την έννοια της ελευθερίας, αναιρεί σε τελευταία ανάλυση την οικουμενικότητα των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Με τη νίκη της αστικής τάξης και την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, οι ιδέες της ελευθερίας και της ισότηχας όλων των ανθρώπων, τις οποίες ευαγγελίστηκε ο Διαφωτισμός στον αγώνα του ενάντια στην απολυταρχία, δεν άργησαν να μετατραπούν σε ιδεολογικά όπλα νομιμοποίησης της αστικής κυριαρχίας.214 Η ελευθερία δεν ήταν η διακηρυγμένη ελευθερία όλων των ανθρώπων, αλλά η ελευθερία των ιδιοκτητών,215 η ελευθερία της αγοραπωλησίας αγαθών και υπηρεσιών, «το δικαίωμα καθενός να απολαμβάνει και να διαθέτει την περιουσία του κατά το δοκούν, ακόμη και όταν τούτο προσκρούει σε ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες».216 Η ισότητα ήταν η κοινωνική εξίσωση των αστών με τη μέχρι τότε προνομιούχα τάξη της αριστοκρατίας, και με την έννοια αυτή δεν είχε καμιά σχέση με την ισότητα όλων των ανθρώπων, πολύ λιγότερο με αυτή μεταξύ λευκών και μαύρων. Τόσο στη Διακήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 όσο και στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Βόρειας Αμερικής του 1776, όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται και είναι, τυπικά τουλάχιστον, ίσοι, όμως ορισμέ

214. R. C. Lewontin at a l, ό .π , σ. 51.215. Σχετικά με τους ιστορικούς φορείς των ατομικών ελευθεριών, βλ. Αντ.

Μανιτάκης, Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1981, σ. 81 κ .ε , και Κ. Τσουκαλάς, Ε ίδωλα πολιτισμού. Ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα στη σύγχρονη πολιτεία, Θεμέλιο, Αθήνα 1991, σ. 180 κ.ε.

216. Κ. Σταμάττ\ζ, Αστική κοινωνία, δικαιοσύνη και κοινωνική κριτική , "Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1995, σ. 99.


νοι από αυτούς είναι πιο ίσοι από τους άλλους, για να θυμηθούμε και τη ρήση του George Orwell στη γνωστή Φάρμα των ζώων.211

Τα θεωρητικά προτάγματα του Διαφωτισμού αποτελούν αναμφίβολα κατάκτηση της ανθρώπινης σκέψης, δεν γεφυρώ- νουν ωστόσο το χάσμα μεταξύ ιδεολογίας και πραγματικότητας, μεταξύ της αφηρημένης έννοιας του ανθρώπου και της κοινωνικής του κατάστασης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το πρώτο άρθρο της γαλλικής Διακήρυξης αναφέρεται στα δικαιώματα του ανθρώπου (droits de rhomme), ενώ το τέταρτο άρθρο στα δικαιώματα του πολίτη (droits du citoyen). Η διάκριση αυτή «ανθρώπου» και «πολίτη» έχει, κατά την άποψή μας, περιοριστική σημασία σε ό,τι αφορά τα υποκείμενα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καθώς ο «πολίτης» συνδέεται αλλά και προϋποθέτει την ύπαρξη εθνικού κράτους, και με την έννοια αυτή τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν ισχύουν γενικά και για όλους τους ανθρώπους, παρά μόνο για εκείνους που είναι πολίτες ενός συγκεκριμένου κράτους-έθνους.218 Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την εθνοκεντρική ερμηνεία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στο βαθμό που εισάγει αναπότρεπτα την έννοια του «Άλλου», μια κατηγορία ανθρώπων στην οποία εντάσσονταν, την εποχή εκείνη, συλλήβδην πολλοί λαοί της Αφρικής, της Ασίας και φυσικά του Νέου Κόσμου.

Το θρίαμβο του ορθού Λόγου, στο θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο, θα ακολουθήσει στην πράξη «η ευρωκεντρική τύφλωση» στους ίδιους τους κόλπους του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

217. «Ό λα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα». G. Orwell, Η φάρμα των ζώων, έκδ. Γιάννη Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 124.

218. J. Kristeva, ό.π., σ. 162 κ.ε.


Η ορθολογικότητα θα αυτονομηθεί από τους ορθολογικούς της σκοπούς, θα μετατραπεί σε εργαλειακό Λόγο, για να μπει έτσι στην υπηρεσία όχι πλέον του ανθρωπισμού, αλλά της βαρβαρότητας, με ιστορικό αποκορύφωμα τη θηριωδία του ναζισμού.219 Η διάκριση μεταξύ ανθρωπιστικής και επιστημονικής παιδείας θα φτωχύνει την πρώτη «ως προς τις γνώσεις και την άλλη ως προς το στοχασμό γύρω από τον εαυτό της».220 Δέσμια των ιστορικών της επιλογών η αστική τάξη δεν θα μπορέσει να εναρμονίσει τον ορθό Λόγο με την κοινωνική πραγματικότητα. Έτσι, ο ορθός Λόγος θα «θυσιαστεί» στο βωμό της εξυπηρέτησης των ταξικών της συμφερόντων, για να μετατραπεί τελικά σε αφηρημένη ιδέα νομιμοποίησης της εξουσίας των ιδιοκτητών. Το χειραφετημένο άτομο, που επαγγέλθηκε η αστική τάξη με την εμφάνισή της στο προσκήνιο της ιστορίας, θα αποσπαστεί στη συνέχεια από το ανθρωπιστικό του στέλεχος, από το οποίο και προήλθε, για να μετατραπεί τελικά σε κυνικό φορέα της εξουσίας.

Αποτέλεσμα της φθοράς που υπέστη ο ορθός Λόγος υπο- τασσόμενος στη λογική εξυπηρέτησης των οικονομικών και εξουσιαστικών συμφερόντων της αστικής τάξης είναι μεταξύ άλλων και το φαινόμενο του ευρωπαϊκού ρατσισμού.221 Η έννοια του «Λόγου» κρύβει μέσα της τόσο το καλύτερο όσο και το χειρότερο της ευρωπαϊκής παιδείας, του ευρωπαϊκού πολιτισμού. «Υπό την αιγίδα του Λόγου —γράφει ο Edgar Morin — συνέβη να αποχαλινωθούν η ξέφρενη κυριαρχία και η τυφλή

219. Ε. Morin, ό.π., σ. 124.220. Στο ίδιο, σ. 131.221. Βλ. διεξοδικότερα D. Claussen, Die Grenzen der Aufklarung. Die gesell-

schaftliche Genese des modernen Antisemitismus, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1994, σ. 17 κ.ε.


καταφρόνια προς τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς. Ωστόσο, η εξάσκηση της ορθολογικότητας μας επιτρέπει να κάνουμε κριτική στον ευρωπαϊκό Λόγο και να αναγνωρίζουμε την αξία των μη ευρωπαϊκών πολιτισμών».222 Με άλλα λόγια, στο πρόσωπο- Ιανό της ευρωπαϊκής ιστορίας συνυπάρχουν τόσο ο πολιτισμός όσο και η βαρβαρότητα.

Η επικράτηση του εργαλειακού επί του κριτικού Λόγου δεν είναι θέμα προσωπικής επιλογής, αλλά υπόκειται στη λογική των νόμων που διέπουν το καθεστοος της ατομικής ιδιοκτησίας. Είναι δηλαδή άρρηκτα δεμένη με τη διαδικασία χειραφέτησης της αστικής κοινωνίας και με την έννοια αυτή αποτελεί συστατικό στοιχείο του αστικού συστήματος. Η αντίφαση μεταξύ ορθού και εργαλειακού Λόγου, κατά συνέπεια, δεν οφείλεται στη «δογματική μορφή» που προσέλαβε ο Διαφωτισμός προκειμένου να αντιμετωπίσει το «δογματισμό της Εκκλησίας και της Απολυταρχίας».223 Δεν πρόκειται δηλαδή για «σύγχυση ανάμεσα στον ορθό και τον εργαλειακό Λόγο», για ταύτιση του ενός με τον άλλο στα κεφάλια κάποιων διαφωτιστών,224 αλλά για εγγενή εσωτερική αντίφαση του Διαφωτισμού ως κινήματος πνευματικής, κοινωνικής και πολιτικής χειραφέτησης της ανερ- χόμενης αστικής τάξης. Η αναίρεση της οικουμενικότητας του ορθού μέσω της ανάδειξης του εργαλειακού Λόγου όχι μόνον δεν ανατρέπει, αλλά αντίθετα επιβεβαιώνει με καταλυτικό, θα λέγαμε, τρόπο την επικυριαρχία της αστικής ιδεολογίας. Έτσι ο εργαλειακός Λόγος δεν είναι «αντιδιαφωτισμός», αλλά η άλλη όψη του προσώπου-Ιανού του Διαφωτισμού. Με άλλα λό

222. Στο ίδιο, σ. 27.223. Θ. Αίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1990,

σ. 240.224. Στο ίδιο, σ. 241.


για, ο Διαφωτισμός εμπεριέχει δυο διαφορετικά πνευματικά ρεύματα. Το ένα από αυτά εξέθρεψε τον εργαλειακό Λόγο, από τον οποίο και προέκυψε η ιδέα της «ανωτερότητας» του λευκού ανθρώπου* το άλλο εξέθρεψε τον κριτικό Λόγο, που αναγνωρίζει ως αρχή αλλά και στηρίζεται στην ποικιλομορφία των ανθρώπων και των πολιτισμών.

Έτσι, η έννοια της «φυλής» και η διαίρεση του ανθρώπινου γένους σε ανώτερες και κατώτερες «φυλές» εντάσσεται πλήρως στη λογική της πολιτικής φιλοσοφίας του αστικού φιλελευθερισμού. Στο βαθμό που δεν διέθετε πειστικά επιχειρήματα για να δικαιολογήσει την απομάκρυνσή της από το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης (Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη), η αστική τάξη ήταν εξαναγκασμένη να λειτουργήσει ιδεολογικά, ανα- δεικνύοντας την έννοια της «φυλής» σε υποκατάστατο της ανύπαρκτης αλληλεγγύης μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Χρησιμοποίησε δηλαδή την έννοια της «φυλής» ως μηχανισμό χειραγώγησης των μαζών, καλλιεργώντας το ιδεολόγημα της κοινότητας συμφερόντων των λευκών απέναντι στους μη λευκούς, στους «Άλλους». Του «λόγου το ασφαλές», ότι δηλαδή οι άνθρωποι δεν είναι από τη φύση τους ίσοι, κλήθηκε να βεβαιώσει ο λεγόμενος «επιστημονικός» ρατσισμός, ο οποίος αναγόρευσε την «επιβίωση του ισχυρότερου» σε βασική αρχή κοινωνικής οργάνωσης.225

225. Η ανακάλυψη της έννοιας της «φυλής» και η διάκριση μεταξύ «ανώτερων και κατώτερων φυλών», γράφει ο Hobsbawm, ήταν από κάθε άποψη βολική, «αφοΰ νομιμοποιούσε την εξουσία των λευκών πάνω στους έγχρωμους, των πλουσίων πάνω στους φτωχούς... (καθώς) αποτε- λούσε έναν μηχανισμό με τον οποίο μια κοινωνία με βαθιές ανισότητες, αλλά με μια βαθιά ισονομιστική ιδεολογία, εκλογίκευε τις ανισότητές της και προσπαθούσε να δικαιολογήσει και να υπερασπίσει προνόμια που η δημοκρατική φιλοσοφία των θεσμών της ήταν αναπόφευκτο να


Καθώς διακήρυττε την ύπαρξη βιολογικά και πνευματικά ανώτερων και κατώτερων «φυλών», και για να μην έρθει σε αντίθεση με τη βασική αρχή του χριστιανισμού, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πλασμένοι «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού», η Ευρώπη των λευκών αναγόρευσε τους λαούς των αποικιών σε «αγρίους», αναλαμβάνοντας η ίδια «το χρέος» να τους εκπολιτίσει και χρησιμοποιώντας οος μέσο γι’ αυτό το σκοπό το μαστίγιο, την αγχόνη και την γκιλοτίνα. Τη στάση αυτή των «θεοφοβούμενων» Ευρωπαίων αστών, «που ήθελαν... να είναι ληστές και χριστιανοί μαζί», σχολιάζει με ιδιαίτερα δηκτικό τρόπο ο Montesquieu: «Θα ήθελα επίσης να πω —γράφ ε ι - ότι η θρησκεία χαρίζει σε όσους τη διδάσκουν ένα δικαίωμα να υποδουλώνουν όσους δεν τη διδάσκουν, για να εργάζονται πιο άνετα για τη διάδοσή της. Αυτός ακριβώς ο τρόπος τού σκέπτεσθαι ενθάρρυνε τους καταστροφείς της Αμερικής στα εγκλήματά τους... Δεν είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι τα όντα αυτά (οι μαύροι δούλοι) είναι άνθρωποι, γιατί, αν τους θεωρήσουμε ανθρώπους, θα αρχίσουμε να πιστεύουμε ότι εμείς δεν είμαστε χριστιανοί».226

Η διάκριση ανάμεσα σε ανώτερες και κατώτερες «φυλές» αποδείχτηκε ιδιαίτερα πρακτική για την αστική τάξη, στο βαθμό που «νομιμοποιούσε» στην κτητική της συνείδηση την εκμετάλλευση των ιθαγενών στις αποικίες, αφού αυτοί, καθώς θεωρούνταν φυλετικά «κατώτεροι», στερούνταν ορθολογικής σκέ

αμφισβητήσει. Ο φιλελευθερισμός δεν είχε λογικά επιχειρήματα εναντίον της ισότητας και της δημοκρατίας. Οχυρώθηκε λοιπόν πίσω από την άλογη φιλοσοφία της φυλής. Η ίδια η επιστήμη, το ατοΰ του φιλελευθερισμού, μπορούσε να αποδείξει ότι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι». Ε. J. Hobsbawm, Die Bliitezeit des Kapitals. Eine Kulturgeschichte der Jahre 1848-1875, Frankfurt am Main 1980, σ. 335 κ.ε.

226. Montesquieu, ό.π., τόμος Α', σ. 408 κ.ε. και 410.


ψης και κατά συνέπεια ήταν «ανίκανοι» να ανακαλΰψουν τη σημασία της εργασίας και να οργανώσουν τη ζωή τους αποδοτικά. «Όταν ο Θεός —γράφει ο John Locke— παραχώρησε τον κόσμο στους ανθρώπους ως κοινή παρακαταθήκη, διέταξε επίσης τον άνθρωπο να εργάζεται και η ένδεια της κατάστασής του επέβαλε αναγκαστικά την εργασία. Ο Θεός και ο Λόγος τού επέβαλαν να κατακυριεύσει τη γη, δηλαδή να τη βελτιώσει για το καλό της ίδιας του της ζωής, και με την προσπάθεια αυτή απέθεσε πάνω της ένα μέρος του εαυτού του, το μόχθο του».227 Στη διαπίστωση αυτή άλλωστε εδράζεται και η απόφαση της αστικής τάξης να «εκπολιτίσει» τους «άγριους», στέλνοντας ιεραπόστολους, προπομπούς της καπιταλιστικής ιδέας, για να μυήσουν τους άγριους, με ή και χωρίς φραγγέλιο, στα μυστικά της εργασίας.

Ειρήσθω εν παρόδω: υπέρ του ευρωπαϊκού επεκτατισμού δεν ήταν μόνον οι θεωρητικοί του αστισμού. Θιασώτες της λευκής κυριαρχίας υπήρξαν επίσης και μεταξύ των εκπροσώπων του προλεταριάτου. Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς ταύτιζαν τον επεκτατισμό της λευκής «φυλής» με την «παγκόσμια επικράτηση του φωτός».228 Έτσι ο Carl Ballod, πολιτικός φίλος των ηγετικών στελεχών του γερμανικού σοσιαλισμού Karl Lieb- knecht και Rosa Luxenburg, στο βιβλίο του Το Κράτος τον Μέλλοντος (Der Zukunftsstaat), αναφέρει μεταξύ άλλων ότι θα

227. J. Locke, Δ εύτερη πραγματεία π ερ ί κυβερνήσεως. Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Γνοοση, Αθήνα 1990, σ. 107 κ.ε.

228. Ε. Jouhy, “Bildung im Spannungsfeld zwischen ethnischer Verwurze- lung und technischer Universalitat”, στο: Ulrich Schmidt (επιμ.), Kultu- relle Identitat und Universalitat. lnterkulturelles Lernen als Bildungsprin- zip, Padagogik Dritte Welt-Jahrbuch 1986, Frankfurt am Main 1987, σ. 17.


ήταν αφόρητη η αδικία σε βάρος των πολιτισμένων λαών αν η Ευρώπη άφηνε την Αφρική στο έλεος των νέγρων.229

Η άσκηση κριτικής στο Διαφωτισμό με στόχο την αποκάλυψη της αντιφατικότητας που τον διακρίνει δεν σημαίνει βέβαια σε καμιά περίπτωση αποδοχή του απόψεων της μεταμοντέρνας θεωρίας, που επιμένει στην πλήρη απόρριψη των θεωρητικών του προταγμάτων. Όπως πολΰ σωστά παρατηρεί ο Michel Foucault, «οφείλουμε να απελευθερωθούμε από το διανοητικό εκβιασμό τού “υπέρ ή εναντίον του Διαφωτισμού”»230 αποδεχόμενοι το γεγονός ότι η ιστορική αναγκαιότητα του Διαφωτισμού είναι δεδομένη. Προέχει η απελευθέρωση των ορθολογικών και προοδευτικών του στοιχείων από το θανάσιμο εναγκαλισμό του εργαλειακού Λόγου. Αποκαλύπτοντας την κυριαρχία του εργαλειακού επί του κριτικού Λόγου αποκαλύπτουμε συγχρόνως και τους λόγους για τους οποίους το εγχείρημα της αστικής τάξης, να υλοποιήσει την οικουμενικότητα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ήταν καταδικασμένο σε αποτυχία. Με άλλα λόγια, δεν είναι το χειραφετητικό μήνυμα του Διαφωτισμού που απέτυχε ιστορικά, αλλά η κοινωνική τάξη που κλήθηκε ιστορικά να το υλοποιήσει, καθότι τον εγκλώβισε στη λογική εξυπηρέτησης των συμφερόντων της, υπονομεύοντας έτσι την οικουμενικότητά του.

Είναι λοιπόν ανάγκη να ολοκληρωθεί το Diskurs του Διαφωτισμού, προκειμένου να οδηγηθεί ο κριτικός Λόγος στην πραγμάτωσή του, που είναι ταυτόσημη με την επικράτηση του ουμανισμού πάνω στις δυνάμεις της συντήρησης και του ρατσι-

229. C. Ballod, Der Zukunfststaat. Wirtschaftstechnisches Ideal und volkswirt- schaftliche Wirklichkeit, Berlin 1927, σ. 290 κ.ε.

230. M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός;, μετάφραση Στέφανου Ροζάνη, Έ ρασμος, Αθήνα 1988, σ. 23.


ομοΰ. Η καθολικότητα του κριτικού Λόγου επιβάλλει την αναγνώριση ίδιας αξίας σε όλους τους ανθρώπους αλλά και σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, ανεξάρτητα από τη «φυλετική» του καταγωγή, τη θρησκεία, την κοινωνική θέση και τον πολιτισμό του.231 Για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά το ρατσισμό, παρατηρεί ο Edgar Morin, θα πρέπει να πάρουμε το μέρος του «ανοιχτού λόγου», ο οποίος καλλιεργεί το διάλογο «όχι μόνο με το μη εκλογικευμένο, αλλά και με το μη εκλογικεύσιμο».232

Αυτό που προέχει είναι η πίστη στη φυσική ενότητα της ανθρωπότητας με στόχο την επίτευξη, μέσω του ορθού Λόγου, ενός νέου ανθρωπισμού. Είναι ανάγκη να ξεπεραστούν οι διαφορές που χωρίζουν τους ανθρώπους, προκειμένου να δημι- ουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια πραγματική διανθρώπινη και διαπολιτιστική επικοινωνία. Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε «ότι ο προορισμός της ζωής στη γη είναι κοινός, πέρα από φυλές, τάξεις, έθνη και φύλα», γιατί μόνον έτσι είναι δυνα- τόν να επικρατήσει η ανθρώπινη αλληλεγγύη και να θεμελιωθεί η παγκόσμια κοινότητα των ανθρώπων.233

Χρειαζόμαστε έναν νέο πολιτικό Διαφωτισμό, απελευθερωμένο από τις ταξικές αγκυλώσεις της αστικής κοινωνίας. Έ ναν ορθολογικό ουμανισμό χωρίς ευρωκεντρικές παρωπίδες, που θα αντανακλά τις ανάγκες της ανθρωπότητας στο σύνολό της και δεν θα καταδικάζει δισεκατομμύρια ανθρώπων του πλανήτη μας στην πείνα και την εξαθλίωση, χάριν της μονομερούς προώθησης του τεχνικού πολιτισμού που στερείται οραμάτων και αξιών. Η διαλεκτική της προόδου, όπως αυτή εξελίσσεται

231. Ε. Morin, ό .π , σ. 156.232. Στο ίδιο, σ. 127.233. R. Falk, The Promise o f World Order. Essays in Normative International

Relations, Weatsheaf, Brighton 1987, σ. 27.


μέσα από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης της παραγωγής, δεν οδηγεί σε καμιά περίπτωση στη χειραφετημένη κοινωνία της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης.234 Θα πρέπει ωστόσο να σώσουμε την έννοια της προόδου, αφού προηγουμένως την απαλλάξουμε από το ζουρλομανδύα της ξέφρενης και ανεξέλεγκτης επιστημονικο-τεχνικής επανάστασης, υποτάσσοντάς την στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου.

234. Βλ. επίσης A. Wellmer, Λόγος, Ουτοπία και Δ ιαλεκτική του Δ ιαφω τισμού, μετάφραση Γεράσιμου Αυχιαρδόπουλου, Έ ρασμος, Αθήνα 1989, σ. 19.

Κ εφ άλα ιο 4

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΤΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

4.1. ΟΙ ΦΥΛΕΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

4.1.1. Arthur Comte de Gobineau (1816-1882)Οι φυλετικές θεωρίες στην Ευρώπη δεν εμφανίστηκαν

πρώτα στη Γερμανία, όπως εσφαλμένα ορισμένοι θέλουν να πιστεύουν, αλλά στη Γαλλία και την Αγγλία. Ο πιο γνωστός μεταξύ των θεωρητικών του ευρωπαϊκού ρατσισμού είναι ο Γάλλος διπλωμάτης και συγγραφέας, κόμης Arthur de Gobineau, ο αποκαλούμενος και «πατέρας της ρατσιστικής ιδεολογίας».235 Γνώστης των ανθρωπολογικών θεωριών του 18ου αιώνα, ταξίδεψε σε πολλές χώρες συγκεντρώνοντας στοιχεία για την ιστορία, τον τρόπο ζωής, τα ήθη και έθιμα και γενικά τον πολιτισμό των λαών, τα οποία και αξιοποίησε προκειμένου να τεκμηριώσει τις θεωρητικές του απόψεις σχετικά με την ανισότητα των ανθρώπινων «φυλών».236

235. Βλ. την ομώνυμη εργασία του Μ. D. Biddiss, Father o f racist ideology. The social and political thought o f Count Gobineau, Weybright and Talley, New York 1970, σ. 3.

236. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Gobineau διετέλεσε πρεσβευτής της Γαλλίας στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1864-1868. Ενώ στην αρχή, επηρεασμένος ίσως από το πνεύμα του φιλελληνισμού, αντιμετώπισε με συμπάθεια τους Έλληνες, προς το τέλος της παραμονής του στη χώρα η στάση


Επηρεασμένος από το φιλοσοφικό πεσιμισμό της εποχής του, ο Gobineau ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την προβληματική της ακμής και παρακμής των πολιτισμών, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ο δυτικός πολιτισμός απειλείται με κατάρρευση. Σύμφωνα με την άποψή του, η παρακμή των πολιτισμών οφείλεται κατά κύριο λόγο στον εκφυλισμό των λαών. Εκφυλισμένος θεωρείται ένας λαός όταν αλλοιωθούν τα βιολογικά του χαρακτηριστικά λόγω της ανάμειξής του με άλλους λαούς. Λαοί «άριας» καταγωγής, παρατηρεί ο Gobineau, όπως οι Πέρσες, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, περιήλθαν σε κατάσταση παρακμής όταν στην πορεία της ιστορίας τους αναμείχθηκαν με ξένα στοιχεία.

Για τον Gobineau, η έννοια της «φυλής» αποτελεί τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο αρθρώνεται ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία. Είναι το κλειδί για την κατανόηση τόσο του παρελθόντος και του παρόντος όσο και του μέλλοντος της αν

του άλλαξε ριζικά. Σχολιάζοντας την πολιτική συμπεριφορά των Ελλήνων σε επιστολή του προς τον κόμητα Adolphe de Circourt παρατηρεί ότι «κάθε φορά που γίνονται εκλογές στην Ελλάδα, επικρατεί κατάσταση εμφυλίου πολέμου». Θα πρέπει, γράφει, «κάποιος να πληρώνει τους Έ λληνες για να παρουσιάζουν την πιο πετυχημένη γελοιογραφία αντιπροσωπευτικού καθεστώτος». Κατά τον Gobineau, πολιτική στην Ελλάδα σημαίνει πρωτίστως «μηχανορραφίες, προσωπικά συμφέροντα, λαδώματα και οικονομικές ατασθαλίες». Σε άλλη του επιστολή προς τον πρεσβευτή της Αυστρίας Prokesch-Osten εκφράζει την άποψη πως δεν υπάρχει τίποτα το αξιόλογο στην Ελλάδα, «όλα είναι ασήμαντα, εκτός από την περιφρόνηση που τους αξίζει: ασήμαντα πάθη, ασήμαντα συμφέροντα, ασήμαντοι άνθρωποι, ασήμαντες κακίες, ασήμαντες ραδιουργίες». Ό πω ς ο Γερμανός ιστορικός Jakob Philipp Fallmerayer (1790-1861), έτσι και ο Gobineau ήταν πεπεισμένος ότι οι Νεοέλληνες δεν έχουν «καμιά ιδιαίτερη σχέση» («any significant connection») με τους αρχαίους Έ λληνες, γιατί, όπως γράφει, ο ελληνικός λαός αποτελεί «συνονθύλευμα εθνοτήτων». Στο ίδιο, σ. 190-196.

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ 137

θρωπότητας.237 Κανείς πριν από αυτόν, παρατηρεί η Hannah Arendt, δεν σκέφτηκε να αναγάγει την ακμή και παρακμή των πολιτισμών σε μία και μοναδική αιτία, στη φυλετική ανάμειξη των λαών.238

Ο Gobineau διακρίνει τρεις βασικές «φυλές»: τη λευκή, την κίτρινη και τη μαύρη «φυλή». Αν και πιστεύει ότι δεν υπάρχουν πλέον «καθαρές φυλές», επιμένει στη δήθεν φυσική ανωτερότητα των λευκών. «Η λευκή φυλή - γ ρ ά φ ε ι - κατείχε πάντα το μονοπώλιο της ομορφιάς, της εξυπνάδας και της ισχύος», γι’ αυτό και θεωρείται η μήτρα όλων των μεγάλων πολιτισμών.239 Την πρώτη θέση μεταξύ των λαών της λευκής «φυλής» κατέχουν οι Τεύτονες, που αποτελούν και την κατεξοχήν «άρια φυλή».240 Μεταξύ των «Αρίων» πρώτοι από άποψη φυλετικής «καθαρότητας» είναι οι Αγγλοσάξονες και οι Σκανδιναβοί, ακολουθούμενοι από τους Γερμανούς και τους Γάλλους. Κατά τον Gobineau, η κίτρινη «φυλή» δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει πολιτισμό, αφού δεν διαθέτει τις δυνάμεις που είναι απαραίτητες για να ενεργοποιηθούν οι «πηγές της ομορφιάς και της δύναμης». Κύρια χαρακτηριστικά της κίτρινης «φυλής» είναι η σχολαστικότητα, η μαλθακότητα και η αδυναμία στην καλοπέραση. Επιπλέον, στερείται φαντασίας και κάθε ικανότητας για μεταφυσική σκέψη, είναι δε κατάλληλη μόνο για το εμπόριο και τη βιοτεχνία.241 Η μαύρη «φυλή», τέλος, είναι πνευματικά κατώτερη και διακρίνεται, όπως ο Gobineau αναφέρει χαρα

237. G. L. Mosse, ό.π., σ. 52.238. Η. Arendt, ό.π., σ. 171.239. A. de Gobineau, ό.π., τόμος 1, σ. 134240. «Arya» (άριος) στη σανσκριτική σημαίνει «ευγενής». Αριοι αποκαλοΰ-

νταν οι λαοί που ανήκουν στην «ινδοευρωπαϊκή» ομοεθνία.241. Στο ίδιο, σ. 135.


κτηριστικά, για τα κτηνώδη ένστικτά της. Διαθέτει ωστόσο μεγάλα αποθέματα φυσικής ενέργειας, κάτι που καθιστά τους μαύρους ιδιαίτερα δυνατούς αλλά και επικίνδυνους. Όπως η κίτρινη, έτσι και η μαύρη «φυλή» δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει πολιτισμό και ως εκ τούτου αποτελεί «civilizational nullity», είναι δηλαδή πολιτισμικά ανύπαρκτη. «Μπροστά στα ειδεχθή αυτά φύλα —παρατηρεί ο Gobineau— τα αρπακτικά ζώα φαντάζουν πολιτισμένα. Εξωτερικά μοιάζουν περισσότερο με πιθήκους, ενώ από ηθική άποψη δεν διαφέρουν από τα πνεύματα του σκότους»,242 γι’ αυτό και κάθε ανάμειξη της λευκής «φυλής» με νεγροειδή στοιχεία οδηγεί αναπόφευκτα στην καταστροφή του γενετικού της υλικού και συνακόλουθα στον εκφυλισμό της.

Σύμφωνα με τον Gobineau, η ιστορία ακολουθεί έναν ορισμένο και απαρέγκλιτο νόμο και ως εκ τούτου είναι αδύνατον να αλλάξει κανείς την πορεία των πραγμάτων. Έτσι, η μόνη δυνατότητα που απομένει στους ανθρώπους είναι, πρώτον, να την κατανοήσουν και, δεύτερον, να την αποδεχτούν. Το τραγικό στοιχείο της ανθρώπινης μοίρας, γράφει, δεν είναι τόσο ο θάνατος, όσο η βεβαιότητα της παρακμής.243

Έχοντας τη συνείδηση αριστοκράτη, ο Gobineau απέρριπτε τόσο τον εθνικισμό όσο και τον πατριωτισμό. Υιοθετώντας τις απόψεις του Boulainvilliers, τοποθετούσε την αριστοκρατία πάνω από το έθνος.244 Το έθνος, αναφέρει, όντας προϊόν επι

242. Στο ίδιο, σ. 370.243. Ε. Cassirer, Ο μύθος του κράτους , μετάφραση Στέφανου Ροζάνη και

Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, Γνώση, Αθήνα 1991, σ. 310.244. Ε. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche: Action frangaise, italienischer

Faschismus, Nationalsozialismus, P. Piper & Co Verlag, Munchen / Zurich 1984, σ. 347.


μειξίας, δεν είναι ποτέ ομοιογενές, αποτελεί ένα είδος «υβριδίου» που δεν αξίζει να το αντιμετωπίζει χάνεις με «δέος χαι σεβασμό». Ο πατριωτισμός, πάλι, αρμόζει στους δημοκράτες και τους δημαγωγούς, όχι όμως και στους ευγενείς που στηρίζουν την ταυτότητά τους στη «φυλή».

Αναφερόμενος στην πολιτική κατάσταση στη Γαλλία, ο Gobineau παρομοιάζει την αριστοκρατία με τη λευκή «φυλή», την Τρίτη Τάξη (Tiers Etat), δηλαδή τους αστούς, με την κίτρινη και τον απλό λαό, τους «αβράκωτους» (sanscoulottes) της Γαλλικής Επανάστασης, με τη μαύρη «φυλή». Κατηγορεί μάλιστα τους τελευταίους ότι συμμάχησαν με την Τρίτη Τάξη για να καταστρέψουν την αριστοκρατική Γαλλία.245

Παρά τον πεσιμισμό του, ο Gobineau πιστεύει ότι η παρακμή του δυτικού πολιτισμού θα μπορούσε τελικά να αποφευχθεί αν λαμβάνονταν έγκαιρα μέτρα για τη σωτηρία των «ανώτερων φυλών». Έτσι, στην εργασία του με τίτλο Αναγέννηση (Renaissance), που κυκλοφόρησε στη Γαλλία πέντε χρόνια πριν το θάνατό του (1877), αναπτύσσει μια σειρά από προτάσεις σχετικά με τη σωτηρία της λευκής «φυλής», οι οποίες και θα αποτελέσουν αργότερα τη βάση του προγράμματος της «Φυλετικής Υγιεινής» που εφάρμοσε το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία στο όνομα της «φυλετικής καθαρότητας» του γερμανικού λαού.246

Ο Gobineau θεωρούσε τις απόψεις του «αλάθητες», αφού ήταν, όπως διατεινόταν, από επιστημονική άποψη απόλυτα τεκμηριωμένες. Η αλήθεια είναι ότι έκανε όχι μόνο επιλεκτική αλλά και αυθαίρετη χρήση των στοιχείων που συγκέντρωνε.

245. G. L. Mosse, ό .π , σ. 53.246. Στο ίδιο, σ. 79.


Αποδεχόταν οτιδήποτε ενίσχυε τη θεωρία του, ενώ απέρριπτε καθετί που δεν ταίριαζε στις προκατασκευασμένες του θέσεις.247 Επισημαίνόντας τον αυθαίρετο τρόπο με τον οποίο ο Gobineau αξιοποιούσε το πραγματολογικό υλικό, ο Huston Stewart Chamberlain τον κατηγόρησε για «παιδιάστικη παντο- γνωσία».248

Αν και οι ιδέες του επιστρατεύτηκαν αργότερα στη Γερμανία ως ιδεολογικό όπλο ενάντια στους Εβραίους, ο ίδιος ο Gobineau, σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη, δεν έτρεφε αντισημιτικά αισθήματα, γ ι’ αυτό και δεν ήταν πολέμιος των Εβραίων, όπως θέλησαν να τον εμφανίσουν ο Houston Stewart Chamberlain και οι Γερμανοί ομοϊδεάτες του.249 Αντίθετα, θεωρούσε τους Εβραίους μία από τις πλέον πετυχημένες και καταξιωμένες «φυλές» του κόσμου που πρόσφεραν πολλά στην πνευματική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Πίστευε ότι οι Ε βραίοι, όπως άλλωστε και οι «Άριοι», αναμείχθηκαν στην πορεία του χρόνου με άλλους «κατώτερους» λαούς, με αποτέλεσμα μαζί με τη φυλετική τους «καθαρότητα» να χάσουν και το δυναμισμό τους.

Προς το τέλος της ζωής του ο Gobineau γνωρίστηκε με το Γερμανό μουσικοσυνθέτη και δραματουργό Richard Wagner (1813-1883), με τον οποίο και ανέπτυξε ιδιαίτερα στενές σχέσεις. Έντονα αντισημίτης ο Wagner δέχθηκε με ενθουσιασμό τη φυλετική θεωρία του Gobineau. Φρόντισε μάλιστα να μεταφραστεί το έργο του στα γερμανικά, για να αποτελέσει αργότερα το ιδεολογικό ευαγγέλιο ενός σημαντικού μέρους της γερμανικής διανόησης. Το 1884 συγκεκριμένα, δυο χρόνια δηλαδή

247. Ε. Cassirer, ό .π , σ. 311.248. Στο ίδιο.249. G. L. Mosse, ό .π , σ. 55.


μετά το θάνατο του Gobineau, ο Ludwig Schemann, στέλεχος του βαγκνερικού «Κύκλου του Μπάιροϊτ» (Bayreuther Kreis), ίδρυσε στη Γερμανία την «Εταιρεία Γκομπινώ» (Gobineau- Gesellschaft), που έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διάδοση της ρατσιστικής θεωρίας στη Γερμανία.250

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ιδεολογική επιρροή του Gobineau στην ίδια του την πατρίδα ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα σχεδόν ανύπαρκτη. Έτσι, η ριζοσπαστική αντισημιτική οργάνωση «Γαλλική Δράση» (Action Frangaise), που ιδρύθηκε το 1899, αγνόησε παντελώς τις ιδέες του. Μάλιστα, μετά την ήττα της Γαλλίας στο γαλλο-πρωσικό πόλεμο του 1870-1871, ο Maurice Barres (1862-1923), ένας από τους ηγέτες της Άκρας Δεξιάς, επιτέθηκε με δριμύτητα εναντίον του Gobineau, κατηγορώντας τον ότι ενδιαφερόταν περισσότερο για την κοσμοπολίτικη αριστοκρατία παρά για την εθνική ενότητα. Οι ιδέες του Gobineau άρχισαν να κυκλοφορούν στους συντηρητικούς κύκλους της Γαλλίας μόλις τη δεκαετία του 1930, χάρη στις προσπάθειες του εγγονού του, Clement Serpaille, καθώς και μιας ομάδας διανοουμένων γύρω από την εφημερίδα «Je suis par- tout», που έβλεπαν στο πρόσωπο του Gobineau τον προάγγελο της φασιστικής ιδεολογίας.251

Τελικά, λίγα χρόνια πριν το θάνατό του και αφού είχε θυσιάσει όλες τις ανθρώπινες αξίες στο βωμό του «Μολώχ της φυλής», ο Gobineau έπαψε να ασχολείται πλέον με το πρόβλημα της παρακμής του δυτικού πολιτισμού. Επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στη μελέτη του γενεαλογικού του δέντρου, προκειμένου να αποδείξει ότι προέρχεται από το αριστοκρατικό γένος των «Αρίων» του Βορρά. Έτσι, στην εργασία του

250. I. Geiss, ό.π., σ. 169.251. Στο ίδιο, σ. 57.


Ιστορία του Οττάρ-Γιαρλ, Νορβηγού πειρατή, καταχτητή της χώρας Μπρέυ στη Νορμανόία, και οι απόγονοί του (Histoire d’ Ottar-Jarl, pirate norvegien, conquerant du pays de Bray en Normandie, et de sa descendance) ισχυρίζεται ότι πρόγονός του ήταν ο Νορβηγός πειρατής Οττάρ-Γιαρλ του γένους των Ύ νγ- λινγκ, για τους οποίους πίστευε ότι ήταν απόγονοι του θεού Οντίν των Βίκινγκς.252

4.1.2. Georges Comte Vacher de Lapouge (1854-1936)Στο βιβλίο του Ο Άριος και ο κοινωνικός του ρόλος (1899), ο

Vacher de Lapouge εστιάζει το ενδιαφέρον του στον κοινωνικό ρόλο των «Αρίων», γεγονός που τον κατατάσσει στους κυρίους εκπρόσωπους του μύθου της «άριας φυλής». Σε αντίθεση με τον Gobineau ο οποίος χρησιμοποιεί γλωσσολογικά κυρίως επιχειρήματα, ο Lapouge προς επίρρωση των θέσεων του επικαλείται ως τεκμήρια τα συμπεράσματα της ανθρωπολογίας, της κρανιολογίας και της φυσιογνωμικής, καθώς και τη δαρβίνεια θεωρία σχετικά με την καταγωγή των ειδών.253 Ο άνθρωπος, ισχυρίζεται ο Lapouge, υπόκειται, όπως και όλα τα άλλα έμβια όντα, στους νόμους της βίας και λειτουργεί σύμφωνα με αυτούς, γ ι’ αυτό και είναι λάθος να πιστεύει κανείς ότι έχει περισσότερα δικαιώματα από κάθε άλλο θηλαστικό. Η ίδια η ιδέα της δικαιοσύνης είναι μια «αυταπάτη» και κατά συνέπεια δεν υπάρχει τίποτα άλλο εκτός από τη βία, αφού αυτή καθορίζει σε τελική ανάλυση τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Αποφασιστικής ση

252. Αναφέρεται στο: Ε. Cassirer, ό .π , σ. 336.253. Georges Vacher de Lapouge, Der Arier und seine Bedeutung fur die Ge-

meinschaft, Frankfurt am Main 1939, σ. 224 κ.ε.


μασίας στοιχείο στον αγώνα για την επιβίωση είναι η φυλετική καταγωγή.254

Κατά τον Lapouge, οι «Άριοι» δεν εγκαταστάθηκαν μόνο στην Ευρώπη, όπως ισχυρίζεται ο Gobineau, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, μηδέ εξαιρούμενης της Αμερικής. Ορισμένοι λαοί, υποστηρίζει, βρίσκονταν πιο κοντά στο πρότυπο των «Αρίων», όπως για παράδειγμα οι αρχαίοι Έλληνες, που συνδύαζαν με τον πιο αρμονικό τρόπο το σύνολο όλων των ιδιοτήτων της «άριας φυλής». Την ελίτ της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, ισχυρίζεται, αποτελούσαν οι Σπαρτιάτες, καθώς ξεχώριζαν απ’ όλους τους άλλους Έλληνες λόγω της σωματικής τους δύναμης, των ηθικών αρχών και των πνευματικών τους ικανοτήτων. Δεν είναι τυχαίο, παρατηρεί ο Lapouge, ότι ο πολιτισμός τους βρίσκεται αδιάλειπτα εδώ και χιλιάδες χρόνια στο επίκεντρο του παγκόσμιου θαυμασμού.

Όπως ο Gobineau, έτσι και ο Lapouge θεωρεί την «άρια φυλή» κινητήριο δύναμη του πολιτισμού. Η βιομηχανία, το εμπόριο, η τέχνη, η επιστήμη κ.λπ. οφείλουν την ύπαρξή τους στους «Άριους». Κάποτε, αναφέρει, η Γαλλία μεγαλούργησε χάρη στη δυναμική των «Αρίων», αλλά από το μεγαλείο αυτό ελάχιστα δείγματα έχουν απομείνει. Μάλιστα, υπεύθυνη για την εξάντληση των «ζωτικών δυνάμεων» του γαλλικού έθνους ο Lapouge θεωρεί την «εβραϊκή» αστική τάξη, η οποία, σε αντίθεση με τη φιλόπονη και ενάρετη «άρια» αστική τάξη που ζει από την παραγωγική εργασία, είναι εκφυλισμένη, στερείται παντελώς ηθικών αξιών και επιδίδεται κατά κύριο λόγο σε εμπορικές και κερδοσκοπικές δραστηριότητες παρασιτικού χαρακτήρα. Για τον Lapouge, οι Εβραίοι είναι εχθροί αλλά και ανταγωνιστές. Καθώς διαθέτουν και οι ίδιοι αναπτυγμένη «φυ

254. Στο ίδιο, σ. 340.


λετική συνείδηση» (περιούσιος λαός), είναι διπλά επικίνδυνοι για τη «φυλή των Αρίων», γ ι’ αυτό και θα πρέπει να αντιμετωπιστούν με όλα τα μέσα. Τέλος, ο Lapouge ταυτίζει την «άρια» αστική τάξη με τα μεσαία στρώματα της Γαλλίας, τα οποία και αποτελούν, κατά την άποψή του, τη μοναδική εγγύηση για την επιβίωση του γαλλικού έθνους.

Για να αποφευχθεί ο περαιτέρω εκφυλισμός της «άριας» αστικής τάξης στη Γαλλία, ο Lapouge πρότεινε τη λήψη μέτρων και συγκεκριμένα: (α) την ενίσχυση του προτεσταντισμού, αφού ο καθολικισμός, ανίκανος να περιορίσει την επιρροή των Εβραίων που στηρίζουν την αστικοποίηση και την πλουτοκρατία, οδήγησε στην υπονόμευση των ζωτικών δυνάμεων της γαλλικής «φυλής»· (β) την απαγόρευση των φυλετικών αναμείξεων (γ) την εφαρμογή της ευθανασίας σε άτομα που είναι βιολογικά εκφυλισμένα· και (δ) την εγκαθίδρυση ενός σοσιαλιστικού μοντέλου διακυβέρνησης της χώρας, προκειμένου να διευκολυνθεί έτσι η εφαρμογή προγραμμάτων ευγονικής υγιεινής, όπως για παράδειγμα η απαγόρευση «άγονων» γάμων, η καθιέρωση τακτικού κύκλου γεννήσεων στις γυναίκες, η θανάτωση των ανεπιθύμητων βρεφών κατά τα σπαρτιατικά πρότυπα κ.λπ.255

Ακολουθώντας τα χνάρια του Ολλανδού Peter Camper, ο Lapouge έδινε ιδιαίτερη σημασία στην κρανιολογία και ειδικότερα στο δείκτη δολιχοκεφαλίας. «Είμαι πεπεισμένος —έγραφε προφητικά— ότι τον επόμενο αιώνα εκατομμύρια ανθρώπων θα αλληλοεξοντώνονται για έναν ή δύο βαθμούς μεγαλύτερο ή μικρότερο κεφαλικό δείκτη».256 Τα μακρόστενα κρανία, δηλαδή η δολιχοκεφαλία, και τα ξανθά μαλλιά αποτελούν, κατά τον Lapouge, την πλέον σαφή απόδειξη για την «άρια»

255. Στο ίδιο, σ. 240, 242 και 306-316.256. Στο ίδιο, σ. VII.


προέλευση ή μη ενός λαοΰ. Θεωρεί μάλιστα ότι η παρακμή της Γαλλίας οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην αύξηση του αριθμού των βραχυκέφαλων Γάλλων.

Η απήχηση της ρατσιστικής θεωρίας του Lapouge στη Γαλλία υπήρξε μεγαλύτερη από αυτή του Gobineau. Επηρεασμένος τόσο από την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου όσο και από τον ιστορικό υλισμό των Marx και Engels, αναδείχθηκε σε θεωρητικό του «αριστερού» ριζοσπαστικού αντισημιτισμού. Το 1940, μάλιστα, συστάθηκε στη Γαλλία ειδική επιτροπή για να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο οι θεωρητικές απόψεις του Lapouge για τον κοινωνικό ρόλο των «Αρίων» θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στην πράξη.257

4.1.3. Gustave Le Bon (1841-1931)Έννοια-κλειδί στη θεωρία του Gustave Le Bon είναι η «φυ

λετική ψυχή». Περιγράφοντας τα στοιχεία «που συνθέτουν την ψυχή των φυλών», ο Le Bon καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «κάθε λαός έχει τη δική του ιδιοσυστασία στον τρόπο σκέψης, στοιχείο που είναι τόσο μόνιμο, όσο μόνιμοι είναι και οι ανατομικοί χαρακτήρες αυτού του λαού». Πιστεύει ακόμη ότι το ιστορικό γίγνεσθαι καθορίζεται από προαιώνιους νόμους που «είναι υπεύθυνοι για τη γενική πορεία κάθε πολιτισμού». Οι πλέον «αναλλοίωτοι από αυτούς απορρέουν από τη διανοητική ιδιοσυστασία των φυλών. Η ζωή ενός λαού, οι θεσμοί του, οι θρησκευτικές δοξασίες και οι τέχνες του δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο ορατός πυρήνας της αόρατης ψυχής του».258

257. G. L. Mosse, ό .π , σ. 62.258. G. Le Bon, Νόμοι εξελίξεως των λαών, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1985,

σ. 15,16 και 17.


Ο Le Bon καινοτομεί σε σύγκριση με τους άλλους θεωρητικούς του ρατσισμού στο βαθμό που ταυτίζει τη «φυλή» με το έθνος. Για τον Le Bon, οι διανοητικές ικανότητες κάθε έθνους σχετίζονται με την κατασκευή του εγκεφάλου των ανθρώπων που το συγκροτούν. Τα επιμέρους γνωρίσματα της ιδιοσυστασίας ενός λαού είναι κληρονομικού χαρακτήρα και μεταδίδονται από τη μια γενιά στην άλλη. Το σύνολο των πνευματικών και ψυχολογικών στοιχείων μιας «φυλής» συνθέτει αυτό που ονομάζουμε «εθνικό χαρακτήρα ενός λαού».259 Ακόμη, ο Le Bon παρομοιάζει τη σχέση μεταξύ «φυλής» και των ατόμων που τη συγκροτούν με αυτήν του σώματος με τα κύτταρα. Το άτομο, όπως και το κύτταρο, ζει τη δική του ζωή, παράλληλα όμως λειτουργεί και ως ζωτικό μέρος του συνόλου, το οποίο και συνεχίζει να υπάρχει και μετά το θάνατο του ατόμου. Και όχι μόνον αυτό. Η «φυλή» είναι «ένα ον μόνιμο, απελευθερωμένο από τα δεσμά του χρόνου», ενώνει δε μέσα της τόσο τα ζώντα όσο και τα νεκρά της μέλη. Οι νεκροί μάλιστα κατέχουν τιμητική θέση στους κόλπους της «φυλής», καθώς προκαθορίζουν λόγω της κληρονομικότητας τόσο το χαρακτήρα όσο και τη συμπεριφορά των ζωντανών. Η δύναμη μιας «φυλής» αποτελεί, κατά τον Le Bon, συνάρτηση του βαθμού ομοψυχίας που χαρακτηρίζει τα μέλη της.260

Με βάση λοιπόν τα προαιώνια και αναλλοίωτα χαρακτηριστικά τους, οι ανθρώπινες «φυλές» διακρίνονται, κατά τον Le Bon, σε: (α) αρχέγονες ή πρωτογενείς, (β) κατώτερες, (γ) μεσαίες και (δ) ανώτερες «φυλές». Οι αρχέγονες «φυλές» στερούνται αγωγής και δεν απέχουν πολύ από τη ζωώδη κατάσταση των προγόνων μας της λίθινης εποχής. Στις αρχέγονες

259. Στο ίδιο, σ. 20.260. Στο ίδιο, σ. 22 κ.ε.


«φυλές» εντάσσονται, για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Γης του Πυρός και οι ιθαγενείς της Αυστραλίας. Οι κατώτερες «φυλές» εκπροσωπούνται κατά κύριο λόγο από τους μαύρους, οι οποίοι, αν και διαθέτουν νοητικές ικανότητες, μόνο στοιχειώδεις γνώσεις μπορούν να αποκτήσουν. Από ιδεολογική άποψη ιδιαίτερα αποκαλυπτικό είναι το γεγονός ότι στις πρωτογενείς «φυλές» ο Le Bon κατατάσσει επίσης τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα των ευρωπαϊκών χωρών, τα οποία δεν έχουν, όπως ισχυρίζεται, την ικανότητα του «συλλογίζεσθαι». Στις μεσαίες «φυλές» συγκαταλέγονται οι Κινέζοι, οι Ιάπωνες, οι Μογγόλοι και οι σημιτικοί λαοί. Αν και οι λαοί αυτοί ανέπτυξαν μορφές ανώτερου πολιτισμού, δεν κατόρθωσαν τελικά να φτάσουν τους Ευρωπαίους. Συνακόλουθα, στις «ανώτερες φυλές» ανήκουν μόνον οι «ινδοευρωπαϊκοί» λαοί, οι οποίοι τόσο στην Αρχαιότητα (Έ λληνες και Ρωμαίοι) όσο και στους νεότερους χρόνους (Αγγλοι, Γάλλοι, Γερμανοί κ.λπ.) σημείωσαν μεγάλη πρόοδο σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σε αυτούς, άλλωστε, οφείλεται και το υψηλό επίπεδο του σύγχρονου πολιτισμού μας.261

Κατά τον Le Bon, υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις τέσσερις βασικές φυλετικές κατηγορίες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις πνευματικές τους ικανότητες, ενώ στο εσωτερικό τους κάθε άλλο παρά αμιγείς είναι, αφού ανάμεσα στις «φυλές» του ίδιου επιπέδου παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις. Έτσι, οι αρχέγονες ή πρωτογενείς και οι κατώτερες «φυλές» δεν έχουν την ικανότητα της συνθετικής σκέψης, υστερούν σε αυτοσυγκέντρωση, είναι εύπιστες αλλά και ασταθείς, έχουν τάσεις μιμητισμού, λειτουργούν με βάση τα ορμέμφυτά τους κ.λπ., και γενικά είναι ανίκανες να αναπτύξουν κριτικό πνεύμα.

261. Στο ίδιο, σ. 30 και 31 κ.ε.


Οι ανοπερες «φυλές», αντίθετα, διαθέτουν συνθετική ικανότητα, αυθυποβολή και υψηλό αίσθημα αυτοπειθαρχίας, γ ι’ αυτό και μπορούν να υποτάσσουν τις επιθυμίες και τα πάθη τους στην υπηρεσία απώτερων και ανώτερων στόχων.262

Όπως ο Gobineau, έτσι και ο Le Bon είναι της άποψης ότι δεν υπάρχουν παρά μόνον ιστορικά γνήσιες «φυλές», αυτές δηλαδή που δημιουργοΰνται από επιμειξίες μεταξύ των «ανώτερων φυλών». Για να είναι επιτυχής η ανάμειξη, οι «φυλές» πρέπει: (α) να είναι περίπου ίσες αριθμητικά, γιατί αλλιώς η μεγαλύτερη θα απορροφήσει την άλλη* (β) να μη διαφέρουν πολύ τα χαρακτηριστικά τους, γιατί διαφορετικά οι απόγονοί τους θα είναι εκφυλισμένοι, όπως είναι οι μιγάδες που προέκυψαν από την ανάμειξη λευκών και μαύρων* και (γ) να διαβιούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στις ίδιες περίπου περιβαλλοντικές συνθήκες. Κατά τη διαδικασία της επιμειξίας (χιασμός) οι «φυλές» χάνουν τα προηγούμενα χαρακτηριστικά τους και υπό την επίδραση του περιβάλλοντος αποκτούν νέα μέσα από διαδικασίες κληρονομικής συσσώρευσης που διαρκούν αιώνες.

Η άποψη ότι με την εκπαίδευση θα μπορούσε να γεφυρωθεί το χάσμα που υφίσταται μεταξύ ανώτερων και κατώτερων «φυλών», υποστηρίζει ο Le Bon, είναι όχι μόνον λαθεμένη αλλά και παραπλανητική. Δεν υπάρχει αμφιβολία, επισημαίνει, ότι με την εκπαίδευση, χάρη στο μνημονικό που διαθέτουν και τα πιο κατώτερα όντα —αφού αυτό δεν αποτελεί ίδιον μόνον των ανθρώ πω ν- γνώσεις μπορούν να αποκτήσουν και τα μέλη «κατώτερων φυλών», όπως για παράδειγμα οι μαύροι. Αυτές όμως δεν είναι παρά μόνον επίχρισμα γνώσης, γ ι’ αυτό και δεν επηρεάζουν την πνευματική τους ιδιοσυστασία. Όση μόρφωση και αν αποκτήσουν, δεν θα εξομοιωθούν ποτέ με τους ινδοευρω-

262. Στο ίδιο, σ. 32.


παϊκούς λαούς, πράγμα που μόνον η κληρονομικότητα εξασφαλίζει. Ο μαύρος, ακόμη χι αν χατορθώσει να αποκτήσει ανώτερη μόρφωση, δεν θα εξισωθεί ποτέ με το μέσο Ευρωπαίο. Με άλλα λόγια, ο μαύρος μπορεί να έχει τις γνώσεις που κατέχει ένας μορφωμένος Άγγλος, αυτό όμως δεν σημαίνει πως αποχτά χαι την ιδιοσυστασία του Άγγλου. Για να μάθει ο μαύρος να ενεργεί ως γνήσιος Άγγλος, ισχυρίζεται ο Le Bon, θα χρειαστούν χίλια χαι πλέον χρόνια. Τέτοιου είδους μεταβολές προϋποθέτουν ριζικές αλλαγές στην ψυχολογική δομή ενός λαού, πράγμα που δεν είναι δυνατόν να συμβεί.263

Ο ρατσισμός του Le Bon δεν αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στις «κατώτερες φυλές». Εξίσου επικριτικός είναι και σε ό,τι αφορά το κίνημα χειραφέτησης των γυναικών. «Στο όνομα της ευδαιμονίας —γράφει— η νεοτερίζουσα γυναίκα, ξεχνώντας τις βαθιές πνευματικές διαφορές που τη χωρίζουν από τον άνδρα, διεκδικεί τα ίδια δικαιώματα, την ίδια εκπαίδευση και στο τέλος-τέλος, αν το κατορθώσει, θα φτιάξει τον Ευρωπαίο νομάδα, χωρίς εστία, χωρίς οικογένεια».264

Η επιρροή του Le Bon στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ρατσιστικής σκέψης υπήρξε πράγματι μεγάλη. Λέγεται μάλιστα ότι το έργο του Ψυχολογία των όχλων αποτέλεσε το ιδεολογικό ευαγγέλιο τόσο του Benito Mussolini όσο και του Adolf Hitler. Πολλά κομμάτια του βιβλίου του Hitler, Ο Αγώνας μου (Mein Kampf), αποτελούν ιδεολογική επεξεργασία των θεωρητικών απόψεων του Le Bon.265

263. Σ το ίδιο, σ. 35 κ.ε.264. Στο ίδιο, σ. 15.265. Α. Μόλερ / Τ. Μυντρΰ / Ρ. Στόυκερς, Η γενεαλογία τον φασισμού , Ελεύ

θερη Σκέψις, Αθήνα 1988, σ. 50.


4.1.4. Robert Knox (1798-1862)Την ίδια περίπου εποχή που δημοσιεύτηκε στη Γαλλία το

Δοκίμιο περί της ανισότητας των ανθρώπινων φυλών του Gobineau, κυκλοφόρησε στην Αγγλία η εργασία Οι ανθρώπινες φυλές (The Races of Men, 1850) του Σκοτσέζου καθηγητή της ανατομίας Robert Knox. Ο «θεμελιωτής του βρετανικού ρατσισμού», όπως τον αποκαλεί ο Phillip D. Curtin,266 ανέπτυξε ένα ιδιόμορφο σύστημα φυλετικής ταξινόμησης, το οποίο και βάφτισε «υπερβατική ανατομία». Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, οι πλέον ταλαντούχες «φυλές» ήταν οι Σάξονες και οι Σλάβοι. Οι Σάξονες, εύρωστοι και ευσταλείς, αποτελούσαν την πιο δυνατή φυλή. Δεν διέθεταν ωστόσο αφαιρετική ικανότητα, κάτι που τους εμπόδιζε να αναδειχτούν σε πραγματικά ανώτερη «φυλή».267 Οι Σλάβοι πάλι ήταν από άποψη εξωτερικής εμφάνισης άσχημοι, διέθεταν όμως ορθολογική σκέψη και είχαν ιδιαίτερη κλίση στη μουσική και γενικά στις τέχνες.

Όπως όλοι οι θεωρητικοί του ρατσισμού του 19ου αιώνα, έτσι και ο Knox θεωρούσε ότι η μοναδική «φυλή» που συνδύαζε με άριστο τρόπο την ομορφιά και το πνεύμα ήταν οι αρχαίοι Έλληνες. Σχετικά με τους μαύρους, ο Knox υποστήριζε ότι στερούνται όλων εκείνων των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο, γι’ αυτό και θα πρέπει να τους κατατάσσει κανείς μάλλον στην κατηγορία των ζώων.268 Σφοδρά αντισημίτης, ο Knox θεωρούσε τους Εβραίους «κακέκτυπο των αστών», «παράσιτα» που οφείλουν, όπως και οι Τσιγγάνοι, την επιβίωσή τους στην

266. Ph. D. Curtin, The Image o f Africa, British ideas and actions, 1780-1850, London 1965, σ. 377.

267. R. Knox, The Races o f Men: A Philosophical Enquire into the Influence o f Race over the Destinies o f Nations, London 1862, o. 50.

268. Στο ίδιο, σ. 287 και 404.


κουτοπονηριά που τους διακρίνει. Άνθρωποι πανούργοι, δολο- πλόκοι και κερδοσκόποι, οι Εβραίοι έχουν «σκούρο ή κίτρινο δέρμα, κορακίσια μαύρα μαλλιά και σκοτεινά μάτια», είναι με άλλα λόγια το άκρως αντίθετο των αρχαίων Ελλήνων, τους οποίους ο Knox, όπως ήδη αναφέραμε, θαύμαζε ιδιαίτερα.269 Αναφερόμενος στην κοινωνία της εποχής του, ο Knox, όπως άλλωστε και πολλοί άλλοι θεωρητικοί της φυλετικής ιδέας, διέ- κρινε την «άρια» από την εβραϊκή αστική τάξη. Τη διάκριση αυτή υιοθέτησαν αργότερα και οι θεωρητικοί του ναζισμού στη Γερμανία, οι οποίοι και προχώρησαν, ως γνωστόν, στη συστηματική εξόντωση της εβραϊκής μεσαίας τάξης με το πρόσχημα της «αριοποίησης» της γερμανικής οικονομίας.270

4.1.5. Houston Stewart Chamberlain (1855-1927)Ο Houston Stewart Chamberlain, γιος Άγγλου ναυάρχου,

από τα εφηβικά του χρόνια ταυτίστηκε ιδεολογικά με τη Γερμανία, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα μετά τις σπουδές του στη Γαλλία, για να εξελιχθεί με τον καιρό σε βάρδο του παγγερμανισμού. Σύμφωνα με τον Georg Lukacs, ο Chamberlain είναι «ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της ρατσιστικής θεωρίας» στις αρχές του αιώνα μας.271 Το βιβλίο του Τα θεμέλια τον 19ον αιώνα (Die Grundlagen des 19. Jahrhunderts, 1899) ήταν ένα από τα πλέον δημοφιλή αναγνώσματα της εποχής εκείνης στη Γερμανία, με ιδιαίτερη απήχηση στους κόλπους της γερμανικής διανόησης.

Θαυμαστής αλλά και γαμπρός του Richard Wagner, ο Cham

269. Στο ίδιο, α. 197 και 447.270. G. L. Mosse, ό.π., σ. 69.271. G. Lukacs, Von Nietzsche zur Hitler oder Der Inationalismus und die

deutsche Politik, Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 1966, o. 217.


berlain επηρεάστηκε έντονα από το βαγκνερικό μείγμα χριστιανισμού και αρχαιολατρίας, αναπτύσσοντας έτσι έναν ιδιόμορφο φυλετικό μυστικισμό. Στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει την παγκόσμια ιστορία, διατύπωσε την άποψη ότι η γερμανική «φυλή», όντας κληρονόμος των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων, είναι ιστορικά ταγμένη να εκπολιτίσει την ανθρωπότητα, αφού πρώτα καθυποτάξει ολόκληρο τον κόσμο. Γράφει σχετικά: «Οι Άριοι υπερτερούν σωματικά και ψυχικά σε σύγκριση με όλους τους άλλους ανθρώπους, γ ι’ αυτό και δικαιούνται να είναι οι κυρίαρχοι του κόσμου».272

Συντασσόμενος με την άποψη του Imanuel Kant, ότι η ουσία των όντων βρίσκεται πέραν της Λογικής και του πραγματισμού, ο Chamberlain κάνει λόγο για «την ψυχή της άριας φυλής», η οποία και αποτελεί τη βάση πάνο3 στην οποία εδράζεται η «φυλετική συνείδηση» των Γερμανών. Στην ιδιαιτερότητα της φυλετικής τους συνείδησης οφείλουν, κατά τον Chamberlain, οι Γερμανοί την εντιμότητα, το ήθος και την εργατικότητά τους. Η γερμανική «άρια φυλή», δημιουργός και φορέας ενός νέου πολιτισμού, είναι ιστορικά επιφορτισμένη με το «καθήκον» να συντρίψει όλους εκείνους που με τη στάση τους εμποδίζουν τη διαδικασία υλοποίησης του γερμανικού φυλετικού ιδεώδους.

Οι εξαγγελίες του Chamberlain σχετικά με την επικείμενη «παγκόσμια κυριαρχία» (Weltherrschaft) της γερμανικής «φυλής» προκάλεσαν ρίγη ενθουσιασμού στους συντηρητικούς κύκλους της αυτοκρατορικής Γερμανίας. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τόσο ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Γου- λιέλμος Β' όσο και οι εθνικοσοσιαλιστές αργότερα εκτιμούσαν ιδιαίτερα τις απόψεις του και θεωρούσαν τον Chamberlain άν

272. Η. St. Chamberlain, ό.π., σ. 162.


θρωπό τους. Για τους τελευταίους, μάλιστα, ο Chamberlain ήταν ο «διανοούμενος προστάτης» του «Τρίτου Ράιχ».273

Αν και ο Chamberlain συμφωνεί με τις ιστορικο-φιλοσοφι- κές απόψεις του Gobineau, καθώς χαι ο ίδιος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον ιστορικό ρόλο της «φυλής», δεν αποδέχεται την απαισιοδοξία του όσον αφορά το μέλλον της ανθρωπότητας. Η απαισιοδοξία που χαρακτηρίζει τον Gobineau οφείλεται, κατά την άποψη του Chamberlain, στο γεγονός ότι αγνοεί την πραγματική φύση της «φυλής». Οι «ευγενείς φυλές» (edle Rassen) δεν είναι ουρανοκατέβατες, δημιουργούνται, όπως άλλωστε και τα «οπωροφόρα δέντρα» (sic), σιγά-σιγά μέσα από διαδικασίες εξευγενισμού και εφόσον υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες.274 Ακόμη, ο Chamberlain, επηρεασμένος από τον αγγλικό φιλελευθερισμό, απορρίπτει τον αριστοκρατισμό του Gobineau. Αντιτίθεται με πάθος στον απολυταρχισμό, τη μοναρχία αλλά και το δεσποτισμό της καθολικής Εκκλησίας, ο διεθνισμός της οποίας θα αποβεί, όπως ισχυρίζεται, ιδιαίτερα καταστροφικός για το μέλλον του «Τευτονισμού» εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα.

Ο μεγαλύτερος αλλά και ο πιο επικίνδυνος εχθρός των «Αρίων» είναι, κατά τον Chamberlain, οι Εβραίοι. Γι’ αυτό και είναι αδύνατον να συνυπάρξει η «άρια φυλή» με τους Εβραίους που αποτελούν την προσωποποίηση του «Κακού». Οι «Άριοι», για να διατηρήσουν τη φυλετική τους «καθαρότητα» και να επιβιώσουν ως «φυλή», θα πρέπει να πολεμήσουν με όλα τα μέσα και να εξοντώσουν τις δυνάμεις του «Κακού», τους Εβραίους, λαό περιπλανώμενο ανά τον κόσμο, μακριά από τις ρίζες του,

273. I. Geiss, ό.π., σ. 174, L. Poliakov, ό.π., σ. 356, και D. Claussen, Was ist Rassismus..., σ. 93.

274. H. St. Chamberlain, ό.π., σ. 267.


λαό μη αμιγή, που προήλθε, όπως αναφέρει, από την ανάμειξη διαφορετικών «φύλων». Οι Εβραίοι, τονίζει, προσπαθούν να επικρατήσουν με κάθε τρόπο, αδιαφορώντας για την καταστροφή πολιτιστικών αξιών που χρειάστηκαν αιώνες κόπων και αγώνων για να διαμορφωθούν.275 Παθιασμένος αντισημίτης ο Chamberlain δεν θα διστάσει να αμφισβητήσει ακόμη και την εβραϊκή καταγωγή του Ιησού, φτάνοντας να τον αναγορεύσει σε «Άριο», με το αιτιολογικό ότι η Γαλιλαία, όπου γεννήθηκε, δεν κατοικήθηκε ποτέ από Εβραίους, αφού ο λαός που ζούσε τότε εκεί ανήκε σε μια από τις «άριες φυλές».276

Βαθύτατα μυστικιστής ο Chamberlain επιμένει στην αναγκαιότητα του «φυλετικού» πολέμου ανάμεσα στο φως, τους «Άριους», και στο έρεβος, τους Εβραίους. Προσδίδει στον εβραϊσμό μεταφυσικές ιδιότητες που δεν έχουν καμιά σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα των ίδιων των Εβραίων. Με τη νίκη της «άριας φυλής» στον αγώνα για την επικράτηση, ισχυρίζεται, θα ανοίξει τελικά και ο δρόμος για την έλευση ενός νέου ανώτερου πολιτισμού. Ο αγώνας ενάντια στους Εβραίους είναι πρωτίστως «αγώνας ιδεοον». Το «Εβραϊκό Ζήτημα», δήλωνε, δεν είναι δυνατόν να λυθεί αναγορεύοντας τους Εβραίους σε «αποδιοπομπαίο τράγο» και καθιστώντας τους υπεύθυνους «για τα δεινά κάθε εποχής».277 Υπεύθυνοι για την «εβραϊκή απειλή» είναι οι ίδιοι οι Ινδοευρωπαίοι, καθώς με την αδιαφορία που επέδειξαν επέτρεψαν στους Εβραίους να διεισδύ- σουν σε όλους τους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής. Έτσι οι Εβραίοι, αν και ήταν στοιχεία ξένα προς τα ινδοευρωπαϊκά ιδεώδη, είχαν τη δυνατότητα

275. Στο ίδιο, σ. 448 και 450.276. G. L. Mosse, σ. 106.277. Η. St. Chamberlain, ό .π , σ. 448.


να ενσωματωθούν. Γι’ αυτό η λύτρωση από το «σημιτικό ζυγό» θα είναι πρωτίστως λύτρωση πνευματική.278

Αν εξαιρέσει κανείς τη Γερμανία, όπου οι απόψεις του Chamberlain είχαν πράγματι μεγάλη απήχηση, στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, με εξαίρεση ίσως την Αγγλία που ήταν και η γενέτειρά του, πέρασαν σχεδόν απαρατήρητες.

4.1.6. Hans F. Κ. Gunther (1891-1986)Με τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου το επίκεντρο της

φυλετικής θεωρίας μετατοπίστηκε στη Γερμανία. Ηττημένοι στα πεδία των μαχών και με έντονα μειωμένη αυτοσυνείδηση λόγω των επαχθών όρων που τους επέβαλαν οι νικήτριες δυνάμεις με την υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών (1919), οι κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις της Γερμανίας, θέλοντας να αντισταθμίσουν την ταπείνωση που υπέστησαν ως λαός, αναζήτησαν μια νέα εθνική ταυτότητα, αξιοποιώντας στο έπακρο τους διάφορους φυλετικούς μύθους. Κύριος εκφραστής της φυλετικής ιδέας στη Γερμανία του μεσοπολέμου ήταν ο καθηγητής της κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας Hans F. Κ. Gunther.

Στο επίκεντρο της φυλετικής θεωρίας του Gunther βρίσκεται η «βόρεια σκέψη» (der nordische Gedanke).279 Ο Gunther, αντί της έννοιας της «άριας φυλής» που κυριάρχησε στη φυλετική θεωρία του 19ου αιώνα, χρησιμοποιεί την έννοια της «βόρειας φυλής», που πρώτος εισήγαγε στη φυλετική συζήτηση ο ρωσικής καταγωγής ανθρωπολόγος Joseph Deniker (1852-

278. Στο ίδιο.279. Η. F. Κ. Gunther, Der nordische Gedanke unter den Deutschen, J. F. Leh

manns Verlag, Miinchen 1927.


1918) στο βιβλίο του Οι ευρωπαϊκές φυλές (Les races de l’Eu- rope, 1889).280 Στο κύριο έργο του, που έχει τίτλο Η φυλετική καταγωγή του γερμανικού λαού (Rassenkunde des deutschen Volkes, 1922), o Gunther διατυπα)νει την άποψη ότι η ανθρωπότητα είναι διαιρεμένη σε ιστορικές «φυλές» που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους όσον αφορά την ανατομία, τις διανοητικές τους ικανότητες αλλά και τις ηθικές τους αξίες. Κατά τον Gunther, οι «κυριότερες φυλές» (Hauptrassen) στην Ευρώπη είναι η «βόρεια» (nordische), η «μεσογειακή» (westische), η «δειναρική» (dinarische), η «αλπινική» (ostische), η «ανατο- λικο-βαλτική» (ostbaltische) και η «κεντροευρωπαϊκή» (fali- sche) «φυλή».281 Όπως για τον Gobineau, έτσι και για τον Gunther κινητήρια δύναμη της εξέλιξης είναι η πάλη μεταξύ των «φυλών», η οποία και αποτελεί τον κ(ί)δικα πολιτικής και πολιτιστικής αποκρυπτογράφησης των ιστορικών γεγονότων.

Έχοντας συνείδηση της κριτικής που ασκούνταν στο μυστικιστικό χαρακτήρα των φυλετικοίν θειυρκον, ο Gunther έδινε ιδιαίτερη σημασία στην «επιστημονική» τεκμηρίωση των από- ψεών του σχετικά με την ύπαρξη και τον ιστορικό ρόλο των «φυλών». Πίστευε πως, αν και υπήρξαν άφθονες επιμειξίες μεταξύ των «φυλών», η «βόρεια φυλή» είναι, παρά τα επιμέρους εκφυλιστικά φαινόμενα, σε σύγκριση με όλες τις άλλες «φυλές» «ανώτερη» από κάθε άποψη και ότι αποτελεί τη μοναδική ελπίδα διάσωσης του πολιτισμού του λευκού ανθροοπου. Τα βιβλία του Gunther, μολονότι στερούνται πρωτοτυπίας, επέδρα- σαν καταλυτικά στη συνείδηση των μεσαίων στρωμάτων της Γερμανίας του μεσοπολέμου, καθώς συνέβαλαν αποφασιστικά στη διάδοση της «γερμανολαγνίας» (Germanenschwarmerei),

280. G. L. Mosse, ό.π., σ. 89.281. Η. F. Κ. Gunther, Rassenkunde des deutschen Volkes..., σ. 22 κ.ε.


καλλιεργώντας έτσι το μύθο σχετικά με τη φυλετική ανωτερότητα του γερμανικού λαού.282 Γενικά, ο Gunther περιγράφει τη Γερμανία ως το χώρο σύγκρουσης ανάμεσα στον εβραϊσμό και στις υγιείς και δημιουργικές δυνάμεις του γερμανικού λαού. Με την έννοια αυτή αποτελεί τον κατεξοχήν θεωρητικό του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού και ένθερμο υποστηρικτή του Adolf Hitler.

4.2. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΔΑΡΒΙΝΙΣΜΟΣ

κοινωνικός δαρβινισμός συνδέεται άμεσα με την εξελικτική θεωρία του Άγγλου φυσιοδίφη και διάσημου βιολόγου Charles R. Darwin (1809-1882), αποτελεί δε μία από τις πιο επιθετικές μορφές του σύγχρονου ευρωπαϊκού ρατσισμού, καθώς αναγορεύει την «επιβίωση του ισχυρότερου» (survival of the fittest) σε βασική αρχή κοινωνικής οργάνωσης.283 Στην ερ

282. Δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην «επιστημονική» τεκμηρίωση των απόψεων του, ο Gunther δεν παρέλειψε να ασχοληθεί και με τη φυλετική καταγωγή των Εβραίων, τονίζοντας πως ο εβραϊκός λαός δεν είναι φυλετικά αμιγής, αλλά αποτελεί συνονθύλευμα φυλών και λαών. Βλ. σχετικά Η. F. Κ. Gunther, Rassenkunde des jiidischen Volkes, J. F. Lehmanns Verlag, Miinchen 1933.

283. Πρόδρομος του κοινωνικού δαρβινισμού θεωρείται ο Άγγλος κοινωνικός φιλόσοφος Herbert Spencer (1820-1903), ο κατεξοχήν θεωρητικός του πολιτικού ατομικισμού. Στον Spencer άλλωστε ανήκει η φράση «survival of the fittest», την οποία και υιοθέτησε αργότερα ο Charles Darwin στη θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών. Είναι παράλογο, γράφει ο Spencer, να προσπαθούμε «να εξαφανίσουμε τη φτώχεια του αδυνάτου, τη δυστυχία του απερίσκεπτου, την πείνα του τυφλού... Μέσα στη φυσική τάξη πραγμάτων η κοινωνία αποβάλλει συνεχώς τα άρρωστα, τα ανόητα, τα αργά, τα αναποφάσιστα, τα άτυχα μέλη της...».


γασία του Περί της καταγωγής των ειδών διά της φυσικής επιλογής, ή η διατήρηση των ευνοημένων φυλών στον αγώνα για την επιβίωση (The Origin of the Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle of Life, 1859) o Darwin ασχολείται με το νόμο της «φυσικής επιλογής» (natural selection), επισημαίνοντας ότι στον «αγώνα για τη ζωή» (struggle of life) επικρατούν τελικά εκείνα τα είδη που έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες, ενο) όλα τα άλλα είναι καταδικασμένα να εξαφανιστούν.284

Μολονότι ο ίδιος ο Darwin δεν ήταν ρατσιστής, η θεωρία του έγινε αντικείμενο ιδεολογικής εκμετάλλευσης από τους ρατσιστές, αφού ορισμένες από τις σκέψεις του, λόγω της αντιφα- τικότητάς τους, αφήνουν περιθώρια για ρατσιστικές παρερμηνείες. Έτσι, ενώ αποδέχεται το «μονογενετισμό», δηλαδή την κοινή καταγωγή όλων των ανθρώπο)ν, τονίζοντας ότι οι «φυλές» αποτελούν απλο5ς και μόνον ανθρωπολογικές «υποδιαιρέσεις» του ανθρώπινου γένους, θεωρεί αυτονόητη την ύπαρξη διαφορών στις διανοητικές ικανότητες μεταξύ των «φυλών», ενισχύοντας έτσι εμμέσως πλην σαφώς τις φυλετικές ιδεοληψίες των ρατσιστών.285

Η. Spencer, Social Statics: Or the Conditions Essential to Human Happiness Specified, and the First o f them Developed, London 1851, o. 353.

284. Βλ. τη γερμανική έκδοση Ch. R. Darwin, Die Entstehung der Arten durch Zuchtwahl, oder Erhaltung der vervollkommneten Rassen im Kampf ums Dasein, Reclam Junior Verlag, Stuttgart 1967, ιδιαίτερα τα κεφάλαια 3 («Ο αγώνας για την επιβίωση») και 4 («Φυσική επιλογή και επιβίωση του ισχυρότερου»), σ. 88-188.

285. Γράφει σχετικά: «Οι παραλλαγές ή η ποικιλία των διανοητικών ικανοτήτων μεταξύ των ανθρώπων της ίδιας φυλής, για να μην αναφέρω τις πολύ μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων διαφορετικών φυλών, είναι πασίγνωστη, ώστε να περιττεύει κάθε άλλο σχόλιο...» («The


Οι οπαδοί του κοινωνικού δαρβινισμού υποστηρίζουν ότι η εξελικτική θεωρία του Darwin είναι δυνατόν να μεταφερθεί από τη φύση στην ανθρώπινη κοινωνία, αρκεί στη θέση των βιολογικών οργανισμών να μπουν οι κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα με την αρχή της «επιβίωσης του ισχυρότερου», νικητές στον «αγώνα για τη ζωή» αναδεικνύονται τα δυνατά, ελεύθερα και υπεύθυνα άτομα. Εκφράζουν μάλιστα την άποψη πως η πολιτεία δεν θα πρέπει να παρεμβαίνει στο έργο της φύσης λαμ- βάνοντας μέτρα κοινωνικής πολιτικής για την ενίσχυση των αδυνάτων. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις, ισχυρίζονται, επιδρούν αρνητικά στην εξέλιξη της κοινοτνίας, διότι εμποδίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία του νόμου της φυσικής επιλογής, με αποτέλεσμα να επιβιώνουν άτομα που δεν διαθέτουν τις απαραίτητες βιολογικές προϋποθέσεις.286

Με την επικράτηση του κλασικού ιμπεριαλισμού (1882-1918) εμφανίστηκαν διάφορες «εθνικές» παραλλαγές του κοινωνικού δαρβινισμού, καθώς ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία) αναγορεύτηκε σε «αγώνα για την επιβίωση», ταυτίζοντας έτσι τα οικονομικά και εξουσιαστικά συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων με τα συμφέροντα του έθνους.287 Κι ενώ

variability of diversity of mental faculties in men of the same race, not to mention the greater differences between the men of distinct races, is notorious that not a word need to be said...»), Ch. R. Darwin, The Descent o f Man, London 1871, o. 414.

286. Σχετικά με τις βασικές αρχές του κοινωνικού δαρβινισμού, βλ. διεξοδι- κότερα Hedwig Conrad-Martius, Utopien der Menschenziichtung: Der Sozialdarwinismus und seine Folgen, Munchen 1955, καθώς και M. Ban- ton, The Idea o f Race, σ. 89-100, και L. Poliakov, Der arische Mythos..., σ. 325 κ.ε.

287. H. W. Koch, Der Sozialdarwinismus. Seine Genese und sein Einflufi auf das imperialistische Denken, Munchen 1973.

J60 Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

στην περίπτωση της Αγγλίας και της Γαλλίας το ενδιαφέρον στράφηκε κυρίως προς τις υπερπόντιες χώρες, στη Γερμανία κυριάρχησε η περιβόητη ιδεολογία του «ζωτικού χώρου» (Le- bensraum), η επέκταση προς ανατολάς και η δημιουργία μιας αριστοκρατίας αγροτών-πολεμιστών, των Junker, με τελικό στόχο τη δημιουργία της Μείζονος Γερμανικής Αυτοκρατορίας (Das GroBdeutsche Reich).288

Εκτός από την ιμπεριαλιστική, υπάρχει και η «σοσιαλιστική» παραλλαγή του κοινωνικού δαρβινισμού. Ορισμένοι από τους Ευρωπαίους σοσιαλιστές, αν και διατείνονταν ότι είναι διεθνιστές, δεν κατόρθωσαν να ξεπεράσουν το σύνδρομο της φυλετικής «ανωτερότητας» των λαών τους, με αποτέλεσμα να μετεξελιχθούν σε θιασώτες του κοινωνικού δαρβινισμού. Ταύτισαν τον ταξικό αγώνα με τον αγώνα για την «επικράτηση του ισχυρότερου», μια και το προλεταριάτο, όπ(ος ισχυρίζονταν, είναι η πιο ζωντανή τάξη, προορισμένη ιστορικά να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην εποχή του κομμουνισμού.289 Ωστόσο, η δαρβίνεια ερμηνεία του ταξικού αγώνα στους κόλπους

288. Έ να ς από τους βασικούς στόχους του Ναζιστικού Κόμματος (National- sozialistische Deutsche Arbeiterpartei - NSDAP) ήταν η εξασφάλιση «ζωτικού χώρου» για το γερμανικό λαό. Στο άρθρο 3 του προγράμματος που ψηφίστηκε ομόφωνα από τη Γενική Συνέλευση του κόμματος στις 25 Φεβρουάριου 1920, και ίσχυσε έκτοτε καθ’ όλη τη διάρκεια του Γ' Ράιχ, αναφέρεται: «Απαιτούμε το απαραίτητο έδαφος για τη διατροφή του λαού μας και τη διά του αποικισμού απασχόληση του πλεο- νάζοντος μέρους του πληθυσμού». Βλ. Adolf Hitler, Ο Αγών μου, μετάφραση Ανδρέα Πάγκαλου και Δημήτρη Κωστελένου, εκδ. Ζάρδανος, Αθήνα 1961, τόμος Β', σ. 325. Σχετικά με το «ζωτικό χώρο» και τη Μεί- ζονα Γερμανική Αυτοκρατορία, βλ. επίσης F. Neumann, Behemoth. Struktur und Praxis des Nationalsozialismus 1933-1944, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1984, σ. 169-230.

289. I. Geiss, ό .π , σ. 178.


του σοσιαλιστικού κινήματος δεν βρήκε τελικά πρόσφορο έδαφος, αφού οι θεωρητικοί του επιστημονικού σοσιαλισμού είχαν καταδικάσει ανεπιφύλακτα κάθε μορφή φυλετικής και κοινωνικής διάκρισης.

Περί τα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα το κέντρο βάρους του κοινωνικού δαρβινισμού μετατοπίστηκε από τον αγγλοσαξονικό στο γερμανόφωνο χώρο. Οι θεωρητικοί της φυλετικής ιδέας είχαν προετοιμάσει ήδη το έδαφος ώστε η αρχή της «επιβίωσης του ισχυρότερου» να διεισδύσει βαθιά στη συνείδηση της γερμανικής κοινωνίας. Η απήχηση του κοινωνικού δαρβινισμού ήταν ιδιαίτερα μεγάλη μεταξύ των διανοουμένων και κυρίως των πανεπιστημιακών δασκάλων. Ηγετική μορφή του δαρβινισμού στη Γερμανία ήταν ο Ernst Haeckel (1834-1919), καθηγητής της ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας. Ο Haeckel ερμήνευσε με το δικό του τρόπο τις απόψεις του Δαρ- βίνου αναπτύσσοντας μια ιδιόμορφη φιλοσοφική θεωρία για τον κόσμο, την οποία και αποκάλεσε «μονισμό» (Monismus). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο άνθρωπος και η φύση αποτε- λούν ένα ενιαίο σύνολο, μέσα στο οποίο είναι διάχυτο το πνεύμα του πανθεϊσμού.290 Στο έργο του Τα θαύματα της ζωής (Die Lebenswunder, 1904) ο Haeckel εκφράζει την άποψη ότι οι φυλετικές διαφορές έχουν θεμελιώδη σημασία για τη συγκρότηση της ανθρωπότητας. Οι «κατώτερες φυλές», όπως είναι για παράδειγμα οι νέγροι, αναφέρει ο Haeckel, βρίσκονται πιο κοντά στα ζώα παρά στον άνθρωπο και ως εκ τούτου δεν διαθέτουν τις όποιες δυνατότητες για να αναπτυχθούν πνευματικά.291

290. Ε. Haeckel, Naturliche Schopfungsgeschichte (1868) και Der Monismus als Band zwischen Religion und Wissenschaft (1892).

291. Αναφέρεται στο: M. Banton, ό.π., σ. 91.


Κύριοι εκπρόσωποι του κοινωνικού δαρβινισμού στο χώρο των κοινωνικών επιστημών ήταν ο γερμανόφωνος Πολωνοε- βραίος Ludwig Gumplowicz (1838-1919) και ο Αυστριακός Gustav Ratzenhofer (1842-1904). Κοινωνιολόγοι και οι δυο τους, πίστευαν ότι συστατικό στοιχείο κάθε συλλογικής πράξης είναι η σύγκρουση και πιο συγκεκριμένα η πάλη μεταξύ των «φυλών» για κυριαρχία.292 Η σύνδεση του κοινωνικού δαρβινισμού με την πολιτική ζωή της Γερμανίας είναι ιδιαίτερα εμφανής στην περίπτωση του Alfred Krupp. Ο Krupp, ένας από τους μεγαλύτερους κατασκευαστές όπλων της Γερμανίας στις αρχές του αιώνα μας και υπέρμαχος του γερμανικού επεκτατισμού, προκήρυξε το 1900 διαγωνισμό δοκιμίου με θέμα: «Τι μπορούμε να αποκομίσουμε από τις αρχές του δαρβινισμού όσον αφορά την εφαρμογή τους στην εσωτερική πολιτική ανάπτυξη και τους νόμους του κράτους».293 Από τις εξήντα περίπου εργασίες που κατατέθηκαν, βραβεύτηκε τελικά η εργασία του γιατρού Wilhelm Schallmeyer (1857-1919). Ο Schallmeyer προτείνει, μεταξύ άλλων, τη σύσταση υπηρεσίας ευγονικού ελέγχου του γερμανικού λαού, η οποία και ιδρύθηκε τελικά, όταν το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς του Hitler προχώρησε στην εφαρμογή του περιβόητου προγράμματος «φυλετικής υγιει-

292. L. Gumplowicz, Der Rassenkampf, 1883, και G. Ratzenhofer, Wesen und Zweck der Politik, 1893.

293. Αναφέρεται στο: G. L. Mosse, ό .π , σ. 79.294. W. Schallmeyer, Vererbung und Auslese im Lebenslauf der Volker. Eine

staatswissenschafdiche Studie au f Grund derneueren Biologie, Jena 1903.


4.3. ΕΥΓΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΥΓΙΕΙΝΗ

τόχος της «ευγονικής» (Eugenik/eugenics), όπως η ίδια διατείνεται, είναι ο εξευγενιομός του ανθρώπινου είδους με βάση τις αρχές της βιολογίας και της κληρονομικότητας. Τον όρο «ευγονική» επινόησε, το 1883, ο Άγγλος ψυχολόγος Francis Galton (1822-1911), εξάδελφος και θαυμαστής του Charles Darwin. Δίνοντας τον ορισμό της, ο Galton τονίζει ότι η ευγονική δεν αφορά γενικά και αόριστα τη βελτίωση του ανθρώπινου υλικού. Αποβλέπει πρωτίστως στην ενίσχυση εκείνων των «φυλών» ή γενών που έχουν τις καλύτερες προϋποθέσεις για να επικρατήσουν.295 Αυτό σημαίνει πως η ευγονική δεν υπήρξε ποτέ ουδέτερη επιστήμη, όπως επιμένουν οι οπαδοί της, αλλά ότι έφερε ευθύς εξαρχής τη σφραγίδα της «φυλετικής επιστήμης».296

Στο δοκίμιό του Κληρονομικό χάρισμα και χαρακτήρας (Hereditary Talent and Character), το οποίο κατά περίεργο τρόπο δημοσιεύτηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό «Macmillan’s Magazine», το 1865, ο Galton προσπαθεί να εφαρμόσει τις βιολογικές ανακαλύψεις του Darwin στη μελέτη της ανθρώπινης φύσης προκειμένου να αποδείξει ότι το γένος των ανθρώπων είναι δυνατόν να βελτιωθεί, αρκεί να υπάρξουν οι κατάλληλες παρεμβάσεις στο γενετικό του υλικό. Αναπτύσσοντας τις σκέψεις του σχετικά με την αρχή της κληρονομικότητας, διαπιστώνει ότι η «βελτίωση της αναπαραγωγής των ανθρώπων δεν απο-

295. F. Galton, Inquiries into Human Faculty and Its Development, London 1883, o. 24 κ.ε.

296. M. Billig, Die rassistische Internationale. Zur Renaissance der Rassenlehre in der modernen Psychologie, Verlag Neue Kritik, Frankfurt am Main 1981,0.31.


τελεί πλέον ανυπέρβλητη δυσκολία».297 Αν και διατείνεται πως η ενασχόλησή του με την ευγονική είναι καθαρά επιστημονικού χαρακτήρα, τα κίνητρά του είναι πάνω απ’ όλα κοινωνικοπολι- τικά, καθώς το ενδιαφέρον του εστιάζεται στην ενίσχυση της πνευματικής ελίτ της χώρας του: «Αόγω έλλειψης ιδιοφυών ανθρώπων — αναφέρει— ζούμε σε ένα είδος διανοητικής αναρχίας. Γενικά, οι διανοητικές ικανότητες των ηγετών μας θα πρέπει να βελτιωθούν. Χρειαζόμαστε ικανούς αξιωματικούς, πολιτικούς, διανοούμενους, εφευρέτες και καλλιτέχνες».298 Έτσι, στο βιβλίο του Κληρονομική ιδιοφυία (Hereditary Genius), το οποίο αποτελεί κατά κάποιον τρόπο τον καταστατικό χάρτη της ευγονικής, υποστηρίζει ότι η ευφυΐα και η ιδιοσυγκρασία είναι κληρονομικές ιδιότητες. Εξετάζοντας σε βάθος διακοσίων ετών το γενεαλογικό δέντρο καθώς και τα βιογρα- φικά στοιχεία επιφανών προσωπικοτήτων της βικτοριανής Αγγλίας (επιστήμονες, στρατιωτικούς, καλλιτέχνες, πολιτικούς ηγέτες κ.λπ.), ο Galton καταλήγει στη θέση ότι τα φυσικά προσόντα (talents) είναι σε σημαντικό βαθμό κληρονομικά, θεωρεί δε ότι η ιδιοφυία είναι ίδιον των ατόμων που ανήκουν στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις.299 Η έρευνά του έδειξε ότι ορισμένες οικογένειες είχαν δυσανάλογα περισσότερες πιθανότητες να αφήσουν προικισμένους απογόνους, γ ι’ αυτό και ο Galton καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, για να βελτιωθεί η διανοητική κατάσταση μιας κοινωνίας, η πολιτεία θα πρέπει: (α) να επιβάλει στα μέλη της κοινωνικής και πνευματικής ελίτ να παντρεύονται

297. F. Galton, “Hereditary Talent and C haracter”, στο: MacMillan ’s Magazine, London 1865,12, σ. 319 κ.ε.

298. Στο ίδιο, σ. 166.299. Βλ. τη γερμανική έκδοση F. Galton, Genie und Vererbung, Leipzig 1910,

σ. 157.


νωρίς και να κάνουν όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά, και (β) να λάβει μέτρα για τον περιορισμό των γεννήσεων στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, οΰτως ώστε να αποφευχθεί η αναπαραγωγή ατόμων που υστερούν διανοητικά.300 Πρότεινε, μάλιστα, τη στείρωση των ηλιθίων, των εγκληματιών, καθώς και εκείνων των φτωχών που αδυνατούν να εξασφαλίσουν από μόνοι τους τα απαραίτητα για τη ζωή.301 Τέτοιου είδους απόψεις έβρισκαν πρόσφορο έδαφος σε κοινωνίες οι οποίες μαστίζονταν από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Κατά καιρούς είδαν το φως της δημοσιότητας μελέτες για δήθεν δυσγονικές οικογένειες με προβληματικά παρασιτικού χαρακτήρα μέλη, οι οποίες και επιβάρυναν τους φορολογούμενους, καθώς αυτοί καλούνταν να σηκώσουν το βάρος της νοσηλείας ή/και της πρόνοιας για την αντιμετώπιση της «εγκληματικής συμπεριφοράς» τέτοιων ανθρώπων.302

Πρόθεση του Galton ήταν η συστηματική ανάδειξη της ευγονικής, επειδή πίστευε ότι θα αποτελέσει τη θρησκεία του μέλλοντος. Το 1907 ίδρυσε στο Λονδίνο το «Laboratory for National Eugenics» (Εργαστήριο Εθνικής Ευγονικής), βασικός σκοπός του οποίου ήταν η μελέτη της σχέσης μεταξύ κληρονομικότητας και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ακολούθησε το 1908 η ίδρυση της «Εταιρείας Ευγονικής Εκπαίδευσης» (Eugenic Education Society), συνεργάτες της οποίας ήταν το σύνολο σχεδόν των διακεκριμένων βιολόγων και γενετιστών της Αγγλίας.303

300. Στο ίδιο, σ. 388.301. Βλ. την αυτοβιογραφία του F. Galton, Memories o f my Life , London

1908, 0.311.302. Βλ. περισσότερα P. Shipman, Η εξέλιξη τον ρατσισμού, Νέα Σύνορα -

A. Α. Αιβάνη, Αθήνα 1998.303. G. R. Searle, Eugenics and Politics in Britain 1900-1914, Leyden 1976, σ.

11.


Ακόμη, ο Galton φρόντισε για την ίδρυση πανεπιστημιακής έδρας Ευγονικής στο London University College, την οποία και κατέλαβε ο Karl Pearson (1857-1936), μαθηματικός και στενός συνεργάτης του. Ό πως ο Galton, έτσι και ο Pearson πίστευε ότι οι πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου είναι κληρονομικές, γ ι’ αυτό και ήταν κάθετα αντίθετος με την ανάμειξη των «φυλών».304 Ταυτίζοντας το έθνος με τη «φυλή», ο Pearson είχε την άποψη ότι το έθνος «θα πρέπει να αποτελεί ένα ομοιογενές σύνολο και όχι συνονθύλευμα ανώτερων και κατώτερων φυλών».305 Έτσι, στο όνομα της «φυλετικής» καθαρότητας του αγγλικού έθνους, ο Pearson τάχθηκε ενάντια στην ύπαρξη μεταναστών στην Αγγλία, ιδιαίτερα Εβραίων μεταναστών, τους οποίους θεωρούσε εκ προοιμίου φυλετικά κατώτερο λαό. «Το καλό της χώρας μας - γ ρ ά φ ε ι - είναι άρρηκτα δεμένο με τη διατήρηση και βελτίωση των κληρονομικών του στοιχείων, κάτι που απειλείται, όπως αποδεικνύουν οι έρευνές μας, από την αθρόα είσοδο Εβραίων και άλλων μεταναστών».306 Ενδιαφέρον παρουσιάζει στο έργο του Pearson η σύνδεση ευγονικής και δημοκρατίας. Στο όνομα της ευγονικής καταλήγει να αμφισβητεί το δημοκρατικό πολίτευμα, επειδή πιστεύει ότι ο λαός στη συντριπτική του πλειονότητα στερείται της απαραίτητης μόρφωσης για να μπορεί να ψηφίζει σωστά.307

Στη Γερμανία η ευγονική συνδέθηκε ευθύς εξαρχής με την

304. Κ. Pearson, The Function o f Science in the Modern State, Cambridge University Press, London 1902, σ. 15, και National Life from the Standpoint o f Science, Cambridge University Press, London 1905, o. 23.

305. Στο ίδιο, σ. 50.306. K. Pearson / Μ. Moul, “The Problem of Alien Immigration into Great

Britain: Illustrated by an Examination of Russian and Polish Jewish C hildren”, στο: Annals o f Eugenics, 1925-26,1, σ. 127.

307. K. Pearson, The Function o f Science..., σ. 44.


πολιτική.308 Κύριος εκπρόσωπος της ευγονικής ήταν ο καθηγητής της ιατρικής Alfred Ploetz (1860-1940), ο οποίος και εισή- γαγε, αντί του ελληνικής προέλευσης όρου «ευγονική» (Euge- nik), τον όρο «φυλετική υγιεινή» (Rassenhygiene), δίνοντας έτσι έμφαση στη φυλετική διάσταση του ευγονικού εγχειρήματος. Κατά τον Ploetz, η «αυξανόμενη προστασία των αδυνάτων» (der wachsende Schutz der Schwachen) απειλεί το γερμανικό λαό με γενετικό εκφυλισμό.309 Το 1904, ο Ploetz εξέδωσε μαζί με άλλους το περιοδικό «Αρχείο φυλετικής και κοινωνικής Βιολογίας συμπεριλαμβανομένης της φυλετικής και κοινωνικής υγιεινής» (Archiv fiir Rassen- und Gesellschafts-Biologie, ein- schlieBlich Rassen- und Gesellschaftshygiene), στόχος του οποίου ήταν η μελέτη των σχέσεων μεταξύ «φυλής» και κοινωνίας. Το 1905 ίδρυσε, μαζί με τον εθνολόγο Richard Thurn- wald, την «Εταιρεία Φυλετικής Υγιεινής» (Gesellschaft fiir Rassenhygiene) στο Βερολίνο, η οποία το 1910 μετονομάστηκε σε «Γερμανική Εταιρεία Φυλετικής Υγιεινής» (Deutsche Gesellschaft fur Rassenhygiene).310

Εκτός από τον Ploetz, επιφανή στελέχη του ευγονικού κινήματος της Γερμανίας ήταν μεταξύ άλλων ο διάσημος ανθρωπολόγος Eugen Fischer (1874-1974) καθώς και ο βιολόγος Fritz Lenz, καθηγητής της «φυλετικής υγιεινής» στο Μόναχο. Προϊόν της σύνδεσης μεταξύ θεωρίας της κληρονομικότητας και ανθρωπολογίας, που προώθησε ο Eugen Fischer, ήταν η «ανθρω

308. Βλ. διεξοδικά την εργασία των P. Weingart et al., Rasse, Blut und Gene. Geschichte der Eugenik und Rassenhygiene in Deutschland, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1988.

309. A. Ploetz, Die Tuchtigkeit unserer Rasse und der Schutz der Schwachen, Berlin 1895, σ. 2, 22 και 144 κ.ε.

310. L. Poliakov, ό.π., σ. 332 κ.ε.


ποβιολογία» (Anthropobiologie). Όπως ο ίδιος αναφέρει, η επιστήμη της Ανθρωποβιολογίας αποσκοπεί στη μελέτη της ανθρώπινης φύσης, για να καταγραφούν έτσι οι βασικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπινων «φυλών».311 Ο Fritz Lenz, πάλι, έχοντας ως αφετηρία το νόμο της φυσικής επιλογής του Darwin, έκανε διάκριση μεταξύ «βιολογικής» και «κοινωνικής» επιλογής, τονίζοντας ότι η σχέση μεταξύ τους είναι καθοριστικής σημασίας όσον αφορά την εξέλιξη του ατόμου. Πίστευε μάλιστα ότι οι ταξικές διαφορές είναι «σε μεγάλο βαθμό» αποτέλεσμα της επίδρασης που ασκούν στις κοινωνικές σχέσεις οι βιολογικοί παράγοντες. Η «βιολογικοποίηση» των κοινωνικών σχέσεων οδήγησε τελικά στη λογική της εξόντωσης των αδυνάτων.312 Κύριο μέλημα της «φυλετικής υγιεινής» είναι, κατά τον Lenz, η προστασία και ενίσχυση των κληρονομικά προσδιορισμένων πνευματικών ικανοτήτων, από τις οποίες και εξαρτώ- νται σε τελευταία ανάλυση τα πολιτιστικά επιτεύγματα ενός λαού.313

Καθώς η θεωρία της «φυλετικής υγιεινής» κέρδιζε συνεχώς έδαφος στις συνειδήσεις των Γερμανών, κάποιοι προχώρησαν στην εγκαθίδρυση «Κοινοτήτων» (Gemeinschaften), με στόχο την αναπαραγωγή φυλετικά «ανώτερων» ανθρώπων. Οι πιο γνωστές περιπτώσεις είναι ο «Σύνδεσμος Μίττγκαρτ» (Mittgart- bund) του Willibald Hentschel και οι αγροτικές κοινότητες «Περιφραγμένες αυλές» (Hegehofe) του Richard Walther Darre

311. Ε. Fischer, “Die Wissenschaft vom M enschen”, στο: Hans Schwerte / Wilhelm Spengler (επιμ.), Forscher und WissenschafUer im heutigen E uropa, Oldenburg / Hamburg 1955, σ. 277.

312. E. Fischer, “Menschliche Auslese und Rassenhygiene”, στο: Erwin Baur / Eugen Fischer / Fritz Lenz, Grundrifi der menschlichen Erblichkeitslehre und Rassenhygiene, τόμος 2, Miinchen 1931, σ. 94 και 97.

313. Στο ίδιο, σ. 251.


(1895-1953), γεωπόνου και υπουργού γεωργίας του Hitler, συγγραφέα του βιβλίου Η αγροτιά ως πηγή ζωής για τη βόρεια φυλή (Das Bauertum als Lebensquell der nordischen Rasse, 1928). Στο «Mittgartbund» συμμετείχαν εκατό άνδρες και χίλιες γυναίκες που ζευγάρωναν μεταξύ τους προγραμματισμένα. Ίσχυε δηλαδή ένα είδος κατευθυνόμενης πολυγυνίας. Μετά τον τοκετό χώριζαν, και ενώ οι άνδρες προχωρούσαν στη σύναψη νέας ερωτικής σχέσης, οι γυναίκες ήταν υποχρεωμένες να ασχοληθούν για δύο χρόνια με την ανατροφή του νεογέννητου.314 Το «Mittgartbund» του Hentschel αποτέλεσε το πρότυπο για την οργάνωση «Πηγή ζωής» (Lebensborn), η οποία ιδρύθηκε το 1936 στη Γερμανία υπό την αιγίδα του Γραφείου Φυλετικών Υποθέσεων των Ναζί για την αναπαραγωγή του σώματος επιλέ- κτων των SS (Schutzstaffel), της προσωπικής φρουράς του Adolf Hitler.315 Με την έναρξη του πολέμου, το 1939, η διεύθυνση των «Lebensborn» ανέλαβε την προστασία των γυναικών καθώς και την ανατροφή τοτν παιδιών των SS που είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο.

Με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, τον Ιανουάριο του 1933, η «φυλετική υγιεινή» βρέθηκε στο επίκεντρο του πολιτικού ενδιαφέροντος. Μάλιστα, πολλές από τις ιδέες που αναπτύσσει ο Hitler στο περιώνυμο βιβλίο του Mein Kampf έχουν τις καταβολές τους στους θεωρητικούς της ευγονικής. Κατά τον Hitler, πρώτιστο καθήκον του κράτους είναι η εξασφάλιση της «φυλετικής» καθαρότητας του λαού.316 Για το σκοπό αυτό, το

314. W. Hentschel, Mittgart - Ein Weg zur Erneuerung der germanischen Rasse, Dresden 1907, R. W. Darre, Neuadel aus Blut und Boden , Miinchen 1930, και P. W eingart et al., ό.π., σ. 34.

315. G. L. Mosse, ό.π., σ. 219.316. A. Hitler, ό.π., τόμος Α', σ. 267 κ.ε. Αναφερόμενος στην ευγονική των


Ναζιστικό Κόμμα (NSDAP) επεξεργάστηκε και ψήφισε, αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας, μια σειρά από νόμους, και συγκεκριμένα: (α) το νόμο «περί αποφυγής απογόνων με κληρονομικές ασθένειες», το 1933· (β) το νόμο «περί επικίνδυνων καθ’ έξιν εγκληματιών», το 1934* (γ) το νόμο περί «ομογενοποίησης του συστήματος υγείας», το 1934* (δ) το νόμο «περί προστασίας του γερμανικού αίματος και της γερμανικής τιμής»* και (ε) το νόμο «περί προστασίας της κληρονομικής υγείας (Erbgesundheit) του γερμανικού λαού», που είναι γνωστός ως νόμος «περί υγιούς γάμου» (Ehegesundheitsgesetz), το 1935.317

Τόσο ο νόμος του 1933 όσο και αυτός του 1934 απέβλεπαν στην «εξυγίανση» (Sanierung) του γερμανικού λαού μέσω της στείρωσης ατόμων που ήταν εκ γενετής ηλίθιοι, σχιζοφρενείς, επιληπτικοί, τυφλοί ή κουφοί λόγω κληρονομικότητας, σωματικά παραμορφωμένοι, αλκοολικοί, καθ’ έξιν εγκληματίες κ.λπ. Αργότερα στη «μαύρη λίστα» θα συμπεριληφθούν οι «τεμπέληδες», οι «κοινωνικά απροσάρμοστοι», οι ομοφυλόφιλοι, καθώς και τα «φυσικά ή ηθικά εκφυλισμένα» άτομα. Με βάση το νόμο αυτό, ξεκίνησαν οι πρώτες διοοξεις εναντίον των Τσιγγάνων, οι οποίοι θεωρούνταν, όπως και οι Εβραίοι, φυλετικά «κατώτεροι». Αρμόδια για την εκδίκαση το^ν υποθέσεων ήταν τα λεγάμενα «Δικαστήρια Εκδίκασης Υποθέσεων Κληρονομικής Υγείας» (Erbgesundheitsgerichte). Υπολογίζεται ότι ο αριθμός

Ναζί, ο Etienne Balibar γράφει: «Επειδή δεν κατέστη δυνατόν να βρεθεί η εθνική-φυλετική καθαρότητα, ο ρατσισμός πασχίζει να την κατασκευάσει με βάση το έκτυπο ιδανικό ενός (υπέρ)εθνικοΰ (υπ ερ ά νθρ ω που. Αυτό ήταν το νόημα της ναζιστικής ευγονικής». Βλ. Ε. Balibar / 1. Wallerstein, ό.π., σ. 99.

317. Μ. Poliak, Rassenwahn und Wissenschaft, Verlag Anton Hain, Frankfurt am Main 1990, σ. 18 κ.ε., καθώς και P. W eingart et al., ό.π., σ. 464 κ.ε., F. Neumann, ό.π., σ. 147-152, καθώς και Ε. Nolte, ό.π., σ. 459 κ.ε.


των στειρώσεων από τα μέσα του 1934, όταν άρχισαν να εφαρμόζονται οι δυο αυτοί νόμοι, μέχρι και τη λήξη του πολέμου, το 1945, ανέρχεται σε 300.000 έως 400.000. Εκατό και πλέον χιλιάδες ψυχασθενείς εξοντώθηκαν στα πλαίσια του «Προγράμματος Ευθανασίας», ανάμεσά τους πολλές χιλιάδες παιδιά. Από το 1939 και μετά, και λόγω των απωλειών σε έμψυχο υλικό στα πεδία των μαχών, οι στειρώσεις περιορίστηκαν αισθητά και αφορούσαν πλέον αποκλειστικά και μόνον περιπτώσεις ατόμων ιδιαίτερα υψηλής «αναπαραγωγικής επικινδυνότητας» (Fortpflanzungsgefahr).318 Από τις στειρώσεις που έγιναν, για παράδειγμα, το 1934 το 52,9% αφορούσε άτομα «μειωμένης νοημοσύνης» (Schwachsinnige) και το 24,4% «σχιζοφρενείς».319

Εκτός από τις παραπάνω κοινωνικές ομάδες, η πρακτική της στείρωσης εφαρμόστηκε επίσης στους λεγάμενους «μπάσταρδους της Ρηνανίας» (Rheinlandsbastarde). Πρόκειται για τα παιδιά που γεννήθηκαν από Γερμανίδες και μαύρους στρατιώτες, οι οποίοι υπηρετούσαν στο γαλλικό στρατό κατοχής (σημειωτέον ότι η Ρηνανία μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τελούσε υπό γαλλική κατοχή). Τα παιδιά αυτά ήταν και τα πρώτα θύματα της «φυλετικής υγιεινής» στη ναζιστική Γερμανία.320

Η στείρωση των «υποδεέστερων όντων» (minderwertiger Lebewesen) έφερε στο προσκήνιο της πολιτικής τον επαγγελματικό κλάδο των γιατρών, οι οποίοι και ανέλαβαν την «επιστημονική» τεκμηρίωση αλλά και την υλοποίηση του προγράμματος φυλετικής υγιεινής των Ναζί. Από το 1934 και μετά, ο Γερμανικός Ιατρικός Σύλλογος, εκτός από τις στειρώσεις, τάχθηκε επίσης υπέρ της νομιμοποίησης των αμβλώσεων για ευ-

318. Στο ίδιο, σ. 470 και 562.319. Στο ίδιο, σ. 469.320. Μ. Poliak, ό.π., σ. 20.


γονικούς λόγους μέχρι και τον έκτο μήνα της εγκυμοσύνης, προς αποφυγή «κληρονομικών ασθενειών» (Erbkrankhei- ten).321 Άλλωστε, το 45% των γιατρών ήταν μέλη του Ναζιστι- κού Κόμματος (NSDAP) και πολλοί από αυτούς ανήκαν στα «Τάγματα Εφόδου» (SA, Sturmabteilung) ή στα SS (Schutz- staffel). Σύμφωνα μάλιστα με τον Επαγγελματικό Κανονισμό των γιατρών του 1937, η «διατήρηση και αναβάθμιση των κληρονομικών φυλετικών στοιχείων του γερμανικού λαού» αποτε- λούσε αναπόσπαστο κομμάτι της ιατρικής τους ευθύνης.322

Σύμφωνα με την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού, η οικογένεια είναι ο μοναδικός θεσμός που μπορεί να εγγυηθεί την κληρονομική υγεία ενός λαού. Ο νόμος «περί προστασίας της κληρονομικής υγείας του γερμανικού λαού» του 1935, γνωστός και ως νόμος «περί υγιούς γάμου», ανέθετε cxpressis verbis την προστασία της «φυλετικής καθαρότητας» του γερμανικού λαού στους γιατρούς. Μέσω των υπηρεσιών υγιεινής, οι γιατροί είχαν αναλάβει την έκδοση «Βεβαιώσεων Καταλληλότητας για το Γάμο» (Ehetauglichkeitszeugnisse) για όσους σκόπευαν να παντρευτούν, προκειμένου να αποφευχθεί έτσι η γέννηση «φυλετικά κατώτερων» παιδιών. Ο γάμος απαγορευόταν σε όσους και όσες έπασχαν από κληρονομικές, μεταδοτικές και ψυχικές ασθένειες.

Στο όνομα της «φυλετικής καθαρότητας» οι Ναζί προώθησαν την ίδρυση «Δημόσιων Υπηρεσιών Διερεύνησης των Συγγενικών Σχέσεων» (Amt fiir Sippenforschung). Οι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να προσκομίσουν τα απαραίτητα τεκμήρια προκειμένου να αποδείξουν τη «γερμανική» (δηλαδή την «άρια») προέλευσή τους. Η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν μέχρι και την



κατάρρευση του ναζιστικοΰ καθεστώτος, το Μάιο του 1945.323 Η «βεβαίωση της άριας προέλευσης» (Ariernachweis) καταγραφόταν στο «Γενεαλογικό Διαβατήριο» (AhnenpaB), ένα έγγραφο το οποίο ήταν απαραίτητο για κάθε απασχόληση στο δημόσιο τομέα. Ανάλογα με τη θέση που διεκδικούσαν, οι Γερμανοί πολίτες όφειλαν, με βάση το γενεαλογικό τους δέντρο, να αποδείξουν τη «γερμανικότητά» τους σε βάθος χρόνου 200 ετών. Έτσι, για να καταταγεί, λόγου χάριν, κάποιος στο σώμα των SS, γινόταν έλεγχος του γενεαλογικού του δέντρου έως το 1800 για τα απλά μέλη και έως το 1750 για τους αξιωματικούς, προκειμένου να επιβεβαιωθεί η «άρια» προέλευσή του, αλλά και για να διαπιστωθούν έγκαιρα πιθανές κληρονομικές ασθένειες.324

Ο νόμος «περί ομογενοποίησης του συστήματος υγείας» αποσκοπούσε στη διαμόρφωση μιας νέας πληθυσμιακής πολιτικής με βάση τις αρχές της «φυλετικής υγιεινής». Εκμεταλλευόμενοι την άσχημη οικονομική κατάσταση του συστήματος υγείας μετά την οικονομική κρίση του 1929 που έπληξε ιδιαίτερα τη γερμανική οικονομία, οι θεωρητικοί του εθνικοσοσιαλισμού επέμεναν πως η αναδιοργάνωση του συστήματος υγείας θα πρέπει να γίνει με «φυλετικά» και όχι με κοινωνικά κριτήρια, προκειμένου να μειωθεί έτσι το κόστος της ιατρικής περίθαλψης. Με άλλα λόγια, το δημόσιο σύστημα υγείας οφείλει να φροντίζει πρωτίστως τις οικογένειες που είναι αποδεδειγμένα κληρονομικά υγιείς, αντί να ξοδεύεται για τη διατήρηση στη ζωή των σωματικά, πνευματικά και ηθικά «εκφυλισμένων» ατόμων.325 Τελικός στόχος της ομογενοποίησης του συστήματος

323. P. Weingart et al., ό.π., σ. 492, καθώς και Μ. Poliak, ό.π., σ. 32.324. Στο ίδιο, σ. 21.325. P. W eingart et al., ό.π., σ. 481.


υγείας ήταν η «πλήρης καταγραφή του πληθυσμού», δηλαδή η δημιουργία ενός εύχρηστου αρχείου στην υπηρεσία της «φυλετικής και κληρονομικής καθαρότητας» (Rassen- und Erbrein- heit) του γερμανικού λαού.326

Οι δύο τελευταίοι νόμοι, γνωστοί και ως «Νόμοι της Νυρεμ- βέργης», ανακοινώθηκαν στις 15 Σεπτεμβρίου 1935, στην πόλη της Νυρεμβέργης την παραμονή του συνεδρίου του Ναζιστικού Κόμματος (NSDAP), που αποκλήθηκε «Συνέδριο της Ελευθερίας» (Parteitag der Freiheit). Σύμφωνα με τον πρώτο νόμο «περί προστασίας του γερμανικού αίματος και της γερμανικής τιμής», απαγορεύονταν ρητά τόσο οι γάμοι όσο και οι σεξουαλικές σχέσεις, μηδέ εξαιρουμένων των εξωσυζυγικών ερωτικών σχέσεων, μεταξύ Εβραίων και «Αρίων». Εξίσου αυστηρά τιμωρούνταν οι σεξουαλικές σχέσεις με γυναίκες εβραϊκής καταγωγής, ακόμη κι αν αυτές είχαν υποστεί στείρωση ή ήταν πόρνες, αφού, όπως δήλωνε ο τότε διευθυντής του Υπουργείου Δικαιοσύνης (Reichsjustizministerium) Otto Crohne, ο νόμος, εκτός από την «προστασία του γερμανικού αίματος», αφορούσε εξίσου και «την προστασία της γερμανικής τιμής».327

Συγκρίνοντας την αγγλοσαξονική με τη γερμανική παραλλαγή της ευγονικής διαπιστώνει κανείς ότι, αν και έχουν τις ίδιες θεωρητικές καταβολές, διαφέρουν μεταξύ τους ουσιαστικά. Στην Αγγλία η ευγονική έχει έντονα ταξικό χαρακτήρα, καθώς το ενδιαφέρον της εστιάζεται κυρίως στην αναπαραγωγή της πολιτικής και πνευματικής ελίτ της χώρας. Στη Γερμανία, αντίθετα, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη «φυλετική καθαρότητα» (Rassenreinheit) της «κοινότητας του λαού» (Volksge-

326. Στο ίδιο, α. 485.327. G. L. Mosse, ό.π., σ. 208, και Μ. Poliak, ό.π., σ. 23.


meinschaft), με στόχο τη δημιουργία μιας βιολογικά και πνευματικά ανώτερης, αταξικής δήθεν, γερμανικής κοινωνίας των «Αρίων». Η επίκληση της «φυλετικής καθαρότητας» στην προσπάθεια των Γερμανών να συγκροτήσουν κοινή εθνική ταυτότητα υποδηλώνει την ύπαρξη βαθιά ριζωμένων συμπλεγμάτων κατωτερότητας και συνακόλουθα ανασφάλεια, τα αίτια της οποίας θα πρέπει να αναζητηθοΰν στον τρόπο με τον οποίο συ- γκροτήθηκε ιστορικά ο γερμανικός λαός σε ενιαίο έθνος, γνωστού όντος ότι η ενοποίηση της Γερμανίας συντελέστηκε μόλις το 1871, με μεγάλη δηλαδή καθυστέρηση σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι ιθύνοντες της Πρωσίας κατέβαλαν κάθε προσπάθεια εξαφάνισης όλων των αρχαιολογικών τεκμηρίων που επιβεβαίωναν την εγκατάσταση, στο μακρινό παρελθόν, σλαβικών φύλων στη βορειοανατολική Γερμανία. Το ίδιο ισχύει άλλωστε και για την αναβίωση του εθνικισμού στις μέρες μας. Τα γεγονότα που ζούμε μετά την κατάρρευση του πάλαι ποτέ «υπαρκτού σοσιαλισμού» επιβεβαιώνουν την άποψη ότι όσο μεγαλύτερη είναι η ανασφάλεια που νιώθουν οι άνθρωποι, τόσο πιο έντονες είναι οι εθνικιστικές εξάρσεις. Λαοί που έχουν επίγνωση της ιστορίας τους δεν έχουν ανάγκη τα δεκανίκια του εθνικισμού και πολύ λιγότερο αυτά του ρατσισμού, δεν χρειάζονται την ύπαρξη άλλων, δήθεν κατώτερων, λαών προκειμένου να αναδείξουν τη δική τους «φυλετική ανωτερότητα».

4.4. Ο ΑΝΤΙΝΕΓΡΙΣΜΟΣ

αντινεγρισμός εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στις αγγλικές αποικίες της Καραϊβικής και συγκεκριμένα στο νησί της Ια- μαϊκής (Jamaica) προς τα τέλη του 18ου αιώνα (1772) ως αντί-


δράση στο κίνημα των μαύρων για την κατάργηση της δουλείας (Abolition). Πνευματικός πατέρας του αντινεγρισμού θεωρείται ο Άγγλος Edward Long. Στο τρίτομο έργο του Ιστορία της Ιαμαϊκής (History of Jamaica, 1774) ο Long αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στους «Νέγρους» (Negroes), όπως υποτιμητικά αποκαλεί τους μαύρους, προκειμένου να αποδείξει ότι βρίσκονται πολύ πιο κοντά στους πιθήκους παρά στον άνθρωπο και πως είναι γεννημένοι δούλοι. Έτσι, για μεγάλο χρονικό διάστημα στη συνείδηση των Ευρωπαίων αποίκων κυριάρχησε η εξίσωση μαύρος ίσον δούλος. Οι απόψεις του Long για τους μαύρους δημοσιεύτηκαν το 1788 στο περιοδικό «Columbia Magazine» των ΗΠΑ, για να αποτελέσουν έκτοτε τη Βίβλο του βορειοαμερικανικού ρατσισμού.328

Ενώ στη νότια και κεντρική Αμερική οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι κατακτητές είχαν προχωρήσει κάτω από την πίεση της καθολικής Εκκλησίας στην κατάργηση της δουλείας (το 1542 και το 1570 αντιστοίχως), στις αγγλικές και γαλλικές αποικίες της Καραϊβικής και της βόρειας Αμερικής, αντίθετα, το δουλοκτητικό σύστημα εξελίχθηκε με τον καιρό σε κυρίαρχη μορφή οικονομικής οργάνωσης. Οι πρώτοι δούλοι έφθασαν στην Αμερική, και συγκεκριμένα στο Jamestown της Βιρτζίνια, το 1619. Το 1860 ο αριθμός των δούλων στις ΗΠΑ είχε ξεπεράσει τα τέσσερα εκατομμύρια σε συνολικό πληθυσμό δώδεκα περίπου εκατομμυρίων ανθρώπων.329

Σε ό,τι αφορά τη στάση τους απέναντι στους δούλους, ιδιαίτερα σκληροί υπήρξαν οι προτεστάντες Αγγλοσάξονες, οι «White Anglo-Saxon Protestants» (WASP), όπως αυτάρεσκα

328. I. Geiss, ό.π., σ. 159.329. Στο ίδιο, σ. 130. Βλ. επίσης το λήμμα “Δουλεία”, στο: Meyers Grofies

Taschenlexikon, τόμος 20, Mannheim / Leipzig 1995, σ. 213.


συνήθιζαν να αυτοαποκαλούνται.330 Πιο προσηνείς, αντίθετα, αποδείχθηκαν οι Γάλλοι, καθώς ακολούθησαν, για συμφεροντολογικούς κυρίως λόγους, τακτική προσεταιρισμού των μαύρων στην αντιπαράθεσή τους με τους Αγγλοσάξονες, οι οποίοι αποτελούσαν, μετά την αποδυνάμωση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, τον κύριο αντίπαλό τους τόσο στο αρχιπέλαγος της Καραϊβικής όσο και στη βόρεια Αμερική.

Παρά τις επιμέρους διαφορές στον τρόπο συμπεριφοράς, η πλειονότητα των λευκών θεωρούσε τους μαύρους «πράγματα» (chattels).331 Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους άνδρες να ικανοποιούν τις σεξουαλικές τους ανάγκες με τις δούλες, ούτε τις γυναίκες να χρησιμοποιούν τις «μαύρες παραμάνες» για να θηλάζουν και να ανατρέφουν τα παιδιά τους, συνήθεια ιδιαίτερα διαδεδομένη στις νότιες πολιτείες της Αμερικής, αφού, σύμφωνα με το μύθο της ιερότητας που τη συνόδευε, η λευκή γυναίκα ήταν πάνω από τέτοια «σιχαμερά πράγματα», όπως «το να παρακολουθεί τις βιολογικές λειτουργίες και τις ανάγκες ανατροφής του παιδιού».332

Με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης στην Αμερική, κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ορισμένες από τις βόρειες πολιτείες είχαν ήδη προχωρήσει στην απελευθέρωση των δούλων, όπως για παράδειγμα η πολιτεία της Νέας Υόρκης (1827), καθώς οι ανάγκες σε εργατικά χέρια επέβαλαν την πλήρη κινητικότητα της εργατικής δύναμης. Στη διατήρηση της δουλείας συνέχιζαν να επιμένουν οι νότιες πολιτείες, η οικονομία των οποίων στηριζόταν αποκλειστικά και μόνον στην εργασία των δούλων. Με την εκλογή του Abraham Lincoln (1809-

330. Στο ίδιο, σ. 195 κ.ε.331. Στο ίδιο.332. G. Herndon, ό.π., σ. 31.


1865) στην προεδρία της Αμερικής (1861-1865), οι σχέσεις μεταξύ νότιων και βόρειων πολιτειών οξύνθηκαν στο έπακρο. Όταν το 1862 ο Lincoln εξήγγειλε την κατάργηση της δουλείας, οι νότιες πολιτείες ανακοίνωσαν την απόσχισή τους από τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο εμφύλιος πόλεμος (1863- 1865), ο οποίος και έληξε με την ήττα των Νοτίων, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την κατάργηση της δουλείας σε ολόκληρη την αμερικανική επικράτεια.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στον αγώνα για την κατάργηση της δουλείας διαδραμάτισαν οι μιγάδες (mulattos). Οι περισσότεροι από αυτούς, όντας απελεύθεροι, εργάζονταν ως οικιακοί υπηρέτες και συνεπώς είχαν τη δυνατότητα να κινούνται αλλά και να επικοινωνούν μεταξύ τους ελεύθερα. Το 1787 συγκεκριμένα, στη Φιλαδέλφια, τη μεγαλύτερη πόλη των ΗΠΑ την εποχή εκείνη και έδρα της Συντακτικής Συνέλευσης, έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες οργανώσεις των μαύρων «Free People of Color» και «Free Africans». Προόην δούλοι που ανήκαν στην Εκκλησία των μεθοδιστών ίδρυσαν στη συνέχεια την εταιρεία «Free African Society», από την οποία και προέκυψε αργότερα η «African Methodist Episcopal Church» (ΑΜΕ), η πρώτη ανεξάρτητη Εκκλησία των μαύρων. Οι εκκλησιαστικές οργανώσεις αυτού του είδους λειτούργησαν ως θερμοκήπιο ανάδειξης διανοουμένων, ορισμένοι από τους οποίους, όπως θα δούμε, όχι μόνον συμμετείχαν αλλά και συνέβαλαν αποφασιστικά στο κίνημα χειραφέτησης των μαύρων.333

Με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, οι Αφροαμερικανοί απέκτησαν, τύποις τουλάχιστον, την ελευθερία τους, χωρίς όμως και να εξισωθούν πλήρως με τους λευκούς. Η χειραφέτηση των δούλων προκάλεσε το φυλετικό μίσος των λευκών, καθώς οι

333. I. Geiss, ό.π., σ. 131 και 215.


πρώτοι εμφανίζονται πλέον ως ανταγωνιστές στην ελεύθερη αγορά εργασίας. Υπό την πίεση των λευκών οι κυβερνήτες πολλών πολιτειών προχώρησαν στη θεσμοποίηση των ήδη υφιστάμενων φυλετικών διακρίσεων, ψηφίζοντας ειδικούς νόμους. Έτσι, στις τριάντα από τις σαράντα επτά συνολικά πολιτείες των ΗΠΑ απαγορεύονταν διά νόμου και τιμωρούνταν αυστηρά τόσο οι γάμοι όσο και οι ερωτικές σχέσεις μεταξύ μαύρων και λευκών. Ακόμη, οι μαύροι δεν είχαν το δικαίωμα να κινούνται ελεύθερα και ήταν υποχρεωμένοι να ζουν περιορισμένοι σε γκέτο, πλήρως απομονωμένοι από την κοινωνία των λευκών. Και όχι μόνον αυτό. Στις νότιες πολιτείες ειδικότερα η τρομοκρατία σε βάρος των μαύρων προσέλαβε τεράστιες διαστάσεις. Παρακρατικές οργανώσεις των λευκών, όπως η περιώνυμη Ku- Klux-Klan (που ιδρύθηκε το 1865), έσπερναν τον τρόμο και το φόβο μεταξύ των μαύρων, στην προσπάθειά τους να επιβάλουν με τη βία το φυλετικό διαχωρισμό (segregation). Ομάδες οπλισμένων λευκών προέβαιναν, με την ανοχή των αρχών, σε μαζικές (race riots) και ατομικές (lynch) δολοφονίες μαύρων. Συγκεκριμένα, από το 1882 μέχρι και το 1950 στις ΗΠΑ λιντσαρί- στηκαν συνολικά 3.436 Αφροαμερικανοί.334

Οι σχέσεις μεταξύ λευκών και μαύρων οξύνθηκαν ιδιαίτερα στις αρχές του αιώνα μας, όταν οι μαύροι άρχισαν να διεκδι- κούν ολοένα και πιο αποφασιστικά τα δικαιώματά τους. Το 1910 ιδρύθηκε η «National Association for the Advancement of Colored People» (Ένωση για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ατόμων), η παλαιότερη οργάνωση υπεράσπισης των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων των μαύρων στις ΗΠΑ, οι δραστηριότητες της οποίας συνεχίζονται μέχρι και σήμερα.335

334. Στο ίδιο, σ. 195 καθώς και την υποσημείωση 78 στη σελίδα 354.335. Στο ίδιο, σ. 216.


Οι εντατικοί ρυθμοί εκβιομηχάνισης της χώρας είχαν ως αποτέλεσμα τη μαζική μετακίνηση μαύρων πληθυσμών από τις νότιες πολιτείες στα βιομηχανικά κέντρα του Βορρά. Πρόκειται για τη λεγόμενη «Great Migration» (μεγάλη εσωτερική μετανάστευση), εξέλιξη που οδήγησε τελικά στη δημιουργία των γνωστών γκέτο, όπως ήταν για παράδειγμα το Harlem στη Νέα Υόρκη και το South Side στο Σικάγο, όπου εκατομμύρια μαύρων συνωστίζονταν ζώντας κάτω από άθλιες συνθήκες διαβίωσης.336 Το καλοκαίρι του 1919, με αφορμή τις διαδηλώσεις μαύρων βετεράνων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου κατά των φυλετικών διακρίσεων, σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ ξέσπασε νέο κύμα μαζικών δολοφονιών (race riots). Λόγω των ιδιαίτερα αιματηρών συγκρούσεων, το καλοκαίρι αυτό πέρασε στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών ως το «κόκκινο καλοκαίρι» (red summer).337 Η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου έπληξε κυρίως τους Αφροαμερικανούς, για τους οποίους ίσχυε τότε —και σε ορισμένες περιπτώσεις εξακολουθεί να ισχύει ακόμη και σήμ ερ α - η γνωστή ρήση «τελευταίοι στις προσλήψεις, πρώτοι στις απολύσεις» (the last to be hired, the first to be fired).

Η εμπειρία του γερμανικού ρατσισμού φαίνεται πως δεν προβλημάτισε ιδιαίτερα την αμερικανική κοινωνία, η οποία συνέχισε και στη μεταπολεμική περίοδο να επιμένει στην πολιτική των φυλετικών διακρίσεων. Παρά τα μέτρα που έλαβε κατά καιρούς η ομοσπονδιακή κυβέρνηση προκειμένου να μειωθεί η ένταση, η Αμερική παρέμεινε μια φυλετικά διχασμένη χώρα. Το δόγμα του «ίσοι αλλά ξεχωριστά» (equal but separate), που προτάθηκε ως λύση, αντί να γεφυρώσει, διεύρυνε το χάσμα μεταξύ μαύρων και λευκών.



Αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων ήταν η μεγαλειώδης πορεία προς την Ουάσιγκτον, το 1963, με επικεφαλής τον αιδεσιμότατο Martin Luther King (1929-1968), γεγονός που έδωσε νέα δυναμική στο κίνημα των μαύρων για την κατάκτηση το)ν ατομικών τους δικαιωμάτων (civil rights movement) όχι θεωρητικά αλλά στην πράξη.338 Ακολούθησαν τα «θερμά καλοκαίρια» (hot summer) στο Harlem της Νέας Υόρκης (1964) και στο Watts του Λος Άντζελες (1965), όπου οι μαύροι, εξαγριωμένοι για τη συνεχιζόμενη υποβάθμιση της ζωής τους, επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τα καταστήματα των λευκών. Ο πρόεδρος των ΗΙΊΑ, Lindon Β. Johnson, θορυβημένος από τα γεγονότα αυτά, εγκαινίασε το 1965 την πολιτική της «μεγάλης κοινωνίας» (great society), με στόχο την άρση των φυλετικών διακρίσεων σε βάρος των μαύρων και την ανάπτυξη ενός, έστω και υποτυπώδους, κοινωνικού κράτους. Παρότι επιχειρήθηκε η νομική και αστική εξίσωση των Αφροαμερικανών με τους λευκούς, το εγχείρημα ουσιαστικά απέτυχε, αν εξαιρέσει κανείς ορισμένα μεσαία στρώματα του μαύρου πληθυσμού τα οποία μπόρεσαν να ανελιχθούν επαγγελματικά και να βελτιώσουν αισθητά την κοινωνική τους θέση, εγκαταλείποντας τα γκέτο, τα γνωστά «slums» των μεγάλων πόλεων της Αμερικής. Η νεοσυντηρητική πολιτική του Ronald Reagan από το 1981 και εντεύθεν έθιξε κυρίως τα φτωχά στρώματα των Αφροαμερικανών, η οικονομική και κοινωνική υποβάθμιση των οποίων προσέλαβε απειλητικές δια

338. Ιδρυτής της «Χριστιανικής Ηγετικής Συνδιάσκεψης του Νότου» (Southern Christian Leadership Conference), o King, ακολουθώντας το παράδειγμα του Γκάντι, χρησιμοποίησε τη μέθοδο της παθητικής αντίστασης προκειμένου να πετύχει, μέσω των μαζικών κινητοποιήσεων, την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων. Δολοφονήθηκε στην πόλη Memphis, στις 4 Απριλίου 1968.


στάσεις, όπως απέδειξαν τα αιματηρά γεγονότα κατά τη διάρκεια των ταραχών που σημειώθηκαν τον Απρίλιο του 1992 στο Λος Άντζελες.339

Μία από τις πλέον αποκρουστικές μορφές αντινεγρισμού ήταν, μέχρι πρόσφατα, το καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων (Apartheid) στη Νότια Αφρική, ο «πιο ρατσιστικός των ρατσισμών», όπως τον αποκαλεί ο Γάλλος φιλόσοφος Jacques Derrida, θέλοντας να τονίσει τη μοναδικότητά του.340 Μαζί με το ναζισμό, το άπαρτχαϊντ αποτελεί μία από τις πλέον απάνθρωπες μορφές κρατικού ρατσισμού. Έ χει τις καταβολές του στο αποι- κιοκρατικό παρελθόν της Νότιας Αφρικής και είναι συνυφα- σμένο με την κοινωνία των Μπόερς (Boeren ή Afrikaander, Afrikaners),341 όπως αυτή διαμορφο')θηκε μετά την ίδρυση της Νοτιοαφρικανικής Ένωσης το 1910. Η πολιτική του άπαρ- τχαϊντ στηρίχθηκε στη φυλετική διαίρεση του πληθυσμού της χώρας σε λευκούς, μαύρους και εγχρώμους (μιγάδες και Ασιά- τες). Κι ενώ οι λευκοί απολάμβαναν παντός είδους οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά προνόμια, οι υπόλοιποι, με εξαίρεση μια ορισμένη κατηγορία μιγάδοον, δεν είχαν καν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι.

Μία από τις πρώτες κυβερνητικές πράξεις της νεοσύστατης Νοτιοαφρικανικής Ένωσης ήταν η ψήφιση, το 1912-1913, ενός ειδικού νόμου (Lands Act). Ο νόμος αυτός υποχρέωνε τους μαύρους να εγκαταλείπουν τη γη τους και να εγκατασταθούν σε συγκεκριμένες, συνήθως άγονες, περιοχές (Reservate), χωρίς να έχουν το δικαίωμα να μετακινηθούν ελεύθερα, γεγονός

339. I. Geiss, ό.π., σ. 298, καθώς και D. Claussen, Was ist Rassismus?, σ. 12.340. J. Derrida, ό.π., σ. 8.341. Μ πόερς («αγρότες») λέγονται οι απόγονοι των Ολλανδών και Γερμα

νών αποίκων που εγκαταστάθηκαν το 1652 στη Νότια Αφρική.


που ενέτεινε την απομόνωση και ταυτόχρονα την εξαθλίωση των μαύρων της υπαίθρου. Στα βιομηχανικά κέντρα, πάλι, οι μαύροι εργάτες χρησιμοποιούνταν -α λ λ ά και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα— κυρίως για τις βαριές, ανθυγιεινές και κακοπληρωμένες εργασίες, ζώντας κάτω από άθλιες συνθήκες σε ένα είδος στρατοπέδων εργασίας (compounds) στα προάστια των πόλεων, συχνά μακριά από τις οικογένειές τους.

Μια και απαγορευόταν η συμμετοχή τους στις συνδικαλιστικές οργανώσεις των λευκών, οι μαύροι εργάτες προχώρησαν το 1920 στη δημιουργία δικής τους συνδικαλιστικής οργάνωσης, της «Ένωσης Αφρικανών Βιομηχανικών Εργατών και Υπαλλήλων» (Industrial and Commercial Workers Union of Africa), η οποία όμως δεν μπόρεσε να ορθοποδήσει και τελικά διαλύθηκε το 1929, καθώς αντιμετώπιζε τον πόλεμο τόσο του εργατικού όσο και του κομμουνιστικού κόμματος της Νότιας Αφρικής.

Με αφορμή τη γενική απεργία που οργάνωσαν οι λευκοί εργάτες το 1922, η οποία συνοδεύτηκε από αιματηρές συγκρούσεις, η κυβέρνηση, για να εκτονώσει την κατάσταση, προχώρησε το 1924 στην ψήφιση του «Job Reservation Act», ενός νόμου με έντονα συντεχνιακό χαρακτήρα, που εμπόδιζε την πρόσβαση των μαύρων σε πολλές θέσεις εργασίας, προκειμένου να εξυπηρετηθούν έτσι τα συμφέροντα των λευκών εργατών.342

Στον πολιτικό τους αποκλεισμό οι μαύροι αντέδρασαν με την ίδρυση, το 1912, του «Νοτιοαφρικανικού Κογκρέσου Ιθαγενών» (South African Native Congress), το οποίο αργότερα θα μετονομαστεί σε «Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο» (African National Congress, ANC). Από το 1953 και μέχρι πρόσφατα, επικεφαλής του ANC ήταν ο εθνικιστής ηγέτης Nelson Mandela, ο

342. Στο ίδιο, σ. 255 κ.ε.


άνθρωπος που οδήγησε τελικά τους μαύρους της Νότιας Αφρικής στην ελευθερία. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Mandela πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ως πολιτικός κρατούμενος και ότι αφέθηκε ελεύθερος μόλις το 1990.343

Μεταπολεμικά, και παρά τις εκκλήσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για την κατάργηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων,344 το Εθνικό Κόμμα της Νότιας Αφρικής δεν δίστασε να οργανο)σει εκστρατεία «για τη χωριστή ανάπτυξη κάθε φυλής στη γεωγραφική ζώνη που της έχει οριστεί».345 Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970, και κάτω από την πίεση των εξεγέρσεων στα γκέτο των μαύρων, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να προχωρήσει προπα στη χαλάρωση και αργότερα στην άρση των περιοριστικών μέτρων σε βάρος του μαύρου πληθυσμού. Το 1990, ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής Fre- derik de Klerk νομιμοποίησε το «Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο» και εξήντα άλλες οργανώσεις. Τέλος, το Δεκέμβριο του 1993 το Κοινοβούλιο της χώρας αποφάσισε με μεγάλη πλειοψη- φία την κατάργηση του άπαρτχαϊντ, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη φυλετική συμφιλίωση της Νότιας Αφρικής. Τον Απρίλιο του 1994 διενεργήθηκαν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, οι οποίες και έφεραν στην εξουσία τη μαύρη πλειοψηφία με πρόεδρο της χώρας τον Nelson Mandela.

Αν και η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών είχε χαρακτηρίσει τις πράξεις που απέρρεαν από το καθεστώς του

343. Στο ίδιο, σ. 198. Βλ. επίσης Ν. Mandela, Der K ampf ist mein Leben, W eltkreis-Verlag, Dortm und 1986.

344. “Διεθνής Σύμβαση για την Καταστολή και Τιμοορία του Εγκλήματος του Άπαρτχαϊντ, 30 Νοεμβρίου 1973”, στο: Ανθρώπινα Δικαιώματα. ΟΗΕκαι UNESCO. Βασικές Συμβάσεις, έκδ. Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Αμνηστίας, Πλέθρον, Αθήνα 1987, σ. 130.

345. J. Derrida, ό.π., σ. 9.


απαρτχάιντ «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας»,346 αυτό δεν εμπόδισε πολλές χώρες, δημοκρατικές και μη, να συνεργαστούν με το ρατσιστικό καθεστώς της Νότιας Αφρικής προκειμένου να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα στρατηγικής σημασίας μεταλλεύματα της χώρας.347

Στο κίνημα για την κατάργηση της δουλείας, καθώς και αργότερα στον αγο5να ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις πρωτοστάτησαν κυρίως άνθρωποι του κλήρου και της διανόησης. Αντλώντας τα επιχειρήματά τους τόσο από τη Βίβλο όσο και από την ιστορία, θέλησαν να αποδείξουν ότι η εξίσωση μαύρος ίσον δούλος δεν ευσταθεί, αφού η δουλεία αποτελεί, όπως τόνιζαν, οικουμενικό φαινόμενο. Απέρριπταν το δόγμα σχετικά με τη «φυλετική» κατωτερότητα των μαύρων, επισημαίνοντας ότι όλοι οι λαοί διαθέτουν ικανότητες και δεξιότητες, αρκεί να τους δοθεί η δυνατότητα να τις αναπτύξουν.348

Μία από τις πλέον γνωστές ηγετικές φυσιογνωμίες του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας ήταν ο Αφροαμερικανός William W. Brown (1815-1884). Αυτοδίδακτος, με ιδιαίτερες ικανότητες και ευαισθησίες, ο Brown έγραψε μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη με τίτλο Ο μαύρος άνθρωπος: Οι προοπτικές και οι επιδόσεις τον (The Black Man: His Antecedents and Achievements, 1864). Στο έργο αυτό o Brown αρνείται στους λευκούς το δικαίωμα να βλέπουν αφ’ υψηλού τους μαύρους και να τους θεωρούν απολίτιστους και συνακόλουθα κατώτερους. Προς επίρρωση των απόψεών του φέρνει ως παράδειγμα τα πολιτιστικά επιτεύγματα της αρχαίας Αιγύπτου και της Αιθιοπίας, αφρικανικές χώρες με έγχρωμους κατά κύριο λόγο πλη-

346. “Διεθνής Σύμβαση ό.π., σ. 148.347. J. Derrida, ό.π., σ. 18.348. I. Geiss, ό.π., σ. 117.


θυσμοΰς. Κατά τον Brown, οι διαφορές μεταξύ των «φυλών» δεν οφειλονται σε βιολογικούς παράγοντες, όπως ισχυρίζονται οι θεωρητικοί του ρατσισμού, αλλά στις διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Δηλαδή δεν είναι τα φυλετικά γνωρίσματα αυτά που προσδιορίζουν το επίπεδο ανάπτυξης ενός λαού, αλλά οι επιρροές που δέχθηκε από άλλους πολιτισμούς. Κανένας λαός, υποστηρίζει, δεν πέρασε από μόνος του από την κατάσταση της βαρβαρότητας στον πολιτισμό. Όπως οι άνθρωποι, έτσι και οι λαοί μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο μέσω της επικοινωνίας. Ο πολιτισμός δεν είναι κάτι στάσιμο, έχει τη δική του δυναμική και μεταφέρεται από τη μια περιοχή στην άλλη. Οι μαύροι της Αμερικής, αναφέρει, αν και καταπιέζονται από τους λευκούς, αυξάνουν καθημερινά τις πνευματικές τους ικανότητες, για να πάρουν τελικά τη θέση που τους ανήκει στην «αδελφότητα των ανθρώπων».349

Ενδιαφέρουσες, επίσης, είναι οι απόψεις δύο άλλων Αφρο- αμερικανών συγγραφέων, του Booker Τ. Washington (1856- 1915) και του W. Ε. Du Bois (1868-1963). Ο Washington, ο οποίος είχε γεννηθεί στη σκλαβιά σε μια φυτεία του αμερικανικού Νότου, πίστευε ότι οι φυλετικές διακρίσεις θα ξεπερα- στούν όταν οι μαύροι κατορθώσουν, μέσα από συστηματική επαγγελματική κατάρτιση, να ενσωματωθούν πλήρως στη διαδικασία εκβιομηχάνισης της χ(όρας. Ο Du Bois, αντίθετα, προερχόταν από το Βορρά και ανήκε, μαζί με άλλους έγχρωμους διανοούμενους, στην ομάδα «Ιδιοφυείς Δέκατοι» (Talented Tenth).350 Στην εργασία του Οι μαύροι άνθρωποι κάποτε και τώρα. Δοκίμιο γύρω από την ιστορία και την κοινωνιολογία της νέγρικης φυλής (Black Folk Then and Now. An Essay in the Hi

349. Στο ίδιο, σ. 218 κ.ε.350. Στο ίδιο, σ. 194 κ.ε.


story and Sociology of the Negro Race, 1939-1945) o Du Bois αναφέρεται στην ιστορία των Αφροαμερικανών.351 Όπως ο Brown, έτσι και αυτός αναφέρεται στα πολιτιστικά επιτεύγματα της αρχαίας Αίγυπτου και της Αιθιοπίας, για να αποδείξει ότι οι μαύροι της Αφρικής διέθεταν κάποτε ιδιαίτερα υψηλό πολιτισμό. Ο Du Bois, ιστορικός και κοινωνιολόγος συνάμα, θεωρείται προάγγελος του Παναφρικανισμού, που κυριάρχησε μεταπολεμικά μεταξύ των μαύρων σε συνδυασμό με τα απελευθερωτικά κινήματα των λαών της Αφρικής.352

Έντονη δραστηριότητα κατά των φυλετικών διακρίσεων ανέπτυξε επίσης ο Τζαμαϊκανός Marcus Aurelius Carvey (1887- 1940), στον οποίο και οφείλει το όνομά της η ριζοσπαστική κίνηση του «καρβενισμού» (carveynism). Ο Carvey ήταν αντίθετος με την πολιτική της ενσωμάτωσης των μαύρων στην κοινωνία των λευκών, που ακολουθούσαν οι μιγάδες. Τους κατήγγειλε, μάλιστα, ότι παραπλανούν τους μαύρους με ψεύτικες υποσχέσεις, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Ο Carvey απευθυνόταν κυρίως στα «φυλετικά» ένστικτα των μαύρων όταν τους καλούσε να απεγκλωβιστούν από τη λογική της ενσωμάτωσής τους στην κοινωνία των λευκών. Υπέρμαχος ενός άτεγκτου «μαύρου σιωνισμού» (black Zionism), ο Carvey υποστήριζε την εθελοντική απομόνωση των μαύρων (separation) στους κόλπους της αμερικανικής κοινωνίας, πρότεινε δε τη δημιουργία ενός «κράτους εν κράτει» στις ΗΠΑ, με πολιτιστικό κέντρο και εφαλτήριο το γκέτο του Harlem. Όταν το 1927 η κίνηση του Carvey διαλύθηκε, πολλοί από τους οπαδούς του προσχώρησαν είτε στην Άκρα Δεξιά, για να απο- τελέσουν αργότερα το πρόπλασμα του κινήματος των «black

351. Στο ίδιο.352. Στο ίδιο, σ. 229.


muslims», είτε στο κομμουνιστικό κίνημα, γεγονός που επιβεβαιώνει την ιδεολογική ανομοιογένεια των ανθρώπων που τον ακολουθούσαν.353

Εξίσου σημαντική με τον «καρβενισμό» στον αγγλόφωνο χώρο ήταν η κίνηση της «νεγροσύνης» (negritude) στο μεσοπόλεμο. Επρόκειτο για κίνηση περισσότερο πνευματική παρά πολιτική και αναπτύχθηκε στο γαλλόφωνο χώρο με επίκεντρο το Παρίσι. Αγνοώντας την περιφρόνηση των λευκών, μαύροι διανοούμενοι από τις γαλλικές αποικίες της Καραϊβικής και την Αφρική ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στο ρατσισμό και καλλιέργησαν συνειδητά το αίσθημα της «πολιτιστικής ανωτερότητας» μεταξύ των μαύρων. Εκθέιαζαν και εξυμνούσαν την ξεχωριστή ομορφιά του μαύρου πολιτισμού, του δικού τους πολιτισμού. Στον ύμνο της «νεγροσύνης» ένωσαν τις φωνές τους διάσημοι ποιητές του «μαύρου κόσμου», όπως ο Aime Cesaire από την Καραϊβική, ο Leopold Senghor και ο Birago Diop από τη Σενεγάλη, ο Busia από την Γκάνα, ο Hambate Ba από το Σουδάν, καθώς και πολλοί άλλοι λιγότερο γνωστοί.354

Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μαύροι διανοούμενοι ίδρυσαν τη «Soeiete Africaine de Culture» (Αφρικανική Πολιτιστική Εταιρεία), προκειμένου να δείξουν στον κόσμο ότι υπάρχει αφρικανικός πολιτισμός, αλλά και για να αντισταθούν στους υπερφίαλους και νάρκισσους Ευρωπαίους που ανακή- ρυτταν το δικό τους πολιτισμό ως το μοναδικό οικουμενικό πολιτισμό.

Η «negritude» είχε ιδιαίτερη σημασία για τους νέγρους της αμερικανικής ηπείρου, που πάσχιζαν να στοιχειοθετήσουν μια

353. Στο ίδιο, σ. 246 κ.ε.354. Στο ίδιο, σ. 250 κ.ε., καθο3ς και F. Fanon, Die Verdammten dieser Erde,

Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg 1969, σ. 165 κ.ε.


κοινή πολιτιστική καταγωγή. Παρ’ όλα αυτά, η προσπάθεια τους απέτυχε, καθώς οι άνθρωποι που συμμετείχαν σε αυτήν διαπίστωσαν ότι ο πολιτισμός είναι κατά βάση εθνικός, και κάθε γενίκευσή του με την έννοια ενός ενιαίου αφρικανικού και, ακόμη περισσότερο, ενός ενιαίου πολιτισμού των μαύρων όλης της γης οδηγεί τελικά σε αδιέξοδο, αφού τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα επιμέρους κράτη είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους.355

4.5. Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ

πως το φαινόμενο των φυλετικών διακρίσεων συνδέεται ιστορικά με την κατάργηση της δουλείας, έτσι και ο αντισημιτισμός δεν είναι δυνατόν να γίνει κατανοητός έξω από τη διαδικασία πολιτικής χειραφέτησης των Εβραίων της Ευρώπης.356

355. Στο ίδιο.356. Η άφιξη των Εβραίων στην Ευρώπη χρονολογείται στον Ιο αιώνα μ.Χ.

Ό πω ς ήδη αναφέραμε, μετά την καταστολή της εξέγερσης των Ζηλωτών («Siccarier») στην Ιερουσαλήμ από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο, το 70 μ.Χ., χιλιάδες Εβραίοι εκτοπίστηκαν στην Ισπανία, στην Ιταλία, καθώς και στη Γερμανία κατά μήκος των βόρειων συνόρων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας («Limes»), για να εξαπλωθούν με την πάροδο του χρόνου σε όλες λίγο ή πολύ τις χώρες της Ευρώπης. Οι Εβραίοι της Ευρώπης διακρίνονται σε «Σεφαραδίτες» («Sephardim») και «Ασκεναζί- τες» («Aschkenasim»). Σεφαραδίτες ονομάζονται οι απόγονοι των Εβραίων που εκδιώχθηκαν το 1492 από την Ισπανία και εγκαταστάθηκαν κυρίως σε χώρες της δυτικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ασκε- ναζίτες αποκαλοΰνται οι Εβραίοι της ανατολικής Ευρώπης («Ost- juden»). Πρόκειται κυρίως για Εβραίους που ζοΰσαν στη Γερμανία και εγκατέλειψαν τη χώρα το 14ο αιώνα λόγω των διωγμών που υπέστησαν με αφορμή την επιδημία της πανώλης (1348-1349), για να εγκαταστα


Αν και αποτελεί συνέχεια του θρησκευτικού αντιιουδαϊσμού, ο αντισημιτισμός διαφέρει ουσιαστικά από αυτόν, καθώς τα αίτια της εχθρότητας κατά των Εβραίων δεν είναι πλέον θρησκευτικά αλλά φυλετικά.357 Πρόκειται για μια ιδιάζουσα μορφή ρατσισμού, βασικό στοιχείο της οποίας είναι η αναγωγή των Εβραίων από θρησκευτική κοινότητα σε «φυλή».358 Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του αντισημιτισμού, οι Εβραίοι ανήκουν στη «σημιτική φυλή» και ως εκ τούτου είναι βιολογικά και πνευματικά «κατώτεροι» από τους «Ινδοευρωπαίους» (συνώνυμα: «Ινδογερμανοί» ή «Άριοι) που θεωρούνται η κατεξοχήν

θούν σε χώρες της ανατολικής Ευρο)πης όπως η Πολωνία, η ευρωπαϊκή Ρωσία κ.λπ. Κι ενώ γλώσσα των Σεφαραδιπόν είναι τα ισπανοεβραϊκά, οι Ασκεναζίτες μιλούν «jiddisch» («γίντις»), ένα ιδιόμορφο εβραιογερ- μανικό γλωσσικό ιδίωμα. Βλ. αντιστοίχοκ τα λήμματα “Aschkenasim” και “Sephardim”, στο: Meyers Grofies Taschenlexikon in 24 Banden, τόμος 2, σ. 150 και τόμος 20, σ. 129, καθιός και Φρ. Αμπατζόγλου, Ο Ά λ λος εν διωγμώ. Η εικόνα τον Εβραίον στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μνθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σ. 17 κ.ε.

357. Γράφει σχετικά ο D. Claussen: «Θα πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ παραδοσιακού και σύγχρονου αντισημιτισμού, για να αποφευχθεί το μοιραίο λάθος ότι ο αντισημιτισμός είναι διαχρονικό φαινόμενο, πράγμα που είναι παράλογο». D. Claussen, Grenzen derAufklarung..., σ. 43.

358. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 111. Οι M. Horkheimer και Th. Adorno μιλούν συγκεκριμένα για λαϊκό αντισημιτισμό (volkischer antisemitismus). Αναφέρουν σχετικά: «Ο λαϊκός αντισημιτισμός θέλει να τραβήξει τη ματιά από τη θρησκεία. Ισχυρίζεται ότι μόνη έγνοια είναι η καθαρότητα της φυλής και του έθνους. Οι εθνικιστές παρατηρούν ότι οι άνθρωποι έχουν σταματήσει από πολύ καιρό να ασχολούνται με την α ιώνια σωτηρία τους... Ε ίναι δύσκολο να ξεσηκώσεις τις μάζες εναντίον των Εβραίων λέγοντας ότι είναι αδιάλλακτοι άθεοι. Αλλά εξίσου δύσκολο είναι να ξεριζώσεις εντελώς τη θρησκευτική εχθρότητα που εν- θάρρυνε για δύο χιλιάδες χρόνια τους διώκτες των Εβραίων». Βλ. Μ. Horkheimer / Th. W. Adorno, Die Dialektik der Aufklarung..., σ. 158.


«ανώτερη φυλή».359 Ο όρος «αντισημιτισμός» από νοηματική άποψη είναι παραπλανητικός, καθότι στους σημιτικούς λαούς ανήκουν και οι διάφοροι αραβικοί λαοί, οι οποίοι όμως, σε αντίθεση με τους Εβραίους, δεν έγιναν ποτέ στην ιστορία τους αντικείμενο φυλετικής εχθρότητας και μίσους. Γι’ αυτό θα ήταν ίσως ακριβέστερο, αντί του αντισημιτισμού, να χρησιμοποιείται ο όρος «εχθρότητα ή/και μίσος κατά των Εβραίων».360

359. Η ταύτιση των γλωσσολογικών όρων «σημιτικός» και «ινδοευρωπαϊκός» (οι Γερμανοί συνήθιζαν να χρησιμοποιούν τον όρο «ινδογερμανικός», για να μπορούν έτσι να ταυτίζουν ευκολότερα τους εαυτούς τους με την «άρια φυλή») με τις έννοιες «Σημίτες» και «Ινδοευρωπαίοι» είναι παραπλανητική και στερείται επιστημονικής αξίας. Ναι μεν υπάρχουν σημιτικές και ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, δεν υπάρχει ωστόσο αντίστοιχα σημιτική ή ινδοευρωπαΐκή «φυλή». Ινδοευρωπαίοι αποκαλούνται οι λαοί των οποίων οι γλώσσες έχουν ως βάση τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, που οι ρίζες τους βρίσκονται στη βορειοδυτική Ινδία, η οποία στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. κατελήφθη από τον αγροτικό λαό των Αρίων. Σημίτες είναι μια ομάδα λαών που μιλούν συγγενείς μεταξύ τους γλώσσες (χαμιτοσημιτικές). Τον όρο «Σημίτες» εισήγαγε το 1781 ο Γερμανός A. L. Schlozer, ενοό ο όρος «Ινδοευρωπαίοι» και η αντικατάστασή του με το «Ινδογερμανοί» είναι επινόηση του, επίσης Γερμανού, γλωσσολόγου Η. J. Klapproth. Τέλος, οι θεωρητικοί του ναζισμού φυλετικο- ποίησαν τις έννοιες ταυτίζοντας τους πρώτους με τη σημιτική «φυλή» των Εβραίων, τους δεύτερους με τον ινδοευρωπαϊκό λαό των Αρίων, απόγονοι των οποίων, υποτίθεται, αποτελούν, σύμφωνα με το μύθο της «άριας φυλής», τα διάφορα γερμανικά φύλα. Βλ. διεξοδικά L. Poliakov, Der arische Mythos..., σ. 288 κ.ε., καθώς και τα λήμματα “Σημίτες” και “Σημιτικές γλώσσες” και “Ινδογερμανοί” και “Ινδογερμανικές γλώσσες”, στο: Meyers Grofies Taschenlexikon, τόμος 20, σ. 120 και τόμος 10, σ. 170 αντιστοίχως, καθώς και Μ. Rodinson, ό.π., σ. 28, υποσημείωση 2.

360. Κ. Klein, “Ideologic und Begriffswelt des akuten Rechtsextremismus”, στο: Der Bundesminister des Innern, Rechtsextremismus in der Bundes- republik Deutschland-Aktueller Stand-Texte zur inneren Sicherheit, Bonn1991, σ. 59.


Στη διαδικασία πολιτικής χειραφέτησης των Εβραίων καθοριστικός ήταν ο ρόλος της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Ωστόσο, τα πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση είχαν γ ίνει ήδη νωρίτερα. Συγκεκριμένα, ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο 16ος εξέδωσε το 1782 ειδικό διάταγμα το οποίο είχε στόχο τη βελτίωση της οικονομικής και επαγγελματικής κατάστασης των Εβραίων. Κάτω όμως από την πίεση της ανερχόμε- νης αστικής τάξης, που αντιμετώπιζε με δυσπιστία και εχθρότητα τους Εβραίους επειδή φοβόταν τον οικονομικό ανταγωνισμό, το Κοινοβούλιο αρνήθηκε τελικά να επικυρώσει το διάταγμα.361

Η κατάσταση άλλαξε άρδην όταν στις 27 Σεπτεμβρίου 1791 η Γαλλική Εθνοσυνέλευση αποφάσισε ομόφωνα την πλήρη πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων. Χρονικά προηγήθηκε η χειραφέτηση των Σεφαραδιτών στη νοτιοδυτική Γαλλία και ακολούθησε, με κάποια καθυστέρηση, αυτή των Ασκεναζιτών στις ανατολικές περιοχές της χώρας, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι ο βαθμός αποδοχής των Σεφαραδιτών στους κόλπους της γαλλικής κοινωνίας ήταν, λόγω της κοινωνικής τους θέσης, πολύ μεγαλύτερος. Αν και οι συζητήσεις στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση αφορούσαν και τη δική τους τύχη, οι Εβραίοι της Γαλλίας έδειχναν να αδιαφορούν για τα συμβάντα. Η συμμετοχή τους στα επαναστατικά γεγονότα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.362

Με την άνοδο του Ναπολέοντα (1769-1821) στην εξουσία οι Εβραίοι κλήθηκαν να αποφασίσουν για το μέλλον τους. Ο Ναπολέων τους έθεσε ενώπιον του διλήμματος «αφομοίωση ή καταπίεση», εξαναγκάζοντάς τους με αυτό τον τρόπο να πάρουν

361. L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismus, VI: Emanzipation und Rassen- wahn, Verlag Georg Heintz, Worms 1987, o. 9.

362. Στο ίδιο, σ. 10,14 και 16.


θέση. Έτσι σι Εβραίοι, παρά τις αντιρρήσεις της φονταμενταλι- στικής εβραϊκής ορθοδοξίας, που επέμενε στη διατήρηση του ιουδαϊσμού ως διακριτής θρησκευτικής κοινότητας, επέλεξαν τελικά να ταυτιστούν με την πρόταση της αφομοίωσης.363 Απο- φασίστηκε μάλιστα η σύγκληση στο Παρίσι ενός συνεδρίου (Grand Sanhedrin) των Εβραίων από όλες τις περιοχές της Ευρώπης που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Ναπολέοντα (Ιταλία, Κάτω Χώρες κ.λπ.), προκειμένου να συζητηθεί το καθεστώς των Εβραίων με βάση τα νέα δεδομένα που δημιούργησε η Γαλλική Επανάσταση. Ο Ναπολέων ενθουσιάστηκε με την ιδέα ενός άτυπου κοινοβουλίου των Εβραίων, καθώς σχεδίαζε τον εμπορικό αποκλεισμό της Αγγλίας και θεωρούσε ότι οι Εβραίοι θα μπορούσαν να του φανούν χρήσιμοι, αφού ήλεγχαν ένα σημαντικό μέρος του ευρωπαϊκού εμπορίου.

Πράγματι, η Συνέλευση πραγματοποιήθηκε στις 9 Φεβρουάριου 1807 στην εκκλησία Saint-Jean στο Παρίσι. Έ να μήνα αργότερα, λόγω της κριτικής που ασκούσαν οι αστοί στην εβραϊκή πολιτική του, ο Ναπολέων διέλυσε τη Sanhedrin. Με νέο διάταγμα, που εκδόθηκε στις 17 Μαρτίου 1808, καθορίστηκε τελικά το νομικό καθεστώς των Εβραίων. Οι Σεφαραδίτες της νοτιοδυτικής Γαλλίας, που ήταν και οι πλέον ενσωματωμένοι στη γαλλική κοινωνία, απέκτησαν αμέσως πλήρη πολιτικά και ατομικά δικαιώματα. Οι υπόλοιποι, και συγκεκριμένα οι Ασκεναζίτες στην περιοχή της Αλσατίας και Λορένης, συνέχισαν να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα, καθώς δεν είχαν το δικαίοψα να μετακινούνται ελεύθερα, γεγονός που επηρέαζε αρνητικά τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, με αποτέλεσμα πολλές εβραϊκές οικογένειες να βρεθούν στο χεί-

363. Βλ I. Geiss, σ. 186.


λος της οικονομικής καταστροφής. "Υστερα από πολλές παλινδρομήσεις, η πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων της Γαλλίας ολοκληρώθηκε τελικά, από νομική τουλάχιστον άποψη, μόλις το 1848.364

Σχολιάζοντας την αμφιλεγόμενη στάση της γαλλικής κοινωνίας απέναντι στους Εβραίους ο Max Horkheimer γράφει: «Η ίδια η Γαλλική Επανάσταση, που ετοίμασε την πολιτική νίκη της αστικής οικονομίας και απένειμε τη δικαιοσύνη στους Ε βραίους, διακρινόταν για την αμφισημία της σε τέτοιο βαθμό που ούτε στα όνειρά μας φανταζόμαστε».365 Η αμφισημία αυτή δεν άργησε να εκδηλωθεί και στην πράξη, όταν μετά την ήττα της Γαλλίας στο γαλλο-πρωσικό πόλεμο του 1870-1871 εμφανίστηκαν στη χώρα, όπως θα δούμε, έντονα φαινόμενα αντισημιτισμού.

Στη Γερμανία, και ακριβέστερα στα διάφορα γερμανικά κρατίδια, η πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων θεωρήθηκε «ξενόφερτη», καθόσον επιβλήθηκε «απέξω», και συγκεκριμένα από τις ναπολεόντειες δυνάμεις κατοχής. Γι’ αυτό το λόγο αντιμετώπισε τη σθεναρή αντίσταση των Γερμανών.366 Υπέρ της εκχώρησης ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων στους Εβραίους τάχθηκε ο δούκας August von Hardenberg (1750-1822), υπουργός εξωτερικών υποθέσεων της Πρωσίας επί βασιλείας του Friedrich Wilhelm Γ' (1770-1840). Ένθερμος οπαδός της φιλελεύθερης οικονομικής θεωρίας του Adam Smith (1723-1790), ο von Hardenberg επεξεργάστηκε και εισηγήθηκε ειδικό διάταγμα για τους Εβραίους, γνωστό και ως «Διάταγμα Χειραφέ

364. L. Poliakov, ό.π., σ. 23 και 26. Βλ. επίσης D. Claussen, Grenzen derAuf- klarung..., σ. 103 κ.ε.

365. Μ. Horkheimer, Οι Εβραίοι και η Ευρώπη, μετάφραση Θεόδωρου Γεωργίου, Έρασμος, Αθήνα 1985, σ. 29.

366. F. Neumann, ό.π., σ. 145.


τησης» (Emanzipationsedikt), με βάση την αρχή «ίδια δικαιώματα, ίδιες ελευθερίες, ίδια καθήκοντα». Το Διάταγμα αυτό τέθηκε σε ισχύ στις 11 Μαρτίου 1812, δεν κατάφερε ωστόσο να εξασφαλίσει την πλήρη πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων, καθώς η αντίσταση —τόσο από την πλευρά των συντηρητικών όσο και από εκείνη των «προοδευτικών» δυνάμεων της εποχής— ήταν ιδιαίτερα ισχυρή.367 Ως εκ τούτου, το νομικό καθεστώς των Εβραίων εξακολουθούσε να είναι αντιφατικό και σε πολλές περιπτώσεις χαώδες. Σύμφωνα με το άρθρο 9 του Διατάγματος, οι Εβραίοι δεν επιτρεπόταν να κατέχουν δημόσια αξιώματα.

Με την επικράτηση των συντηρητικών δυνάμεων και την παλινόρθωση των μοναρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη μετά το «Συνέδριο της Βιέννης» (1815), το άρθρο αυτό του Διατάγματος αποτέλεσε το άλλοθι για την αναστολή των διαδικασιών πολιτικής χειραφέτησης των Εβραίων. Το 1822 απαγορεύθηκε στους Εβραίους να ασκούν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού, ενώ οι Εβραίοι φοιτητές δεν είχαν τη δυνατότητα να εκπονήσουν διδακτορική διατριβή στα πρωσικά πανεπιστήμια. Το 1836 ψηφίστηκε ειδικός νόμος που απαγόρευε στους Εβραίους να δίνουν στα παιδιά τους χριστιανικά ονόματα. Μάλιστα, ο βασιλιάς της Πρωσίας Friedrich Wilhelm Δ' σχεδίαζε την επαναφορά των γκέτο που είχαν ήδη καταργηθεί από την εποχή της ναπολεόντειας κατοχής. Τελικά, οι απαγορεύσεις αυτές έπα- ψαν με την ψήφιση του νέου νόμου για τους Εβραίους από την πρωσική Βουλή το 1847. Αντίθετες με την πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων ήταν οι λεγόμενες «ελεύθερες πόλεις» (freie Stadte) -ό π ω ς η Φραγκφούρτη, το Αμβούργο, η Βρέμη και η Α υβέκη- επειδή ένιωθαν να απειλούνται τα οικονομικά τους

367. I. Geiss, ό.π., σ. 270.


συμφέροντα από τον εμπορικό ανταγωνισμό των Εβραίων.368Ούτε στη Ρωσία έλειψαν οι προσπάθειες πολιτικής χειρα

φέτησης των Εβραίων. Ή δη από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης (1762-1797) και μέχρι τη δολοφονία του μεταρρυθμιστή τσάρου Αλεξάνδρου Β' το 1881, οι τσάροι της Ρωσίας, υπό την επίδραση του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενδιαφέρθηκαν για τη νομική εξίσωση όλων των υπηκόων τους. Τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα που εφαρμόστηκαν κατά καιρούς προέβλεπαν μεταξύ άλλων και την αναγνώριση ατομικών δικαιωμάτων στους Εβραίους, εφόσον αυτοί βέβαια πρώτα αποδέχονταν να αφομοιωθούν στη ρωσική κοινωνία εγκαταλείποντας τις βασικές αρχές της εβραϊκής ορθοδοξίας. Τα σχέδια ωστόσο απέτυ- χαν και οι Εβραίοι βρέθηκαν και πάλι αντιμέτωποι τόσο με το θρησκευτικό αντιιουδαϊσμό στην ύπαιθρο όσο και με τον εκκολαπτόμενο πανσλαβικό αντισημιτισμό στα αστικά κέντρα της χώρας.369

Παρακολουθώντας την κατάσταση των Εβραίων στην Ευρώπη από τη Γαλλική Επανάσταση και εντεύθεν, διαπιστοδνει κανείς ότι το τίμημα της πολιτικής χειραφέτησης ήταν η διάλυση των Εβραίων ως διακριτής πληθυσμιακής ομάδας και θρησκευτικής κοινότητας.370 Η μετάβαση από τη φεουδαρχική κοινωνία στη μετεπαναστατική εποχή του έθνους-κράτους είχε, μεταξύ άλλων, ως αποτέλεσμα τη μη αποδοχή των Εβραίων. Οι Εβραίοι έπρεπε να πάψουν να λειτουργούν ως αυτόνομη εθνική κοινότητα, για να μπορέσουν έτσι να ενσωματωθούν, ως άτομα πλέον, στις κοινωνίες στις οποίες ζούσαν.371 Την εποχή

368. L. Poliakov, ό.π., σ. 37.369. I. Geiss, ό.π., σ. 184.370. Στο ίδιο, σ. 181.371. Βλ. και Η. Arendt, ό.π., σ. 12.


του απολυταρχισμού συγκεκριμένα, τα ειδικά προνόμια που απολάμβαναν οι Εβραίοι παραχωροΰνταν σχεδόν αποκλειστικά και μόνον σε ορισμένα άτομα, με βάση τη χρησιμότητά τους για την ανάπτυξη του κράτους. Πρόκειται κυρίως για τους «Εβραίους της Αυλής», για εκείνα δηλαδή τα άτομα που πλαισίωναν τον εκάστοτε ηγεμόνα και είχαν επιφορτιστεί με τη διαχείριση των οικονομικών υποθέσεων της Αυλής.

Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, και καθώς οι οικονομικές ανάγκες των κρατών αυξάνονταν, τα προνόμια δεν αφορούσαν πλέον μόνον τους Εβραίους της Αυλής, αλλά επεκτείνονταν και σε άλλα άτομα και ομάδες, κυρίως τραπεζίτες, χρηματιστές και εμπόρους. Με τον καιρό και μέσα από την εκχώρηση προνομίων δημιουργήθηκε μια νέα, ξεχωριστή πάντα, κοινωνική τάξη, η τάξη των πλούσιων Εβραίων, η οποία θα αποτελέσει το ιδεολογικό σημείο αναφοράς του αντισημιτισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη.372 Κι ενώ οι άνθρωποι της Αυλής ενδιαφέρονται για τη διατήρηση των προνομίων ορισμένων Εβραίων, τα προοδευτικά πνεύματα της εποχής αγωνίζονται για την εξίσωση όλων των πολιτών. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Γερμανού φιλόσοφου και γλωσσολόγου Wilhlem von Humboldt (1767-1835), αδελφού του μεγάλου Alexander von Humboldt. Αντίθετος με την πρακτική των ανθρώπων της Αυλής που ευνοούσαν τους Εβραίους ως άτομα, περιφρονώντας έτσι τον ίδιο τον εβραϊκό λαό, ο Humboldt δήλωνε: «Αγαπώ τους Εβραίους πραγματικά μόνον ως μάζα, ως άτομα προτιμώ να τους αποφεύγω», θέλοντας έτσι να τονίσει ότι εκείνο που προέχει είναι η πολιτική χειραφέτηση όλων των Εβραίων και όχι η εκχώρηση προνομίων μόνον σε ορισμένους από αυτούς.373

372. Στο ίδιο, σ. 14 χ.ε.373. Στο ίδιο, σ. 30.


Με την εμφάνιση του ιμπεριαλισμού, οι σχέσεις μεταξύ κυβερνήσεων και Εβραίων υπέστησαν ριζικές αλλαγές. Οι Ε βραίοι αντικαταστάθηκαν βαθμιαία από χριστιανούς επιχειρηματίες, ικανούς να προσαρμόζονται στα νέα ιμπεριαλιστικά δεδομένα. Ωστόσο, αρκετοί από αυτούς συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο, κυρίως με την ιδιότητα του χρηματιστή, ιδιαίτερα σε εποχές εθνικών συγκρούσεων και πολέμων. Έτσι, ο πόλεμος της Πρωσίας τόσο με τη Δανία (1864) όσο και με την Αυστρία (1866) χρηματοδοτήθηκε με δάνεια της οικογένειας Rothschild, ενώ τη διαμεσολάβηση μεταξύ Otto von Bismarck και του οίκου Rothschild είχε αναλάβει ο επίσης Εβραίος τραπεζίτης Gerson von Bleichroder.374 Μετά το Συνέδριο της Βιέννης, οι Rothschild κατείχαν σχεδόν μονοπωλιακή θέση στην Ευρώπη σε ό,τι αφορούσε την παροχή δανείων στις κυβερνήσεις των χωρών για την αναδιοργάνωση του κρατικού μηχανισμού.375 Άλλωστε, στην οικογένεια των Rothschild, χψ «έκτη μεγάλη δύναμη της Ευρώπης», οφείλεται κατά κύριο λόγο ο μύθος του πλούσιου Εβραίου.376 Το μύθο αυτό θα εκμεταλλευτούν στο μεσοπόλεμο οι Ναζί προκειμένου να πείσουν τις μάζες ότι υπεύθυνοι για την οικονομική και την κοινωνική κρίση, που μάστιζε τότε τη Γερμανία, ήταν οι Εβραίοι.

Στη δυτική και κεντρική Ευρώπη οι Εβραίοι ήταν σε γενικές γραμμές υπέρ της αφομοίωσης. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, είχαν αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό τη συνείδηση του Γερμανού πολίτη, γ ι’ αυτό και δεν ήθελαν να αποτελούν ξεχωριστή κοινότητα αλλά συστατικό στοιχείο του έθνους, όπως οι Πρώσοι, οι Βαυαροί ή οι Σάξονες. Με βάση αυτή τη συνείδηση, αλλά και

374. Στο ίδιο, σ. 20 κ.ε., καθώς και I. Geiss, σ. 233.375. Στο ίδιο, σ. 26 κ.ε.376. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 112.


για να αποδείξουν τα πατριωτικά τους αισθήματα, συμμετείχαν μαζικά στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ πολλοί από τους βετεράνους του πολέμου προχώρησαν στην ίδρυση ειδικών συλλόγων, προκειμένου να ενισχΰσουν ακόμη πιο πολύ τις ήδη έντονες τάσεις ενσωμάτωσης των Εβραίων στη γερμανική κοινωνία.377

Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε, η εβραϊκή ορθοδοξία ήταν αντίθετη με την πολιτική της αφομοίωσης, επιμένοντας ότι οι Εβραίοι θα πρέπει να γίνουν αποδεκτοί ως ξεχωριστή θρησκευτική κοινότητα. Η άρνηση των Εβραίων να ενσωματωθούν επιβεβαίωνε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο τις ήδη υφιστάμενες προκαταλήψεις, ότι δήθεν αποτελοΰν ξένο σώμα και συνεπώς δεν είναι δυνατόν να αφομοιωθούν στην εθνική κοινότητα. Στο βαθμό πάλι που ήταν υπέρ της αφομοίωσης, αντιμετώπιζαν συχνά την κατηγορία ότι εφαρμόζουν πολιτική υπονόμευσης και διάλυσης των κοινωνιών εκ των ένδον.378

Πολλοί Εβραίοι, θέλοντας να εκφράσουν την επιθυμία τους για αφομοίωση, αλλά και για να προστατευτούν από τις διακρίσεις στην καθημερινή τους ζωή, άλλαζαν τα ονόματά τους, αντικαθιστώντας τα με ονόματα γερμανικής κυρίως προέλευσης. Τα ονόματα που επέλεγαν όμως αποκάλυπταν την εβραϊκή τους καταγωγή, με αποτέλεσμα να γίνουν αργότερα η αιτία κοινωνικών διακρίσεων και διωγμών. Άλλωστε, από το 1898 και μετά, οι γερμανικές αρχές, εφαρμόζοντας αντισημιτική πλέον πολιτική, δεν δέχονταν τις αιτήσεις των Εβραίων για αλλαγή του ονόματος. Εξίσου ατελέσφορη αποδείχθηκε και η προσχώρηση πολλών Εβραίων στο χριστιανισμό, αφού για τους ακραιφνείς αντισημίτες οπαδούς της φυλετικής ιδέας ο Εβραίος, ακόμη και

377. G. Mosse, ό.π., σ. 122.378. I. Geiss, ό.π., σ. 182.


αν εκχριστιανιστεί, συνεχίζει να παραμένει Εβραίος και άρα φυλετικά «κατώτερος».379

Τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γερμανία ο αντισημιτισμός συνδέθηκε, αν και με διαφορετικό τρόπο, με τον εθνικισμό. Στη Γαλλία συγκεκριμένα λειτούργησε ως αντιστάθμισμα στην απώλεια των περιοχών της Αλσατίας και Λορένης μετά την ήττα στο γαλλο-πρωσικό πόλεμο (1870-1871). Οι εθνικιστές, μια και δεν ήταν σε θέση να επανακτήσουν τα χαμένα εδάφη, κατέστησαν τους Εβραίους των περιοχών αυτών υπεύθυνους για την ήττα, κατηγορώντας τους ότι, όντας Ασκεναζίτες και άρα γερμανικής καταγωγής, συνεργάστηκαν με τους ομοθρήσκους τους της Γερμανίας σε βάρος της Γαλλίας. Αντί δηλαδή να αγωνιστούν για τη χώρα τους, φρόντισαν να εκμεταλλευτούν τον πόλεμο προσποριζόμενοι προσωπικά οφέλη.

Στη Γαλλία τα πρώτα κρούσματα οργανωμένου αντισημιτισμού εκδηλώθηκαν με αφορμή το «Σκάνδαλο του Παναμά» (1889). Η γαλλική εταιρεία που είχε αναλάβει την κατασκευή της Διώρυγας του Παναμά χρεοκόπησε και παρέσυρε στην οικονομική καταστροφή μισό περίπου εκατομμύριο Γάλλους μι- κροεπενδυτές. Πρόκειται για μια υπόθεση μεγάλης διαφθοράς, στην οποία ενεπλάκησαν και μέλη της εβραϊκής κοινότητας. Το «Σκάνδαλο του Παναμά» προκάλεσε σάλο στη Γαλλία, με επακόλουθο την έξαρση του αντισημιτισμού, αφού, για να ολοκληρωθεί τελικά η κατασκευή της Διώρυγας, χρειάστηκε η παρέμβαση Εβραίων τραπεζιτών.380

Ο αντισημιτισμός έφθασε στο απόγειό του με την «Υπόθεση Ντρέυφους» (1894-1906). Ο εβραιοαλσατικής καταγωγής λοχαγός Alfred Dreyfus (1859-1935), που υπηρετούσε στο Γενικό

379. Στο ίδιο, σ. 183.380. Η. Arendt, ό.π., σ..95 κ.ε.


Επιτελείο Στρατού, κατηγορήθηκε για κατασκοπία για λογαριασμό της Γερμανίας και καταδικάστηκε το 1894, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, σε ισόβια κάθειρξη στο Νησί του Διαβόλου, στη γαλλική Γουινέα. Εκμεταλλευόμενοι την «Υπόθεση Ντρέυ- φους» οι αντιδραστικοί κύκλοι της Γαλλίας εξαπέλυσαν άγρια συκοφαντική επίθεση εναντίον των Εβραίων, καταγγέλλοντάς τους συλλήβδην ως αρνησιπάτριδες και προδότες, με αποτέλεσμα ο πολιτικός κόσμος της Γαλλίας να διχαστεί σε υποστηρι- κτές και αντιπάλους του Dreyfus (Dreyfusards και Anti-Drey- fusards). Άνθρωποι της πολιτικής, των γραμμάτων και της τέχνης, όπως ο Georges Clemenceau (1841-1929), ο Jean Jaures (1859-1914), ο Emile Zola (1840-1902) και πολλοί άλλοι, πεπεισμένοι για την αθωότητα του Dreyfus, ζήτησαν την αναθεώρηση της δίκης. Αποφασιστικής σημασίας για την πορεία της υπόθεσης αποδείχθηκε το περίφημο «κατηγορώ» (j’accuse) του Emile Zola, το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Georges Clemenceau, τον Ιανουάριο του 1898, και τάραξε κυριολεκτικά τις συνειδήσεις των πολιτών. Η απόταξη από το στρατό του ταγματάρχη Walsin Esterhazy με την κατηγορία της κατάχρησης και η δήλωσή του σε Άγγλο δημοσιογράφο ότι αυτός είχε πλαστογραφήσει, με εντολή του συνταγματάρχη Sandherr, την επιστολή που αποδόθηκε στον Dreyfus, πάνω στην οποία στηρίχθηκε το κατηγορητήριο εναντίον του, καθώς και η αυτοκτονία του συνταγματάρχη Joseph Henri, αφού προηγουμένως ομολόγησε ότι είχε υποκλέψει και παραποιήσει πολλά στοιχεία από το μυστικό φάκελο «Dreyfus», ενίσχυσαν την άποψη ότι οι κατηγορίες σε βάρος του Dreyfus ήταν χαλκευμένες. Πράγματι, ο Esterhazy είχε παραδώσει, για προσωπικούς λόγους, άκρως απόρρητα στρατιωτικά στοιχεία στους Γερμανούς. Ενόψει αυτών των εξελίξεων και κάτω από την πίεση των προοδευτικών και σοσιαλιστικοί δυνάμεων της εποχής έγινε τελικά νέα δίκη, τον Ιούνιο


του 1899. Ο Dreyfus βρέθηκε και πάλι ένοχος, αλλά τούτη τη φορά η ποινή του μετατράπηκε από ισόβια κάθειρξη σε φυλάκιση δέκα ετών. Μια εβδομάδα αργότερα δόθηκε χάρη στον Dreyfus. "Υστερα από νέα προσφυγή του ίδιου τον Ιούνιο του 1906, το Ακυρωτικό Δικαστήριο απάλλαξε τον Dreyfus απ’ όλες τις κατηγορίες. Ακολούθησε η αποκατάστασή του και στη συνέχεια η επανένταξή του στο γαλλικό στράτευμα.381

Η «υπόθεση Ντρέυφους» έληξε μεν δικαστικά, όχι όμως και πολιτικά. Το 1924 κυκλοφόρησε το βιβλίο Precis de TAffaire Dreyfus (Σύνοψη της υπόθεσης Ντρέυφους), ένα είδος εγχειριδίου των αντιπάλων του Dreyfus, βασικός στόχος του οποίου ήταν να διατηρεί ζωντανό το μίσος κατά των Εβραίων. Επεισοδιακή επίσης υπήρξε, το 1931, η προπη παράσταση του θεατρικού έργου «Υπόθεση Ντρέυφους», κατά τη διάρκεια της ο- ποίας οι αντίπαλοι του Dreyfus προκάλεσαν αναταραχές. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν και στις επόμενες παραστάσεις, με αποτέλεσμα οι υπεύθυνοι να αναγκαστούν τελικά να κατεβάσουν το έργο.382 Η «Action frangaise» (Γαλλική Δράση), η οργάνωση του Charles Maurras (1868-1952), που ιδρύθηκε το 1899 με αφορμή την «Υπόθεση Ντρέυφους», εξελίχθηκε σε βασικό πολιτικό φορέα του αντισημιτισμού στη Γαλλία.383 Όταν το 1940 οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Γαλλία, η «Action frangaise» αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος της κυβέρνησης των δωσίλογων του καθεστώτος του Vichy (Vichy-Regime) υπό την ηγεσία του στρατηγού Henri Phillipe Petain (1856-1951).384

381. Βλ. Ε. Nolte, ό.π., σ. 90 x.e., L. Poliakov et al., ό.π., σ. 117 κ.ε., και I. Geiss, ό.π., σ. 187 κ.ε.

382. Η. Arendt, ό.π., σ. 90.383. Βλ. σχετικά το κεφάλαιο «Action frangaise», στο: Ε. Nolte, ό.π., σ. 61-190.384. Στο ίδιο, σ. 119 κ.ε., και Ά. Μόλερ κ.ά., ό.π., σ. 55 κ.ε.


Ο αντισημιτισμός στη Γαλλία συνδέθηκε από νωρίς με το βιομηχανικό εκσυγχρονισμό της χώρας, για τον οποίο τόσο οι οπαδοί του «Ancien Regime» όσο και οι «πρώιμοι σοσιαλιστές» πίστευαν ότι βρίσκεται πλήρως υπό εβραϊκό έλεγχο. Κι ενώ οι συντηρητικοί, που ενδιαφέρονταν κυρίως για την παλινόρθωση της μοναρχίας, κατήγγειλαν τους Εβραίους ως υπαίτιους της παρακμής, οι σοσιαλιστές από την άλλη ταύτισαν τον ανερχόμενο καπιταλισμό με τον εβραϊσμό. Στην πραγματεία του Ο σταυρός και οι Εβραίοι (La Croix et les Juifs) ο Γάλλος συγγραφέας Pierre Sorlin προσπαθεί να αποδείξει, μεταξύ άλλων, ότι ο αντισημιτισμός, που εμφανίστηκε περί τα τέλη του περασμένου αιώνα στη Γαλλία, εκφράζει κυρίως την αγωνία της παραπαίουσας καθολικής Γαλλίας της υπαίθρου. Το ίδιο φαινόμενο άλλωστε παρατηρήθηκε και στη γερμανική ύπαιθρο μετά το γαλλο-πρωσικό πόλεμο (1870-1871), όπου ο αντισημιτισμός βρήκε ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος τόσο μεταξύ των γαιοκτημόνων όσο και ανάμεσα στους απλούς αγρότες, που ένιωθαν να απειλούνται από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και από την εκβιομηχάνιση της χώρας ειδικότερα. Και στις δύο περιπτώσεις το μίσος στράφηκε κατά των Εβραίων, αφού οι θρησκόληπτοι, συνήθως, αγρότες, θεωρώντας τους Εβραίους φορείς του εκσυγχρονισμού, πίστευαν ότι είναι οι κατεξοχήν υπεύθυνοι για την καταστροφή των παραδοσιακών αξιών που συνείχαν κάποτε τις αγροτικές κοινωνίες. Με την έννοια αυτή ο αντισημιτισμός αποτελεί συγχρόνως και έναν ιδιόμορφο τρόπο αντίστασης στη νεοτερικότητα.385

Σε ό,τι αφορά τους σοσιαλιστές, ο αντισημιτισμός τους είχε πάνω απ’ όλα οικονομικά αίτια. Ως γνωστόν, το σοσιαλιστικό κίνημα στα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του στηρίχθηκε στους

385. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 113 κ.ε.


μικρούς βιοτέχνες, η ύπαρξη των οποίων απειλούνταν άμεσα από τον εκσυγχρονισμό. Αρκεί να θυμηθούμε τους εργάτες της Λυών οι οποίοι κατέστρεφαν τους αργαλειούς σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την εκμηχάνιση του κλάδου τους.386 Ο Pierre Joseph Proudhon (1809-1885) θεωρούσε τους Εβραίους εχθρούς του ανθρώπινου γένους, γι’ αυτό και ήταν της άποψης ότι κανείς δεν θα πρέπει να τους προσφέρει εργασία. Αντίθετα, οι συναγωγές τους θα πρέπει να κλείσουν και οι ίδιοι να εκδιω- χθούν από τη Γαλλία. Πρότεινε μάλιστα να τους στείλουν πίσω στην Ασία ή να τους εξολοθρεύσουν.387 Ο Alphonse de Tousse- nel (1803-1885), ο οποίος υπήρξε μαθητής του ουτοπικού σοσιαλιστή Charles Fourier (1772-1837), στο βιβλίο του Οι Εβραίοι,, βασιλιάδες της εποχής (Les Juifs, Rois de l’Epoque, 1845), με το χαρακτηριστικό υπότιτλο «Η φεουδαρχική αριστοκρατία των χρηματιστούν», καταφέρεται επίσης εναντίον των Εβραίων και τους κατηγορεί ότι με τον έλεγχο του χρηματιστικού κεφαλαίου επιδιώκουν την παγκόσμια κυριαρχία. Ο Toussenel φέρνει μάλιστα ως παράδειγμα την οικογένεια Rothschild, την προσωποποίηση του τραπεζικού και χρηματιστικού κεφαλαίου της εποχής εκείνης. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά τη δημοσίευση του βιβλίου αυτού ακολούθησε πληθώρα από λιβελογραφήματα τα οποία στρέφονταν κυρίο)ς εναντίον της οικογένειας των Rothschild, το «σύμβολο της καπιταλιστικής και εβραϊκής συνωμοσίας». Ο Toussenel, αγροτικής καταγωγής και ο ίδιος, θεωρούσε τους Εβραίους υπεύθυνους για την εκμετάλλευση που υφίσταντο οι αγρότες, άποψη που υιοθέτησαν αργότερα και πολλοί Γερμανοί αντισημίτες συγγραφείς.388

386. Στο ίδιο, σ. 113.387. Αναφέρεται στο: G. L. Mosse, σ. 153.388. Στο ίδιο, σ. 152.


Κύριος εκπρόσωπος του «αριστερού» αντισημιτισμού στη Γαλλία στα τέλη του περασμένου αιώνα ήταν ο Edouard- Adolphe Drumont (1844-1917). Στο βιβλίο του Η εβραϊκή Γαλλία (La France juife, 1886) ο Drumont θεωρεί τους Εβραίους υπεύθυνους για την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική παρακμή της Γαλλίας. Για τον Drumont, κλειδί της γαλλικής ιστορίας είναι το «Εβραϊκό Ζήτημα», από την επίλυση του οποίου θα εξαρτηθεί και το μέλλον της χώρας. Καλεί μάλιστα τις καταπιεσμένες μάζες της Γαλλίας να ξεσηκωθούν κατά των Εβραίων εκμεταλλευτών. Στην εφημερίδα «Libre Parole» που εξέδιδε καυτηρίαζε την παρουσία των Εβραίων και ζητούσε την απέλασή τους από τη Γαλλία, γιατί μόνον έτσι θα μπορούσε να επικρατήσει η κοινωνική δικαιοσύνη. Πρότεινε ακόμη τη δήμευση των εβραϊκών περιουσιών και την παραχώρησή τους σε όσους συμμετείχαν ενεργά στην αντιεβραϊκή εκστρατεία. Ο ίδιος δεν δίσταζε να εκφράζει δημόσια την απέχθειά του για τους Εβραίους. «Τον Εβραίο - έγραφε— τον αναγνωρίζει κανείς από το παρηκμασμένο σώμα και συγκεκριμένα από τη γαμψή μύτη, τα ασταθή μάτια, τα ακαλαίσθητα αυτιά, την πλατυποδία και τα υγρά χέρια».389 Οι απόψεις του Drumont αποτε- λούν συνονθύλευμα θρησκευτικού αντιιουδαϊσμού και αντιση- μιτικού «σοσιαλισμού». Το 1889-1890 ίδρυσε τον «Αντισημιτικό Σύνδεσμο» (Ligue Anti-Semitique), μέσα από τον οποίο και προώθησε τα λεγόμενα «Κίτρινα Συνδικάτα» (Les Jaunes) με επικεφαλής τον Pierre Bietry, ενθουσιώδη οπαδό του και εξίσου λάβρο αντισημίτη. Τα κίτρινα συνδικάτα στρέφονταν ενάντια στο μονοπωλιακό χρηματιστικό κεφάλαιο, το οποίο ελεγχόταν, όπως τόνιζαν, από τους Εβραίους, και είχαν ως πολιτικό τους στόχο τον «εθνικό σοσιαλισμό». Η δύναμή τους αποτελού-

389. Στο ίδιο, σ. 156.


νταν κυρίως από μικροαστούς αλλά και βιομηχανικούς εργάτες.390

Την αντισημιτική παράδοση του Drumont θα συνεχίσει ο Louis Ferdinand Celine (1894-1961), γιατρός στις φτωχογειτονιές του Παρισιού και θεωρητικός του φυλετικού μίσους, συγγραφέας των βιβλίων Μωρολογίες για μια σφαγή (Bagatelles pour un Massacre, 1937) και Σχολή των πτωμάτων (Ecole de Cadavres, 1939), βιβλία με ιδιαίτερα μεγάλη απήχηση στο κοινό. Ο Celine επιτίθεται με πάθος κατά των Εβραίων, προτείνο- ντας και αυτός ως «λύση» τη μαζική εξόντωσή τους.391 Το γεγονός ότι στη Γαλλία, σε αντίθεση με τη Γερμανία, δεν μπόρεσε να ριζώσει ο αντισημιτισμός στη φασιστική του εκδοχή οφείλε- ται κυρίως στη μακρά δημοκρατική και αγωνιστική παράδοση του γαλλικού λαού.

Ωστόσο, στη δεκαετία του 1930 φασιστικές οργανώσεις, όπως η «Γαλλική Δράση» (Action Frangaise) του Charles Maur- ras και το «Γαλλικό Λαϊκό Κόμμα» (Parti Populaire Frangais) του Jacques Doriot (1898-1945), συναγωνίζονταν κυριολεκτικά μεταξύ τους σε αντισημιτισμό. Μετά το σχηματισμό κυβέρνησης λαϊκού μετώπου με πρωθυπουργό το σοσιαλιστή ηγέτη Leon Blum (1872-1950), το 1936, οι αντισημιτικοί κύκλοι καλλιέργησαν κλίμα εμφύλιου πολέμου, με το πρόσχημα ότι η Γαλλία παραδόθηκε αμαχητί στους Εβραίους.392 Θύματα του ρατσισμού στη Γαλλία δεν ήταν βέβαια μόνον οι Εβραίοι αλλά και άλλες κοινωνικές ομάδες, όπως οι Λευκορώσοι πολιτικοί εξόριστοι που κατέφυγαν στη Γαλλία μετά την Οκτωβριανή Επα

390. Στο ίδιο, σ. 156 κ.ε.391. G. L. Mosse (1968), “Fascism and the Intellectuals”, στο: S. J. Woolf

(επιμ.), The Nature o f Fascism, London 1968.392. G. L. Mosse, Toward the final Solution..., σ. 127.


νάσταση, οι Ιταλοί οικοδόμοι, καθώς και οι Πολωνοί ανθρακωρύχοι που ζούοαν και εργάζονταν στη χώρα.393 Ιδιαίτερα έντονη υπήρξε η ξενοφοβία των Γάλλων μετά την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης το 1929, το γνωστό «κραχ», που παρέσυρε στη δίνη του τις οικονομίες όλων των χωρών της Ευρώπης.

Μετά την κατάληψη της Γαλλίας από τους Ναζί, το Μάιο του 1940, το καθεστώς των δωσίλογων του Vichy, ακολουθώντας πλέον τυφλά την αντισημιτική πολιτική των κατακτητών, ψήφισε στις 3 Οκτωβρίου 1940 νόμους παρόμοιους με τους «Νόμους της Νυρεμβέργης», σύμφωνα με τους οποίους Εβραίος λογιζόταν κάποιος όταν οι γονείς του ήταν κατά το ήμισυ τουλάχιστον εβραϊκής καταγωγής. Ακολούθησε το 1941 η ίδρυση της «Γενικής Διεύθυνσης Εβραϊκών Υποθέσεων» (Commissariat General aux Affaires Juifes), η οποία ανέλαβε την απο- γραφή όλων των Εβραίων στη γαλλική επικράτεια. Στους Εβραίους απαγορεύτηκε επίσης να κατέχουν θέσεις στο Δημόσιο και να εξασκούν το επάγγελμα του δικηγόρου, του εκπαιδευτικού, του δημοσιογράφου κ.λπ. Από το 1942 και μετά οι Εβραίοι της Γαλλίας ήταν υποχρεωμένοι, όπως και στη Γερμανία, να φέρουν το γνωστό «κίτρινο άστρο» (David-Stern). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι γαλλικές αρχές αρνήθηκαν να παραδώσουν τους Εβραίους που ήταν Γάλλοι πολίτες στους Γερμανούς. Ωστόσο, στις 14 Ιουλίου 1942 η γαλλική αστυνομία συνέλαβε χιλιάδες Γερμανούς Εβραίους, ανάμεσά τους και πολλά παιδιά, που είχαν εγκαταλείψει τη ναζιστική Γερμανία αναζητώντας πολιτικό άσυλο στη Γαλλία. Τους παρέδωσε στις δυνάμεις κα- τοΧήζ> Υια να εξοντωθούν, όπως και εκατομμύρια άλλοι ομόθρησκοί τους, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Υπολογίζεται

393. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 127.


ότι ο αριθμός των Εβραίων που παραδόθηκαν από τις γαλλικές αρχές στους Γερμανούς κατακτητές, για να βρουν τελικά τραγικό θάνατο, υπερβαίνει τις εξήντα πέντε χιλιάδες.394

Στη Γερμανία η ενοποίηση της χώρας (1871) υπό τη σκέπη της Πρωσίας προκάλεσε τον ενθουσιασμό του γερμανικού λαού. Πολύ σύντομα όμως η γερμανική κοινωνία μετατράπηκε σε μια άκρο)ς συντηρητική μικροαστική κοινωνία, με έντονες εθνικιστικές παγγερμανικές τάσεις.395 Μολονότι η πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων, από νομική τουλάχιστον άποψη, είχε σχεδόν ολοκληρωθεί (1872), αφού και οι Εβραίοι με την ενεργό συμμετοχή τους στον πόλεμο εναντίον της Γαλλίας είχαν «αποδείξει» τον πατριωτισμό τους, δεν άργησε να εμφανιστεί και πάλι ο αντισημιτισμός.396 Η «μεγάλη ύφεση» (GroBe Depression) μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1873, που διήρκεσε μέχρι και το 1896, συντέλεσε ο5στε ο αντισημιτισμός να κερδίσει και πάλι έδαφος στη Γερμανία, ιδιαίτερα μεταξύ των διανοουμένων καθώς και m>v φοιτητών. Ως γνωστόν, οι φοιτητές της Γερμανίας πρωτοστάτησαν στην καταστροφή βιβλίων και έργων τέχνης που κρίθηκαν από τους θεωρητικούς του ναζισμού βλαβερά για την «πνευματική υγεία» του γερμανικού λαού.

394. G. L. Mosse, ό.π., σ. 230.395. Στο ίδιο, σ. 114.396. Παρά το γεγονός ότι συμμετείχαν στον πόλεμο, οι Εβραίοι δεν είχαν το

δικαίωμα να κατέχουν δημόσια αξκύματα, με εξαίρεση εκείνους στους οποίους είχε απονεμηθεί, λόγω ανδρείας, ο «Σίδηρους Σταυρός», η ανώτατη διάκριση του γερμανικού στρατού. Ο αρμόδιος υπουργός, όταν ρωτήθηκε γιατί αποκλείονται οι Εβραίοι από το Δημόσιο, απάντησε: «Το γεγονός ότι ένας Εβραίος έδειξε θάρρος στη μάχη δεν σημαίνει πως έχει και ήθος». Αναφέρεται στο: L. Poliakov, Geschichte des Antisemitismiis..., σ. 37.


Η έξαρση του αντισημιτισμού στη Γερμανία, από το 1878 μέχρι χαι τι; παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, οφείλε- ται τανο απ’ όλα στο γεγονός ότι οι Εβραίοι, συμμετέχοντας ενεργά στην εκβιομηχάνιση της χώρας που συντελέστηκε την περίοδο 1871-1890 (Grunderjahre), κατέλαβαν θέσεις-κλειδιά στο χώρο της οικονομίας, βελτιώνοντας έτσι σημαντικά το βιοτικό τους επίπεδο. Η κοινωνική ανέλιξη τοτν Εβραίων ήταν πράγματι εντυπωσιακή. Πολλοί φοιτητές σπούδαζαν στα γερμανικά πανεπιστήμια, ενώ ασυνήθιστα μεγάλη ήταν η εκπροσώπηση των Εβραίων στα ελεύθερα επαγγέλματα, στον Τύπο, στο χώρο της τέχνης, στο λιανικό εμπόριο και γενικά σε όλα τα ανερχόμενα επαγγέλματα. Πολλοί μάλιστα, για να διευκολύνουν την αφομοίωσή τους στη γερμανική κοινωνία και κατ’ αυτό τον τρόπο να ανελιχθούν κοινωνικά, ασπάστηκαν το χριστιανισμό, χωρίς ωστόσο και να γίνουν πλήρως αποδεκτοί από τη γερμανική κοινωνία.397 Στο κατώφλι του 20ού αιώνα το 90% περίπου των Εβραίων της Γερμανίας ανήκε στα ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα. Ιδιαίτερα έντονη ήταν η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στην πρωτεύουσα του κράτους, το

397. «Είναι αλήθεια -γρ ά φ ο υ ν οι Horkheimer και A d o rn o - ότι στην ιστορία της Ευρώπης, αλλά και στη γερμανική αυτοκρατορία επίσης, οι Εβραίοι που βαφτίστηκαν χριστιανοί κατέλαβαν υψηλές θέσεις στη διοίκηση και στη βιομηχανία. Πάντα όμως έπρεπε να δικαιολογηθούν, δείχνοντας διπλή υπακοή, παθιασμένη ενεργητικότητα και πεισματά- ρικη αυταπάρνηση. Γίνονταν δεκτοί μόνο όταν δέχονταν σιωπηλά ή επικύρωναν με τη συμπεριφορά τους την κρίση που εκφερόταν για τους υπόλοιπους Εβραίους: αυτό είναι το νόημα του βαφτίσματος. Ό λα τα επιτεύγματα των εξεχόντων Εβραίων δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν την ενσωμάτωση του Εβραίου στους λαούς της Ευρώπης· δεν τον άφησαν να ριζώσει, κι έτσι τον κατηγορούσαν για ξεριζωμένο». Βλ. Μ. Horkheimer / Th. W. Adorno, ό.π., σ. 156 κ.ε.


Βερολίνο. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το φθόνο των Γερμανών και ιδιαίτερα των θυμάτων (των «losers») του εκσυγχρονισμού. Το 1879 αντισημιτικές οργανώσεις κυκλοφόρησαν ψήφισμα αντιεβραϊκού περιεχομένου (Antisemitenpetition), συγκεντρώνοντας συνολικά 265.000 (κατ’ άλλους 200.000) υπογραφές. Στο ψήφισμα ζητούσαν από τον πρωθυπουργό της Γερμανίας, Otto von Bismarck, την απαγόρευση της εισόδου στη χώρα Εβραίων από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης (Ostjuden), τον αποκλεισμό όλων ανεξαιρέτως των Εβραίων από τα δημόσια αξιώ-

.ματα, τη διατήρηση του χριστιανικού χαρακτήρα των δημοτικών σχολείων και την επαναφορά της στατιστικής απογραφής του εβραϊκού πληθυσμού.398

Ό πως στη Γαλλία, έτσι και στη Γερμανία σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια του αντισημιτικού πνεύματος το 19ο αιώνα έπαιξαν οι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών. Προάγ- γελος του γερμανικού αντισημιτισμού θεωρείται ο φιλόσοφος Johann Gottlieb Fichte (1762-1814). Όντας ο πρώτος εκλεγμένος πρύτανης του πρωσικού Πανεπιστημίου του Βερολίνου, του πιο διάσημου πανεπιστημίου του κόσμου μέχρι και το 1933, η απήχηση των απόψεών του στη γερμανική κοινωνία της εποχής ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Ο Fichte θεωρούσε τους Εβραίους εχθρικό λαό, ένα «κράτος εν κράτει» που βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση με όλους τους άλλους.399 Δεν έβλεπε το λόγο γιατί θα έπρεπε να δοθούν ατομικά δικαιώματα στους Εβραίους. Αντ’ αυτού πρότεινε ως «λύση» να τους κόψουν τα κεφάλια (...ihnen alien die Kopfe abzuschneiden) μέσα σε μια νύχτα και

398. I. Geiss, ό.π., σ. 273.399. Βλ. και Μ. Horkheimer, “lib e r die deutschen Juden”, στο: Max Hork

heimer, Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, Fischer Verlag, Frankfurt am Mein 1967, σ. 303.


να τα αντικαταστήσουν με άλλα, στα οποία δεν θα υπάρχει έστω και «μία εβραϊκή ιδέα». «Για να προστατευτούμε από αυτούς», έγραφε, «δεν βλέπω άλλη δυνατότητα, παρά μόνον να κατακτήσουμε για λογαριασμό τους τη γη της επαγγελίας και να τους εξαποστείλουμε όλους εκεί».400 Παρόμοιες απόψεις εξέφραζαν και άλλες προσωπικότητες από το χώρο των γραμμάτων και των τεχνών, όπως ο ποιητής Clemens von Brentano (1778-1842), ο δραματουργός Heinrich von Kleist (1777-1811), ο ιστορικός του δικαίου Friedrich von Savigny (1779-1821) και πολλοί άλλοι λιγότερο γνωστοί.401 Αργότερα, και συγκεκριμένα την εποχή της αυτοκρατορικής Γερμανίας, τη σκυτάλη του αντισημιτισμού θα πάρουν άλλοι διανοούμενοι, όπως ο ιστορικός Heinrich von Treitschke (1834-1896), ο μουσικοσυνθέτης Richard Wagner (1813-1883), καθώς και ο ανατολιστής και φιλόσοφος Paul Anton Lagarde (1827-1891).

Ο Treitschke, θεωρητικός της λεγάμενης εθνικής «πολιτικής ισχύος» (Machtpolitik) και πολέμιος του σοσιαλισμού, ήταν ένας από τους πλέον γνωστούς αντισημίτες στη Γερμανία. Ανα- φερόταν στον κίνδυνο που συνεπάγεται η εγκατάσταση στη Γερμανία των Εβραίων από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης (Ostjuden), την οποία χαρακτήριζε ως «απόβαση» (Invasion) ξένων στοιχείων που απειλούν να νοθεύσουν τη σύνθεση του γερμανικού λαού. Σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Πρωσικές Επετηρίδες» (PreuBische Jahrbucher) το 1879, ο Treitschke διατύπωσε με αποφθεγματικό τρόπο την άποψη «Οι Εβραίοι είναι η καταστροφή μας» (die Juden sind unser Ungluck), φράση που «έκανε καριέρα» στη Γερμανία, καθώς ο εθνικοσοσιαλιστής και στενός συνεργάτης του Αδόλ-

400. Αναφέρεται στο: I. Geiss, ό.π., σ. 268.401. Στο ίδιο, σ. 269.


φου Χίτλερ, Julius Streicher (1885-1946), τη χρησιμοποίησε ως υπότιτλο στην προμετωπίδα του ναζιστικού περιοδικού «Ο Επιδρομέας» (Der Sturmer).402

Ενάντια στον αντισημιτισμό του Treitschke τάχθηκε ο μεγάλος Γερμανός ιστορικός Theodor Mommsen (1817-1903), ενώ ο φιλόσοφος Friedrich Nietzsche (1844-1900) αντιμετώπιζε με ειρωνεία τις αντισημιτικές εξάρσεις των συναδέλφων του.403

Η στάση του Richard Wagner απέναντι στους Εβραίους ήταν διφορούμενη. Στον κύκλο του υπήρχαν και Εβραίοι μουσικοσυνθέτες, όπως ο Anton Rubinstein, ο Karl Tausig και ο H ermann Levi, διευθυντής της βασιλικής όπερας του Μονάχου και ένας από τους ανθρώπους που συνέβαλαν αποφασιστικά στην προώθηση των έργων του Wagner, καθώς και ο Alfred Prings- heim, εύπορος Εβραίος και φίλος του, ο οποίος ανήκε στους χορηγούς του «Bayreuther Kreis». Παρ’ όλα αυτά ο Wagner δεν δίσταζε να συκοφαντεί τους Εβραίους και να τους προσάπτει την κατηγορία ότι είναι φυλετικά ανεπαρκείς και στερούνται ηθικής. Στο δοκίμιό του Οι Εβραίοι στη μουσική (Die Juden in der Musik, 1850) o Wagner επιτίθεται με δριμύτητα εναντίον των Εβραίων, υποστηρίζοντας πως είναι ανίκανοι να συνθέσουν μουσική και τούτο γιατί τους λείπει το πάθος. Οι Εβραίοι μουσικοσυνθέτες Jakob Meyerbeer και Felix Mendelssohn του ήταν ιδιαίτερα αντιπαθείς και έγιναν συχνά η αιτία για τα αντι- σημιτικά του ξεσπάσματα.404

Ο Anton Paul Lagarde, ο «τελευταίος ιππότης» του γερμανικού ρομαντισμού, γαλούχησε με τα γραπτά του γενιές ολόκλη

402. Στο ίδιο, σ. 273, Κ. Lenk, ό.π., σ. 158, καθώς και G. L. Mosse, ό.π., σ. 148.

403. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 119.404. G. L. Mosse, ό.π., σ. 102, και F. Neumann, ό.π., σ. 143.


ρες αντισημιτών χαι εθνικιστών. Στο βιβλίο του Γερμανικά Κείμενα (Deutsche Schriften, 1878) ο Lagarde αναφέρεται στην «παγκόσμια εβραϊκή συνωμοσία», επισημαίνοντας πως μεταξύ «Αρίων» και Εβραίων σοβεί ένας ανελέητος πόλεμος ζωής και θανάτου. Αν δεν ληφθοΰν έγκαιρα μέτρα, τονίζει ο Lagarde, το γερμανικό έθνος απειλείται από «εξεβραϊσμό» (Verjudung). Γι’ αυτό θεωρεί την εξόντωση των Εβραίων υπέρτατο καθήκον, προκειμένου να σωθεί το γερμανικό έθνος από την καταστροφή.405 Ο Lagarde θεωρείται πρόδρομος της γενοκτονίας των Εβραίων. Σε επιστολή του, το Σεπτέμβριο του 1879, αναφερό- μενος στους Εβραίους γράφει: «Με τριχομονάδες και μικρόβια δεν συναλλάσσεται κανείς. Καθώς δεν είναι δυνατόν να δια- παιδαγωγηθούν, τα ξεπατώνει κανείς σύρριζα και όσο γίνεται πιο γρήγορα».406

Αντισημίτες συναντούμε και στους κύκλους των Γερμανών σοσιαλιστών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Karl Eugen Duhring (1833-1921). Στο βιβλίο του Το εβραϊκό ζήτημα ως ζήτημα τον φνλετικού χαρακτήρα και η βλαπτικότητά τον για την ύπαρξη, τα ήθη και τον πολιτισμό των λαών (Die Juden- frage als Frage des Racencharakters und seiner Schadlichkeiten fur Existenz, Sitte und Cultur der Volker, 1880), o Duhring εκφράζει την άποψη ότι οι Εβραίοι δεν αποτελούν θρησκευτική κοινότητα αλλά «φυλή» και μάλιστα την πιο «χυδαία έκφραση της μεταλλαγής της σημιτικής φυλής σε μια ιδιαίτερα επικίνδυνη για τους λαούς εθνικότητα».407 Πίστευε πως ακόμη κι αν

405. P. A. Lagarde, Deutsche Schriften, Gottingen 1920, σ. 396 κ.ε.406. Αναφέρεται στο: Κ. Lenk, ό.π., σ. 151.407. Κ. Ε. Duhring, Die Judenfrage als Frage des Racencharakters und seiner

Schadlichkeiten fur Existenz, Sitte und Cultur der Volker. Mit einer denkerisch freiheitlichen und praktisch abschliefienden Antwort, Berlin 1901, σ. 2.


όλοι οι Εβραίοι προσχωρούσαν σε μια από τις άλλες θρησκείες, το εβραϊκό ζήτημα θα συνέχιζε να υφίσταται, αφοΰ η αλλαγή της θρησκείας δεν συνεπάγεται και αλλαγή των ιδιοτήτων των Εβραίων που είναι φυλετικά προσδιορισμένες. Καταλήγει έτσι στο συμπέρασμα ότι οι σύγχρονοι λαοί θα πρέπει να συντρίψουν την εξουσία των Εβραίων αν θέλουν να αποφύγουν τη δική τους υλική και ηθική καταστροφή.408

Αντισημιτικά στοιχεία ανακαλύπτουν ορισμένοι και στην πολιτική σκέψη του Karl Marx.409 Γιος Γερμανοεβραίου που είχε αλλαξοπιστήσει ασπαζόμενος το χριστιανισμό, ήταν φυσικό να τον απασχολήσει το θέμα της πολιτικής χειραφέτησης των Εβραίων, μια και στην εποχή του το «Εβραϊκό Ζήτημα» συγκέντρωνε το δημόσιο ενδιαφέρον. Στο αμφιλεγόμενο δοκίμιό του Σχετικά με το εβραϊκό ζήτημα (Zur Judenfrage, 1844), ο Marx, ασκώντας κριτική στις μελέτες του Bruno Bauer (1809- 1882) Το Εβραϊκό Ζήτημα (Die Judenfrage) και Η ικανότητα των σημερινών Εβραίων και χριστιανών να απελευθερωθούν (Die Fahigkeit der heutigen Juden und Christen, frei zu werden, 1843), αναζητά «την κοινωνική βάση της χειραφέτησης» των Εβραίων.410 Ο Marx, παρατηρεί ο Zygmund Bauman, «αποδέχεται την εκλεκτική συγγένεια μεταξύ του “πνεύματος του ιουδαϊσμού” και αυτό του καπιταλισμού. Τόσο ο ιουδαϊσμός όσο και ο καπιταλισμός έθεταν υπεράνω όλων την προώθηση του προσωπικού συμφέροντος, τα παζαρέματα, το κυνήγι του χρήματος...». Με την έννοια αυτή «χειραφέτηση από τον καπιταλισμό θα σημάνει και χειραφέτηση από τον ιουδαϊσμό και τανά-

408. Βλ. σχετικά το σχόλιο του D. Claussen για τον Duhring στο βιβλίο του Was istRassismus?..., σ. 63-66.

409. L. Poliakov et al., ό.π., σ. 112.410. D. Claussen, Die Grenzen derAufklarung..., σ. 92.


παλιν».411 «Η πολιτική χειραφέτηση του Εβραίου, του χριστιανού και γενικά του θρησκευόμενου ανθρώπου -γ ρ ά φ ε ι ο Marx— είναι ταυτόσημη με τη χειραφέτηση του κράτους από τον ιουδαϊσμό, το χριστιανισμό, γενικά από τη θρησκεία».412 Και συνεχίζει: «Η κοινωνική χειραφέτηση του Εβραίου είναι η χειραφέτηση της κοινωνίας από τον ιουδαϊσμό».413 Το γεγονός ότι οι Εβραίοι μένουν προσκολλημένοι στον ιουδαϊσμό δεν οφείλεται σ’ αυτοΰς τους ίδιους αλλά στην καθυστερημένη γερμανική κοινωνία. Η «αστική κοινωνία», γράφει, «παράγει μέσα από τα ίδια της τα σωθικά αδιάκοπα τον Εβραίο» και τον καταδικάζει να κινείται στη σφαίρα της κυκλοφορίας των αγαθών και του χρήματος.414 Μόλις η κοινωνία με την εξέλιξή της καταργήσει τον «καθημερινό Εβραίο» (den Alltagsjuden), τον «ιουδαϊσμό ως εμπειρική κατάσταση» (das empirische Wesen des Judentums), που είναι προϊόν της ειδικής σχέσης των Εβραίων με την κυκλοφορία των αγαθών, θα πάψει να υφίσταται και η αφηρημένη έννοια του «Εβραίου», που αποτελεί τη βάση του σύγχρονου αντισημιτισμού.415

Την προβληματική του Marx σχετικά με τη χειραφέτηση των Εβραίων συνέχισε αργότερα ο πατριάρχης του προπολεμικού σοσιαλισμού Karl Kautzky (1854-1938). Στη μελέτη του Φυλή και ιουδαϊσμός (Rasse und Judentum, 1914) ο Kautzky αναλύει τον ιουδαϊσμό σε συνάρτηση με τον καπιταλισμό, τονίζοντας πως οι Εβραίοι έχουν μια ειδική φετιχιστική σχέση με την

411. Ζ. Bauman, ό.π., σ. 48.412. Κ. Marx, “Zur Judenfrage”, στο: Marx / Engels, Werke, τόμος 1, Dietz

Verlag, Berlin (Ost) 1970, σ. 353.413. Στο ίδιο, σ. 377.414. Στο ίδιο, σ. 375.415. Στο ίδιο, σ. 372 και 377.


ανταλλακτική αξία των υλικών αγαθών και μια ιδιαίτερη αγάπη για το χρήμα, με αποτέλεσμα να ρέπουν αναγκαστικά προς το εμπόριο. Εκφράζει την άποψη ότι με την κατάρρευση του καπιταλισμού θα πάψει να υφίσταται και το πρόβλημα των Εβραίων. Μέχρι τότε οι Εβραίοι οφείλουν να συμμετέχουν ενεργά στους προλεταριακούς αγώνες για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας, γιατί έτσι μόνο θα απελευθερωθούν και οι ίδιοι κοινωνικά.416

Με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918) ο λαϊκός αντισημιτισμός περιορίστηκε αισθητά. Τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γερμανία οι Εβραίοι συμμετείχαν ενεργά στον πόλεμο, εκφράζοντας έτσι τον πατριοπισμό τους αλλά και την επιθυμία τους να ενσο^ματωθούν στις εθνικές κοινωνίες. Ο ενθουσιασμός όμως δεν κράτησε για πολύ. Με τη λήξη του πολέμου, και παρά την αυτοθυσία που επέδειξαν οι Εβραίοι στα πεδία m>v μαχών, βρέθηκαν και πάλι αντιμέτωποι με τον πιο χυδαίο αντισημιτισμό.

Η ήττα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και οι επαχθείς όροι που επέβαλε στη Γερμανία η «Συνθήκη των Βερσαλλιών» είχαν ως αποτέλεσμα να οξυνθούν στο έπακρο οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της χώρας. Η οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση του λαού και η πολιτική αστάθεια που επικράτησε μετά την κατάρρευση του μετώπου (Νοεμβριανή Επανάσταση, πραξικόπημα των ακροδεξιών, γνωστό και ως «Kapp-Putsch» κ.λπ.) προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση αλλά και ανασφάλεια στο γερμανικό λαό, ο οποίος, για να διασκεδάσει τους φόβους του, αναζήτησε αποδιοπομπαίους τράγους.417 Τα αντιδραστικά στοι

416. Κ. Kautzky, Rasse und Judentnm, Stuttgart 1921, και George L. Mosse, ό.π., σ. 185 κ.ε.

417. Σχετικά με τα γεγονότα που ακολούθησαν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο


χεία των αστικών κομμάτων, των Junker και του στρατού, εκμεταλλεύτηκαν τις αδυναμίες της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης για να καλλιεργήσουν ανάμεσα στο λαό το «μύθο της πισώπλατης μαχαιριάς» (DolchstoBlegende). Σύμφωνα με το μύθο αυτό, οι συμμαχικές δυνάμεις της «Αντάντ» (Entente), οι κομμουνιστές και οι Εβραίοι συνωμοτούσαν από κοινού σε βάρος της ανίσχυρης πλέον Γερμανίας.418 Η παρουσία γαλλικών κατοχικών δυνάμεων στη Γερμανία την περίοδο 1919-1920, που αποτελού- νταν ως επί το πλείστον από Μαροκινούς και Σενεγαλέζους στρατιώτες, προκάλεσε την αντίδραση των Γερμανών, οι οποίοι έρχονταν για πρώτη φορά σε επαφή με μαύρους. Η ρατσιστική απόρριψη των μαύρων συνδέθηκε με ανασφάλειες και σεξουαλικούς φόβους, μια και στη συνείδηση των μικροαστών κυριαρχούσε η αντίληψη ότι οι μαύροι υπερέχουν σημαντικά σε σχέση με τους λευκούς όσον αφορά τις σεξουαλικές ικανότητες.419 Κυκλοφορούσαν φήμες για βιασμούς Γερμανίδων από μαύρους, ενο5 δεν έλειψαν και τα σχετικά δημοσιεύματα. Αν και οι Εβραίοι δεν είχαν καμία σχέση με τα στρατεύματα κατοχής, κατηγορήθηκαν ότι μαζί με τους μαύρους υπονομεύουν το κύρος της Γερμανίας. Το μυθιστόρημα του Arthur Dinters Η αμαρτία σε βάρος τον αίματος (Die Siinde wider das Blut, 1918), το οποίο κυκλοφόρησε σε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα και αναφέρεται στο βιασμό μιας Γερμανίδας από έναν πλούσιο Εβραίο, διήγειρε την αρρωστημένη φαντασία των μικροαστών της μεταπολεμικής Γερμανίας. Την ίδια εποχή τα ράφια των βι

στη Γερμανία, βλ. την εμπεριστατωμένη εργασία του A. Rosenberg, Geschichte der Weimarer Republik, Europaische Verlagsanstalt, Frankfurt am Main 1961.

418. I. Geiss, ό.π., σ. 278.419. G. L. Mosse, ό.π., σ. 175 κ.ε.


βλιοπωλείων είχαν κυριολεκτικά πλημμυρίσει από δημοσιεύματα φυλετικού περιεχομένου, όπως τα βιβλία του Hans F. Gunther, του Ernst Junger κ.ά. Στην έξαρση του αντισημιτισμού που σημειώθηκε την εποχή αυτή στη Γερμανία συνέβαλε τα μέγιστα η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία, καθώς τα ακροδεξιά στοιχεία εκμεταλλεύτηκαν την παρουσία Εβραίων στο επαναστατικό κίνημα για να τους καταγγείλουν τούτη τη φορά ως πράκτορες του διεθνούς κομμουνισμού.

Το 1919 εκδηλώθηκε σε διεθνή κλίμακα μια οργανωμένη αντισημιτική εκστρατεία με αφορμή τα λεγόμενα «Πρωτόκολλα το)ν Σοφών της Σιών».420 Τα «Προπόκολλα» εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Αγία Πετρούπολη και είχαν στόχο να πλή- ξουν τη δημοκρατική επανάσταση του 1906, καταγγέλλοντας τους ηγέτες της επανάστασης 03ς όργανα του σιωνισμού. Πρόκειται για παραχάραξη μιας φυλλάόας με τίτλο «Διάλογος στην κόλαση μεταξύ Μακιαβέλι και Μοντεσκιέ» (Dialogue aux en- fers entre Machiavel et Montesquieu), την οποία έγραψε το 1864 ο Γάλλος δικηγόρος Maurice Joly και στρεφόταν κατά του Ναπολέοντα Γ'. Τα «Πρωτόκολλα» είναι γραμμένα με τη μορφή διαλόγου και προσπαθούν να αποδείξουν ότι οι Εβραίοι συνωμοτούν με στόχο την κατάκτηση των χριστιανικών λαών και την επιβολή παγκόσμιας εβραϊκής κυριαρχίας. Κυκλοφόρησαν σε εκατομμύρια αντίτυπα και είχαν τεράστια απήχηση τόσο στην Ευροόπη όσο και στην Αμερική. Μάλιστα στην Αμερική την έκδοση των «Πρωτοκόλλων» χρηματοδότησε ο γνο>

420. Η. Arendt, ό.π., σ. 358 κ.ε., L. Poliakov et al., ό.π., σ. 121 κ.ε., I. Geiss, ό.π., σ. 183 κ.ε., και G. L. Mosse, ό.π., σ. 116-120. Σχετικά με την ιστορία των «Πρωτοκόλλων», βλ. το κεφάλαιο «Το βιβλίο των ηλιθίων και των βασιλέων», στο: Ντ. Κις, Εγκυκλοπαίδεια νεκρών , μετάφραση Χρήστου Αρβανιτίδη, Εξάντας, Αθήνα 1993, σ. 127-169.


στός κατασκευαστής αυτοκινήτων Henry Ford. Ο Τύπος της εποχής έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στην υπόθεση, με αποτέλεσμα να αναπτυχθεί έντονη παραφιλολογία. Η μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα «Times» του Λονδίνου δημοσίευσε στο φύλλο της 8ης Μαΐου 1920 ένα μακροσκελές άρθρο για τα «Πρωτόκολλα», όπου, ούτε λίγο ούτε πολύ, τα εμφάνιζε ως μια αξιόπιστη «υπόθεση εργασίας» (working hypothesis). Μάλιστα ο αρθρογράφος αναρωτιόταν αν η εσπερία, τούτη τη φορά, απειλείται όχι από την Pax Germanica, αλλά από την Pax Ju- daica. Αργότερα, και συγκεκριμένα σε φύλλο τους στα τέλη Αυ- γούστου του 1921, οι «Times» δήλωσαν ότι εξαπατήθηκαν και ότι η παραχάραξη των «Πρωτοκόλλων» ήταν έργο της τσαρικής μυστικής υπηρεσίας «Οχράνα». Σε δίκη που έγινε το 1934 στην Ελβετία αποδείχθηκε τελικά ότι τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» ήταν πράγματι ψεύτικα. Η αποκάλυψη αυτή ωστόσο, ότι δηλαδή τα «Πρωτόκολλα» ήταν πλαστογραφημένα, δεν εμπόδισε τη μαζική κυκλοφορία τους ανά τον κόσμο. Μεταξύ αυτών που διάβαζαν με πάθος «Πρωτόκολλα», το «βιβλίο των ηλιθίων και των βασιλέων», όπως τα αποκαλεί ο Ντανίλο Κις, ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ καθώς και ο Ιωσήφ Στάλιν.421

Σταθμό στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού αντισημιτισμού απο- τέλεσαν τα φασιστικά κινήματα του μεσοπολέμου και ειδικότερα το εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα του Χίτλερ στη Γερμανία (ιδρύθηκε το 1918), το οποίο και προχώρησε, μετά την κατάληψη της εξουσίας τον Ιανουάριο του 1933, στη θεσμοποίηση του ρατσισμού, αναγορεύοντάς τον σε κυρίαρχη ιδεολογία του πολιτικού συστήματος (κρατικός ρατσισμός). Μολονότι ο αντισημιτισμός συνδέθηκε με το φασισμό, δεν υπήρξαν όλα τα φα

421. Στο ίδιο, σ. 166.


σιστικά κινήματα αντισημιτικά. Το φασιστικό κίνημα του Benito Mussolini (1883-1945) στην Ιταλία, λόγου χάριν, δεν ήταν εξαρχής ρατσιστικό και πολύ λιγότερο αντισημιτικό. Μόλις το 1936, μετά το σύμφωνο σχηματισμού του άξονα Ρώμης-Βερολί- νου και κάτω από την πίεση των Ναζί, ο Μουσολίνι εξαναγκάστηκε κυριολεκτικά να προχωρήσει σε νομικές ρυθμίσεις εναντίον των Εβραίων, παρόμοιες με αυτές των Νόμων της Νυρεμβέργης.422

Το 1925 δημοσιεύτηκε το βιβλίο του Αδόλφου Χίτλερ Ο Α γώνας μου. Οι απόψεις του για τους Εβραίους, τις οποίες αναπτύσσει στο κεφάλαιο «Λαός και ράτσα» του Α' τόμου του έργου, είναι πράγματι αποκαλυπτικές των προθέσεων του για τα όσα έμελλε να συμβούν στους Εβραίους μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία. «Ο Εβραίος —γράφει ο Χίτλερ— αποτελεί την πιο χτυπητή αντίθεση με τον Αριο. Δεν υπάρχει ίσως άλλος λαός στον κόσμο που να έχει περισσότερο αναπτυγμένο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης όσο αυτός ο λαός που συνήθισαν να τον ονομάζουν εκλεκτό».423 Καυτηριάζοντας τον ατομικισμό των Εβραίων αλλά και την έλλειψη ηρωικού πνεύματος που δήθεν τους χαρακτηρίζει, ο Χίτλερ αναφέρει: «Η θέληση της θυσίας δεν πηγαίνει στον ιουδαϊκό λαό πιο πέρα από το απλό ένστικτο αυτοσυντήρησης του ατόμου. Το συναίσθημα της ενότητας, που μοιάζει να είναι πολύ αναπτυγμένο σ’ αυτό το λαό, δεν είναι παρά ένα ωμό, πρωτόγονο ένστικτο που συναντιέται σ’ ένα σωρό άλλα πλάσματα του κόσμου ετούτου». Και συνεχίζει: «Αν οι Εβραίοι ήταν ο μοναδικός λαός επί της γης, θα έσκαζαν

422. Ε. Burns, Ευρω παϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώ πης , τόμος 2, Παρατηρητής, χ.χ., σ. 335, και L. Poliakov et al., ό.π., σ. 124.

423. A. Hitler, ό .π , σ. 292.


μέσα στα λίπη και στη βρόμα, ή μάλλον θα δημιουργούσαν καβγάδες, αναζητώντας μέσα στους ατέλειωτους αγώνες να ξεσπάσουν και να εκδηλωθούν η δειλία και η έλλειψη πνεύματος θυσίας που κάνει τελικά τον αγώνα μια απλή επίδειξη».424

Ακολουθώντας το πνεύμα της εποχής, που θέλει τους Εβραίους να βιάζουν τις Γερμανίδες, ο Χίτλερ καταφεύγει στη σεξουαλική δαιμονοποίηση των Εβραίων προκειμένου να προ- καλέσει την απέχθεια των απλών ανθρώπων: «Ο νεαρός Εβραίος με τα μαύρα μπουκλωτά μαλλιά, με το πρόσωπο να λάμπει από ένα σατανικό φως, κοιτάζει ώρες και γοητεύει τη νεαρή κοπέλα, η οποία δεν ξέρει τον κίνδυνο που τρέχει μέσα στο αίμα αυτού του ανθρώπου, που ζητά να την αρπάξει από το λαό της. Ο Εβραίος μεταχειρίζεται όλα τα μέσα για να καταστρέψει τις βάσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται ο λαός που θέλει να υποδουλώσει. Η πρόθεσή του να έρχεται συστηματικά σε επαφή με τις γυναίκες και τις κοπέλες μας στηρίζεται στο γεγονός ότι έτσι καταφέρνει να διασπά τους φραγμούς του αίματος που υπάρχουν ανάμεσα στους λαούς».425

Τις απόψεις του Χίτλερ ασπάστηκαν και ανέπτυξαν περαιτέρω τόσο ο θεωρητικός του ναζισμού Alfred Rosenberg, στο βιβλίο του Ο μύθος του 20ού αιώνα (Der Mythus des 20. Jahr- hunderts, 1930), όσο και ο εκδότης του «Sturmer», Julius Strei- cher. Μέχρι και την άνοδό τους στην εξουσία, οι Ναζί δεν είχαν αποσαφηνίσει ακόμη την πολιτική τους απέναντι στους Εβραίους και την υποτιθέμενη απειλή της «παγκόσμιας εβραϊκής κυριαρχίας» (Weltherrschaft der Juden). Με το σχηματισμό εθνικοσοσιαλιστικής κυβέρνησης, στις 30 Ιανουαρίου 1933, οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Στις 7 Απριλίου του 1933 το Reichstag



(Κοινοβούλιο) της Γερμανίας ψήφισε νόμο, σύμφωνα με τον οποίο απαγορευόταν στους Εβραίους η κατοχή δημόσιων αξιωμάτων και η άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος. Ακολούθησαν οι «Νόμοι της Νυρεμβέργης» του 1935, με τους οποίους θεσμοποιήθηκαν οι διακρίσεις σε βάρος των Εβραίων. Το 1936, λόγω και των Ολυμπιακών Αγωγών που πραγματοποιή- θηκαν στο Βερολίνο, κόπασε κάπως η αντισημιτική εκστρατεία, γεγονός που επέτρεψε σε πολλούς Εβραίους —οι οποίοι διέθεταν τα απαραίτητα μέσα— να εγκαταλείψουν τη Γερμανία και να μεταναστεύσουν είτε στην Παλαιστίνη είτε σε άλλες χώρες της Δύσης και κυρίως στην Αμερική.426

Με την προσάρτηση της Αυστρίας (AnschluB) στη Γερμανία, στις 12 Μαρτίου 1939, και την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στη δυτική Τσεχία τρεις μέρες αργότερα, περίπου 182.000 Εβραίοι της Αυστρίας και 118.000 της Τσεχίας πε- ριήλθαν στον έλεγχο των Ναζί.427 Υπεύθυνος της «Κεντρικής Υπηρεσίας Εβραϊκής Μετανάστευσης» (Zentralstelle fur judische Auswanderung) για την Αυστρία και την Τσεχία ήταν ο Adolf Eichmann, ο άνθρωπος που ανέλαβε αργότερα το συντονισμό της επιχείρησης για την τελική εξόντωση των Εβραίων.428

Το γενικό πρόσταγμα για την εβραϊκή πολιτική του ναζιστι- κού καθεστώτος είχε το σώμα των SS υπό την ηγεσία του Heinrich Himmler (Reichsfiihrer SS). O Himmler και οι συνεργάτες του επέσπευσαν την έξοδο των Εβραίων από τη Γερμανία δημεύοντας τις περιουσίες τους ή/και χρησιμοποιώντας τρομοκρατικές μεθόδους, όπως τον εκτοπισμό, τον εγκλεισμό σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα πογκρόμ, τις δολοφονίες κ.λπ.

426. I. Geiss, ό .π , σ. 284.427. F. Neumann, ό .π , σ. 164.428. I. Geiss, ό .π , σ. 285.


Προανάκρουσμα της «τελικής λύσης» (Endlosung) αποτέ- λεσε η «Νύχτα των Κρυστάλλων» (Reichskristallnacht), η νύχτα της 9ης προς τη 10η Νοεμβρίου 1938. Με αφορμή τη δολοφονία του διπλωμάτη Ernst von Rath, ενός από τους γραμματείς της γερμανικής πρεσβείας στο Παρίσι, από το νεαρό Πολωνοε- βραίο Herschel Grynszpan, το ναζιστικό καθεστώς αποφάσισε την εκκαθάριση της γερμανικής οικονομίας από τους Εβραίους. Το ειδικό σώμα των SA εξαπέλυσε βίαιη επίθεση κατά των Εβραίων καταστρέφοντας καθετί το εβραϊκό. Τα πογκρόμ ήταν προμελετημένα και αποσκοπούσαν στην «αριοποίηση» (Arisie- rung) της εβραϊκής ιδιοκτησίας. Το συντονισμό της επιχείρησης είχε αναλάβει ο Hermann Gohring, αρχηγός τότε της «Μυστικής Υπηρεσίας Κρατικής Ασφάλειας» (Geheimes Staatspolizei- amt), της περιβόητης «Gestapo», και ιδρυτής των πρώτων στρατοπέδων συγκέντρωσης (Konzentrationslager). Τη νύχτα εκείνη λεηλατήθηκαν περίπου 7.000 εβραϊκά καταστήματα και 29 επιχειρήσεις, 117 εβραϊκά σπίτια και διαμερίσματα έγιναν παρανάλωμα του πυρός και 76 καταστράφηκαν ολοσχερώς, ενώ30.000 Εβραίοι συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Dachau και Sachsenhausen. Πολλοί βασανίστηκαν, 91 άτομα δολοφονήθηκαν και άλλοι τόσοι αυτοκτό- νησαν. Οι Εβραίοι κλήθηκαν να πληρώσουν οι ίδιοι τις ζημιές που προκλήθηκαν, ένα είδος τιμωρίας για το θάνατο του von Rath. Το ναζιστικό κράτος εισέπραξε με τον τρόπο αυτό 1,2 δισεκατομμύρια μάρκα (Reichsmark).429 Ακολούθησε η αναγκαστική «αριοποίηση» (Arisierung) των εβραϊκών επιχειρήσεων, η εξαγορά τους δηλαδή από μη Εβραίους σε εξευτελιστικές τιμές. Με τον τρόπο αυτό δρομολογήθηκε στην αρχή η οικονο

429. F. Neumann, ό.π., σ. 153.


μική και στη συνέχεια η φυσική εξόντωση των Εβραίων.430 Δεν χρειάζεται να τονιστεί ότι κερδισμένοι από την «αριοποίηση» των εβραϊκών περιουσιών δεν ήταν οι απλοί πολίτες, που ενδεχομένως συμμετείχαν στα πογκρόμ κατά των Εβραίων, αλλά τα μεσαία και, κυρίως, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.431

Μετά τη «Νΰχτα των Κρυστάλλων», όσοι Εβραίοι είχαν απομείνει στη Γερμανία έζησαν εφιαλτικές στιγμές. Στις ήδη υφιστάμενες απαγορεύσεις, που συνεπάγονταν οι φυλετικοί «Νόμοι της Νυρεμβέργης», προστέθηκαν και νέες. Έτσι, στους Εβραίους πολίτες απαγορευόταν να παρακολουθούν καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις κ.λπ., να επισκέπτονται τα δημόσια σχολεία και τα πανεπιστήμια, καθώς και να ασκούν το επάγγελμα του φαρμακοποιού, του γιατρού, του κτηνιάτρου κ.λπ., εκείνα δηλαδή τα επαγγέλ

430. G. L. Mosse, ό .π , σ. 212 κ .ε , και I. Geiss, ό.π., σ. 286.431. «Η αριοποίηση της εβραϊκής ιδιοκτησίας, που ωφέλησε τελικά τα ανώ

τερα κοινωνικά στρώματα, δεν πρόσφερε στις μάζες του Γ' Ράιχ περισσότερα από όσα αποκόμισαν οι Κοζάκοι από τα φτωχά λάφυρα που άρπαξαν από τη λεηλασία των εβρα ϊκ ο ί γκέτο. Το πραγματικό κέρδος των μαζών ήταν μια μισοκατανοημένη ιδεολογία... Το πραγματικό όφελος για τον πολίτη (Volksgenosse) είναι η συλλογική έγκριση της λύσσας του. Ό σο λιγότερα είναι τα κέρδη του, τόσο πιο πεισματικά υποστηρίζει το κίνημα, αν και ξέρει πως έχει καλύτερα πράγματα να κάνει. Ο αντισημιτισμός αποδείχθηκε άτρωτος από το επιχείρημα της μη απο- δοτικότητας. Για το λαό είναι πολυτέλεια». Μ. Horkheimer / Th. W. Adorno, ό .π , σ. 153. Σχολιάζοντας την «αριοποίηση» των εβραϊκών περιουσιών, ο Franz Neumann παρατηρεί: «Τα οικονομικά μέτρα ενάντια στους Εβραίους ανήκουν στις πιο γνοοστές μεθόδους κατανομής των λαφύρων... Οδηγούν στην ανακατανομή του εισοδήματος προς όφελος εκείνων των κοινωνικών στρωμάτων η υποστήριξη των οποίων είναι αποφασιστικής σημασίας για το καθεστώς, δηλαδή για το χρηματιστικό και βιομηχανικό κεφάλαιο». F. Neumann, ό .π , σ. 158.


ματα που τους έφερναν σε άμεση επαφή με το γερμανικό λαό. Τέλος, στην πρόσοψη πολλών καταστημάτων είχαν αναρτηθεί ταμπέλες που απαγόρευαν την είσοδο στους Εβραίους.

Οι διωγμοί των Εβραίων από τους Ναζί επεκτάθηκαν και εκτός των συνόρων της Γερμανίας. Όταν το Σεπτέμβριο του 1939 τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Πολωνία, στη χώρα διέμεναν γύρω στα τρία εκατομμύρια Εβραίοι. Οι άνδρες των SS περικύκλωσαν τις εβραϊκές συνοικίες των πόλεων, πυρπόλησαν τις κατοικίες και τις συναγωγές των Εβραίων, ενώ δεν ήταν λίγοι και εκείνοι που εκτελέστηκαν επί τόπου. Περίπου200.000 Εβραίοι κατόρθωσαν να διαφύγουν στη Σοβιετική Έ νωση.

Από το 1942 και μετά, οι Εβραίοι που δεν μπόρεσαν ή δεν πρόφθασαν να εγκαταλείψουν έγκαιρα τη Γερμανία μεταφέρθηκαν μαζικά εκτός της χώρας στις κατεχόμενες περιοχές της Πολωνίας και της Ρωσίας, όπου και παρέμειναν μέχρι την εξόντωσή τους έγκλειστοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στην αρχή του πολέμου οι εκτελέσεις Εβραίων ήταν σποραδικές και αφορούσαν συνήθως μεμονωμένα άτομα. Με την επίθεση της Γερμανίας εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, στις 22 Ιουνίου του 1941, οι Ναζί άρχισαν να εφαρμόζουν στα κατεχόμενα εδάφη την πρακτική των μαζικών εκτελέσεων.

Η απόφαση για την «τελική λύση του Εβραϊκού Ζητήματος» (Endlosung) με την οργανωμένη γενοκτονία των Εβραίων ελή- φθη τελικά στην περιβόητη Συνδιάσκεψη στη λίμνη Wannsee του Βερολίνου (Wannsee-Konferenz), τον Ιανουάριο του 1942. Την επίβλεψη του εγχειρήματος είχε, όπως ήδη αναφέραμε, ο Adolf Eichmann.432 Οι Εβραίοι μεταφέρθηκαν μαζικά στα

432. Ο Adolf Eichmann συνελήφθη το 1960 από τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες στην Αργεντινή, όπου είχε χαταφΰγει μετά τον πόλεμο, με


στρατόπεδα εξόντωσης Auschwitz, Majdanek και Treblinka στην κατεχόμενη Πολωνία, Bergen-Belsen στη Γερμανία και Mauthausen στην Αυστρία, καθώς και σε άλλα μικρότερα στρατόπεδα, όπως το Chelmno, το Belzec και το Sobibor. Οι Ναζί, αφού πειραματίστηκαν για ορισμένους μήνες εξοντώνοντας τους Εβραίους με καυσαέρια οχημάτων και πετρελαιομηχανών, εφάρμοσαν τελικά την τεχνολογικά και οργανωτικά «ορθολογικότερη» αλλά και «αποδοτικότερη» μέθοδο μαζικής εκτέλεσης στους θαλάμους αερίων (Gaskammern), χρησιμοποιώντας το δηλητηριώδες αέριο Zyklon. Πρόκειται για τη μοναδική στην ιστορία βιομηχανική οργάνωση του θανάτου.433

To Auschwitz, γράφει χαρακτηριστικά ο Henry L. Feingold, «ήταν η προέκταση του σύγχρονου βιομηχανικού συστήματος. Αντί να παράγουν αγαθά, οι πρώτες ύλες ήταν ανθρώπινα όντα και το τελικό προϊόν ο θάνατος. Το ημερήσιο αποτέλεσμα καταγραφόταν προσεκτικά στα διαγράμματα των υπεύθυνων της παραγωγής. Οι καμινάδες, σύμβολο του σύγχρονου βιομηχανικού συστήματος, απέπνεαν συνεχώς το στυφό καπνό που παράγουν οι καιόμενες ανθρώπινες σάρκες. Το πιο καλά οργανωμένο σιδηροδρομικό δίκτυο της σύγχρονης Ευρώπης μετέφερε ένα νέο είδος πρώτων υλών στα εργοστάσια, με τον ίδιο τρόπο όπως κάθε άλλο φορτίο. Στους θαλάμους αερίων τα θύματα ει

ταφέρθηκε στο Ισραήλ, δικάστηκε ως εγκληματίας πολέμου, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε το 1961.

433. «Η μαζική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί δεν ήταν μόνο τεχνολογικό επίτευγμα της βιομηχανικής αλλά και οργανωτικό επίτευγμα μιας γραφειοκρατικής κοινωνίας». Christopher Browning, “The German Bureaucracy and the Holocaust”, στο: A. Grobman / D. Landes (επιμ.), Genocide: Critical Issues o f the Holocaust, The Simon W isenthal Centre, Los Angeles 1983, σ. 148. Βλ. επίσης Zygmund Bauman, ό .π , σ. 104 κ.ε.


σέπνεαν το δηλητηριώδες αέριο των σφαιριδίων του πρωσικού οξέος που παρήγε η προηγμένη χημική βιομηχανία της Γερμανίας. Μηχανικοί είχαν σχεδιάσει τους κλίβανους αποτέφρωσης των νεκρών (crematoria), διοικητικά στελέχη είχαν οργανώσει το γραφειοκρατικό σύστημα που δούλευε ακατάπαυστα και άκρως αποτελεσματικά, κάτι που θα το ζήλευαν τα καθυστερημένα έθνη. Το ίδιο το σχέδιο στο σύνολό του εξέφραζε την εκτροπή του σύγχρονου επιστημονικού πνεύματος. Αυτό, μάρτυρες του οποίου υπήρξαμε, δεν ήταν άλλο παρά ένα μαζικό σχέδιο κοινωνικής μηχανικής (social engineering)».434

Αποκαλυπτικό του γραφειοκρατικού τρόπου οργάνωσης της εξόντωσης των Εβραίων αλλά και της συναισθηματικής πώρωσης των υπαλλήλων που συμμετείχαν σ’ αυτήν είναι η ακόλουθη αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα: «Την ώρα που τρώγαμε το μεσημεριανό μας, ο δόκτωρ Berner μας εξήγησε ότι σήμερα θα καιγόταν ο 10.000ός νεκρός, γ ι’ αυτό και θα έπρεπε να παρευρίσκε- ται όλο το προσοοπικό. Καθώς νύχτωνε, συγκεντρωθήκαμε όλοι στο διάδρομο της δεξιάς πτέρυγας, όπου δόθηκε στον καθένα μας από ένα μπουκάλι μπύρα, και στη συνέχεια κατεβήκαμε στο υπόγειο. Εκεί ήταν ξαπλωμένος σε ένα φορείο, γυμνός, ένας νεκρός άνδρας με κεφάλι υδροκέφαλου. Στα σχόλια των άλλων απάντησα ότι είναι πραγματικός νεκρός και όχι κάποια κούκλα. Οι υπεύθυνοι για την αποτέφρωση τοποθέτησαν το πτώμα πάνω σε ένα είδος φορείου και το έσπρωξαν μέσα στον κλίβανο. Την ίδια στιγμή ο Markle, ντυμένος παπάς, έβγαλε τον επικήδειο».435

434. Η. L. Feingold, “How unique is the Holocaust?”, στο: A. Grobman / D. Landes, ό.π., σ. 398.

435. Αναφέρεται στο: Ε. Klee, Euthanasie im SS-Staat, Frankfurt am Main 1983, σ. 336.


Στο στρατόπεδο του Auschwitz, τη διεύθυνση του οποίου είχε ο Rudolf Ηοβ, ένας από τους στενούς συνεργάτες του Χίτλερ, βρήκαν φρικτό θάνατο περίπου 2,5 εκατομμύρια Εβραίοι, μεταξύ αυτών και 67.000 Έλληνες πολίτες εβραϊκής καταγωγής από τη Θεσσαλονίκη και από άλλες πόλεις της Ελλάδας. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί πέθαναν συνολικά έξι εκατομμύρια Εβραίοι, περισσότεροι από 200.000 Τσιγγάνοι, δεκάδες χιλιάδες Σλάβοι, άτομα με ειδικές ανάγκες, καθώς και ένας άγνωστος μέχρι τώρα αριθμός ομοφυλόφιλων.436 Πολλοί Εβραίοι αλλά και Τσιγγάνοι χρησιμοποιήθηκαν από τους γιατρούς του ναζιστικού καθεστώτος ως πειραματόζωα, προκειμένου να διερευνηθούν τα όρια αντοχής του ανθρώπινου οργανισμού ή/και να μελετηθούν τα «γενετικά αίτια» διαφόρων ασθενειών. Άμεσα αναμεμειγμένος στην υπόθεση αυτή ήταν ο περιβόητος Josef Mengele, γιατρός στο στρατόπεδο του Auschwitz, ο οποίος και προμήθευε με υλικό (δηλαδή με ανθρώπινα όργανα) το «Ινστιτούτο Βιολογίας Αυτοκράτορας Γουλιέλμος» (Kaiser-Wilhelm-Institut fur Biologie) του Βερολίνου, διευθυντής του οποίου ήταν ο γνωστός γιατρός παθολογίας κληρονομικών ασθενειών (Erbpathologie) και θιασώτης της «Φυλετικής Υγιεινής» Otmar von Verschuer.437 Δικαιολογώντας κατά κάποιον τρόπο τις απάνθρωπες πράξεις του, ο Mengele δήλωνε: «Θα ήταν αμαρτία, έγκλημα και πλήρης ανευθυνότητα απέναντι στην επιστήμη να μην εκμεταλλευτεί κανείς τις δυνατότητες που προσφέρει το Auschwitz».438 Αποκορύφωμα της ανθρώπινης διαστροφής αποτελεί η βιομηχανική εκμετάλλευση των πτωμάτων, όπως ήταν η κατασκευή αμπαζούρ από ανθρώπινο

436. G. L. Mosse, ό .π , σ. 226, και L. Poliakov et a l, ό .π , σ. 131 κ.ε.437. Βλ. P. Weingart et a l, ό .π , σ. 419 κ.ε. και 572 κ.ε.438. Αναφέρεται στο: R. J. Lifton, The Ναζί-Doctors, New York 1986, σ. 367.


δέρμα, η παραγωγή υφασμάτων από γυναικεία μαλλιά, καθώς και σαπουνιού από την τέφρα των οστών.439

Εγκλήματα σε βάρος των Εβραίων διέπραξαν και άλλες χώρες, αλλά η εξόντωση ενός ολόκληρου λαοΰ χωρίς αποχρώντα λόγο αποτελεί αποκλειστικό «προνόμιο των Γερμανών».440 Θα ήταν δυνατόν να σκεφτεί κανείς ότι, αντί να θανατώνουν τους Εβραίους, θα μπορούσαν κάλλιστα να τους χρησιμοποιήσουν ως εργατική δύναμη, κάτι που συνέβη με τους Πολωνούς και τους Ρώσους αιχμαλώτους. Όμως για τους Ναζί, η εξόντωση των Εβραίων είχε απόλυτη προτεραιότητα, αποτελούσε κυριολεκτικά αυτοσκοπό. Έτσι, ενώ μαινόταν ο πόλεμος με τη Σοβιετική Ένωση και ο κόκκινος στρατός προήλαυνε ακάθεκτος προς τα γερμανικά σύνορα, οι Ναζί, αντί να χρησιμοποιήσουν τα μεταφορικά τους μέσα (αυτοκίνητα, σιδηροδρόμους κ.λπ.) για τις ανάγκες του πολέμου, τα διέθεταν για τη μαζική μεταφορά των Εβραίων στα στρατόπεδα εξόντωσης. «Όποιος αναρωτιέται ακόμη —γράφει η Margherita von Brentano— γιατί οι Ναζί προς το τέλος του πολέμου, αντί να ρίξουν όλες τους τις δυνάμεις στην “τελική μάχη”, χρησιμοποιούσαν ακόμη μεταφορικά μέσα αλλά και ανθρώπινη εργασία προκειμένου να ολοκληρώσουν την “τελική λύση”, φαίνεται πως δεν κατανόησε τη λογική της ναζιστικής θηριωδίας. Στο βαθμό που είχαν συ- γκρουστεί με το σύνολο του κόσμου, χωρίς όμως προοπτική να νικήσουν, θα έπρεπε, αντί του πραγματικού εχθρού, να συντρίβει πλήρως ο φανταστικός εχθρός, οι Εβραίοι».441

439. I. Geiss, ό.π., σ. 292.440. W. Pohrt, “Rassismus als Identitatsersatz”, στο: W. Pohrt (επιμ.), Ein

Hauch von Nerz. Kommentare zur chronischen Krise, Verlag Klaus Bitter- mann, Berlin 1989, σ. 161.

441. M. von Brentano, “Die Endlosung - Ihre Funktion in Theorie und Praxis


Αν και ο οργανωμένος αντισημιτισμός εντοπίζεται ιστορικά στη Γερμανία και τη Γαλλία, με επίκεντρο την πρώτη, αντισημι- τικά κινήματα μικρότερης εμβέλειας εμφανίστηκαν και σε άλλες χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Σχεδόν παράλληλα με τη Γερμανία εμφανίστηκε ο αντισημιτισμός στην Αυστρία. Με το διαμελισμό της Πολωνίας μεταξύ Αυστρίας, Πρωσίας και Ρωσίας την περίοδο 1772-1795, δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι, κυνηγημένοι από τον πολωνικό, το ρωσικό και τον ουκρανικό αντισημιτισμό, κατέφυγαν στη Γαλικία (περιοχή μεταξύ Πολωνίας και Ουκρανίας που είχε προσαρτηθεί στην Αυστρία), για να εγκατασταθούν τελικά, στο μεγαλύτερο τους μέρος, στη Βιέννη, η οποία και θα εξελιχθεί στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα σε Μέκκα του πολιτικού αντισημιτισμού.

Ο πιο γνωστός μεταξύ των θεωρητικών του αντισημιτισμού στην Αυστρία ήταν ο καθηγητής της θεολογίας στο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Πράγας και γνοχττης των σημιτικών γλωσσών, August Rohling. Στην πραγματεία του Ο Εβραίος του Ταλ- μούδ (Der Talmud-Jude, 1871) ο Rohling, χρησιμοποιώντας επιλεκτικά αποσπάσματα του κειμένου, προσπαθεί να αποδείξει ότι το Ταλμούδ υποστηρίζει και καλλιεργεί την ανηθικό- τητα, και καταλήγει, όπως και ο Lagarde, στο συμπέρασμα ότι στόχος των Εβραίων είναι η «παγκόσμια κυριαρχία».442 Ο Εβραίος του Ταλμούδ του Rohling δεν άργησε να μετατραπεί σε βίβλο των καθολικών τόσο στην Αυστρία και τη Γερμανία όσο και στη Γαλλία, ενισχύοντας έτσι ακόμη πιο πολύ το γνωστό

des Faschismus”, στο: Antisemitismus. Zur Pathologie der biirgerlichen Gesellschaft, Frankfurt am Main 1965, σ. 75.

442. To Ταλμοΰδ (εβραϊκά: διδασκαλία) αποτελείται από τα δυο βασικά θρησκευτικά κείμενα του Ιουδαϊσμού (mischna και gemara), όπου καταγράφεται με συνοπτικό τρόπο το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής μετα- βιβλικής παράδοσης.


μΰθο περί «παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας» (judische Welt- verschworung).

Κύριοι εκπρόσωποι του αντισημιτικού κινήματος στη Βιέννη ήταν οι τοπικοί πολιτικοί παράγοντες Georg Ritter von Scho- nerer (1842-1921) και Karl Lueger (1844-1910). O Georg von Schonerer είχε τεθεί επικεφαλής στο παγγερμανικό «Κίνημα Απόσχισης από τη Ρώμη» (Los-von-Rom). Πίστευε ότι βασική προϋπόθεση για την ενοποίηση όλων των Γερμανών στο πλαίσιο μιας ενιαίας γερμανικής αυτοκρατορίας είναι η απόσχισή τους από την καθολική Εκκλησία καθώς και η συντριβή της δυναστείας των Αψβούργων, που αποτελούσε, κατά την άποψή του, το μεγαλύτερο εμπόδιο στην προσέγγιση Γερμανίας και Αυστρίας. Τα βέλη του ωστόσο στρέφονταν κυρίως εναντίον των Εβραίων, τους οποίους και θεωρούσε κατεξοχήν υπεύθυνους για τα αδιέξοδα που αντιμετώπιζε ο γερμανικός λαός. Πίστευε ότι οι Εβραίοι, ακόμη και αν βαφτιστούν χριστιανοί, δεν αλλάζουν συμπεριφορά, αφού δεν αποβάλλουν τα φυλετικά τους γνωρίσματα, που τους καθιστούν eo ipso, από κάθε άποψη, κατώτερα όντα. Σύνθημά του στην αντιπαράθεση με τους Εβραίους ήταν η γνωστή ρήση από την Παλαιά Διαθήκη «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Για μας, τους «παγγερμανιστές», δήλωνε ο Rohling, ο αντισημιτισμός αποτελεί τον «ακρογωνιαίο λίθο» της εθνικής μας ιδεολογίας.443 Σε αντίθεση με τον von Schonerer, που ήταν πολέμιος της καθολικής Εκκλησίας, ο Karl Lueger, δήμαρχος της Βιέννης την περίοδο 1897-1910, συνέδεε τον αντισημιτισμό με το ριζοσπαστικό καθολικισμό. Ιδρυτής του χριστιανο-κοινωνικού κινήματος, ο Lueger ταύτιζε τους Εβραίους πότε με τον αθεϊσμό, το

443. G. L. Mosse, ό.π., σ. 161 κ.ε., καθώς και Η. Arendt, ό.π., σ. 43, 228 κ.ε. και 238 κ.ε.


φιλελευθερισμό και τη σοσιαλοδημοκρατία, και πότε με το χρη- ματιστικό κεφάλαιο. Ο αντισημιτισμός του ωστόσο εξαντλούνταν σε ρητορικά συνθηματολογικά σχήματα, καθώς απέφευγε να λάβει περιοριστικά μέτρα σε βάρος των Εβραίων της Βιέννης. Ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ των απλών ανθρώπων, λόγω των φιλολαϊκών μέτρων κοινο3νικής πολιτικής που εφάρμοσε, ο Lueger επηρέασε έντονα με τον αντισημιτισμό του το πολιτικό κλίμα της Αυστρίας, γεγονός που προκάλεσε μεγάλη ανησυχία μεταξύ των Εβραίων.444

Στην Πολωνία οι πρώτοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν κατά το Μεσαίωνα. Το 14ο αιώνα ο αριθμός τους αυξήθηκε σημαντικά, όταν χιλιάδες Εβραίοι, για να αποφύγουν τους διωγμούς που ξέσπασαν σε βάρος τους σε πολλές χώρες της δυτικής Ευρώπης λόγω της θανατηφόρας επιδημίας της πανώλης (1348-1349), αναζήτησαν προστασία στην Πολωνία, προσκεκλημένοι από το μεταρρυθμιστή βασιλιά Kasimir Γ' (1310-1370). Ο Kasimir, που ήθελε να εκμεταλλευτεί την εργατικότητα των Εβραίων, διευκόλυνε την ενσωμάτωσή τους στη χώρα εκχωρώντας τους μια σειρά από προνόμια, ιδιαίτερα εκείνα που σχετίζονταν με τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες.445

Η χειραφέτηση των Εβραίων της Πολωνίας, όπως άλλωστε και στην περίπτωση της Γερμανίας, επιβλήθηκε το 1868 «απέξω», και στην προκειμένη περίπτωση από τη Ρωσία, η οποία, με απόφαση του Συνεδρίου της Βιέννης (1815), είχε αναλάβει τον έλεγχο του νεότευκτου τότε Βασιλείου της Πολωνίας (KongreB- Polen). Η ρωσική κυβέρνηση, μαζί με την απελευθέρωση των αγροτών στην Πολωνία (1864), φρόντισε και για την πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων, προκειμένου να αποδυναμώσει κοι-

444. Στο ίδιο, σ. 44.445. I. Geiss, ό .π , σ. 137.


νωνικο-οικονομικά τους Πολωνούς ευγενείς, οι οποίοι αντι- δρούσαν στον εκρωσισμό της Πολωνίας και οργάνωναν κατά καιρούς λαϊκές εξεγέρσεις, όπως το 1830-1831 και το 1863- 1864. Με την πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων εμφανίστηκε και ο αντισημιτισμός, απότοκο του ανταγωνισμού μεταξύ των Εβραίων και της ανερχόμενης πολωνικής αστικής τάξης, καθώς αποτελούσαν τους κύριους φορείς του βιομηχανικού εκσυγχρονισμού της Πολωνίας.446 Ιδιαίτερα έντονος ήταν ο αντισημιτισμός του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος της Πολωνίας υπό την ηγεσία του ρωσόφιλου Roman Dmowski (1864-1939). Με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας της Πολωνίας το 1918 και την ανάληψη της προεδρίας από τον Josef Pilsudski (1867-1935), ο αντισημιτισμός της πολωνικής κοινωνίας εκδηλώθηκε πλέον ανοιχτά. Την περίοδο 1924-1928, και λόγω της τρομοκρατίας που υφίσταντο, πολλοί Πολωνοεβραίοι μετανάστευσαν στην Παλαιστίνη. Κατά τη δεκαετία του 1930 ο αντισημιτισμός στην Πολωνία προσέλαβε πράγματι απειλητικές διαστάσεις. Το 1934, συγκεκριμένα, δολοφονήθηκε ο εβραϊκής καταγωγής Gabriel Narutowicz (1865-1922), ο πρώτος πρόεδρος της Πολωνικής Δημοκρατίας. Ο αντισημιτισμός παρουσίασε νέα έξαρση μετά τη σύναψη συμφώνου μη επίθεσης με τη Γερμανία (1934). Το 1938, η κυβέρνηση της Πολωνίας αρνήθηκε να επιτρέψει την είσοδο στη χώρα σε 17.000 Πολα)νοεβραίους, οι οποίοι είχαν απελαθεί από τη Γερμανία όπου κατοικούσαν. Μήνες ολόκληρους οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες στα σύνορα μεταξύ Γερμανίας και Πολωνίας, αναμένοντας να τους δοθεί η άδεια εισόδου στη χώρα. Το γεγονός αυτό επικαλέστηκε ο Herschel Grynszpan για να δικαιολογήσει τη δολοφονία του Ernst von Rath, που ήταν, όπως ήδη αναφέραμε, η

446. Στο ίδιο, σ. 189.


αφορμή για τα πογκρόμ των Ναζί σε βάρος των Εβραίων τη «Νύχτα των Κρυστάλλων».447

Ό σοι από τους Εβραίους της Πολωνίας επέζησαν βρέθηκαν μετά τον πόλεμο εκ νέου αντιμέτωποι με τον αντισημιτισμό των Πολωνών εθνικιστών, καθώς ξέσπασαν, αμέσως μετά την απελευθέρωση, νέοι διωγμοί εναντίον τους. Έτσι, το Μάιο του 1945 στην πόλη Krakau (Κρακοβία) έχασαν τη ζωή τους περίπου 1.500 Εβραίοι, ενώ ο αριθμός των θυμάτων στο Kielce τον Ιούλιο του 1946 ανήλθε στα 88 άτομα. Λόγω των διωγμών, είκοσι από τις τριάντα περίπου χιλιάδες Εβραίων που είχαν απο- μείνει στην Πολωνία εξαναγκάστηκαν το 1968 να εγκαταλείπουν άρον-άρον τη χώρα και να μεταναστεύσουν στο Ισραήλ.448

Παρόμοια προβλήματα με αυτά στην Πολωνία αντιμετώπισαν οι Εβραίοι και στη Ρωσία. Μέχρι και τα τέλη περίπου του 18ου αιώνα ο αριθμός των Εβραίων στη Ρωσία ήταν σχετικά μικρός, αυξήθηκε ωστόσο σημαντικά όταν, μετά το διαμελισμό της Πολωνίας (1772-1795), δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι, ως επί το πλείστον φτωχοί, μεταφέρθηκαν από τους Ρώσους σε ειδικούς καταυλισμούς (Rayon) στις δυτικές περιοχές της Ρωσίας. Τόσο οι τσαρικές αρχές όσο και ο ρωσικός λαός αντιμετώπιζαν αρχικά τους Εβραίους ως ξένο σώμα (inorodcy), εκτός και αν δέχονταν να εκχριστιανιστούν ασπαζόμενοι το ρωσο-ορθόδοξο δόγμα.

Όπως στη Γερμανία, έτσι και στη Ρωσία πολλοί Εβραίοι, ιδιαίτερα από το χώρο της διανόησης, συμμετείχαν ενεργά στα επαναστατικά κινήματα, πιστεύοντας πως με αυτό τον τρόπο θα λυνόταν και το «Εβραϊκό Ζήτημα». Την παρουσία Εβραίων μεταξύ των ηγετικών στελεχών των επαναστατικών κινημάτων εκ



μεταλλεύτηκε συνειδητά το τσαρικό καθεστώς, προκειμένου να αποπροσανατολίσει πολιτικά τις λαϊκές μάζες, αναπτύσσοντας συστηματικά αντισημιτική προπαγάνδα.

Με αφορμή τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β', το 1881, ξέσπασαν άγριοι διωγμοί κατά των Εβραίων, που εξανάγκασαν πολλούς να εγκαταλείπουν τη χώρα.449 Όταν εκδηλώθηκε η δημοκρατική επανάσταση του 1906, η «Οχράνα», η μυστική υπηρεσία του τσαρικού καθεστώτος, κυκλοφόρησε στην Αγία Πετρούπολη για πρώτη φορά τα γνωστά «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», αποσκοπώντας να πλήξει το κύρος της καθώς υπαινισσόταν ότι πίσω από την επανάσταση κρύβεται ο εβραϊκός παράγοντας, στόχος του οποίου είναι η παγκόσμια εβραϊκή κυριαρχία. Την ίδια κατηγορία χρησιμοποίησε αργότερα το τσαρικό καθεστώς και στην περίπτωση της Οκτωβριανής Επανάστασης, η οποία ξέσπασε το 1917 υπό την ηγεσία του Wladimir Iljitsch Lenin (1870-1924), καθώς πολλά από τα ηγετικά στελέχη ήταν εβραϊκής καταγωγής.

Η τρομοκρατία εναντίον των Εβραίων στην προεπαναστατική Ρωσία ανάγκασε πολλούς να μεταναστεύσουν, είτε στην Παλαιστίνη είτε στις χώρες της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης (1882-1897 και 1904-1906). Η άφιξη των φτωχών και ορθόδοξων Ασκεναζιτών στη δυτική Ευρώπη και ειδικότερα στη Γερμανία δημιούργησε προβλήματα στους Σεφαραδίτες Εβραίους, που ήταν εγκαταστημένοι εκεί από αιώνες. Οι τελευταίοι ανησυχούσαν επειδή πίστευαν ότι η παρουσία των Εβραίων της Ανατολής, των οποίων η αφομοίωση στις τοπικές κοινωνίες θε

449. Στο ίδιο, σ. 184 κ.ε., G. L. Mosse, ό.π., σ. 134, καθώς και J.-P. Sartre, ό.π., σ. 112. Βλ. επίσης διεξοδικότερα L. Poliakov, Geschichte des Anti- semitismus VII: Zwischen Assimilation und “jiidischer Weltverschworung”, Judischer Verlag Athenaum, Frankfurt am Main 1988, σ. 85-161.


ωρούνταν ιδιαίτερα δύσκολη για θρησκευτικούς κυρίως λόγους αλλά και λόγω του χαμηλού μορφωτικού τους επιπέδου, θα δυ- σχέραινε και τη δική τους θέση. Έτσι εμφανίστηκε ένα είδος «ενδοεβραϊκού αντισημιτισμού».450 Γράφει σχετικά ο Theodor W. Adorno: «Στη Γερμανία οι αυτόχθονες Εβραίοι ενοχλούνταν από την άφιξη μεταναστών και προσφύγων Εβραίων από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, γ ι’ αυτό και τους μεταχειρίζονταν ως ανθρώπους δεύτερης κατηγορίας. Αυτοπαρηγορού- νταν λέγοντας ότι η αντιεβραϊκή πολιτική των Ναζί δεν αφορά αυτούς τους ίδιους, αλλά στρεφόταν κυρίως ενάντια στους απροσάρμοστους Ostjuden».451

Αντισημιτικά φαινόμενα εμφανίστηκαν κατά καιρούς και σε άλλες μικρότερες χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώ- πης, χωρίς ωστόσο να εξελιχθούν σε οργανωμένο αντισημιτισμό, με εξαίρεση ίσως τη Ρουμανία. Εκεί, το 1927, έκανε την εμφάνισή του το κίνημα «Λεγεώνα Αρχάγγελος Μιχαήλ», το οποίο είχε στόχο την εγκαθίδρυση δικτατορίας στο όνομα δήθεν των συμφερόντων τα)ν αγροτών και των εργατών. Μαζικός φορέας της «Λεγεώνας» ήταν η «Σιδηρά Φρουρά», φασιστική οργάνωση με έντονα αντισημιτική ιδεολογία. Καθώς οι Εβραίοι αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι της ρουμανικής μεσαίας τάξης, τα οικονομικά συμφέροντα της οποίας διέφεραν από αυτά των λαϊκών μαζών, δέχθηκαν τα πυρά της οργάνωσης, στην οποία ηγείτο ο νεαρός εθνικοσοσιαλιστής Corneliu Zelea- Codreanu (1899-1938). Έτσι, το 1941 μόνο στο Βουκουρέστι έχασαν τη ζωή τους περίπου 1.000 Εβραίοι, θύματα των άγριων διωγμών που οργάνωσε ο τότε δικτάτορας της Ρουμανίας,

450. I. Geiss, ό .π , σ. 186.451. Th. W. Adorno, Studien zum autoritaren Charakter, Suhrkamp Verlag,

Frankfurt am Main 1980, σ. 132.


στρατηγός Ion Antonescu (1882-1946), σε συνεργασία με τη φασιστική «Σιδηρά Φρουρά».452

Οι διωγμοί των Εβραίων στη Ρωσία μετά τη δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β' και η «Υπόθεση Ντρέυφους» στη Γαλλία επιβεβαίωσαν την αποτυχία του εγχειρήματος της ενσωμά- τωσης των Εβραίων, με αποτέλεσμα ορισμένοι, κυρίως από το χώρο της διανόησης, να στραφούν προς αναζήτηση άλλων λύσεων στο «Εβραϊκό Ζήτημα». Ή δη από το 1870 Ασκεναζίτες Εβραίοι από την Πολωνία και τη Ρωσία είχαν ιδρύσει στην Παλαιστίνη τους πρώτους αγροτικούς οικισμούς. Η ιδέα της επιστροφής στο Ισραήλ βρήκε την ιστορική της έκφραση στο κίνημα «Hibat Zion» (Αγάπη για τη Σιών). Το κίνημα «Hibbat Zion» αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ θρησκευτικού και πολιτικού σιωνισμού. Το σιωνιστικό κίνημα ήταν η εβραϊκή

452. G. L. Mosse, ό.π., σ. 197 κ.ε. Ίσω ς ξαφνιάσει τον αναγνώστη αυτής της εργασίας το γεγονός ότι δεν γίνεται καμιά αναφορά στους Εβραίους της Αγγλίας. Η επιλογή είναι συνειδητή, καθότι στην Αγγλία, αν εξαιρέσει κανείς τα κρούσματα θρησκευτικού αντιιουδαϊσμού κατά το Μεσαίωνα (1189), δεν εμφανίστηκε οργανωμένος αντισημιτισμός όπως στην ηπειρωτική Ευρο5πη και κυρίως στη Γερμανία και τη Γαλλία. Σχολιάζοντας τη στάση του Άγγλου πολιτικού εβραϊκής καταγωγής του περασμένου αιώνα Benjamin Disraeli (1804-1881), η Hannah Arendt αναφέρει μεταξύ άλλων: «Την εποχή του Disraeli το Εβραϊκό Ζήτημα, στην ηπειρωτική του μορφή, ήταν σχεδόν άγνωστο, στο βαθμό που οι Εβραίοι της Αγγλίας δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα. Με άλλα λόγια, οι Εβραίοι στην Αγγλία δεν είχαν την αίσθηση ότι αποτελούν εξαίρεση (“exeption Jews”), όπως συνέβαινε με τους ομοθρήσκους τους στην ηπειρωτική Ευρώπη». Ο Disraeli, συνεχίζει η Hannah Arendt, «ακολουθούσε τα “ίχνη” του συντηρητικού πολιτικού Edmund Burke (1729- 1797), ο οποίος έδινε μεγαλύτερη σημασία στα δικαιώματα ενός Άγγλου (“The rights of an Englishman”) παρά στα Δικαιώματα του Ανθρώπου (“Rights of M an”)». Βλ. Η. Arendt, ό.π., σ. 70.


απάντηση στον ευρωπαϊκό αντισημιτισμό. Εξέφραζε την επιθυμία των όπου γης Εβραίων να αποκτήσουν δικό τους ανεξάρτητο κράτος, προκειμένου να διεκδικήσουν ίσοι προς ίσους με τους άλλους λαούς τα δικαιώματά τους.

Εμπνευστής του σιωνιστικού κινήματος θεωρείται ο αυστριακής καταγωγής Εβραίος συγγραφέας και πολιτικός, Theodor Herzl (1860-1904). Στο βιβλίο του Το κράτος των Ιουδαίων (Der Judenstaat, 1896) ο Herzl αναπτύσσει τις απόψεις του σχετικά με το «Εβραϊκό Ζήτημα» και προτείνει ως λύση τη δημιουργία ανεξάρτητου εβραϊκού κράτους. Το 1897 ο Herzl διοργάνωσε στην πόλη Βασιλεία της Ελβετίας το Πρώτο «Συνέδριο των Σιωνιστών», όπου και αποφασίστηκε, καταρχάς, η ίδρυση «Παγκόσμιας Σιωνιστικής Οργάνωσης», πρόεδρος της οποίας εξελέγη ο ίδιος. Την πρόθεση των σιωνιστών να ιδρύσουν εβραϊκό κράτος χαιρέτισε πρώτη η Αγγλία. Πρότεινε μάλιστα ως χώρο εγκατάστασης των Εβραίων την Ουγκάντα της Αφρικής, πρόταση που δεν έγινε τελικά αποδεκτή από τους σιωνιστές, στόχος των οποίων ήταν η ίδρυση εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Τη χρηματοδότηση του σιωνιστικού κινήματος είχαν αναλάβει εύποροι Εβραίοι της Δύσης, όπως οι βαρόνοι Edmund de Rothschild και Moritz Hirsch, καθώς και άλλοι λιγότερο γνωστοί τραπεζίτες, έμποροι και βιομήχανοι.

Μετά το θάνατο του Theodor Herzl, την προεδρία της «Παγκόσμιας Σιωνιστικής Οργάνωσης» ανέλαβε ο Chaim Weiz- mann (1874-1952). Στην πειθώ του Weizmann οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η υπόσχεση του υπουργού Εξωτερικών της Αγγλίας, λόρδου James Arthur Balfour, για τη δημιουργία ανεξάρτητου εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Πρόκειται για τη γνωστή «Διακήρυξη του Μπάλφουρ» (Balfour-Declaration). Η υπόσχεση αυτή υλοποιήθηκε τελικά μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν, ύστερα από απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του


Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (1947), ανακοινώθηκε η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ στις 14 Μαΐου 1948.453

Το φαινόμενο του αντισημιτισμού είναι πράγματι μοναδικό στην ιστορία της προκατάληψης και του ρατσισμού. Δεν υπάρχει άλλος λαός στην παγκόσμια ιστορία που να έχει υποστεί παρόμοιους διωγμούς με αυτούς των Εβραίοι. Επί τρεισήμισι και πλέον χιλιετίες, από την εποχή των Υξώς στην αρχαία Αίγυπτο μέχρι και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο εβραϊκός λαός βρέθηκε συχνά στο μάτι του κυκλώνα. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα, μετά την τραυματική εμπειρία του Ολοκαυτώματος, δεν έπαψαν να υπάρχουν οι «αιώνια χθεσινοί» (die Ewiggestrigen), οι αδιόρθωτοι νοσταλγοί του ναζισμού, που αμφισβητούν όχι μόνον το γεγονός της γενοκτονίας των Εβραίων αλλά και αυτήν ακόμη την ύπαρξη των στρατοπέδων συγκέντρωσης.454

Ιστορικά, ο αντισημιτισμός αποτελεί ένα συνονθύλευμα

453. I. Geiss, ό.π., σ. 135 κ.ε., και G. L. Mosse, ό.π,, σ. 125. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το σιωνισμό, βλ. Κ. Schneider / S. Niklaus (επιμ.), Der Zionismus und seine europaischen Wurzeln, Edenkoben 1987.

454. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1980 στην τότε Δυτική Γερμανία μια ομάδα ιστορικών, με επικεφαλής το γνωστό θεωρητικό του φασισμού Ernst Nolte, θέλησαν να αμφισβητήσουν τη «μοναδικότητα» («Einzigartig- keit») των εγκλημάτων των Ναζί σε βάρος των Εβραίων, με σκοπό, όπως προκύπτει από την αντιπαράθεση, την ιστορική αποκατάσταση του ναζισμού. Η διαμάχη που ξέσπασε μεταξύ των διανοουμένων, γνωστή και ως «Διαμάχη των ιστορικών» («Historiker-Streit»), κατέδειξε ότι ένα μέρος της γερμανικής κοινωνίας δεν έχει ξεπεράσει ακόμη τις εθνικιστικές αγκυλώσεις του παρελθόντος. Βλ. σχετικά “Historiker- Streit”. Die Dokumentation der Kontroverse um die Einzigartigkeit der nationalsozialistischen Judenvernichtung, Piper Verlag, Munchen / Zurich 1987, ειδικότερα το αμφιλεγόμενο άρθρο του Ε. Nolte, σ. 13-35.


θρησκευτικών, φυλετικών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικιάν και πολιτιστικών παραγόντων, χωρίς ωστόσο ο καθένας από αυτούς τους παράγοντες να αντιπροσωπεύει και μια ξεχωριστή μορφή αντισημιτισμού.4̂ Ο αντισημιτισμός μπορει να έχει τις ρίζες του στις θρησκευτικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα των Εβραίων της προνεοτερικής περιόδου, αλλά ως σύγχρονη ιδεολογία αποτελεί προϊόν της νεοτερικότητας, είναι δε άρρηκτα δεμένος τόσο με την εμφάνιση του καπιταλισμού όσο και με τη διαδικασία εκσυγχρονισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών.456

Κοινό γνώρισμα όλων των εκφάνσεων του αντισημιτισμού, τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα, είναι η αναφορά στην ιδιαιτερότητα των Εβραίων. Έ να από τα πιο συνηθισμένα στερεότυπα αφορά την οικονομική και πολιτική «παντοδυναμία» των Εβραίων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι το μίσος κατά των Εβραίων δεν γνώρισε ταξικούς φραγμούς: οι ελίτ της εξουσίας τούς κατηγορούσαν, ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικών συγκρούσεων, ως απάτριδες και υπονομευτές της καθεστη- κυίας τάξης πραγμάτων, επειδή, όπως ήδη επισημάναμε, πολλοί Εβραίοι και κυρίως διανοούμενοι συμμετείχαν ενεργά στα διάφορα επαναστατικά κινήματα στα τέλη του περασμένου και

455. Ο Franz Neumann διακρίνει τον αντισημιτισμό σε «ολοκληρωτικά» («totalitar») και «μη ολοκληρωτικό» («nicht-totalitar»). Αποκαλεί δηλαδή ολοκληρωτικό το φυλετικό αντισημιτισμό, ενώ στο μη ολοκληρωτικό αντισημιτισμό συγκαταλέγει το θρησκευτικό, τον οικονομικό, τον πολιτικό και τον κοινωνικό αντισημιτισμό. Μια τέτοια διάκριση είναι κατά την άποψή μας παραπλανητική, καθώς υποδηλώνει ότι ο αντισημιτισμός αποτελεί διαχρονικό φαινόμενο, πράγμα που, όπως επισημά- ναμε, δεν ισχύει. Βλ. F. Neumann, ό.π., σ. 159 κ.ε.

456. R. Kiihnl, Faschismus Theorien. Texte zur Faschismusdiskussion 2. Ein Leitfaden, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg 1979, σ. 209 κ.ε.


στις αρχές του αιώνα μας. Τα ανώτερα και μεσαία στρώματα αντιμετώπιζαν τους Εβραίους πρωτίστως ως ανταγωνιστές στον οικονομικό τομέα, στο βαθμό που οι τελευταίοι είχαν αυξήσει σημαντικά την επιρροή τους, κατέχοντας θέσεις-κλειδιά τόσο στον τραπεζικό και εμπορικό όσο και στο βιομηχανικό τομέα. Για τις λαϊκές μάζες οι Εβραίοι ήταν η προσωποποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου, δεδομένου ότι το εμπόριο του χρήματος αποτελοΰσε, ήδη από την εποχή του Μεσαίωνα, το κατε- ξοχήν επάγγελμα των Εβραίων, αφού η καθολική Εκκλησία απαγόρευε, ως γνωστόν, στους χριστιανούς την ενασχόληση με το χρήμα.457

Με την επικράτηση της αστικής τάξης, οι Εβραίοι θα ανα- δειχθούν, μέσα από τον τρόπο λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος, σε «πράκτορες της κυκλοφορίας των αγαθών».458 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Horkheimer και Adorno, το εμπόριο από επάγγελμά τους μετατράπηκε σε «μοίρα τους», προκαλώντας το μίσος τοον απλών ανθρώπων, αφού στα μάτια τους οι Εβραίοι εμφανίζονταν ως παράσιτα αλλά και ως αδίστακτοι εκμεταλλευτές. Οι Εβραίοι «εισήγαγαν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής σε διάφορες χώρες και τράβηξαν πάνω τους το μίσος εκείνων που έμελλε να υποφέρουν κάτω από τον καπιταλισμό. Για χάρη της οικονομικής προόδου... οι Εβραίοι ήταν από την αρχή αγκάθι στα μάτια των τεχνιτών και των αγροτών που έχασαν την κοινωνική τους θέση εξαιτίας του καπιταλισμού».459 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο αντισημιτισμός αποτέλεσε συχνά, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, μηχανισμό εκτόνωσης της λαϊκής δυσαρέσκειας. «Για τα αντισημιτικά

457. Κλ. Γρίβας, ό.π., σ. 31.458. Μ. Horkheimer, Οι Εβραίοι και η Ευρώ πη ..., σ. 31.459. Μ. Horkheimer / Th. W. Adorno, ό.π., σ. 157.


κινήματα —γράφει ο Kurt Lenk— οι Εβραίοι λειτουργούν ως υποκατάστατο των ελλειμμάτων της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, στην οποία δεν μπορεί κανείς να αντεπεξέλ- θει».460 ΙΥ αυτό άλλωστε και θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τελείως διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με την εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Απόψεις όπως «οι Εβραίοι βρίσκονται παντού» αντανακλούν το μύθο που θέλει τους Εβραίους να εισχωρούν, δίκην παρασίτων και μικροβίων, σε όλους τους πόρους του κοινωνικού σώματος και να το αλλοιώνουν από μέσα.461 Ο αντισημιτισμός εμφανίζει συνειδητά τους Εβραίους ως μια ξένη, επικίνδυνη και καταστροφική δύναμη που υπονομεύει με την παρουσία της την «κοινωνική υγεία» του έθνους και του λαού.462

Επειδή συνδέθηκαν με το χρήμα και το εμπόριο, οι Εβραίοι αποτελούσαν για τους απλούς ανθρώπους την προσωποποίηση της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Η «αφηρημένη κυριαρχία του καπιταλισμού», καθώς δεν γινόταν κατανοητή από τις μάζες, ερμηνεύτηκε ως «κυριαρχία του διεθνούς εβραϊσμού», ως παγκόσμια απειλή που έπρεπε με κάθε τρόπο να εξαλειφθεί.463 Με άλλα λόγια, στο βαθμό που δυσκολεύονταν να κατανοήσουν τη σχέση μεταξύ ανταλλακτικής αξίας και αξίας χρήσης των εμπορευμάτων, δηλαδή τον καπιταλισμό στο επίπεδο της αφαίρεσης (abstractness), τον ταύτισαν με τους Εβραίους, αφού οι Εβραίοι, όπως και ο καπιταλισμός, ήταν κάτι το «αφη- ρημένο» (abstract), αφού δεν είχαν δική τους πατρίδα, ήταν κο

460. Κ. Lenk, ό.π., σ. 161.461. Th. W. Adorno, ό.π., σ. 117.462. Μ. Postone, “Anti-Semitism and National Socialism”, στο: Vinson Ko-

binbach / J. D. Zigert (επιμ.), German and Jews since the Holocaust. The Changing Situation in West Germany, New York / London 1986, σ. 305.

463. Στο ίδιο, σ. 306.


σμοπολίτες και εμφανίζονταν για παράδειγμα ως Γερμανοί ή Γάλλοι πολίτες, χωρίς όμως και να είναι στην πραγματικότητα οργανικό μέρος του γερμανικού ή του γαλλικού έθνους. Ο αντι- σημίτης, παρατηρεί ο Jean-Paul Sartre, «δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να κατανοήσει ορισμένες σύγχρονες μορφές ιδιοκτησίας, όπως το χρήμα, οι μετοχές κ.λπ. Είναι πράγματα αφη- ρημένα, δημιουργήματα του ορθού Λόγου, συγγενικά με την αφηρημένη σημιτική ευφυΐα. Η μετοχή δεν ανήκει ουσιαστικά σε κανέναν, γιατί μπορεί να ανήκει σε όλους», ανάλογα με τις διακυμάνσεις του χρηματιστηρίου.464 Έτσι, για τις λαϊκές μάζες, η απελευθέρωση του συγκεκριμένου από το αφηρημένο, της ζωής από τα αφαιρετικά σχήματα του καπιταλισμού, ήταν λίγο ή πολύ ταυτόσημη με την απόρριψη του ιουδαϊσμού, αφού στις συνειδήσεις τους κυριαρχούσε ο μύθος «Κεφάλαιο ίσον Εβραίοι». Η υποστασιοποίηση αυτή των Εβραίων ως εκπροσώπων του καπιταλισμού, που πλήττει κυρίως τους αδυνάτους, είχε ως αποτέλεσμα ο αγώνας κατά των Εβραίων να βιώνεται ως αγώνας κατά του καπιταλιστικού συστήματος.465

Η δαιμονοποίηση των Εβραίων δεν θα ήταν δυνατή χωρίς

464. J.-P. Sartre, ό.π., σ. 117.465. Μ. Postone, ό.π., σ. 313. Ως γνωστόν, η μεγάλη απήχηση που είχε το

Γερμανικό Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα των Εργατών (NSDAP) στις μάζες οφείλεται μεταξύ άλλων και στην αντικαπιταλιστική προπαγάνδα που ανέπτυξε από την ίδρυσή του (1918) μέχρι και το 1934, όταν στις 30 Ιουνίου, τη «νΰχτα των μεγάλων μαχαιριών», εξοντώθηκε, υστέρα από εντολή του Χίτλερ, η «αριστερή» «αντικαπιταλιστική» πτέρυγα του NSDAP, με την κατηγορία ότι σχεδίαζε ενδοκομματικό πραξικόπημα («Rohm-Putsch»). Μεταξύ των δολοφονηθέντων ήταν ο αρχηγός των SA Ernst Rohm (1887-1934), ο Gregor Strasser (1892-1934), ιδρυτικό στέλεχος του κόμματος και δεύτερος στην ιεραρχία μετά τον Χίτλερ, καθώς και πολλά άλλα ηγετικά στελέχη του NSDAP.


το συντηρητισμό των μαζών. Ενώ ο αντισημιτισμός ως ιδεολογία είναι δημιούργημα διανοουμένων, η μετατροπή του σε υλική δύναμη προϋποθέτει την υποστήριξη των μαζών. Ο Sartre αποκαλεί τον αντισημιτισμό «σνσμπισμό των φτωχών», θέλοντας έτσι να επισημάνει την κοινωνικο-ψυχολογική διάσταση της αντισημιτικής συμπεριφοράς. Οι απλοί άνθρωποι που τρέφουν αντισημιτικά αισθήματα χρειάζονται τον Εβραίο ως αποδιοπομπαίο τράγο, γιατί μόνον απέναντι στον Εβραίο μπορούν να αισθάνονται «φυλετικά ανώτεροι» (Herrenmenschen).466 Αντισταθμίζουν με τον τρόπο αυτό τα αισθήματα κατωτερότητας που καλλιεργεί μέσα τους η έλλειψη προοπτικών. Το άτομο αναπαράγεται ως δειλό υποκείμενο, το οποίο, κάτω από την πίεση των ανασφαλειών και των φόβων που βιώνει καθημερινά, επενδύει τις αγωνίες του σε φανταστικές «κοινότητες του λαού» (Volksgemeinschaften). «Ο αντισημιτικός τρόπος συμπεριφοράς γεννιέται σε καταστάσεις στις οποίες τυφλωμένοι, στερημένοι από την υποκειμενικότητά τους άνθρωποι αφήνονται ελεύθεροι ως υποκείμενα... Η λύσσα (τους) εκφορτίζετοίι στα ανυπεράσπιστα θύματα. Και επειδή τα θύματα μπορούν εύκολα να αντικατασταθούν από άλλα, ανάλογα με την περίσταση... το καθένα μπορεί να πάρει τη θέση των δολοφόνων, με την ίδια δίψα για αίμα, μόλις νιώσει ότι ανήκει στον κανόνα και όχι στην εξαίρεση».467

466. J.-P. Sartre, ό.π., σ. 119 και 120.467. Μ. Horkheimer / Th. W. Adorno, ό.π., σ. 153.


4.6. ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

πως ο βιολογικός ρατσισμός, έτσι και ο εθνικισμός (nationalism, Nationalismus) είναι προϊόν τη<: ευρωπαϊκής ιστορίας. Κι ενώ ο ρατσισμός ως ιστορικό φαινόμενό εκφράζει τη στάση των χωρών της δυτικής Ευρώπης απέναντι στους λαούς των αποικιών, ο εθνικισμός αφορά πρωτίστως τις σχέσεις μεταξύ τους, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από την εποχή του μερκαντιλισμού (16ος-18ος αιώνας), της εμποροκρατίας, και μετέ- πειτα. Σταθμό στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού εθνικισμού αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση, η οποία και άνοιξε το δρόμο για το μετασχηματισμό των απολυταρχικών σε εθνικά κράτη.468

Η σχέση μεταξύ ρατσισμού και εθνικισμού δεν είναι δυνα- τόν να γίνει κατανοητή σε βάθος χωρίς την ανάλυση των βασικών στοιχείων που συνθέτουν την ιδεολογία του εθνικισμού, αρχής γενομένης από την έννοια του «έθνους» και του εθνικού κράτους. Το «έθνος» (nation) αποτελεί, ως γνωστόν, έννοια- κλειδί για την κατανόηση της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας.469 Βασικά χαρακτηριστικά του έθνους είναι η πολιτιστική

468. Σχετικά με τον εθνικισμό, βλ. ενδεικτικά Ε. Kenourie, Nationalism , Blackwell, Oxford UK / Cambridge USA 1993, B. Anderson, Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread o f Nationalism, Verso, London / New York 1991, E. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, New York1992, Ernst Gellner, ό.π., Π. Ε. Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνημών, Αθήνα 1992, και Ν. Δεμερτζής, Ο λόγος τον εθνικισμού. Αμφίσημο ση- μασιολογικό πεδίο και σύγχρονες τάσεις, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 1996.

469. Στην ελληνική γλώσσα η λέξη «έθνος» είναι ήδη γνωστή από την Αρχαιότητα. Ανάλογα με τη θεματική στην οποία αναφέρεται, έχει πολλές σημασίες, από τις οποίες ωστόσο καμία δεν αντιστοιχεί στη σημερινή της σημασία. Το ίδιο ισχύει και για τη λέξη «nation» στις λατινογενείς


και γλωσσική ομοιογένεια καθώς και το συναίσθημα της ιδιαιτερότητας σε σχέση με τα άλλα έθνη. Η έννοια του έθνους προηγείται της εμφάνισης του εθνικού κράτους, που αποτελεί την πολιτική συγκεκριμενοποίηση της ιδέας του έθνους.470 Ως πολιτικός θεσμός, το εθνικό κράτος έχει την ιδιότητα να ξεχωρίζει τους ανθρώπους σε μέλη της εθνικής κοινότητας και σε ξένους, γ ι’ αυτό και εγγενές στοιχείο του είναι η τάση για εθνικές εκκαθαρίσεις, προκειμένου να διαφυλαχτεί έτσι η εσωτερική ομοιογένεια ενάντια σε κάθε προσπάθεια αλλοίωσης της εθνικής ταυτότητας.471 Αν και αλληλοκαθορίζονται ιδεολογικά, το έθνος δεν είναι ταυτόσημο με το εθνικό κράτος. Ενώ το

γλώσσες (προέρχεται από το λατινικό «nascere»: γεννιέμαι). Σε ό,τι αφορά την έννοια του «εθνικισμού», γίνεται διάκριση μεταξύ «πρωτογενών» και «δευτερογενών» εθνικισμών. Πρωτογενείς αποκαλούνται οι εθνικισμοί που εμφανίστηκαν στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα στη δυτική Ευρώπη, ενοο δευτερογενείς ονομάζονται οι εθνικισμοί που εκδηλώθηκαν το 19ο αιώνα στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια καθώς και οι «νεότεροι εθνικισμοί» στις χώρες του λεγάμενου Τρίτου Κόσμου τον 20ό αιώνα. Π. Λέκκας, ό.π., σ. 75-79, και Ν. Δεμερτζής, ό.π., σ. 127-130. Άλλοι πάλι κάνουν διάκριση μεταξύ «πολιτικού» και «πολιτιστικού» ή «δυτικού» και «ανατολικού» εθνικισμού, ανάλογα με το περιεχόμενο και το χώρο στον οποίο εμφανίζεται, Βλ. σχετικά τη συνοπτική εργασία του Π. Θεοδωρίδη, “Μ ερικές εννοιολο- γικές διευκρινίσεις για την ερμηνεία του εθνικισμού”, στο: Σερραϊκά Α νάλεκτα, Σέρρες 1994, σ. 279-284.

470. Αξίζει να σημειωθεί ότι την εποχή της συγκρότησης των εθνικών κρατών στη δυτική Ευρώπη οι θεωρητικοί της φυλετικής ιδέας, όπως π.χ. ο Gobineau, αλλά και η ίδια η αριστοκρατία τοποθετούσαν την κοινή φυλετική καταγωγή πάνω από το έθνος, το οποίο και θεωρούσαν έννοια επιλήψιμη, καθώς, όπως ισχυρίζονταν, αποτελεί προϊόν επιμειξίας.

471. Ε. Morin, “Schmelztiegel der Volker oder Ort der Trennungen: Unru- hige Wiege M ittelmeer”, στο: Le Monde Diplomatique / Die Tageszeitung, August 1995, σ. 24.


έθνος είναι «ιδιαίτερος τύπος κοινωνικού δεσμού και κοινωνικής ταυτότητας», το έθνος-κράτος αποτελεί «μεταπαραδοσιακή μορφή κράτους που θεμελιώνει τη νομιμοποίησή του στο εθνικό φρόνημα των πολιτών».472

Αρχικά, η εθνική ιδέα λειτούργησε ως πόλος συσπείρωσης των δυνάμεων της ανερχόμενης αστικής τάξης στην αντιπαράθεσή της με τα απολυταρχικά καθεστώτα. Με την επικράτησή της, ωστόσο, ταύτισε τον εαυτό της με το έθνος και πιο συγκεκριμένα με το εθνικό κράτος, μετατρέποντάς το έτσι σε μηχανισμό άσκησης αλλά και νομιμοποίησης της ταξικής της εξουσίας. Μέσω της ταύτισής της με το έθνος και κατ’ επέκταση με το εθνικό κράτος, η αστική τάξη κατάφερε να επιβάλει σε ολόκληρο το λαό το δικό της σύστημα αξιών, ιδιαίτερα μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος, αναγορεύοντας έτσι τον εαυτό της σε θεματοφύλακα του εθνικού συμφέροντος.473

472. Ν. Δεμερτζής, ό.π., σ. 212.473. F. Neumann, ό.π., σ. 134 και 135. Αν και δεν αρνείται την ιστορική

σχέση μεταξύ αστικής τάξης και εθνικισμού, ιδιαίτερα στην περίπτωση των πρωτογενο5ν εθνικισμών της δυτικής Ευρώπης, ο Παντελής Λέκκας στη μελέτη του για τον «υπερταξικό χαρακτήρα» του εθνικισμού εκφράζει την άποψη ότι «η εμφάνιση και η ανάπτυξη της εθνικιστικής ιδεολογίας δεν προϋποθέτει την ενεργητική συμμετοχή ή ακόμη την ύπαρξη αστικής τάξης», χρησιμοποιεί δε ως παράδειγμα τους δευτερογενείς εθνικισμούς στην ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια καθο5ς και τους νεότερους εθνικισμούς στο λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Οι περιπτώσεις αυτές ωστόσο όχι μόνο δεν αναιρούν, αλλά, αντίθετα, επιβεβαιώνουν τον κανόνα, ότι ακόμη και όταν πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκρότηση του έθνους διαδραματίζουν κοινωνικές ομάδες όπως ο παραδοσιακός κλήρος και η αριστοκρατία, η γραφειοκρατία, ο στρατός κ.λπ., πίσω από αυτές κρύβεται πάντα η δυναμική της εκκολαπτόμενης αστικής τάξης. Βλ. Π. Ε. Λέκκας, “Ο υπερταξικός χαρακτήρας του εθνικιστικού λόγου”, στο: Μνημών, 16 (1994), σ. 96.


Οι μεταβολές που σημειώθηκαν στην Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση φέρουν ανεξίτηλη τη σφραγίδα του εθνικισμού. Σύμφωνα με τον ορισμό του Ernest Gellner, «ο εθνικισμός είναι μια θεωρία πολιτικής νομιμότητας, η οποία απαιτεί τα εθνικά όρια να μη διαφέρουν από τα πολιτικά και, το κυριό- τερο, τα όποια εθνικά όρια στο εσοοτερικό ενός δεδομένου κράτους... να μη χωρίζουν τους κρατούντες από τους υπολοίπους».474 Το στοιχείο λοιπόν που εξασφαλίζει την εσωτερική συνοχή του εθνικισμού είναι η συνείδηση των μελών του έθνους ότι ανήκουν σε μια ολότητα με κοινή παράδοση, κοινό πολιτισμό και κοινή εδαφική έκταση, προϊόν ιστορικών διεργασιών. Έτσι, ο εθνικισμός καλλιεργεί την απόρριψη των μειονοτικών πληθυσμών στο εσωτερικό της χοδρας, όταν αδυνατεί να τους ενσωματώσει πολιτιστικά στο όνομα της εθνικής ομογενοποίη- σης. Στρέφεται εναντίον των άλλο)ν εθνών όταν τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης το επιβάλλουν, είναι δε, όπως και ο ρατσισμός, κάθετα αντίθετος με την οικουμενικότητα της ανθρώπινης υπόστασης. Ως πολιτικό δόγμα ο εθνικισμός κλήθηκε ιστορικά να γεφυρώσει το κενό που δημιουργήθηκε με την άρση τ̂ης δυναστικής ιδέας, επέδρασε δε καταλυτικά στις σχέσεις μεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών κρατών σε μια περίοδο έντονων ανταγωνισμών.475 Σε αντίθεση με την κατηγορία της «φυλής», γράφει ο Etienne Balibar, που εμφανίστηκε «για να εκφραστεί και να σταθεροποιηθεί η αντινομία κέντρο-περιφέρεια, η κατηγορία έθνος υπήρξε αρχικά ένα μέσο για να εκφραστεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κράτη».476

Μολονότι η εμφάνιση του εθνικισμού προϋποθέτει την ύ

474. Ε. Gellner, ό.π., σ. 1.475. F. Neumann, ό.π., σ. 136.476. Ε. Balibar / 1. W allerstein, ό.π., ο. 126.


παρξη κράτους, αυτό δεν σημαίνει ότι εκδηλώνεται αναγκαστικά «σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη».477 Ως ιδεολογία ο εθνικισμός προκύπτει από την αλληλεπίδραση ιστορικών, γεωγραφικών, γλωσσικών και πολιτιστικών παραγόντων, οι οποίοι, επιδρώντας στη συνείδηση των μελών μιας ομάδας, βιώνονται συναισθηματικά ως κοινή καταγωγή και παράδοση, διαφορετική από την καταγωγή και τις παραδόσεις άλλων ομάδων.478 Η εθνική ταυτότητα έχει τις ρίζες της τόσο στην πραγματικότητα όσο και στη φαντασία. Αναπτύσσεται «στη συγκεκριμένη κοινότητα, που είναι εμπειρικά αντιληπτή, και την ίδια ώρα στη φαντασιακή κοινότητα, που αναπαράγεται ως παρελθόν στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων».479

Ο εθνικισμός, όπως άλλωστε και το ρεΰμα του ρομαντισμού που εκδηλώθηκε την ίδια περίπου εποχή (1790-1840) στους κόλπους των διανοουμένων της ανερχόμενης αστικής τάξης, αντλεί τη νομιμοποίησή του κυρίως από το παρελθόν. Κοινό γνώρισμα του εθνικισμού και του ρομαντισμού είναι η ενεστο- ποίηση του παρελθόντος, ενέργεια ιδιαίτερα σημαντική τόσο για την κατανόηση του παρόντος όσο και για το σχεδιασμό του μέλλοντος.480 Ο εθνικισμός ανασύρει με επιλεκτικό τρόπο τα στοιχεία που συγκροτούν το παρελθόν ενός λαού για να τα μετασχηματίσει σε ψευδή μεν αλλά ενεργό συνείδηση, ικανή να στραφεί εναντίον κάθε άλλης ομάδας που δεν ανήκει στην εθνική κοινότητα. Διαφορετικά δεν εξηγείται η συμπεριφορά των απλών ανθρώπων όταν στο όνομα των εθνικών συμφερόντων δηλώνουν έτοιμοι να θυσιαστούν, ενώ δυσκολεύονται να

477. Ε. Gellner, ό.π., σ. 5.478. Ε. Burns, ό.π., τόμος Β', σ. 117.479. Ε. Burns, ό.π., σ. 120.480. Ε. Burns, ό.π., σ. 120.


συμμετάσχουν σε μαζικούς κοινωνικούς αγώνες προκειμένου να διεκδικήσουν τα δικαιώματα τους.

Οι κυρίαρχες τάξεις όπου γης συνηθίζουν να χρησιμοποιούν την εθνικιστική ιδεολογία ως μέσο πολιτικής νομιμοποίησης του πολέμου, καλλιεργώντας στους απλούς ανθρώπους τη συνείδηση ότι ανυπακοή προς το κράτος θα σήμαινε προδοσία του έθνους. Με βάση αυτή τη λογική, η ευρωπαϊκή ήπειρος με- τατράπηκε, ως γνωστόν, πολλές φορές σε σφαγείο των λαών, στο όνομα των συμφερόντων των εθνικών αστικών τάξεων. Πόλεμος, έγραφε ο Γάλλος ποιητής Paul Ambroise Valery (1871- 1945), σημαίνει να σκοτώνονται μεταξύ τους άνθρωποι που δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλο για τα συμφέροντα ανθρώπων που γνωρίζονται μεταξύ τους, αλλά δεν αλληλοσκοτώνονται. Όπως το αστικό κράτος χρειάζεται τον εθνικισμό για τη νομιμοποίησή του στη συνείδηση των πολιτών, έτσι και ο εθνικισμός έχει ανάγκη από τους μηχανισμούς του κράτους προκειμένου να εκπληρώσει την αποστολή του ως μέσο ιδεολογικής επιβολής και πειθάρχησης των εξουσιαζομένων.

Ο εθνικισμός, παρατηρεί ο Βέικος, είναι ένα είδος θρησκείας, όπου η πίστη στο θεό έχει υποκατασταθεί από την πίστη στο έθνος.481 Έτσι, οι ιδεολόγοι του εθνικισμού προσδίδουν σε αυτόν ιδιότητες εξωπραγματικές, φανταστικές, τις οποίες και αναγορεύουν στη συνέχεια σε πραγματικότητα. Απορρίπτοντας την άποψη του Elie Kendourie, ο οποίος αντιμετωπίζει τον εθνικισμό ως ένα είδος αναπόφευκτης επιδημίας, ο Ernest Gellner είναι της άποψης ότι, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των εθνικιστών, «ο εθνικισμός - η αρχή των ομοιογενών πολιτισμικών οντοτήτων ως θεμελίων της πολιτικής ζωής και της υποχρεωτικής πολιτιστικής ενότητας αρχόντων

481. Θ. Βέικος, ό.π., σ. 23.


και αρχομένων— δεν είναι εγγεγραμμένος ούτε στη φύση των πραγμάτων ούτε στις καρδιές των ανθρώπων ούτε στις προϋποθέσεις της εν γένει κοινωνικής ζωής, και ο ισχυρισμός πως είναι εγγεγραμμένος σ’ αυτά είναι ένα ψέμα, που το εθνικιστικό δόγμα πέτυχε να παρουσιάσει ως αυταπόδεκτο».482

Ο Etienne Balibar διακρίνει ανάμεσα στον «εθνικισμό των κυρίαρχων» και τον «εθνικισμό των κυριαρχούμενων», τον «εθνικισμό των κινημάτων εθνικής απελευθέρωσης» και τον «κατακτητικό εθνικισμό», επισημαίνοντας συγχρόνως ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες ο εθνικισμός της απελευθέρωσης μπο- ρεί κάλλιστα να μετεξελιχθεί σε «εθνικισμό κυριαρχίας».483 Η άποψη ωστόσο ότι υπάρχει εθνικισμός που απορρέει από την αγάπη και εθνικισμός που απορρέει από το μίσος είναι μάλλον προβληματική, καθότι υποδηλώνει την ύπαρξη καλώς εννοούμενου εθνικισμού, τον οποίο και ταυτίζει, ως φαίνεται, με τον πατριωτισμό.484

Ας δούμε όμως τώρα ποια είναι η σχέση μεταξύ ρατσισμού και εθνικισμού και πώς εκδηλώνεται. Ενώ ο ρατσισμός ταξινομεί τους ανθρώπους σε ανώτερες και κατώτερες «φυλές» με βάση τα φαινοτυπικά τους γ\ωρίσματα, ο εθνικισμός αποτελεί πάνω απ’ όλα ιδεολογία πολιτιστικής κατηγοριοποίησης των λαών.485 Αν και διαφέρουν μεταξύ τους, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τα θεωρητικά προτάγματα, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός συναρθρώνονται στο επίπεδο της ιδεολογίας, στο βαθμό που τα σύνορα μεταξύ τους είναι πολλές φορές ιδιαίτερα ρευστά. Η

482. Ε. Gellner, ό.π., σ. 125.483. Ε. Ballibar / 1. W allerstein, ό.π., σ. 73.484. Στο ίδιο, σ. 76.485. Π. Ε. Λέκκας, “Εθνικισμός και ρατσισμός. Σχόλια σε μια προβλημα

τική σχέση”, αδημοσίευτη ανακοίνοοση, σ. 1.


ταύτιση ρατσισμού και εθνικισμού, που επιχειρείται από ορισμένους, είναι παραπλανητική και δυσκολεύει τη σωστή κατανόηση τόσο του ενός όσο και του άλλου. Ως γνωστόν, υπάρχουν εθνικισμοί που δεν ανέπτυξαν ρατσιστικό λόγο, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της φασιστικής Ιταλίας, όπου, σε αντίθεση με το γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό, το κριτήριο της «φυλής» δεν έπαιξε σχεδόν κανένα ρόλο στη συγκρότηση της εθνικιστικής ιδεολογίας, με αποτέλεσμα να μην υπάρξει και αντισημιτισμός, χαρακτηριστικό γνώρισμα του γερμανικού εθνικισμού. Στη Γερμανία το βασικό επιχείρημα των εθνικι- στών το 19ο αιώνα, στην προσπάΟειά τους να ενώσουν όλους τους γερμανόφωνους λαούς σε ενιαίο έθνος, ήταν η κοινή φυλετική καταγωγή και φυσικά η κοινή γλώσσα. Έτσι, η θεωρία των εθνικοτήτων αντικαταστάθηκε από την πολιτική θεωρία του βιολογικού ρατσισμού, με αποτέλεσμα η συγκρότηση ενιαίου εθνικού κράτους να εμπεριέχει ευθύς εξαρχής το στοιχείο του φυλετικού ανταγωνισμού και της αντιπαράθεσης με τους άλλους λαούς. Η φυλετική πρόσληψη του κόσμου είχε ριζώσει στη γερμανική πολιτική σκέψη πολύ πριν την εμφάνιση του εθνικοσοσιαλισμού, καθώς στη «θέση των πολιτικών δεσμών μεταξύ ελευθέρων υποκειμένου εμφανίστηκε ο φυσικός δεσμός μεταξύ “φυλετικά ομοίων” (artgleichen) Γερμανών».486 Συνδετικός κρίκος μεταξύ γερμανικού εθνικισμού και ρατσισμού είναι η έννοια «deutsches Volkstum» (κληρονομιά του γερμανικού λαού) που επικαλούνται οι ιδεολόγοι του εθνικοσοσιαλισμού, θέλοντας έτσι να υποδηλώσουν τη φυλετική ομοιογένεια των Γερμανών, αφού η έννοια του «λαού» θεωρούνταν έννοια αμφιλεγόμενη, καθώς εμπεριέχει τη δυνατότητα συνύπαρξης πολιτιστικών στοιχείων διαφορετικής εθνικής ή και φυ-

486. F. Neumann, ό.π., σ. 137.


λετικής προέλευσης.487 Πολιτιστικά στο γερμανικό λαό ανήκαν και οι Εβραίοι, που ήταν εγκαταστημένοι από αιώνες στη χώρα, φυλετικά ωστόσο αποτελοΰσαν για τους Ναζί ξένο σώμα. Αυτός ήταν άλλωστε ο λόγος που, πριν τη φυσική τους εξόντωση, οι Ναζί κατέστρεψαν καθετί που θύμιζε τη συμμετοχή των Εβραίων στη διαμόρφωση του γερμανικού πολιτισμού.

Ο εθνικιστικός και ο ρατσιστικός λόγος δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους. Ο εθνικισμός εμπεριέχει οιονεί την προοπτική του ρατσισμού, κάθε εθνικισμός όμως δεν οδηγεί αναπόδραστα στο ρατσισμό. Αν και ο ρατσισμός, αναφέρει ο Balibar, «δεν εκδηλώνεται σε όλους τους εθνικισμούς ή σε όλες τις στιγμές της ιστορίας τους, αντιπροσωπεύει ωστόσο πάντοτε μια αναγκαία για τη συγκρότησή τους τάση».488

Η μετατροπή του εθνικιστικού σε ρατσιστικό λόγο συντελεί- ται συνήθως σε περιόδους έξαρσης του εθνικισμού, όταν τα άτομα υπό την επήρεια της εθνικιστικής προπαγάνδας, νιώθουν να απειλείται άμεσα η εθνική τους υπόσταση.489 Με άλλα λόγια, ο ρατσισμός δεν αποτελεί, όπως ορισμένοι επιμένουν, την άλλη «έκφραση» του εθνικισμού, αλλά «εσωτερικό του συμπλήρωμα».490 Όταν τα φυλετικά κριτήρια παίζουν καθοριστικό ρόλο στον «εθνικό αυτοπροσδιορισμό», τότε, όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, «από το υπόστρωμα μιας δήθεν αυτογνωσίας ξε- πηδά το φάντασμα ενός εθνικιστικού δαρβινισμού».491

487. Στο ίδιο, σ. 132.488. Ε. Balibar / 1. W allerstein, ό.π., σ. 60 κ.ε. και 78.489. Ε. Balibar, “Ρατσισμός και εθνικισμός”, στο: Ο Πολίτης, 88-89 (1988), σ.

61.490. Ε. Balibar, Τα όρια της δημοκρατίας , Ο Πολίτης, Αθήνα 1993, σ. 66.491. Αιμ. Μεταξόπουλος, “Έ θνος, κράτος, εθνότητα: Σχόλια σε μια «δυ

τική» μυθολογία”, στο: Θεωρία και Κοινωνία, Επιθεώρηση των Ε πιστημών του Ανθρώπου, 6 (1992), σ. 103.


Όταν η ταύτιση των ανθρώπων με το έθνος προσλαμβάνει το χαρακτήρα της δυναμικής αναμέτρησης με τους «Άλλους», όπως συμβαίνει συνήθως σε περιόδους έξαρσης του εθνικισμού, τότε η ρατσιστικοποίηση της «εθνικής συνείδησης» είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Η ταύτιση έθνους και «φυλής» αποτελεί την πεμπτουσία του επιθετικού εθνικισμού, χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου είναι η ρατσιστική προδιάθεση. Αποκαλυπτική ως προς αυτό είναι η άποψη των οπαδών της φυλετικής ιδέας. Έθνος, γράφει ο Κ. Πλεύρης, «καλούμεν την ενσυνείδητον φυλήν». Και επεξηγεί: «Από την στιγμήν κατά την οποίαν μια φυλή αποκτήσει συνείδησιν της ιδίας της υπάρξεως αυτομάτως μετατρέπεται εις έθνος. Υποδομή λοιπόν του έθνους είναι η φυλή, χωρίς αυτήν είναι αδιανόητος η σύλληψις της έννοιας, αλλά και της ιδέας του έθνους... Ο εθνικισμός αρνείται τας διαφόρους παραποιήσεις της ιδέας του έθνους, κατά τας οποίας ουσιαστικά γνωρίσματα του έθνους είναι η κοινή ιστορία, τα έθιμα, η γλώσσα, η θρησκεία κ.λπ. Το έθνος, κατά την κοσμοθεωρία του εθνικισμού, έχει ως μοναδικήν βάσιν την φυλήν, επί της βάσεως δε ταύτης κατ’ αναγκαιότητα στηρίζονται τα εποικοδομήματα της γλώσσης, θρησκείας, εθίμων, ιστορίας κ.λπ.».492

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή αναφορά στην ιδεολογική συνάρθρωση ρατσισμού και εθνικισμού, θα αναφερθούμε εν συντομία στην έννοια του πατριωτισμού, η οποία τελευταία απασχολεί έντονα τη συζήτηση που διεξάγεται διεθνώς με αφορμή την έξαρση των εθνικισμών. Η ταύτιση εθνικισμού και πατριωτισμού είναι όχι μόνον παραπλανητική αλλά και επικίνδυνη. Σε αντίθεση με τον εθνικισμό που δεν ανέχεται τη δημοκρατική

492. Κ. Πλεΰρης, Η κοσμοθεωρία τον εθνικισμού, Νέα Θέσις, Αθήνα 1987, σ. 19.


αντιμετώπιση του «Άλλου» και εμφορείται συχνά από συναισθήματα μίσους και από επιθετικότητα, έστω κι αν αυτά δεν εκδηλώνονται πάντα δυναμικά, ο πατριωτισμός ενεργοποιεί τα ευγενή στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης. Πατριωτισμός είναι η αγάπη που τρέφει κανείς για τον τόπο του, για την πατρίδα του, συναίσθημα γνωστό σε όλους τους ανθρώπους.493 Ο πατριωτισμός, αναφέρει ο Ν. Δεμερτζής, «είναι ένα πρωταρχικό, ανθρωπολογικής τάξεως, συναίσθημα αφοσίωσης στην πατρική ή μητρική γη, στις εστίες, στο ανέκαθεν γνώριμο, και στο φί- λιον».494 Ο «υπέρ βωμών και εστιών» αγώνας των αρχαίων Ελλήνων αποδίδει, κατά την άποψή μας, με τον πιο καλύτερο τρόπο το βαθύτερο νόημα του πατριωτισμού. Για τους αρχαίους Έλληνες, η συμμετοχή στον πόλεμο ενάντια στους ξένους επιδρομείς για την υπεράσπιση της πατρίδας ήταν καθήκον μαζί και τιμή κάθε ελεύθερου πολίτη, εξέφραζε δε την πλήρη ταύτισή τους με την οντότητα της πόλης-κράτους.

Ο πατριωτισμός θα μπορούσε κάλλιστα να συγκριθεί με την αγάπη των γονιών για τα παιδιά τους. Αγαπούμε συνήθως τα παιδιά μας περισσότερο, όχι ενάντια στα παιδιά των άλλων, αλλά ακριβώς επειδή υπάρχει η έννοια του παιδιού που πυροδοτεί και αναπαράγει μέσα μας τα πιό αγνά συναισθήματα.495 Πατριωτισμός λοιπόν σημαίνει ότι αγαπώ την πατρίδα μου ιδιαίτερα, αναγνωρίζοντας και στους άλλους το δικαίωμα να αγαπούν εξίσου έντονα τη δική τους πατρίδα. Υπάρχει δηλαδή ένας πατριωτισμός κάθετα αντίθετος με τον εθνικισμό, ένας «πατριωτισμός της δημοκρατίας, που δεν τρέφεται με εθνικά

493. Ε. Kendourie, ό.π., σ. 68.494. Ν. Δεμερτζής, ό.π., ο. 200.495. Βλ. και Μ. C. Nussbaum, Υπέρ Πατρίόος. Πατριωτισμός ή κοσμοπολιτι

σμός, Scripta, Αθήνα 1999, σ. 26.


συνθήματα παρά μόνο με αισθήματα νομιμοφροσύνης προς το δήμο, προς τις αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της ειρήνης».496

Ενδιαφέρουσες απόψεις αναπτύσσονται τελευταία στο πλαίσιο του διαλόγου σχετικά με τον πατριωτισμό και τον κοσμοπολιτισμό. Ένθερμος υποστηρικτής μιας κοσμοπολίτικης αντίληψης για τη ζωή και τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, η Martha Nussbaum αμφισβητεί το συμβατικό πατριωτισμό και προτείνει ως πρότυπο τον «πολίτη του κόσμου». «Ο εθνικισμός και η εθνοκεντρική προσκόλληση στην ιδιαιτερότητα —τονίζει— δεν είναι ξένα μεταξύ τους, αλλά συγγενή... Με το να υποστηρίζει κανείς τα εθνικιστικά συναισθήματα ανατρέπει, τελικά, ακόμη και τις αξίες που διατηρούν τη συνοχή του έθνους, επειδή υπο- καθιστά με ένα γραφικό είδωλο τις ουσιαστικές οικουμενικές αξίες της δικαιοσύνης και του διεθνούς δικαίου».497 Ο κοσμοπολιτισμός ωστόσο δεν έρχεται αναγκαστικά σε αντίθεση με τον καλώς εννοούμενο πατριωτισμό. Μπορεί κάλλιστα κανείς να νιώθει «πολίτης του κόσμου» και να καλλιεργεί συγχρόνως την αγάπη για την πατρίδα, αρκεί να μην αισθάνεται την ανάγκη να δικαιολογήσει τον πατριωτισμό του επικαλούμενος τη διαφορά του δικού του από τα άλλα έθνη.498

Εξετάζοντας από τη σκοπιά του δικαίου τις πολυπολιτισμι- κές κοινωνίες της εποχής μας, ο Jurgen Habermas αναφέρεται στο αίτημα της «εθνικής ουδετερότητας της έννοιας της τάξης και της πολιτικής», προκειμένου να ορίσει το θεσμικό πλαίσιο για την επίτευξη της ενσωμάτωσης των μεταναστών «στον πολιτικό πολιτισμό της νέα* του πατρίδας χωρίς να εγκαταλείψουν

496. θ . Βέικος, ό.π., σ. 55.497. Μ. C. Nussbaum, ό.π., σ. 15.498. Βλ. επίσης και Λ. Ντυμόν, ό.π., σ. 146.


την πολιτιστική μορφή ζωής του τόπου απ’ όπου κατάγονται». Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «το δικαίωμα του δημοκρατικού αυτοπροσδιορισμοΰ περιλαμβάνει και το δικαίωμα του πολίτη να συμμετέχει στον ιδιαίτερο πολιτικό πολιτισμό του. Κατ’ αυτό τον τρόπο αποκλείεται ο κίνδυνος του τεμαχισμού της κοινωνίας σε πολιτισμούς και υποπολιτισμούς. Η πολιτική ενσω- μάτωση αποκλείει επίσης φονταμενταλιστικούς μεταναστευτι- κούς πολιτισμούς. Επομένως, δεν δικαιολογείται η εξαναγκαστική αφομοίωση (των μεταναστών) με στόχο την επιβεβαίωση μιας κυρίαρχης πολιτισμικής μορφής ζωής στη χώρα», καθότι μια τέτοια προσπάθεια αντιβαίνει στο σεβασμό που οφείλουμε ολοι μας στην πολιτιστική ιδιαιτερότητα του «Άλλου».499

Ο Habermas εισάγει την έννοια του «συνταγματικού πατριωτισμού», το «ηθικό περιεχόμενο» του οποίου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να παραβλάπτει την «ουδετερότητα της έννομης τάξης απέναντι στις από ηθική άποψη ενοποιημένες κοινότητες». Αντίθετα, θα «πρέπει μάλλον να οξύνει τις αισθήσεις απέναντι στη διαφοροποιημένη πολλαπλότητα και στην ενσωμάτωση των διαφορετικών μορφών ζωής σε μια κοινωνία πολυπολιτισμικής πολλαπλότητας».500

499. J. Habermas, Αγώνες αναγνώρισης στο δημοκρατικό κράτος δικαίου , Νέα Σύνορα - A. Α. Αιβάνη, Αθήνα 1994, σ. 93.

500. Στο ίδιο, σ. 86 κ.ε.

Ο «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ» ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Κεφάλαιο 5

5.1. Ο ΓΕΝΕΤΙΚΟΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΦΥΪΑΣ

ε ο,τι αφόρα τις κοινωνικές ανισότητες που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, υπάρχουν βασικά δύο ερμηνείες. Σύμφωνα με την πρώτη, η ανισότητα αποτελεί δομικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης και ως εκ τούτου είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί όταν αλλάξουν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εμφανίζεται. Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη, οι κοινωνικές ανισότητες είναι βιολογικά καθορισμένες, είναι δηλαδή έργο της φύσης, και κατά συνέπεια αναπόφευκτες. Έτσι, κάθε προσπάθεια εξάλειψής τους είναι αναγκαστικά καταδικασμένη σε αποτυχία, καθώς έρχεται σε αντίθεση με τους φυσικούς νόμους.501 Η δεύτερη αυτή άποψη αποτελεί και τη βασική θέση της θεωρίας του βιολογικού ντετερμινισμού.

Ο βιολογικός ντετερμινισμός ως ιδεολογία ισχυρίζεται ότι: (α) οι διαφορές μεταξύ ατόμων, ομάδων ή λαών όσον αφορά την κοινωνική θέση, τον πλούτο και την εξουσία οφείλονται κυρίως σε γενετικές διαφορές ως προς τις ικανότητές τους, και (β) η συμπεριφορά των ανθρώπων παρουσιάζει μια ομοιό-

501. Η. Κοΰβελας, “Ο νέος βιολογικός ντετερμινισμός-κοινωνιοβιολογία”, στο: Σύγχρονα Θέματα, 1 (1978), σ. 80.


μορφή βιολογική τάση, η οποία και καθιστά αναγκαία την ιεραρχική διάρθρωση της κοινωνίας.502 Με άλλα λόγια, βιολογικός ντετερμινισμός είναι το δόγμα σύμφωνα με το οποίο η ανθρώπινη υπόσταση καθορίζεται από το γενετικό υλικό και πιο συγκεκριμένα από τα γονίδια των ατόμων.503 Κάθε ανθροαπινη κοινωνία ρυθμίζεται από μια ντετερμινιστική αλυσίδα, η οποία, με αφετηρία το γονίδιο, καθορίζει τη συμπεριφορά τόσο των μεμονωμένων ατόμων όσο και του συνόλου. Σύμφωνα λοιπόν με τους οπαδούς του βιολογικού ντετερμινισμού, μία κοινωνία είναι μόνον τότε καλή όταν συνάδει με την ανθρώπινη φύση, η οποία, όπως ισχυρίζονται, εδράζεται στην ανισότητα και τον ανταγωνισμό.504 Η ύπαρξη ωστόσο βιολογικής πολυμορφίας ως προς τις ικανότητες, στην οποία επιμένουν οι θεωρητικοί του βιολογικού ντετερμινισμού, «δεν καθιστά αυτή καθαυτή τις κοινωνικές ανισότητες αναγκαίες».MJ5 Την άποψη αυτή εξέφρασε ο Theodosius Dobzhansky, ένας από τους μεγάλους ερευνητές του 20ού αιώνα στο χώρο της εξελικτικής θεωρίας, επισημαίνο- ντας ότι θα μπορούσαμε να διαμορφώσουμε μια κοινωνία όπου οι ζωγράφοι, οι μπογιατζήδες, οι μπαρμπέρηδες και οι χειρουργοί να έχουν τις ίδιες ψυχικές και υλικές απολαβές, παρά το γεγονός ότι διαφέρουν γενετικά μεταξύ τους.506

502. R. C. Lewontin, “Η πλάνη του βιολογικού ντετερμινισμού”, στο: Σ ύγχρονα Θέματα, 1 (1978), σ. 64.

503. Η γενετική σύσταση ενός οργανισμού με βάση τα γονίδια που συνθέτουν τα κύτταρά του αποκαλείται «γονότυπος», σε αντίθεση με τον «φαινότυπο» που αναφέρεται στα εξωτερικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα το χρώμα, το σχήμα του κρανίου ή της μύτης, η κατασκευή των μαλλιών κ.λπ.

504. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 3.505. R. C. Lewontin, ό.π., σ. 64.506. Th. Dobzhansky, Genetic Diversity and Human Equality, New York 1973.

Ο «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ» ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ 261

Οι απαρχές του βιολογικού ντετερμινισμού τοποθετούνται ιστορικά στα μέσα του 19ου αιώνα. Την εποχή εκείνη διάσημοι επιστήμονες —όπως για παράδειγμα ο Louis Agassiz, καθηγητής της ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Harvard— θέλησαν να μελετήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά όπως αυτή προκύπτει μέσα από τις φυσικές σχέσεις των ανθρώπων, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις όποιες πολιτικές ή θρησκευτικές επιταγές.507 Όσο κι αν αντηχεί παράξενο, ο Louis Agassiz, ο μεγάλος αυτός επιστήμονας, υποστήριζε στα σοβαρά ότι οι ραφές του κρανίου των μαύρων παιδιών κλείνουν νωρίτερα από αυτές των λευκών, γ ι’ αυτό και δεν θα πρέπει να παραφορτώ- νονται με γνώσεις, αφού κάτι τέτοιο δεν θα το άντεχαν τα δύσκαμπτα κρανία τους και θα «έσκαγαν». Αν και παράλογες, οι απόψεις αυτές είναι χαρακτηριστικές των θέσεων τόσο «της φυσικής ανθρωπολογίας όσο και της συγκριτικής ανατομίας του 19ου αιώνα, σύμφωνα με τις οποίες οι μαύροι, οι εγκληματίες και οι γυναίκες θεωρούνταν είτε πιο ανώριμοι και πρωτόγονοι είτε λιγότερο εξελιγμένοι ανατομικά από τους άρρενες Βορειοευρωπαίους».508 Άλλοι πάλι ασχολήθηκαν με τη δομή του ανθρώπινου εγκεφάλου, καθώς πίστευαν ότι το μέγεθος του έχει καθοριστική σημασία για τις νοητικές ικανότητες και τη συμπεριφορά των ατόμων. Έτσι, ο Ιταλός ανθρωπολόγος και γιατρός Cesare Lombroso (1835-1909), ιδρυτής της σύγχρονης εγκληματολογίας, επηρεασμένος από την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου απέδιδε την εγκληματικότητα στον αταβισμό, την «επαναστροφή» του εγκληματία σε προηγούμενο στάδιο βιολογικής εξέλιξης, δηλαδή στην κληρονόμηση ιδιοτήτων από

507. L. Agassiz, “The Diversity of Origin of the Human Races”, στο: Christian Examiner 49 (1850), σ. 110-145.

508. R. C. Lewontin, ό.π., σ. 65.


την εποχή που οι πρόγονοί του βρίσκονταν ακόμη σε άγρια κατάσταση. Ο Lombroso, οι θεωρίες του οποίου είχαν μεγάλη απήχηση στην εποχή του, ισχυριζόταν ότι οι εγκληματικές προσωπικότητες μπορούν να αναγνωριστούν από τη διάπλαση του κρανίου και του προσώπου. Έτσι, ο «εκ γενετής εγκληματίας» διακρίνεται από το μικρής χωρητικότητας κρανίο, τον προγναθισμό, τους προεξέχοντες βολβούς των ματιών, το ακανόνιστο σχήμα του κρανίου, τη στραβή μύτη κ.λπ. Ο ηθικός εκφυλισμός του εγκληματία οφείλεται, κατά τον Lombroso, πρωτίστως σε κληρονομικής φύσης βιολογικο-ψυχολογικές ανωμαλίες, και με την έννοια αυτή ο εγκληματίας αποτελεί έναν ξεχωριστό «τύπο» ανθρώπου.509

Σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του βιολογικού ντετερμινισμού διαδραμάτισαν επίσης οι θεο)ρητικοί του κοινωνικού δαρβινισμού, όπως ο Francis Galton και ο Karl Pearson, οι οποίοι, όπως ήδη αναφέραμε, καθιέρωσαν την κίνηση της Ευγονικής στη Μεγάλη Βρετανία στα τέλη του 19ου αιώνα.510 Στις αρχές του 20ού αιώνα η σκυτάλη του βιολογικού ντετερμινισμού πέ- ρασε στους Γερμανούς θιασώτες της «Φυλετικής Υγιεινής», οι

509. Cesare Lombroso, Ο εγκληματίας άνθρωπος, μετάφραση Μ. Άννινου, Εγκυκλοπαιδική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1925, Lewontin et al., ό.π., σ. 42 κ.ε., καθώς και Στέργιος Αλεξιάδης, Εγκληματολογία, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 95-100.

510. Ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη του βιολογικού ντετερμινισμού το 19ο αιώνα υπήρξε η συμβολή του Αυστριακού βοτανολόγου Johann Gregor Mendel (1822-1884), του θεμελιωτή της επιστήμης της Γενετικής. Με βάση τα αποτελέσματα χιλιάδων πειραμάτων σχετικά με τη διασταύρωση διαφόρων φυτών που διεξήγαγε για πολλά χρόνια στον κήπο του μοναστηριού όπου ζούσε ως μοναχός, ο Mendel πρώτος αναφέρθηκε στην αρχή της κληρονομικότητας ορισμένων απλών χαρακτηριστικών (μεντελισμός), ενισχύοντας έτσι τις απόψεις των οπαδών του βιολογικού ντετερμινισμού.


οποίοι και προσέδωσαν στη θεωρία της κληρονομικότητας μια ιδιαίτερα επιθετική διάσταση. Κύριος εκπρόσωπος του θεωρητικού ρεύματος του βιολογικού ντετερμινισμού στην προπολεμική Γερμανία ήταν ο φυσιοδίφης Konrad Lorenz (1903-1989), γνωστός και ως πατέρας της ηθολογίας (επιστήμη της συμπεριφοράς). Ο Lorenz ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με τη βιολογία της συμπεριφοράς. Σε ό,τι αφορά την επιθετικότητα, υποστήριζε ότι, όπως και τα άλλα τρία θεμελιώδη ένστικτα (πείνα, φόβος, σεξουαλική ορμή), είναι και αυτή έμφυτη και οφείλεται στη φυλογενετική ιστορία του είδους. Η επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος, παρατηρεί ο Lorenz, μπορεί ενδεχομένως να την αναστείλει, όχι όμως και να την εξαλείψει. Ως ένστικτο η επιθετικότητα αποτελεί βασικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, καθώς το σύμπαν μέσα στο οποίο κινείται ο άνθρωπος είναι βασισμένο στον ανταγωνισμό και τη σύγκρουση.511 Όπως και οι άλλοι οπαδοί του βιολογικού ντετερμινισμού, έτσι και ο Lorenz θεωρεί την ανισότητα μεταξύ των μελών της κοινωνίας βιολογικά καθορισμένη. Σε συνέντευξή του, που έδωσε λίγους μήνες πριν πεθάνει στο θεωρητικό της γαλλικής «Νέας Δεξιάς» Alain de Benoist, ο Lorenz αναφέρει ότι η ανισότητα των ανθρώπων είναι ένας από τους «βασικούς όρους κάθε ψυχο-πνευματικής καλλιέργειας», θεωρεί δε την ιδέα της ισότητας πλήρως «αντιβιολογική», καθότι «οι άνθρωποι είναι άνισοι από τη στιγμή της συλλήψεώς τους».512 Ο Lorenz τάχθηκε υπέρ της «φυλετικής καθαρότητας» (Rein- rassigkeit) του γερμανικού λαού, επισημαίνοντας ότι η «ανεκτι

511. Konrad Lorenz, Das sogennate Bose. Zur Naturgeschichte der Agression, 1963.

512. A. de Benoist, Κόνραντ Λ όρεντζ και η σύγχρονη ηθολογία. Σννέντενξις με τον Κόνραντ Λόρεντζ, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1989, σ. 97 κ.ε.


κότητα απέναντι σε ηθικά κατώτερα άτομα εγκυμονεί τεράστιους κίνδυνους για την κοινότητα του λαού».513 Έ κανε μάλιστα έκκληση στο κράτος να αναλάβει σταυροφορία για τη φυλετική προστασία των Γερμανών, καθώς, όπως τόνιζε, «πρέπει να στηριχτούμε στα υγιή ένστικτα των αρίστων του λαού μας», προκειμένου να εξαφανιστούν εκείνα τα στοιχεία του πληθυσμού «που είναι φορτωμένα με λάσπη».514

Συνεργάτης από το 1951 του Konrad Lorenz αλλά και συνεχιστής του έργου του ήταν ο Αυστριακός ηθολόγος Irenaus Eibl-Eibesfeldt. Ο Eibl-Eibesfeldt ασχολήθηκε καταρχάς με τη μελέτη της φυλογένεσης των εκφραστικών κινήσεοον στα σπονδυλωτά καθώς και με τη μελέτη της φυλογενετικής προσαρμογής στη συμπεριφορά των θηλαστικών, για να αφιερωθεί στη συνέχεια πλήρως στην ανθρώπινη ηθολογία. Στο βιβλίο του Έρωτας και μίσος. Σχετικά με τη φυσική ιστορία θεμελιωδών τρόπων συμπεριφοράς (Liebe und Hass. Zur Naturgeschichte elementarer Verhaltensweisen) o Eibl-Eibesfeldt, όπως άλλωστε και o Lorenz, θεωρεί την επιθετικότητα έμφυτη και τονίζει τον κίνδυνο που θα μπορούσε να προκύψει όταν αυτή καταπιεστεί αλόγιστα.515 Όπως ο Lorenz, έτσι και ο Eibl-Eibesfeldt είναι της άποψης ότι η επιθετικότητα αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ της αρχής της «εδαφικότητας» (Territorialitat), της έμφυτης δήθεν τάσης όλων των ζωντανών οργανισμών να υπεραμύνονται του χώρου τους, και της ιεραρχικής δομής κάθε

513. Κ. Lorenz, “Die angeborenen Formen moglicher Erfahrung”, στο: Zeit- schrift fu r Tierpsychologie, 5 (1943), σ. 311.

514. K. Lorenz, “Durch Domestikation verursachte Storungen arteigenen Verhaltens”, στο: Zeitschrift fur angewandte Psychologie und Charakter- kunde , 59 ( 1940), σ. 75.

515. I. Eibl-Eibesfeldt, Liebe und Hass. Zur Naturgeschichte elementarer Verhaltensweisen, Piper Verlag, Miinchen 1970.


κοινωνίας. Με άλλα λόγια, η επιθετικότητα απαντάται σε όλους τους λαοΰς και σε όλους τους πολιτισμούς. Γράφει σχετικά ο Eibl-Eibesfeldt: «Σε ό,τι αφορά την επιθετικότητα, υφί- στανται πράγματι πολιτιστικές διαφορές, κανείς ωστόσο δεν μπόρεσε να αποδείξει με πειστικό τρόπο ότι υπάρχουν ανθρώπινες ομάδες χωρίς επιθετικότητες... Φαίνεται λοιπόν πως η επιθετικότητα αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο».516 Ο άνθρωπος, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Robert Andrey, κυριαρχείται από το ένστικτο της υπεράσπισης του «ζωτικού» του χώρου.517 Γενικά, οι ηθολόγοι είναι της άποψης ότι: (α) η επιθετικότητα είναι ένα αναγκαίο για την επιβίωση έμφυτο ένστικτο, και (β) η ιεραρχική διάρθρωση αποτελεί «δομικό στοιχείο κάθε κοινωνίας, εντοπίσιμο στις σχέσεις τόσο μεταξύ των ανθρώπων όσο και των ζώων».518

Τις δύο πρώτες δεκαετίες μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο βιολογικός ντετερμινισμός βρέθηκε σε κατάσταση χειμερίας νάρκης, καθώς οι μνήμες από το Ολοκαύτωμα των Εβραίων ήταν ακόμη νωπές. Έκανε ξανά την εμφάνισή του μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1960, συμμετέχοντας πλέον ενεργά στις πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις, όταν οι μαύροι, τόσο στην Αμερική όσο και στη Μεγάλη Βρετανία, άρχισαν να διεκδικούν δυναμικά τα δικακόματά τους. Κύριοι εκπρόσωποι του βιολογικού ντετερμινισμού στη μεταπολεμική περίοδο είναι ο Αμερικανός Arthur R. Jensen, καθηγητής της ψυχολογίας της εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια,

516. Στο ίδιο, σ. 10.517. R. Andrey, The Territorial Imperative, Atheneum, New York 1966.518. P. Moreau, “Die neue Religion der Rasse. Der Biologismus und die

kollektive Ethik der Neuen Rechten in Frankreich und Deutschland”, στο: Iring Fetscher (επιμ.), Neokonservative und Neue Rechte, Verlag C. H. Beck, Munchen 1983, σ. 133.


και ο Άγγλος Hans Jurgen Eysenck, καθηγητής της ψυχολογίας στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής του Αονδίνου. Το έναυσμα για τη βιολογική ερμηνεία των κοινωνικών διαφορών έδωσε ο Jensen. Σε άρθρο του, το οποίο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Harvard Educational Review» το 1969, με τίτλο Πόσο μπορούμε να βελτιώσουμε το δείκτη νοημοσύνης και τη σχολική επίδοση; (How much can we boost IQ and scholastic achievement?), υποστηρίζει ότι η ευφυΐα είναι ποσοτικό χαρακτηριστικό γενετικά καθορισμένο και μπορεί να μετρηθεί με τη βοήθεια των τεστ νοημοσύνης.519 Με βάση τα αποτελέσματα των ερευνών του σε μονοζυγωτικούς διδύμους που ανατράφηκαν σε διαφορετικό περιβάλλον, ο Jensen κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ευφυΐα είναι κληρονομική και εξαρτάται κατά 80% από τα γονίδια και κατά 20% από το περιβάλλον. Υποστήριξε μάλιστα ότι η νοημοσύνη των μαύρων είναι κατά μέσο όρο δεκαπέντε μονάδες χαμηλότερη σε σύγκριση με αυτή των λευκών, γεγονός που προκάλεσε έντονες διαμάχες μεταξύ των γενετιστών και όχι μόνον.520

Ο ισχυρισμός του Jensen σχετικά με τη νοητική «κατωτερότητα» των μαύρων επεκτάθηκε και στην εργατική τάξη από τον Richard Herrnstein, καθηγητή της ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Harvard. Το κυριότερο επίτευγμα της αστικής επανάστασης, κατά τον Herrnstein, είναι ότι κατήργησε τις τεχνητές

519. A. R. Jensen, “How much can we boost IQ and scholastic achievem ent?”, στο: Harvard Educational Review, 39 (1969), σ. 1-123.

520. Ο Γάλλος γενετιστής Albert Jacquard, σχολιάζοντας τη θέση του Jensen ότι η νοημοσύνη είναι κληρονομική και εξαρτάται από τα γονίδια, γράφει ότι, αν και είναι κενή περιεχομένου, «γίνεται (ωστόσο) δόγμα μόνο και μόνο εξαιτίας της επανάληψής της». Albert Jacquard, Εγώ και οι άλλοι. Μια γενετική προσέγγιση, μετάφραση Χάρη Καζλαρή, Κάτοπτρο, Αθήνα 1995, σ. 36.


διακρίσεις μεταξύ των ατόμων και στη θέση τους έβαλε τις φυσικές, τις οποίες και θεωρεί ανυπέρβλητες. Η άρση των παραδοσιακών στεγανών μεταξύ των κοινωνικών τάξεων ευνόησε την εμφάνιση βιολογικών διαχωριστικών γραμμών, μια και οι ανώτερες τάξεις, όπως ισχυρίζεται, παρουσιάζουν εξ ορισμού μεγαλύτερες επιδόσεις από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, καθότι οι πλούσιοι και οι κοινωνικά «πετυχημένοι» έχουν πολύ καλύτερα γονίδια από τους φτωχούς. Ισότητα, τονίζει ο Herrn- stein, σημαίνει ίσες ευκαιρίες και όχι ισότητα των ικανοτήτων ή κοινωνική ισότητα.521 Σύμφωνα με τους Τύπα και Καφάτο, η θεωρία του Herrnstein θα μπορούσε να συνοψιστεί στα ακόλουθα βασικά σημεία: «στη σημερινή φάση του πολιτισμού αυξάνει διαρκώς η σημασία της διανοητικής ικανότητας για την κοινωνική και εισοδηματική επιτυχία του ατόμου, η φιλελεύθερη κοινωνία, βελτιώνοντας και ομογενοποιώντας το περιβάλλον για όλα τα άτομα, με την εξίσωση των ευκαιριών για όλους, περιορίζει την ποικιλότητα που οφείλεται στο περιβάλλον και κατά συνέπεια αυξάνει διαρκώς τη σημασία που έχει για τη διανοητική ικανότητα η γενετική συνιστώσα». Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι ότι η «κοινωνία στρωματώνεται αξιοκρατικά πάνω σε γενετικές βάσεις».522 Υπάρχουν ωστόσο σημαντικά στατιστικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι για την οικονομική και κοινωνική ανέλιξη των ατόμων πολύ μεγαλύτερη σημασία έχει η ταξική προέλευση και φυσικά το εκπαιδευτικό επίπεδο. Ακόμη, η ισότητα ευκαιριών για όλους αποτελεί δυ

521. Richard Herrnstein, IQ and the Meritocracy, Boston 1973, σ. 221. Βλ επίσης Μ. Τΰπας / Φ. Καφάτος, “Η διαμάχη για την κληρονομικότητα της ευφυΐας και η κοινωνική της σημασία στο παρελθόν και σήμερα”, στο: Σύγχρονα Θ έματα , 1 (1978), σ. 73.

522. Στο ίδιο, σ. 77.


στυχώς μΰθο. Άλλωστε, πώς είναι δυνατόν να υπάρξει ισότητα ευκαιριών και συνακόλουθα «αξιοκρατική στρωματοποίηση» σε μια κοινοτνία κατεξοχήν ανταγωνιστική, όπως είναι η κοινωνία του όψιμου καπιταλισμού, όπου κυριαρχεί, τουλάχιστον στην οικονομία, η αρχή της «επιβίωσης του ισχυρότερου»; ‘)23

Για τη διάδοση της θεωρίας του Jensen στη Μεγάλη Βρετανία φρόντισε ο Hans Jurgen Eysenck. Καθώς ο ίδιος δεν είχε ακόμη ασχοληθεί με την έρευνα, ανέλαβε να εκλαϊκεύσει τις απόψεις του Jensen σχετικά με τις νοητικές διαφορές μεταξύ μαύρων και λευκών, και μάλιστα σε μια περίοδο όπου στη Μεγάλη Βρετανία, λόγω της άφιξης πολλών έγχρωμων μεταναστών, οι φυλετικές διακρίσεις βρίσκονταν σε έξαρση.524 Όπως ο Jensen, έτσι και ο Eysenck επιμένει στην κληρονομικότητα της ευφυΐας και προσπαθεί με κάθε τρόπο να υποβαθμίσει τη σημασία της αλληλεπίδρασης μεταξύ γονότυπου και περιβάλλοντος. Γράφει λοιπόν: «Είναι σίγουρο ότι η εξέλιξη των νοητι- κών ικανοτήτων είναι σε μεγάλο βαθμό γενετικά καθορισμένη. Ακόμη και αν επέλθουν εξαιρετικά έντονες περιβαλλοντικές αλλαγές, δεν την επηρεάζουν παρά μόνον ελάχιστα».525 Σύμφωνα με την άποψή του, τα γονίδια των ανθρώπων είναι που εμποδίζουν τον «εξισωτισμό», γ ι’ αυτό άλλωστε και απέτυχε το σοσιαλιστικό πείραμα. Η αρχή της ισότητας, αναφέρει, που αποτελεί την ιδεολογική βάση του σοσιαλισμού, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη βιολογική πραγματικότητα, γ ι’ αυτό και ο σοσιαλισμός χρειάζεται τη δικτατορία για να επιβληθεί.526 Οι

523. Στο ίδιο, σ. 78.524. Η. J. Eysenck, Vererbung, Intelligenz und Erziehung, Stuttgart 1975.525. H. J. Eysenck, Die Ungleichheit der Menschen, Miinchen 1975, a. 123 κ.ε.526. Στο ίδιο, a. 220, καθώς και Η. J. Eysenck / G. D. Wilson, The Psycholo

gical Basis o f Ideology, London 1978, σ. 310.


απόψεις του Eysenck, καθώς ήταν φυσικό, έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από τις διάφορες φασιστικές και νεοφασιστικές οργανώσεις της Μεγάλης Βρετανίας, όπως για παράδειγμα από το «Εθνικό Μέτωπο» (National Front), το οποίο και φρόντισε συνειδητά για τη διάδοση των βιβλίων του.527

Με την πάροδο του χρόνου οι θεωρίες του Jensen, του Eysenck και του Herrnstein εξομοιώθηκαν στα βασικά τους σημεία. Εκτός από τις διαφορές στο δείκτη νοημοσύνης μεταξύ μαύρων και λευκών, πλούσιων και φτωχών, ανακάλυψαν και νοητικές διαφορές μεταξύ γυναικών και ανδρών, για να καταλήξουν τελικά στη διαπίστωση ότι οι Αγγλοσάξονες έχουν το ισχυρότερο γενετικό υλικό, τουτέστιν τα καλύτερα γονίδια από όλους τους άλλους λαούς.

Στις θέσεις του βιολογικού ντετερμινισμού αντιτάχθηκαν πολλοί επιστήμονες, καταξιωμένοι στο χώρο της βιολογίας και

γενετικής. Σύμφωνα με τις απόψεις τους, οι ντετερμινιστές διαπραττουν ένα σημαντικό λάθος θεωρώντας τις ικανότητες, και γενικά την ευφυΐα, κληρονομικές και αμετάβλητες. Ισχυρίζονται, για παράδειγμα, ότι η ευφυΐα και οι σχολικές επιδόσεις των μαύρων δεν βελτιώνονται γιατί είναι γενετικά καθορισμένες και ως εκ τούτου υπόκεινται στους νόμους της κληρονομικότητας. Ωστόσο η δυνατότητα τροποποίησης ενός χαρακτηριστικού δεν εξαρτάται, ούτε και επηρεάζεται από τα γονίδια. Υπάρχουν ασθένειες γενετικής φύσης, όπως λόγου χάριν η νόσος του Wilson (προοδευτικός εκφυλισμός συγκεκριμένων ιστών), που σήμερα θεραπεύονται σχετικά εύκολα. Το γονίδιο λοιπόν καθορίζει το όριο ενός χαρακτηριστικού, ενώ το ποσοστό στο οποίο αυτό θα πραγματοποιηθεί αποτελεί συνάρτηση περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι διεργασίες που επηρεάζουν

527. Michael Billig, ό.π., σ. 73.


τη λειτουργία των γονιδίων δεν είναι στεγανά απομονωμένες από το υπόλοιπο περιβάλλον. Ακόμη και αυτή η πρωτογενής μετάδοση πληροφορίας από γονίδιο σε πρωτεΐνη μπορεί να επηρεαστεί άμεσα από επιδράσεις του περιβάλλοντος.

Η ταύτιση του «κληρονομικού» με το «αμετάβλητο» που επιχειρούν οι ντετερμινιστές αποτελεί κατά τον Lewontin ασυγχώρητο εννοιολογικό λάθος: «Είναι πέρα για πέρα λαθεμένο να ταυτίζεται το “κληρονομικό” με το “αμετάβλητο”... Η πλαστικότητα ενός δοσμένου χαρακτηριστικού, η δυνατότητα δηλαδή τροποποίησης της μορφής, της λειτουργίας ή της συμπεριφοράς σ’ έναν ζωντανό οργανισμό, δεν γίνεται ούτε μεγαλύτερη ούτε μικρότερη από το γεγονός ότι το χαρακτηριστικό αυτό επηρεάζεται από τα γονίδια. Αν “κληρονομικό” σημαίνει αναλλοίωτο, τότε η κλινική γενετική θα ήταν ένας άκαρπος τομέας της ιατρικής, περιορισμένος αποκλειστικά στο να παρέχει συμβουλές στους γονείς για τους κινδύνους να αποκτήσουν ελαττωματικά παιδιά. Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι έτσι. Διαταραχές κληρονομικές μπορούν να θεραπευτούν με την ίδια ευκολία (ή δυσκολία) με την οποία θεραπεύονται διαταραχές που οφείλο- νται σε τραυματισμούς στον τοκετό, δυστυχήματα ή στην επίδραση του περιβάλλοντος. Αυτό που χρειάζεται να ξέρουμε για να μπορέσουμε να θεραπεύσουμε μια διαταραχή είναι η μετα- βολική ή ανατομική βλάβη που την προκαλεί και όχι το αν η διαταραχή είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης ενός βλαμμένου γονιδίου».528

Η θεωρία του βιολογικού ντετερμινισμού επιβεβαιώνει για ακόμη μία φορά την επιθυμία των οπαδών της φυλετικής ιδέας να τεκμηριώσουν «επιστημονικά» τις ρατσιστικές τους από-

528. R. C. Lewontin, ό.π., σ. 66.


ψεις. Ως θεωρία διαθέτει στοιχεία μεθοδολογικού ατομισμού, αφού οι οπαδοί της πιστεύουν ότι τα άτομα υπάρχουν οντολογικά πριν από την κοινωνία. Αδυνατούν να προσδιορίσουν την κοινωνία ως μια οντότητα και τη βλέπουν ως άθροισμα ατόμων. «Δεν βλέπουν ότι δεν είναι δυνατόν να καταλάβουμε την κοινωνική δραστηριότητα ενός ατόμου αν δεν κατανοήσουμε πρώτα την κοινωνική δομή που υπάρχει μέσα της και δρα».529

5.2. Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ (IQ)

ο πρώτο τεστ νοημοσύνης δημιουργήθηκε από το Γάλλο εκπαιδευτικό Alfred Binet (1857-1911) σε συνεργασία με τον, επίσης Γάλλο, ψυχολόγο Theodore Simon (1873-1961), το 1905. Ο Binet ανέπτυξε μια μέθοδο μέτρησης της νοημοσύνης προκειμένου να βοηθήσει εκείνα τα παιδιά στα δημόσια σχολεία του Παρισιού που δυσκολεύονταν να παρακολουθήσουν το μάθημα. Ή ταν μάλιστα της άποψης πως οι μαθησιακές αυτές δυσκολίες οφείλονταν στο γεγονός ότι τα παιδιά αυτά δεν είχαν αναπτύξει σωστά τη νοημοσύνη τους.530 Το τεστ νοημοσύνης χρησιμοποιήθηκε στην προκειμένη περίπτωση ως «εργαλείο διάγνωσης». Ο Binet πίστευε ότι η νοημοσύνη δεν είναι γενετικά καθορισμένη, γι’ αυτό και επέμενε ότι τα μαθησιακά προβλήματα που αντιμετωπίζουν ορισμένα παιδιά είναι δυνατόν να λυθούν. Σε περίπτωση κατά την οποία διαπιστωνόταν ότι κάποιο παιδί υστερούσε νοητικά, το επόμενο βήμα ήταν η προσπάθεια βελτίωσής του με τη βοήθεια της «πνευματικής ορθο-

529. Η. Κοΰβελας, ό.π., σ. 85.530. Alfred Binet, Die neuen Gedanken tiber das Schulkind, Teubner, Leipzig

1914.


παιδικής», όπως χαρακτηριστικά αποκαλοΰσε τη συγκεκριμένη μέθοδο παρέμβασης.

Σε αντίθεση με τους Binet και Simon που αρνούνταν πεισματικά κάθε συσχέτιση της κλίμακας που χορηγούσαν με το δείκτη νοημοσύνης (IQ), οι θιασώτες του βιολογικού ντετερμινισμού, τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη, χρησιμοποίησαν τη μέθοδο αυτή ως εργαλείο μέτρησης της ευφυΐας, καθώς πίστευαν ότι επρόκειτο για ιδιότητα γενετικά καθορισμένη και άρα κληρονομική. Χρησιμοποίησαν δηλαδή το τεστ νοημοσύνης όχι ως εργαλείο διάγνωσης με στόχο τη βελτίωση της επίδοσης των μαθησιακά αδύνατων παιδιών, αλλά ως μέσο αποκλεισμού των νοητικά «κατώτερων» ατόμων, η αναπαραγωγή των οποίων, όπως δήλωνε ο Lewis Terman, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Stanford, «αποτελεί απειλή... για την κοινωνική, οικονομική και ηθική ευημερία του κράτους».531 Στην Αμερική το τεστ νοημοσύνης, γνωστό και ως «Stanford-test», καθόσον δοκιμάστηκε για πρώτη φορά το 1916 από τον Terman στο Πανεπιστήμιο του Stanford, χρησιμοποιήθηκε με σκοπό να αποδει- χθεί ότι τα παιδιά τα οποία προέρχονταν από ισπανο-ινδιάνικες και μεξικάνικες οικογένειες καθώς και τα παιδιά των μαύρων διέθεταν πολύ χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης σε σύγκριση με τα παιδιά αγγλοσαξονικής και γενικά κέντρο- και δυτικοευρωπαϊκής προέλευσης, για να διατυπωθεί με αυτό τον τρόπο το γνωστό πλέον συμπέρασμα πως τα παιδιά αυτά υστερούν νοητικά λόγω της φυλετικής τους «κατωτερότητας».532

Οι βασικές αρχές της θεωρίας σχετικά με το δείκτη νοημοσύνης θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως ακολούθως:

531. L. Μ. Terman, “Feeble Minded Children in the Public Schools of California”, στο: School and Society, 5 (1917), σ. 165.

532. L. M. Terman, The Measurement o f Intelligence, Boston 1916, σ. 91 κ.ε.


- Υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ανθρώπων ως προς την οικονομική και την κοινωνική κατάσταση, καθώς και σε σχέση με την εξουσία.

- Οι διαφορές αυτές οφείλονται στα διαφορετικά φυσικά χαρίσματα και ειδικότερα στο διαφορετικό βαθμό νοημοσύνης των ανθρώπων.

- Οι διαφορές μεταξύ των ανθρώπων σε σχέση με τη νοημοσύνη είναι γενετικής φύσης και επομένως προκαθορισμένες και αμετάβλητες.

- Αφού οι περισσότερες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων ως προς τις ικανότητές τους είναι γενετικά καθορισμένες, επακόλουθο αυτής της θέσης είναι ότι και οι διαφορές μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και των φύλων είναι γενετικά καθορισμένες και ως εκ τούτου ανυπέρβλητες.533

Το τεστ νοημοσύνης στη Μεγάλη Βρετανία το εισήγαγε ο Sir Cyril Burt, μαθητής του Karl Pearson. To 1909 o Burt διεξή- γαγε μια σειρά πειραμάτων χρησιμοποιώντας ως δείγμα παιδιά από δύο διαφορετικά σχολεία της Οξφόρδης. Στο ένα σχολείο οι γονείς των παιδιών ήταν πανεπιστημιακοί, μέλη της Royal Society κ.λπ., ενώ στο άλλο τα παιδιά προέρχονταν από τα μεσαία στρώματα. Ο Burt υποστήριξε ότι τα παιδιά που ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη ήταν πολύ πιο έξυπνα από τα παιδιά των μεσαίων στρωμάτων. Ισχυρίστηκε μάλιστα ότι η διαφορά αυτή επιβεβαιώνει την κληρονομικότητα της νοημοσύνης.534

Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ήταν η προσπάθεια του Burt και των συνεργατών του να υπολογίσουν το βαθμό κληρονόμησης του

533. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 66.534. C. Burt, “Experimental Tests of General Intelligence”, στο: British Jour

nal o f Psychology, 3 (1909), σ. 99-103.


δείκτη νοημοσύνης (IQ). Το δείγμα τους αποτελούνταν από μο- νοζυγωτικούς διδύμους που ανατράφηκαν σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Το πείραμά τους, το οποίο διενεργή- θηκε για πρώτη φορά το 1955, εξέταζε 21 ζεύγη μονοζυγωτικών διδύμων που ανατράφηκαν μαζί και 83 ζεύγη που ανατράφηκαν ξεχωριστά. Κι ενώ στην πρώτη ομάδα ο συντελεστής συ- σχέτισης ήταν 0,771, για τα ζεύγη της δεύτερης ομάδας που μεγάλωσαν μαζί ήταν 0,944. Το πείραμα επαναλήφθηκε το 1958, τούτη τη φορά με περισσότερα ζεύγη διδύμων, χωρίς την παραμικρή αλλαγή στους συντελεστές συσχέτισης (IQ-Correlations). Το 1966 το δείγμα μεγάλωσε, αποτελούμενο τούτη τη φορά από 53 ζεύγη μονοζυγωτικών διδύμων που ζούσαν μαζί και από 95 ζεύγη που ζούσαν ξεχωριστά. Βρέθηκε ότι οι συντελεστές συσχέτισης εξακολουθούσαν να είναι 0,771 και 0,944. Με βάση τα πειράματα αυτά ο Burt και οι συνεργάτες του κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο δείκτης νοημοσύνης είναι σε μεγάλο βαθμό κληρονομικός, καθώς καθορίζεται από το γενετικό υλικό και όχι από τις περιβαλλοντικές συνθήκες.

Τα ευρήματα του καθηγητή Burt αποτέλεσαν τη βάση της ονομαζόμενης «έντεκα-συν» εξέτασης (eleven-plus examination), μια εξέταση την οποία περνούσε κάθε παιδί σε μικρή ηλικία προκειμένου να διαπιστωθεί έγκαιρα η νοητική του ικανότητα. Στόχος της «έντεκα-συν» εξέτασης ήταν ο αποκλεισμός των παιδιών των εργατών από την πανεπιστημιακή μόρφωση. Κατά τον Burt, ένα παιδί δεν μπορεί να μάθει τίποτα περισσότερο από ό,τι του επιτρέπει η γενετικά καθορισμένη νοημοσύνη του. Αν το γενετικό υλικό του ατόμου είναι περιορισμένο, περιορισμένες θα είναι και οι ικανότητές του, ανεξάρτητα από τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον: «Ένα δοχείο χωρητικότητας ενός λίτρου δεν μπορεί να εμπεριέχει περισσότερο από ένα λίτρο γάλα. Εξίσου αδύνατον είναι και για ένα παιδί


περιορισμένης νοημοσύνης να βελτιώσει τις επιδόσεις του πέρα από αυτό που του επιτρέπει το πνευματικό του δυναμικό».535

Οι προσπάθειες τόσο του Cyril Burt όσο και άλλων να υπολογίσουν το βαθμό κληρονομικότητας του δείκτη νοημοσύνης αποδείχθηκε ότι στερούνται επιστημονικής βάσης. Στην περίπτωση μάλιστα των πειραμάτων του Burt με μονοζυγωτικούς διδύμους αμφισβητήθηκε όχι μόνον η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος, το οποίο ήταν πράγματι μικρό για να συναγάγει κανείς συμπεράσματα, αλλά και αυτή η ίδια η διεξαγωγή των πειραμάτων. Αποκαλύφθηκε ότι τα «στοιχεία» που ο Burt χρησιμοποίησε ήταν αβάσιμα, κοινώς αποκυήματα της φαντασίας του. Ο Burt τροποποίησε τα στοιχεία του κατά το δοκούν, προκειμένου να τα προσαρμόσει στα αποτελέσματα που ήθελε να πετύχει. Προχώρησε αυθαίρετα στη συναγωγή τελικών συμπερασμάτων με βάση «υποκειμενικές εκτιμήσεις των τεστ, πλαστογραφώντας τα αποτελέσματα ώστε να συμφωνούν περισσότερο με την αρχική υπόθεση, ότι δηλαδή ο δείκτης νοημοσύνης καθορίζεται γενετικά».536

Σήμερα, πολλοί ψυχολόγοι, αν όχι όλοι, αναγνωρίζουν ότι οι διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, των λαών ή/και των εθνοτήτων όσον αφορά το δείκτη νοημοσύνης δεν οφείλονται σε γενετικούς παράγοντες. Αποτελεί πλέον «κοινό τόπο» ότι η ικανότητα να απαντήσει κανείς σωστά στις ερωτήσεις ενός τεστ νοημοσύνης εξαρτάται, μεταξύ άλλων, σε μεγάλο βαθμό από τις προσωπικές του εμπειρίες. Έτσι, για παράδειγμα, στα τεστ νοημοσύνης που διενεργούσε ο αμερικανικός στρατός κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Πολωνοί, οι Ιταλοί, οι Εβραίοι και οι

535. C. Burt, Mental and Scholastic Tests, London 1947.536. R. C. Lewontin, ό.π., σ. 70.


άλλοι μετανάστες καλούνταν να απαντήσουν σε ερωτήσεις σχετικά με θέματα που, για να τα γνωρίζουν, θα έπρεπε να είναι βέροι Αμερικανοί. Οι ερωτήσεις αναφέρονταν σε προϊόντα της εταιρείας Smith & Wesson ή σε ψευδώνυμα ομάδων του μπέιζ- μπολ, κάτι που ήταν αδύνατον να γνωρίζουν, με αποτέλεσμα να μην απαντούν σωστά και να χαρακτηρίζονται έτσι ως γενετικά «κατώτεροι». Ειδικότερα τα τεστ νοημοσύνης για παιδιά ήταν συνήθως τυποποιημένες εμπειρικές κατασκευές που αποσκο- πούσαν στην καταγραφή της νοημοσύνης των μαθητών, πάντα όμως με βάση αυτό που οι δάσκαλοι και οι ψυχολόγοι θεωρούσαν ευφυΐα.537

Την επιστημονικά αντιδεοντολογική συμπεριφορά του Burt καυτηρίασε ο διάσημος Αμερικανός ψυχολόγος Leon Kamin στο συνέδριο του Αμερικανικού Ψυχολογικού Συνδέσμου το 1973, καταγγέλλοντάς τον για επιστημονική απάτη, κατηγορία την οποία κανείς από τους παρευρισκόμενους οπαδούς του Burt, μηδέ εξαιρουμένου του Arthur Jensen, τόλμησε να αντι- κρούσει.538

Γενικά, η θεωρία σχετικά με το γενετικό καθορισμό και τη μετρησιμότητα της νοημοσύνης αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει την κριτική επιστημόνων τόσο από το χώρο των θετικών όσο και από αυτόν των κοινωνικών επιστημών. Τα επιχειρήματα που επικαλούνται, προκειμένου να τεκμηριώσουν τις απόψεις τους, είναι σε γενικές γραμμές τα ακόλουθα:

- «Όσοι γενετικοί παράγοντες και αν συμβάλουν στη νοη- τική επίδοση των ανθρώπων μέσα από οποιαδήποτε ομάδα, οι

537. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 70.538. L. Kamin, The Science and Politics o f IQ, Lawrence Erlbaum and Asso

ciates, Potomac Md. 1975.


δι-ομαδικές διαφορές μπορεί να οφείλονται αποκλειστικά σε μη γενετικούς παράγοντες.

- Ο δείκτης νοημοσύνης (ΔΝ) επηρεάζεται πιθανότατα περισσότερο από περιβαλλοντικούς παράγοντες μέσα σε ορισμένες ομάδες από ό,τι μέσα σε άλλες. Με άλλα λόγια, η ενδο- ομαδική κληρονομικότητα του δείκτη νοημοσύνης δεν είναι η ίδια για όλες τις ομάδες.

- Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες οι οποίοι είναι γνωστό ότι επηρεάζουν το δείκτη νοημοσύνης είναι πολύ πιο εμφανείς στις ομάδες με χαμηλότερο μέσο δείκτη νοημοσύνης.

- Η προκατάληψη που υπάρχει μέσα στα ίδια τα τεστ ισχύει περισσότερο για τις ομάδες που χαρακτηρίζονται ως “φυλετικά κατώτερες” από ό,τι γ ι’ αυτές που έχουν υψηλή βαθμολογία και θέλουν να πιστεύουν ότι όλες οι βαθμολογίες αποκαλύπτουν εγγενείς ικανότητες.

- Πρόσφατες έρευνες στη γενετική αποδεικνύουν ότι η δι- ατομική διακύμανση στα γονίδια είναι πολύ μεγαλύτερη από τη δι-ομαδική διακύμανση».539

Φαίνεται λοιπόν ότι οι υποστηρικτές του βιολογικού ντετερμινισμού και ειδικότερα του γενετικού καθορισμού της νοημοσύνης καθοδηγούνται στις θεωρητικές τους αναζητήσεις περισσότερο από πολιτικά και λιγότερο από επιστημονικά ενδιαφέροντα. Επικρίνοντας τις ντετερμινιστικές απόψεις πολλών συναδέλφων του ο βιολόγος Lewontin δηλώνει: «Δεν υπάρχει τίποτα γνωστό στη βιολογία που να καθορίζει τα όρια της ανθρώπινης κοινωνικής οργάνωσης ή της ατομικής ολοκλήρωσης. Ισχυρισμοί για το αντίθετο πρέπει να αντιμετωπίζονται με εξαιρετική καχυποψία, γιατί συνήθως εξυπηρετούν τα συμφέροντα εκείνων που τους προβάλλουν».

539. Μ. Η. Segall et al., σ. 134.


5.3. Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΒΙΟΛΟΓΙΑ

ην άνοιξη του 1975 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Αμερικανού Ε. Ο. Wilson Κοινωνιοβιολογία: Η νέα σύνθεση (Sociobiology: The New Synthesis). Πολΰ σύντομα το βιβλίο αυτό αναδείχθηκε σε «μπεστ σέλερ» στην Αμερική, προκαλώντας έντονες συζητήσεις. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο, με τίτλο «Η ηθική του γονιδίου», ο Wilson ορίζει την κοινωνιοβιολογία ως τη «συστηματική μελέτη της βιολογικής βάσης κάθε κοινωνικής συμπεριφοράς», η οποία «για την ώρα εστιάζεται στις κοινωνίες των ζώων..., ενδιαφέρεται ωστόσο και για την κοινωνική συμπεριφορά των πρώτων ανθρώπων και τα χαρακτηριστικά της οργάνωσης των πιο πρωτόγονων συγχρόνων κοινωνιών». Στόχος του βιβλίου, κατά το συγγραφέα, είναι «η κωδικοποίηση της κοινω- νιοβιολογίας ως κλάδου της εξελικτικής βιολογίας», προκειμένου να επαναδιατυπωθούν οι βασικές αρχές το^ν κοινωνικών επιστημών στο όνομα μιας νέας «σύνθεσης».540

Η κοινωνιοβιολογία ισχυρίζεται ότι όλες οι εκφάνσεις του ανθρώπινου πολιτισμού και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως ακριβώς και η συμπεριφορά των ζώων, είναι κωδικοποιη- μένες στα γονίδια.541 Στο βαθμό που οι υφιστάμενες κοινωνικές συνθήκες αποτελούν αναπόφευκτη συνέπεια του ανθρώπινου γονότυπου, τίποτα το σοβαρό δεν μπορεί να αλλάξει. Γράφει ο Wilson: «Ο γενετικός προκαθορισμός είναι ιδιαίτερα έντονος, ώστε να επιβάλει ξεκάθαρα τον καταμερισμό εργασίας ακόμη και στις πλέον φιλελεύθερες και εξισωτικές κοινωνίες του μέλ

540. Ε. Ο. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1975, o. 4. Βλ. επίσης John Gribbin / Mary Gribbin, H κοινωνιοβιολογία τον ανθρώπον. To πλεονέκτημα τον 1%, μετάφραση Μ αριάννας Καπιστίνη, Ωρόρα, Αθήνα 1988, σ. 141-168.

541. R. C. Lewontin et al., σ. 192.


λοντος... Ακόμη και με ίδια εκπαίδευση και ίδια πρόσβαση σε όλα τα επαγγέλματα, σι άνδρες θα συνεχίσουν πιθανόν να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική, την οικονομία και την επιστήμη».542 Έχοντας ως αφετηρία την αρχή της «φυσικής επιλογής» και της «επικράτησης του ισχυρότερου», η κοινωνιοβιο- λογία ισχυρίζεται ότι η αίσθηση της καταγωγής, το μίσος για τους ξένους, η επιχειρηματική ικανότητα, η πρωτοκαθεδρία των ανδρών και η κοινωνική στρωμάτωση σχετίζονται με το γενετικό κώδικα του ατόμου όπως αυτός διαμορφώθηκε στην πορεία της εξέλιξης του είδους.543 Με βάση τη νέα ηθική που πρεσβεύει η κοινωνιοβιολογία, οι άνδρες κυριαρχούν επί των γυναικών, γιατί δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά, αφού από τη φύση τους είναι ταγμένοι για την άσκηση της κυριαρχίας- οι εργοδότες εκμεταλλεύονται τους εργάτες, γιατί είναι γεννημένοι για το επάγγελμα του επιχειρηματία* ο αλληλοσκοτωμός στον πόλεμο οφείλεται στην αρχή της «εδαφικότητας» που διέ- πει τις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς και στο μίσος για τους ξένους, που είναι λίγο-πολύ αναπόφευκτο όταν απειλείται ο «ζωτικός χώρος» των ντόπιων.544 Πρόσφατα, οι Αμερικανοί ανθρω- πολόγοι Richard Pancam και Neil Peterson, στο βιβλίο τους με τίτλο Δαιμονικοί άρρενες: Οι πίθηκοι και η καταγωγή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αναφέρονται στις γενετικές ρίζες της ανδρικής βιαιότητας. Κατ’ αυτούς, η τάση των ανδρών για το βιασμό, το έγκλημα και την εξουσία είναι βαθιά ριζωμένη στο γενετικό τους κώδικα.545 Οι θεωρίες αυτές αποτελούν πράγματι ιδεολογικό όπλο στην υπηρεσία εκείνων που υπεραμύνονται

542. Ε. Ο. Wilson, “Human Decency is Animal”, στο: New York Times Magazine, 12 October 1975.

543. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 59.544. Στο ίδιο, σ. 193.545. Βλ. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 6 Μαρτίου 1997.


της ελεύθερης αγοράς αντλώντας επιχειρήματα από το χώρο της γενετικής.546

Η μεταφορά εμπειριών από το βασίλειο των ζώων στην ανθρώπινη κοινωνία που επιχειρεί η κοινωνιοβιολογία είναι άκρως προβληματική, όσο κι αν οι εκπρόσωποί της θέλουν να αποστασιοποιούνται από τις κοινωνικές και πολιτικές της συνέπειες. Η άποψη του Wilson, ότι δηλαδή «ο φθόνος αποτελεί κοινό γνώρισμα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας», η γενοκτονία και ο πόλεμος είναι «οι πιο χαρακτηριστικές ιδιότητες του ανθρώπου» κ.λπ., επιβεβαιώνει για ακόμη μία φορά ότι η κοινω- νιοβιολογία, η επιστήμη της «νέας σύνθεσης», όχι μόνον δεν συμβάλλει στην κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά, αντίθετα, βιολογικοποιεί τις κοινωνικές σχέσεις, νομιμοποιώντας έτσι την κοινωνική αδικία, καθώς δικαιολογεί την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων ως γενετικά καθορισμένη και συνακόλουθα ως ανυπέρβλητη κοινωνική συνθήκη.

5.4. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ

ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ

τόχος του βιολογικού ντετερμινισμού στο επίπεδο της πολιτικής είναι η νομιμοποίηση της ταξικής εξουσίας, καθώς ισχυρίζεται ότι οι διαφορές μεταξύ των ανθρώπων ως προς την οικονομική δύναμη και την κοινωνική θέση δεν είναι κοινωνικού αλλά γενετικού χαρακτήρα και επομένως είναι «δώρον άδωρο» να καταβάλει κανείς προσπάθειες για να τις καταργήσει. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αναβίωση της θεωρίας του βιολογικού ντετερμινισμού συμπίπτει ιστορικά με την εμφάνιση του

546. “Genetic Defence of the Free Market”, στο: Business Week, 10 April 1978.


κινήματος διαμαρτυρίας που ξέσπασε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 σε όλες λίγο-πολύ τις βιομηχανικές κοινωνίες της Δύσης. Έτσι, τα αιτήματα των μαύρων για ισότητα στην Αμερική θεωρήθηκαν παράνομα, αφού για την οικονομική και κοινωνική τους εξαθλίωση ευθύνονται οι ίδιοι, στο βαθμό που είναι γενετικά λιγότερο ευφυείς από τους λευκούς και άρα ανίκανοι να αντιμετωπίσουν σύνθετα προβλήματα, η λύση των οποίων θα τους οδηγούσε και σε υψηλότερο κοινωνικό στάτους. Το αίτημα των γυναικών για ισότητα δεν δικαιολογείται, αφού η επικυριαρχία των ανδρών μέσα από αναρίθμητες γενεές της εξέλιξης αποτελεί συστατικό στοιχείο των γονιδίων τους. Τα αιτήματα των φτωχών γονέων σχετικά με ένα καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα για τα αναλφάβητα παιδιά τους δεν είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν, αφού η αγραμματοσύνη των παιδιών τους οφείλεται στη νοητική τους αναπηρία. Η βία των μαύρων σε περιόδους ταραχών ενάντια στους ιδιοκτήτες κατοικιών και εμπορικών καταστημάτων δεν είναι αποτέλεσμα των αδιεξόδων που αντιμετωπίζουν ως μη κατέχοντες, αλλά απόρροια γενετικής βλάβης... Ο βιολογικός ντετερμινισμός αποδεικνύεται ένα ιδιαίτερα αποδοτικό εργαλείο αλλά και ένα ευέλικτο μέσο ώστε αντί του θύτη να κατήγορείται το θύμα.547

Εφόσον τα τεστ νοημοσύνης που εφαρμόστηκαν κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο στρατό των ΗΠΑ «απέδειξαν» ότι οι μετανάστες από τις χώρες της ανατολικής και της νότιας Ευρώπης (τα τεστ αυτά βέβαια δεν ίσχυσαν για τους φυλετικά «ανώτερους» μετανάστες από τις χώρες της κεντρικής, της δυτικής και της βόρειας Ευρώπης) είχαν χαμηλό δείκτη νοημοσύνης, τα αποτελέσματά τους χρησιμοποιήθηκαν ως ένδειξη του ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι γενετικά «κατώτεροι». Το 1924, και με

547. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 17.


αφορμή τους μεταναστευτικούς νόμους, τα τεστ νοημοσύνης στο στρατό και τα αποτελέσματα τους έγιναν αντικείμενο έντονων συζητήσεων στο αμερικανικό Κογκρέσο. Αποφασίστηκε έτσι η εφαρμογή ενός συστήματος «εθνικής ποσόστωσης» που περιόριζε αισθητά την είσοδο στην Αμερική μεταναστών από τις χώρες της ανατολικής και της νότιας Ευρώπης, αφοΰ αυτοί σε σύγκριση με τους «βόρειους» μετανάστες θεωρούνταν φυλετικά υποδεέστεροι και συνακόλουθα επικίνδυνοι για το πνευματικό επίπεδο της αμερικανικής κοινωνίας.548

Το 1907, υπό την επίδραση του βιολογικού ντετερμινισμού, ψηφίστηκαν στην Αμερική ειδικοί νόμοι που είχαν ως στόχο την προστασία της κοινωνίας των λευκών από τον κίνδυνο του φυλετικού εκφυλισμού. Το 1927 το Ανώτατο Δικαστήριο (Supreme Court) της χώρας επιβεβαίωσε τη συνταγματικότητα των σχετικών νόμων, νομιμοποιώντας έτσι και επίσημα το βιολογικό ντετερμινισμό. Μέχρι το 1931 είχαν θεσπιστεί νόμοι για τη στείρωση των «διανοητικά καθυστερημένων ατόμων» (εγκληματίες, ζητιάνοι κ.λπ.) σε 24 πολιτείες της Αμερικής, ενώ σε 34 πολιτείες απαγορεύονταν οι γάμοι μεταξύ λευκών και μαύρων και σε ορισμένες περιοχές, όπως για παράδειγμα στην Καλι- φόρνια, μεταξύ λευκών και Κινέζων.549

Επηρεασμένος από τις ντετερμινιστικές απόψεις των Jensen και Herrnstein ο Αμερικανός γερουσιαστής Daniel P. Moyni- han υποστήριξε ότι η αμερικανική κυβέρνηση θα πρέπει «καλόβουλα να παραβλέψει» τους φτωχούς, ενώ η κυβέρνηση Richard Nixon, εργαλειοποιώντας τα ερευνητικά αποτελέσματα των ντετερμινιστών, θέλησε με τον τρόπο αυτό να δικαιολογήσει τις μαζικές περικοπές που είχε επιβάλει στα κονδύλια για

548. Στο ίδιο, σ. 70.549. Μ. Τΰπας / Φ. Καφάτος, ό.π., σ. 74.


την κοινωνική προστασία και την εκπαίδευση των μαύρων και των φτωχών.550

Τελευταία κυκλοφόρησε στην Αμερική το βιβλίο του Charles Murray, σε συνεργασία με τον Richard J. Herrnstein, με τίτλο Η Καμπύλη της Νοημοσύνης: Ευφυΐα και Δομή των Τάξεων στην Αμερική (The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life), μια εργασία ιδιαίτερα προκλητική, καθότι επαναφέρει το θέμα της νοητικής «κατωτερότητας» των μαύρων. Μελετώντας την αμερικανική κοινωνία, οι συγγραφείς του βιβλίου διαπιστώνουν ότι το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών διευρύνεται απειλητικά, με θύματα πρωτίστως τους μαύρους. Εκφράζουν την άποψη πως αποφασιστικής σημασίας σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές ανισότητες δεν είναι τόσο η κοινωνική θέση των ανθρώπων, όσο ο δείκτης νοημοσύνης, ο οποίος στην περίπτωση των μαύρων είναι, όπως ισχυρίζονται, κατά 15% χαμηλότερος από αυτόν των λευκών. Καταλήγουν λοιπόν στο συμπέρασμα ότι όποια μέτρα κοινωνικής πολιτικής και αν ληφθούν για την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών, δεν πρόκειται να αποδώσουν, διότι τα αίτια της υστέρησης των μαύρων είναι γενετικής φύσης.551

Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι η θεωρία και πράξη του βιολογικού ντετερμινισμού δεν αφορά μόνο τη ναζιστική Γερμανία και την προπολεμική Αμερική, ούτε αποκλειστικά και μόνον το παρελθόν. Τελευταία είδαν το φως της δημοσιότητας στοιχεία σχετικά με την πρακτική των στειρώσεων στην κατά τα άλλα δημοκρατική Σουηδία, όπου, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του Τύπου, την περίοδο 1935-1975 υποβλήθηκαν σε στείρο3ση κάπου 63.000 άτομα, κυρίως γυναίκες, στο όνομα της

550. R. C. Lewontin et al., ό.π., σ. 13.551. Αναφέρεται στο: Economist, October 1994, σ. 61.


«κοινωνικής υγιεινής». Στα σχετικά πρωτόκολλα αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι η στείρωση ήταν επιβεβλημένη λόγω βεβαρημένου γενετικά οικογενειακού δένδρου.5:)2

Η αναβίωση του «επιστημονικού» ρατσισμού στη δυτική Ευρώπη έδωσε μεγάλη ώθηση στις νεοναζιστικές οργανώσεις, οι οποίες, επικαλούμενες την αυθεντία των θεωρητικών του βιολογικού ντετερμινισμού, έχουν περάσει στην αντεπίθεση, εντεί- νοντας την πολεμική τους ενάντια στους ξένους γενικά και στους μετανάστες ειδικότερα. Ιδιαίτερα έντονη επίσης είναι η συνεργασία γνωστών θεωρητικών από το χώρο του βιολογικού ντετερμινισμού, όπως για παράδειγμα του Hans Jurgen Eysenck αλλά και του Arthur Jensen, με τη «Νέα Δεξιά» μέσω δημοσιεύσεων σε επιθεωρήσεις (όπως η επιθεώρηση «The Mankind Quarterly» στη Μεγάλη Βρετανία και η «Neue Anthropo- logie» στη Γερμανία) με έντονα ρατσιστική ιδεολογία, καθώς και με άλλα ακραιφνώς ρατσιστικά περιοδικά, όπως είναι το «Nation Europa» (Το Έ θνος Ευρώπη), όργανο των πρώην αξιωματικών του σώματος των SS, της προσωπικής φρουράς του Αδόλφου Χίτλερ.

552. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 3.9.97, και Μακεδονία, 28.1.99.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

-πως όλοι οι «ισμοί», έτσι και ο ρατσισμός είναι συνυφα- σμένος με την εξουσία. Ως κοσμοαντίληψη και τρόπος συμπεριφοράς σημάδεψε την πορεία της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και αργότερα του ιμπεριαλισμού ήδη από την εποχή της ανακάλυψης του Νέου Κόσμου, αναγορεύοντας τον ευρωκεντρισμό σε Θέσφατο της νεοτερικότητας. Ιδεολογικά γέννημα και θρέμμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο ρατσισμός συνέβαλε τα μέγιστα στην καταστροφή διαφόρων τοπικών πολιτισμών στο όνομα της ευρωπαϊκής επικυριαρχίας.

Αποδεικνύεται έτσι για ακόμη μία φορά πως η Ευρώπη και συγκεκριμένα η δυτική Ευρώπη, αν και ανέδειξε την αρχή της οικουμενικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υποτάχθηκε τελικά στη λογική της εξόντωσης του «Άλλου», του διαφορετικού, γιατί αυτό επέβαλλε ο μετουσιωμένος σε «φυλετική ανωτερότητα» πολιτισμικός ευρωκεντρισμός σε συνάρτηση με τα οικονομικά και εξουσιαστικά συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης.

Προς τα έξω ο ρατσισμός εμφανίστηκε ιστορικά με τη μορφή του αντινεγρισμού, είχε δε ως στόχο τη νομιμοποίηση της επεκτατικής πολιτικής των αποικιοκρατικών χωρών της δυτικής Ευρώπης, για να μετατραπεί αργότερα σε ιδεολογικό «πιστεύω» της αγγλοσαξονικής κάστας των λευκών τόσο στην Κα-


ραϊβική όσο και στις νότιες πολιτείες της βόρειας Αμερικής. Με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης η δουλεία θα παραχωρήσει τη θέση της στο καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων, ε ντε ίνοντας στο έπακρο την αντιπαράθεση μεταξύ μαύρων και λευκών.

Προς τα μέσα ο ευρωπαϊκός ρατσισμός συνδέθηκε αναλό- γως με το αίτημα της εθνικής ή/και της φΰΧετικής ομογενοποίη- σης, προσέλαβε δε κυρίως τη μορφή του αντισημιτισμού, καθώς η χειραφέτηση των Εβραίων μετά τη Γαλλική Επανάσταση βιω- νόταν, από τα μεσαία κυρίως στρώματα, ως άμεση απειλή των συμφερόντων τους. Εγκλωβισμένες στη λογική της «φυλετικής ανωτερότητας», οι κυρίαρχες τάξεις της Ευρώπης όχι μόνον δεν αντιστάθηκαν στη φυλετικοποίηση των κοινωνικών αγώνων, αλλά, αντίθετα, αναγόρευσαν τους Εβραίους των χωρών τους σε «αποδιοπομπαίους τράγους» της ταξικής αναμέτρησης. Άλλωστε το φυλετικό στοιχείο αποτέλεσε σημαντικό σημείο αναφοράς στην αντιπαράθεση μεταξύ της τάξης των ευγενών και της ανερχόμενης αστικής τάξης την εποχή της συγκρότησης των ευρωπαϊκών εθνών.

Με την έννοια αυτή ο ρατσισμός, και στην προκειμένη περίπτωση ο βιολογικός ρατσισμός, αποτελεί συστατικό στοιχείο της ευρωπαϊκής εμπειρίας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν εκδηλώθηκαν και αλλού παρόμοιοι ρατσισμοί, όπως για παράδειγμα στη Μαντζουρία την εποχή της ιαπωνικής κατοχής, όπου στο όνομα της «φυλετικής ανωτερότητας» και της επιστημονικής «προόδου» εξοντώθηκαν δεκάδες χιλιάδες Μαντζου- ριανοί. Σε καμιά όμως περιοχή του κόσμου ο ρατσισμός δεν εκδηλώθηκε με τόσο βίαιο τρόπο όσο στην Ευρώπη, και ειδικότερα στη Γερμανία με την περίπτωση των Εβραίων.

Αν και μεταπολεμικά η δημοκρατική ανθρωπότητα, με επικεφαλήςτον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, καταδίκασε κάθε

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 287

μορφή φυλετικών διακρίσεων, το φάντασμα του βιολογικού ρατσισμού όχι μόνον δεν εξαφανίστηκε, αλλά συνεχίζει να πλανά- ται απειλητικά πάνω από την Ενωμένη Ευρώπη. Πίσω από την ξενοφοβία και την εχθρότητα που επιδεικνύουν πολλοί ντόπιοι απέναντι στους μετανάστες κρύβονται, όσο κι αν οι ίδιοι το αρ- νούνται, οι φυλετικές χίμαιρες του παρελθόντος. Η συλλογική μνήμη των Δυτικοευρωπαίων φαίνεται να μην έχει ξεπεράσει ακόμη το ιδεολογικό σύνδρομο της αποικιοκρατίας, το οποίο και αναβιώνει ως ρατσισμός κάθε φορά που νιώθουν ανασφαλείς, καθώς εντείνεται η οικονομική κρίση και μαζί της η αβεβαιότητα για το μέλλον.

Σήμερα ο ρατσισμός στην Ευρώπη, καθώς συναρθρώνεται ιδεολογικά με τον εθνικισμό, αποτελεί ένα ιδιαίτερα εκρηκτικό μείγμα, ικανό να δυναμιτίσει τα θεμέλια της Ενωμένης Ευρώπης. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι ο σύγχρονος ρατσισμός, με τη μορφή του πολιτισμικού ρατσισμού, βρίσκει ιδεολογικά απροετοίμαστες κυρίως τις νέες γενιές, καθώς η αποναζιστικοποίηση των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, επιτρέποντας έτσι στους νοσταλγούς του ναζισμού να συνεχίζουν ανενόχλητοι το υπονομευτικό τους έργο.

Η Ευρώπη δεν είναι δυνατόν αλλά και δεν πρέπει να μετα- τραπεί σε Κιβωτό του Νώε για τους λίγους επίλεκτους της ευημερίας. Για τέσσερις και πλέον δεκαετίες ο δυτικός κόσμος, ο αυτοαποκαλούμένος και «ελεύθερος κόσμος», χρησιμοποίησε τα δικαιώματα του ανθρώπου και ειδικότερα το δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης των ατόμων ως ιδεολογικό όπλο στην πολιτική του αντιπαράθεση με τα κομμουνιστικά καθεστώτα. Σήμερα οι χώρες της δυτικής Ευρώπης αρνούνται το ίδιο δικαίωμα στους οικονομικούς και πολιτικούς πρόσφυγες από τις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ο κυνι


σμός με τον οποίο οι κυβερνήσεις των δυτικοευρωπαϊκών χωρών αντιμετωπίζουν τη νέα μετανάστευση, καθώς επιμένουν στη διάκριση των μεταναστών σε πολιτικούς και οικονομικούς πρόσφυγες, λες και ο θάνατος από την πείνα είναι λιγότερο τραγικός από το θάνατο σε κάποιο από τα άνδρα των βασανιστών.

Είναι καιρός πλέον η Ευρώπη να ξεπεράσει τις αποικιο- κρατικές αγκυλώσεις του παρελθόντος και να εξελιχθεί συνειδητά σε προπύργιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μετατρέπο- ντας τους δημοκρατικούς της θεσμούς σε απροσπέλαστο τείχος για όλους τους επίδοξους νεορατσιστές «σωτήρες» του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

1. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΔΕΞΙΑΣ»

ε αντίθεση με τον παραδοσιακό ευρωαμερικανικό ρατσισμό που επικεντρώνει το ιδεολογικό του ενδιαφέρον στη φυλετική ανισότητα, ο νεορατσισμός, όπως αυτός εμφανίζεται σήμερα στη δυτική Ευρώπη, γνωστός και ως «πολιτιστικός» ή «διαφοριστικός» ρατσισμός553, αρθρώνεται γύρω από το πολύπλοκο πρόβλημα της μετανάστευσης και εγγράφεται, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Balibar, στο πλαίσιο ενός «ρατσισμού χωρίς φυλές .554 Κυρίαρχο θέμα του νεορατσισμού δεν είναι πλέοΑ τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, η βιολογική κληρονομικότητα και η διάκριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων «φυλών», αλλά η «αυθεντική» πολιτιστική ταυτότητα και το «δικαίωμα στη διαφορά» (le droit a la difference).555 Σύμφωνα με τα θεωρητικά προτάγματα του νεορατσισμού, όλοι οι άνθρωποι είναι κατά βάση φυλετικά ισότιμοι. Αντίθετα, διαφορετικοί και μεταξύ τους ασυμβίβαστοι είναι οι πολιτισμοί. Οι πολιτιστικές διαφορές, τονίζουν οι θεωρητικοί του ρατσισμού, είναι αμετάλ-

553. Ρ.-Α. Taguieff, ό.π., σ. 236 κ.ε.554. Ε. Balibar / 1. W allerstein, ό.π., σ. 35.555. Ρ.-Α. Taguieff, ό.π., σ. 236.


λαχτες και συνακόλουθα ανυπέρβλητες, αφού, όπως ισχυρίζονται, αποτελούν συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης με βαθιές ιστορικές ρίζες. IV αυτό και σε περιοχές όπου συγκροτούνται μέσω του μεταναστευτικού ρεύματος πολυπολιτισμικές κοινωνικές οντότητες οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων είναι αναπόφευκτες. Κατά τους νεορα- τσιστές, μοναδική δυνατότητα για την αποφυγή των συγκρούσεων είναι ο αποκλεισμός των μειονοτικών ομάδων από κάθε είδους συμμετοχή στις οικονομικές, τις κοινωνικές και τις πολιτικές διαδικασίες.556 Με ιδεολογική τους αφετηρία τη μη ανα- γωγιμότητα των πολιτιστικών διαφορών, οι θεωρητικοί του ευρωπαϊκού νεορατσισμού στρέφονται κατά της ανάμειξης των πολιτισμών, τονίζοντας ότι η κατάργηση των πολιτισμικών δια- χωριστικών γραμμών μακροπρόθεσμα οδηγεί αναπόφευκτα στην παρακμή του πολιτισμού και τελικά στον πνευματικό θάνατο της ανθρωπότητας.

Ο νεορατσισμός είναι η ιδεολογία με την οποία θεμελιώνονται και νομιμοποιούνται σήμερα στις αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες της Δύσης οι πρακτικές αποκλεισμού των εθνικών μειονοτήτων από τον κορμό της «φαντασιακής πολιτικής κοινότητας» του έθνους. Στόχος της νεορατσιστικής προπαγάνδας στη δυτική Ευρώπη είναι οι μετανάστες και ειδικότερα οι οικονομικοί και πολιτικοί πρόσφυγες. Η μετανάστευση λειτουργεί στη συνείδηση των νεορατσιστών ως υποκατάστατο της «φυλής» και με την έννοια αυτή αποτελεί το κεντρικό σημείο αναφοράς της ρατσιστικής θεωρίας και πράξης στη σημερινή ευρωπαϊκή πραγματικότητα.557

556. St. Castles, “Weltweite Emigration. Neorassismus und der Niedergang des Nationalstaates”, στο: U. Bielefeld, ό.π., σ. 141.

557. E. Balibar / 1. W allerstein, ό.π., σ. 33.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ 291

Πνευματικός χώρος εκκόλαψης του νεορατσισμού και κύριος ιδεολογικος εκπρόσοοπος της «Νέας Δεξιάς» στην Ευρώπη είναι η «Ομάδα Έρευνας και Μελέτης του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού»(Groupement de recherche et d’etudes pour la civilisation europeenne, G R E C E ), με επικεφαλής το συντηρητικό διανοούμενο Alain de Benoist.558 Η επιλογή του ονόματος της ομάδας δεν είναι, ως φαίνεται, τυχαία, καθώς τα αρχικά της σχηματίζουν τη λέξη «G R E C E » (Ελλάδα), παραπέμποντας έτσι στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό που αποτελεί ένα από τα βασικά σημεία ιδεολογικής αναφοράς του νεορατσισμού. Η ομάδα « G R E C E » έχει τις καταβολές της στο Μάη του 1968, αποτελεί δε πνευματικό και πολιτιστικό κίνημα στο πλαίσιο ενός ιδιόμορφου ευρωπαϊκού «εθνικισμού». Στρέφεται πρωτίστως ενάντια στη μαρξιστική Αριστερά, την οποία και μάχεται, ενώ συγχρόνως ασκεί, με πρώτο και καλύτερο τον Alain de Benoist, κριτική στις μεθόδους της παραδοσιακής Δεξιάς, την οποία και καταγγέλλει για «πνευματική τεμπελιά» και για έλλειψη σχεδίου.559

Η ομάδα «GRECE» ιδρύθηκε το 1969 με πρωτοβουλία του Alain de Benoist ως αντίβαρο και συγχρόνως ως αντίπαλο δέος

558. Συνεργάτες του «GRECE», εκτός από τον Alain de Benoist, είναι ο Roger Lamoine, ο Jean Claude Valla, o Pierre Vial, o Yvan Blot, o Guillaume Faye, o Pierre Herbert κ.ά.

559. Αναπτύσσοντας τις απόψεις του για την παραδοσιακή Δεξιά, ο Alain de Benoist γράφει μεταξύ άλλων: «Έ να από τα δράματα της Δεξιάς —από την πραξικοπηματική μέχρι και τη μετριοπαθή Δ ε ξ ιά - είναι η ανικανότητά της να κατανοήσει την αναγκαιότητα του μακροπρόθεσμου προγραμματισμού». Alain de Benoist, Kulturrevolution von rechts, Sinus Verlag, Krefeld 1985, σ. 20. Βλ. διεξοδικότερα του ίδιου: Aus rechter Sicht. Eine kritische Anthologie zeitgenossischer Ideen, Band 1., Grabert- Verlag, Tubingen 1983, σ. 13-23.


του αριστερού κινήματος διαμαρτυρίας που συγκλόνισε κυριολεκτικά την εποχή εκείνη τις πανεπιστημιουπόλεις της δυτικής Ευρώπης. Παραρτήματα της ομάδας υπάρχουν σήμερα σε πολλές πόλεις της Γαλλίας καθώς και στο εξωτερικό, ενώ τα εγγεγραμμένα μέλη της υπερβαίνουν τα 8.000.

Το 1974, τελειόφοιτοι της Grande Ecole, της Ανωτάτης Σχολής Δημόσιας Διοίκησης, ίδρυσαν στη Γαλλία τη «Λέσχη των Ρρλογιών» (Club de l’horloge), με στόχο την επεξεργασία και τη διάδοση των ιδεών της «Νέας Δεξιάς» στο χώρο των κρατικών υπηρεσιών και των πολιτικών κομμάτων. Η Λέσχη αριθμεί περισσότερα απο 300 επίλεκτα μέλη, ως επί το πλείστον ανώτερους υπαλλήλους του κράτους, πολιτικούς, νομομαθείς κ.λπ. Η σχέση της με την ομάδα « G R E C E » είναι μάλλον οργανωτικής φύσης. Μεταξύ των δύο ομάδων επικρατεί ένας ιδιόμορφος καταμερισμός εργασίας. Ενώ η « G R E C E » φροντίζει για την παραγωγή και αναπαραγωγή της νεορατσιστικής ιδεολογίας, η «Λέσχη των Ρολογιών» είναι επιφορτισμένη με τη διάχυσή της στους κοινωνικούς και πολιτικούς χώρους.560

Η ομάδα «GRECE» εκδίδει την τριμηνιαία επιθεώρηση «Ε- lements» (Στοιχεία), διαθέτει δικό της εκδοτικό οίκο, τις «Editions Copernic» (Εκδόσεις Κοπέρνικος), και συνεργάζεται στενά με την επιθεώρηση «Nouvelle Ecole» (Νέα Σχολή) που αποτελεί και το θεωρητικό της όργανο. Εκτός από τα «Στοιχεία» και τη «Νέα Σχολή», στην ομάδα «GRECE» ανήκουν επίσης τα περιοδικά «Nouvelle Education» και «Nation Armee». Παράλληλα με τις εκδοτικές της δραστηριότητες οργανώνει επιστημονικές ημερίδες και πολιτικές εκδηλώσεις, επικοινωνεί με συγγενικές οργανώσεις τόσο στο εσωτερικό της Γαλλίας όσο και στο εξωτερικό, και συνεργάζεται επιλεκτικά με τις γνωστές για

560. M artina Kirfel / W alter Oswald, ό.π., σ. 126 κ.ε.


τις ρατσιστικές τους απόψεις επιθεωρήσεις «The Mankind Quarterly» και «Neue Anthropologie.561

Η «Νέα Δεξιά» θεωρεί τον εαυτό της συνεχιστή της «συντηρητικής επανάστασης» που εκδηλώθηκε κυρίως στη Γερμανία του μεσοπολέμου, γ ι’ αυτό και προβάλλει ακούραστα τις απόψεις των θεωρητικών του ευρωπαϊκού συντηρητισμού, όπως w v Friedrich Nietzsche, Arthur de Gobineau, Moeller Van de Bruck, Ernst Junger, Carl Schmitt, Edgar Julius Jung, Vilfredo Pareto, Richard Wagner, Martin Heidegger κ.ά. Σε αντίθεση με τα άλλα νεορατσιστικά σχήματα, η ομάδα «GRECE» αποφεύγει τον αψιμυθίωτο ρατσιστικό λόγο καθώς και τις όποιες ταυτίσεις με τον εθνικοσοσιαλισμό και το φασισμό του μεσοπολέμου. Αντλεί ωστόσο τα βασικά της επιχειρήματα από το χώρο της κοινωνιοβιολογίας, της ηθολογίας και γενικά του βιολογικού ντετερμινισμού, καθώς και από τις διάφορες πολιτισμοκρατικές θεωρίες, ασκεί δε έντονη κριτική στο μοντέλο της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, την οποία θεωρεί παρηκ- μασμένη, προτείνοντας ως εναλλακτική λύση την «οργανική δημοκρατία» των επιλέκτων. Προβάλλει συστηματικά το μοντέλο μιας αριστοκρατικής Ευρώπης, όχι βέβαια με την έννοια της παραδοσιακής αριστοκρατίας των ευγενών, αλλά της «κυβερ- νώσας ελίτ» με τη σημασία που προσδίδει στον όρο η θεωρία σχετικά με την «κυκλοφορία των ελίτ» του Vilfredo Pareto. Σύμφωνα με τις απόψεις των θεωρητικών της γαλλικής «Νέας

561. Michael Haller, “Europa erwache! Frankreichs Neue Rechte und die Internationale des soziobiologischen Rassismus”, στο: Paul Lersch (επιμ.), Die verkannte Gefahr. Rechtsradikalismus in der Bundesrepublik, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg, σ. 85 κ.ε. Βλ. επίσης U. Knight / W. Kowalsky, ό.π., σ. 96 κ.ε., Hans Jurgen Schulz (επιμ.), ό.π., σ. 89 κ.ε., και Michael Billig, ό.π., σ. 136 κ.ε.


Δεξιάς», η Ευρώπη θα πρέπει να επανακτήσει την πολιτιστική πρωτοκαθεδρία στον κόσμο προκειμένου να αντιμετωπιστεί η πνευματική και ηθική παρακμή που απειλεί την ανθρωπότητα.

Ιδεολογικά η «Νέα Δεξιά» προπαγανδίζει την ιδέα της πολιτιστικής υπεροχής των «Ινδογερμανών», ενώ καταφέρεται ενάντια στον ιουδαϊσμό και το χριστιανισμό, τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για την πολιτιστική παρακμή της Ευρώπης. Πρόκειται για μια προσπάθεια επαναδιατύπωσης του βιολογικού ρατσισμού χρησιμοποιώντας τούτη τη φορά ως βασικό επιχείρημα το «δικαίωμα στη διαφορά». Στην προσπάθειά τους να στηρίξουν τη νέα πολιτισμοκρατική εκδοχή του ρατσισμού, ο Alain de Benoist και οι συνεργάτες του υιοθέτησαν τη θέση της «πολιτιστικής ηγεμονίας» του Ιταλού κομμουνιστή και θεωρητικού του μαρξισμού Antonio Gramsci (1891-1937). Σύμφωνα με τον Gramsci, η κρατική εξουσία δεν στηρίζεται μόνον στους κατασταλτικούς μηχανισμούς. Εξίσου σημαντική είναι η «πολιτική κοινωνία» (societa civile), η οποία και εξασφαλίζει την «κοινωνική συναίνεση». Ο Gramsci, τονίζει ο Benoist, «έδειξε ότι η κατάκτηση της πολιτικής ισχύος περνά μέσα από την κα- τάκτηση της πολιτιστικής ισχύος».562 Με βάση αυτή τη διαπίστωση, ο Benoist επισημαίνει πως η πολιτική επανάσταση και μόνον δεν επαρκεί για να καταλάβει κανείς την εξουσία, απαι- τείται μακροχρόνια ιδεολογική δουλειά στους κόλπους της πολιτικής κοινωνίας.563

562. Alain de Benoist, Ο προσδιορισμός τον κυριότερου εχθρού. Προσανατολισμοί για τα επόμενα αποφασιστικά χρόνια, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1987, σ. 21.

563. Alain de Benoist, Kulturrevolution von rechts..., a. 43-49, καθώς και Ma- rieluise Christadler, “Die Nouvelle Droite in Frankreich”, στο: Iring Fetscher (επιμ.), Neokonservative und Neue Rechte, Verlag C. H. Beck, Munchen 1983, σ. 171.


Χρησιμοποιώντας ως μεθοδολογικό εργαλείο τις γκραμσια- νές ιδέες για την «πολιτιστική ηγεμονία», ο Alain de Benoist προχώρησε στον εκρατσισμό του «δικαιώματος στη διαφορά» που αποτελοΰσε κάποτε ένα από τα πολιτικά συνθήματα της ριζοσπαστικής Αριστερός σε σχέση με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των λαών του Τρίτου Κόσμου. Στη νεορατσιστική γλώσσα το «δικαίωμα στη διαφορά» σημαίνει πρωτίστως ότι η Ευρώπη οφείλει να προστατεύσει τον πολιτισμό της από κάθε ανάμειξη με άλλους πολιτισμούς. Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης είναι η γνωστή πολιτιστική «επιιχειξιοφοβία», κύριο χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού νεορατσισμού. Η έννοια του πολιτισμού, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Taguieff, «που υποκαθι- στά τη ζωολογική έννοια της “φυλής”, εμπεριέχει μια μετατόπιση της προβληματικής και μια τέλεια επαναθεμελίωση της αντιοικουμενικής επιχειρηματολογίας».564

Πράγματι, η αντιοικουμενικότητα αποτελεί μία από τις βασικές εκφάνσεις του ευρωπαϊκού νεορατσισμού, απόρροια της οποίας είναι η απόρριψη από τους νεορατσιστές της έννοιας των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Κατά την άποψή τους, η ιδεολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στηρίζεται σε τέσσερις δοξασ ίες,\ και συγκεκριμένα: (α) στη δοξασία της ενότητας του ανθρώπι- / νου είδους, (β) στη δοξασία της υπάρξης ενός «ανθρώπινου προσώπου», ανεξάρτητα από τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά κάθε ατόμου, (γ) στη δοξασία μιας «ανθρώπινης φύσης», και τέλος (δ) στη δοξασία της πρωτοκαθεδρίας του ατόμου έναντι των οργανικών και ιστορικών κοινοτήτων που αποτελούν τους φορείς της πνευματικής κουλτούρας των λαών και των εθνών.565

564. Pierre Andre Taguieff, “Ρατσισμός και αντιρατσισμός”, στο: Ο Πολίτης, 122 (1993), σ. 44.

565. Alain de Benoist / Guillaume Fay, Η ιδεολογία των δικαιωμάτων τον


Αντί των «δικαιωμάτων του ανθρώπου» αναφέρονται στο «δικαίωμα των ανθρώπων» και πιο συγκεκριμένα στα «δικαιώματα m>v λαών». Οι θεωρητικοί του νεορατσισμοΰ επισημαίνουν ότι η «ιδεολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» είναι παραπλανητική και χρησιμεύει ως άλλοθι των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων για επεμβάσεις στα εσωτερικά άλλων χωρών. Οι νεορατσιστές εκμεταλλεύονται την εργαλειοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από μέρους των μεγάλων δυνάμεων, προκειμένου να αμφισβητήσουν συλλήβδην την αξία τους, χαρακτηρίζοντάς τα ως «καρκίνωμα» της εποχής μας. Προς επίρρωση των απόψεών τους χρησιμοποιούν τα ακόλουθα επιχειρήματα: (α) ο οικουμε- νισμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων απειλεί το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών και την αυτονομία των πολιτισμών, (β) οι μεγάλες δυνάμεις καταχρώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς τα χρησιμοποιούν ως μέσο για την επίτευξη των ιμπεριαλιστικών τους σκοπών, (γ) υπονομεύουν την εθνική κυριαρχία των λαών, ενισχύοντας συγχρόνως τη «νομικοποίηση και ηθικοποίηση της πολιτικής», και (δ) με το πρόσχημα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπονομεύουν το δικαίωμα των ανθρώπων και των λαών να ζήσουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.566

Τελικός στόχος του νεορατσισμού είναι η ριζική ανατροπή του ισχύοντος συστήματος αξιών προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά «η πολιτική και κοινωνική κρίση της Ευρώπης». Για να αποφύγει τον πολιτιστικό θάνατο, η Ευρώπη θα πρέπει να ανατρέψει εκ βάθρων τον «εβραιο-χριστιανικό πολιτισμό της ενοχής» και να αντικαταστήσει την ισχύουσα «ηθική των δούλων» με μια νέα αριστοκρατική και παγανιστική ηθική

ανθρώπου και το δικαίωμα των ανθρώπων, μετάφραση Ανδρέα Δενδρι- νοΰ, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1981, σ. 5 κ.ε.

566. Αναφέρεται στο: Marieluise Christandler, ό.π., σ. 183.


που θα εξυμνεί «την αγιοσύνη του Κόσμου, την ομορφιά, το σώμα, τη δύναμη και την υγεία... ως αδιάσπαστη ενότητα αισθητικής και ηθικής» ενάντια στη μυθολογία του «υπερπέραν»?67

Η Ευρώπη, τονίζει ο Alain de Benoist, «δεν θα πρέπει να συγχέεται με τη “Δύσι”». Μακροπρόθεσμος στόχος της δεν μπορεί να είναι άλλος από την επιδίωξη να γίνει ξανά και με κάθε τρόπο «μία αυτόνομη δύναμις, ανεξάρτητη, αυτόβουλη και αυτοκρατορικά κυρίαρχη».568 Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που οι νεορατσιστές στρέφονται ενάντια στην Αμερική, καταγγέλλοντάς την για «διακριτική αποικιοποίηση» της Ευρώπης μέσα από την αμερικανοποίηση της κοινωνικής και πολιτι- κης ζωής.

Εν κατακλείδι, πίσω από την κριτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον αντιδυτικισμό και την επίκληση του «δικαιώματος στη διαφορά» των νεορατσιστών κρύβεται μια νέα μορφή πολιτιστικού^ ιμπεριαλισμού, θύματα του οποίου είναι κυρίως οι μετανάστες που ζουν και εργάζονται στη Δυτική Ευρώπη. Συνθήματα όπως «La France aux FranQais» (Η Γαλλία στους Γάλλους), του «Εθνικού Μετώπου» του Jean-Mari Le Pen, θυμίζουν περασμένες εποχές και έρχονται σε πλήρη αντίθεση με κάθε έννοια ανθρωπισμού.

Η ελιτίστικη ιδεολογία του νεορατσισμού εμπόδισε μέχρι τώρα τη διάχυσή του στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες. Ασκεί ωστόσο σημαντική επιρροή σε συγκεκριμένους κύκλους διανοουμένων που ονειρεύονται μια «φυλετικά» ομοιογενή Ευρώπη με κυρίαρχο τον «ινδογερμανικό» πολιτισμό. Σε αντίθεση με τον πολιτισμικό ρατσισμό της «Νέας Δεξιάς», ο οποίος δεν κα

567. Στο ίδιο, σ. 195.568. Alain de Benoist, Ο προσδιορισμός..., σ. 41 και 42.


τόρθωσε ακόμη να προσεγγίσει τις μάζες, ο ρατσισμός υπό τη μορφή της ξενοφοβίας, της δυσανεξίας και της εχθρότητας των ντόπιων εναντίον των ξένων παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια σημαντική έξαρση, γεγονός που μας καλεί να «ξανασκεφτούμε την Ευρώπη».

2. ΥΠΑΡΧΕΙ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΑΑ;

Ι/την Έκθεση της Εξεταστικής Επιτροπής για την Άνοδο του Φασισμού και του Ρατσισμού στην Ευρώπη (1985) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, γνωστή στη χώρα μας και ως «Έ κθεση Δημητρίου Ευρυγένη», αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι η στάση των Ελλήνων «απέναντι στις εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες χαρακτηρίζεται από πνεύμα ανοχής και ξενοφιλίας και στερείται, κατά κανόνα, φυλετικών προκαταλήψεων».569 Εξαίρεση αποτελούν ορισμένες, σχετικά ασήμαντες, ακροδεξιές οργανώσεις, ο πολιτικός λόγος των οποίων εμπεριέχει «ρατσιστικά στοιχεία που εκφράζονται κυρίως με τον εκθεια- σμό της ανωτερότητας της ελληνικής φυλής αλλά και, μερικές φορές, με επιθετικό αντισημιτισμό»,570 χωρίς όμως και να ασκούν την όποια επιρροή στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας. Πράγματι, στη χώρα μας μέχρι πριν λίγα χρόνια ακόμη και αυτή η έννοια του ρατσισμού ήταν σχεδόν άγνωστη στο ευρύ κοινό. Το γεγονός όμως ότι δεν εμφανίστηκαν μέχρι τώρα

569. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ό.π., σ. 50 κ.ε.570. Στο ίδιο, σ. 52. Βλ. επίσης Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Έ κθεση για τα

Α ποτελέσματα των Εργασιών της «Εξεταστικής Επιτροπής για το Ρατσισμό και την Ξενοφοβία», εισηγητής: Μ. G. Ford, Λουξεμβούργο 1991,


έντονα φαινόμενα ρατσισμού δεν σημαίνει πως και στο μέλλον η κατάσταση θα παραμείνει η ίδια, δεδομένου ότι η ανεκτικότητα των Ελλήνων μόλις τώρα δοκιμάζεται, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες αλλοδαποί, κυρίως οικονομικοί πρόσφυγες, συρρέουν τα τελευταία χρόνια στη χώρα αναζητώντας εργασία.

Σύμφωνα με το άρθρο 5, παράγραφος 2 του Συντάγματος, «όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών πεποιθήσεων».571 Στην πραγματικότητα ωστόσο εφαρμόζονται συχνά πρακτικές διακρίσεων που παραβιάζουν θεμελιώδεις αρχές του Κράτους Δικαίου. Έτσι, στο χώρο της δημόσιας διοίκησης περισσεύουν οι αυθαιρεσίες και η απαράδεκτη συχνά συμπεριφορά των οργάνων του κράτους σε βάρος ατόμων που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες, παρά το γεγονός ότι η χώρα μας έχει επικυρώσει όλες τις διεθνείς συμβάσεις σχετικά με το σεβασμό και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Κλασική περίπτωση μειονότητας που ζει κάτω από συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού και γίνεται συχνά αντικείμενο ρατσιστικής συμπεριφοράς είναι οι Τσιγγάνοι. Ως γνωστόν, η Ελλάδα είναι εδώ και πολλούς αιώνες χώρα μόνιμης διαμονής Τσιγγάνων.572 Από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους μέχρι

571. Α. Μανιτάκης / Γ. Αναστασιάδης (επιμ.), Το Σύνταγμα τον 1975/1986, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 25.

572. Η παρουσία των Τσιγγάνων χρονολογείται από τις αρχές του Μου αιώνα. Εγκαταστάθηκαν πρώτα στην Κρήτη και την Πελοπόννησο (1322), για να επεκταθοΰν στη συνέχεια στην υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπολογίζει τον αριθμό των Τσιγγάνων στη χώρα μας σε 120.000-130.000 άτομα. Διεθνείς οργανώσεις που ασχολούνται με τους Τσιγγάνους μιλούν για 140.000-150.000.


και το 1978, για την ελληνική πολιτεία οι Τσιγγάνοι θεωρούνταν «ανιθαγενείς αγνώστου υπηκοότητας» και ζούσαν στο περιθώριο χωρίς ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Ακόμη και σήμερα το 10-15% του τσιγγάνικου πληθυσμού δεν έχει την ελληνική ιθαγένεια. Δεκάδες χιλιάδες Τσιγγάνοι θεωρούνται από το επίσημο κράτος λίγο ή πολύ ανύπαρκτοι, καθώς δεν διαθέτουν τα απαραίτητα επίσημα έγγραφα και συνεπώς δεν είναι δυνατόν να εξυπηρετηθούν από τις δημόσιες υπηρεσίες. Καθώς στερούνται της ιδιότητας του πολίτη, δεν έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι και με την έννοια αυτή δεν συμμετέχουν στην πολιτική ζωή του τόπου, δεν παίρνουν επιδόματα για τα παιδιά τους, δεν διαθέτουν κοινωνική ασφάλιση, δεν μπορούν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό ή να αποκτήσουν δίπλωμα οδήγησης, άδεια μικροπωλητή κ.λπ.573

Σύμφωνα με τα στοιχεία έρευνας του Ελληνικού Κέντρου Διαπολιτιστικής Ψυχιατρικής και Περίθαλψης, το 98% περίπου

Άλλοι πάλι οργανισμοί είναι της γνοίμης ότι ο αριθμός τους κυμαίνεται μεταξύ 250.000-300.000. Εκπρόσωποι των Τσιγγάνων στη χώρα μας δη- λο5νουν ότι οι ομοεθνείς τους ξεπερνούν τις 450.000. Βλ. σχετικά Α. Μουχελή, “Τσιγγάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός”, στο: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Διαστάσεις τον κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής. Έ κθεση για το Ενρω παϊκό Κοινωνικό Ταμείο, τόμος Α ', Αθήνα 1996, σ. 495, Γ. Έ ξαρχος, “Κοινωνικός αποκλεισμός των Τσιγγάνων”, στο: Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής, Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία , εισαγωγή, επιμέλεια Κ. Κασιμάτη, Gutenberg, Αθήνα 1998, σ. 200, καθώς και εφημερίδα Μ ακεδονία, 12.4.98, σ. 16.

573. Βλ. Δ. Ντούσας, Ρομ και φνλετικές διακρίσεις. Στην ιστορία, την κοινωνία, την κονλτούρα, την εκπαίδενση και τα ανθρώπινα δικαιώματα, Gutenberg, Αθήνα 1997, σ. 130 και 172, καθώς και εφημερίδα Καθημερινή, 9.11.97, σ. 27.


των Τσιγγάνων είναι ουσιαστικά αναλφάβητοι και μόνον το 2% έχει ολοκληρώσει την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Μεταξύ των Τσιγγάνων που ζουν νομαδικά, τους αποκαλούμε- νους «σκηνίτες», το ποσοστό των αναλφάβητων αγγίζει το 100%.574 Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι οι ίδιοι οι Τσιγγάνοι δεν ενδιαφέρονται για τη μόρφωσή τους, αυτό όμως δεν ανταπο- κρίνεται στην αλήθεια, καθώς το 99,5% των Τσιγγάνων είναι της άποψης ότι τα παιδιά τους χρειάζονται τη μόρφωση για να πετΰχουν στη ζωή.575

Αν και η ελληνική κοινωνία δεν έχει δώσει μέχρι τώρα δείγματα επιθετικού ρατσισμού απέναντι στους Τσιγγάνους παρόμοια με αυτά που καταγράφονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, δεν λείπουν οι εκδηλώσεις «έντονης αντιπάθειας, καχυποψίας και κοινωνικού αποκλεισμού».576 Σε ό,τι αφορά τον τρόπο πρόσληψης των Τσιγγάνων από την ελληνική κοινωνία, κυριαρχεί το αρνητικό στερεότυπο του βρόμικου και επικίνδυνου κλέφτη, που είναι κάθε στιγμή έτοιμος να πει ψέματα, εξαπατώντας όποιον έρχεται σε επαφή μαζί του.577

Ιδιαίτερα έντονο είναι το καθεστώς των κοινωνικών διακρίσεων σε βάρος το)ν τσιγγανόπαιδων στο χώρο του σχολείου, όπου γίνονται σχεδόν καθημερινά αντικείμενο κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς πολλοί Έλληνες γονείς είναι εναντίον της συστέγασης των παιδιών τους με αυτά των Τσιγγάνων. Αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση της Λεπτοκαρυάς του νομού Πιερίας (1983), των Εξαμιλίων Κορινθίας (1986) και της Κάτω Αχαγιάς του νομού Αχαΐας, όπου οι γονείς απείλησαν ότι θα

574. Βλ. Δ. Ντοΰσας, ό.π., σ. 123, και Α. Μουχελη, ό.π., σ. 508.575. Βλ. εφημερίδα Καθημερινή, ό.π.576. Στο ίδιο.577. Βλ. Α. Μουχελη, ό.π., σ. 494.


πάρουν τα παιδιά τους από το σχολείο αν δεν ιδρυθούν «ειδικές τάξεις» για τα παιδιά των Τσιγγάνων.578 Και στις τρεις περιπτώσεις χρειάστηκε η παρέμβαση των εισαγγελικών αρχο5ν ή/και της αστυνομίας, προκειμένου να επιτραπεί στα τσιγγανό- πουλα η πρόσβαση στο σχολείο. Αποκαλυπτικά επίσης είναι τα στοιχεία σχετικά με τη στάση των ενηλίκων απέναντι στους Τσιγγάνους. Το 32,3% είναι της γνώμης ότι οι Τσιγγάνοι δεν θα πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους υπόλοιπους Έλληνες, ενώ το 35,4% πιστεύει πως οι Τσιγγάνοι, ακόμη κι αν βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσής τους, θα συνεχίσουν να είναι βρόμικοι.579

Σε σχέση με τους μαύρους η συμπεριφορά των Ελλήνων είναι διφορούμενη. Ενώ ο φυλετικός ρατσισμός ως ιδεολογία είναι σχεδόν ανύπαρκτος στην Ελλάδα, στο επίπεδο της ατομικής συμπεριφοράς πολλοί Έλληνες χρησιμοποιούν, όταν αναφέρονται στους μαύρους, έναν έντονα απαξιωτικό λόγο («αραπάδες»). Στα λαϊκά κυρίως στρώματα η εικόνα του μαύρου χρησιμοποιείται συχνά ως μέσον εκφοβισμού των μικρών παιδιών («μπαμπούλας»), ενώ τα «ανέκδοτα» που κυκλοφορούν μεταξύ των Ελλήνων βρίθουν προκαταλήψεων. Ιδιαίτερα προσφιλείς είναι οι αναφορές στην πρωτόγονη υπερσεξουαλικότητα των μαύρων.

Αν και το Σύνταγμα εγγυάται την «ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης», η συμπεριφορά των οργάνων του κράτους απέναντι σε ορισμένες θρησκευτικές μειονότητες κάθε άλλο

578. Βλ. Δ. Ντοΰσας, ό.π., σ. 133 κ.ε., καθώς και Δ. Βεργίδης, “Νεορατσι- σμός και σχολείο. Η περίπτοοση των τσιγγανοπαίδων”, στο: Σύγχρονη Εκπαίδευση, τεύχος 81, Μάρτιος Α πρ ίλ ιος 1995, σ. 56 κ.ε.

579. Βλ. Γ. Βοΰλγαρης / Η. Νικολακόπουλος / Μ. Σπουρδαλάκης / Κ. Τσουκαλάς, “Η πρόσληψη και η αντιμετώπιση του «Άλλου» στη σημερινή Ελλάδα. Πορίσματα εμπειρικής ερευνάς”, στο: Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης , τεύχος 5, Απρίλιος 1995, σ. 99.


παρά ανεξίθρησκη εμφανίζεται.580 Ως γνωστόν, το 1996 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καταδίκασε το ελληνικό κράτος γιατί αρνήθηκε να χορηγήσει άδεια ανέγερσης και λειτουργίας ιερού ναού στους Μάρτυρες του Ιεχωβά στο Ηράκλειο της Κρήτης. Στην ομόφωνη απόφασή του το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο παρατηρεί ότι «η σχετική ελληνική νομοθεσία επιτρέπει την κατάφωρη ανάμειξη των πολιτικών, διοικητικών και εκκλησιαστικών αρχών στην άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας».581 Πρόσφατα, στην Κασσάνδρεια της Χαλκι- δικής χρειάστηκε η δυναμική παρέμβαση του Συνήγορου του Πολίτη για να μπορέσουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά να κτίσουν ευκτήριο οίκο, καθότι αντιμετώπιζαν καθημερινά τις απειλητικές διαθέσεις των αντιφρονοΰντων πολιτών, οι οποίοι, καθοδηγούμενοι από τοπικούς υπηρεσιακούς παράγοντες, αφού εισέβαλαν στο χώρο της οικοδομής, κατέστρεψαν τα θεμέλια του υπό ανέγερση κτιρίου, ασκώντας συγχρόνως βία κατά των οικοδόμων Μαρτύρων του Ιεχωβά.582

580. Το άρθρο 13 του Συντάγματος ορίζει μεταξύ άλλων:«1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός.2. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελοΰνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία το:>ν νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται.»Βλ. Α. Μανιτάκης / Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 29.

581. Βλ. εφημερίδα Ημερήσιος Κήρνκας της Λάρισας, 27.9.96, σ. 18.582. Βλ. ανακοίνωση Γ. Καμίνη, αΟ ρόλος του συνήγορου του πολίτη στην

καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας εν όψει του Συντάγματος”, στην ημερίδα του Κέντρου Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου (ΚΔΕΟΔ) σε συνεργασία με την Ελληνική Αντιπροσωπεία στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τον Ρατσισμό και την Ελλη


Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980, περίπου, η ξενοφοβία ήταν σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα, αφοΰ οι τροχιές των Ελλήνων εργαζόμενων και των μεταναστών που ζούσαν στη χώρα σπάνια συναντιόνταν, μια και η ανεργία κυμαινόταν σε σχετικά χαμηλά επίπεδα και οι θέσεις εργασίας δεν αποτελού- σαν ακόμη αντικείμενο έντονου ανταγωνισμού μεταξύ ντόπιων και ξένων. Όσο ο αριθμός των μεταναστών ήταν περιορισμένος, η κοινωνική τους περιθωριοποίηση δεν ήταν τόσο εμφανής, όπως συμβαίνει σήμερα, γ ι’ αυτό και η ελληνική κοινωνία αντιμετώπιζε την παρουσία τους σχετικά αδιάφορα.583

Με τη μαζική είσοδο οικονομικών και πολιτικών προσφύγων από το 1989 και μετά, η Ελλάδα μετατράπηκε από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής μεταναστών, γεγονός που επέ- δρασε καταλυτικά στη συμπεριφορά τοτν Ελλήνων απέναντι στους ξένους. Αν και δεν υπάρχουν έγκυρα στατιστικά στοιχεία, δεδομένου ότι πολλοί μετανάστες βρίσκονται παράνομα στη χώρα, ο αριθμός τους υπολογίζεται ότι ξεπερνά τις 500.000. Σύμφωνα με πρόχειρους υπολογισμούς, οι μετανάστες αποτε- λούν σήμερα το 5% του συνολικού πληθυσμού, το 9% του ενεργού πληθυσμού και το 20% περίπου των μισθωτών της χώρας.584

Ιδιαίτερα αρνητική είναι η στάση των Ελλήνων απέναντι στους Αλβανούς που αποτελούν και τη μεγαλύτερη ομάδα αλλοδαπών στη χώρα.585 Πολλοί Έλληνες θεωρούν ότι οι Αλβα

νική Αντιπροσοοπεία στο ECRI με θέμα “Η καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στην Ελλάδα σήμερα. Αόγος και αντίλογος”, Θεσσαλονίκη 20 Νοεμβρίου 1999, σ. 2.

583. Βλ. Π. Λυνάρδος-Ρυλμόν, Α λλοδαποί εργαζόμενοι και αγορά εργασίας στην Ελλάδα , Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ, Αθήνα 1993, σ. 9.

584. Βλ. Δ. Βεργίδης, ό.π., σ. 51.585. Βλ. σχετικά την εργασία του I. Ψημμένου, Μ ετανάστευση από τα Βαλ

κάνια. Κοινωνικός αποκλεισμός στην Αθήνα, Glory Book-Παπαζήσης,


νοί είναι «εγκληματικά στοιχεία», «βρόμικοι» κ.λπ., και ότι γενικά είναι ανίκανοι να προσαρμοστούν στα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας.586 Δείγμα πολιτιστικής απόρριψης των Αλβανών αποτελεί μεταξύ άλλων η συνήθεια των Ελλήνων να τους δίνουν ελληνικά ονόματα, πρακτική την οποία αποδέχονται τελικά και οι ίδιοι, προκειμένου να συνυπάρξουν με τους ντόπιους.587 Οι Αλβανοί είναι δηλαδή εξαναγκασμένοι να «διαπραγματεύονται» καθημερινά την ανθρώπινη υπόστασή τους, προκειμένου να γίνουν κοινωνικά αποδεκτοί.588 Πρόκειται για μια μορφή οιονεί ρατσισμού, που θα μπορούσε, κάτω από συνθήκες γενικευμένης ανασφάλειας, να μετεξελιχθεί σε επιθετικό ρατσισμό, όπως έδειξαν τελευταία οι περιπτώσεις αυτοδικίας των κατοίκων σε ορισμένες περιοχές της ελληνικής υπαίθρου.

Για να δικαιολογήσουν τη μεταστροφή της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με την αντιμετώπιση των μεταναστών, πολλοί επικαλούνται την έξαρση της εγκληματικότητας στη χώρα μας για την οποία καθιστούν υπεύθυνους τους αλλοδαπούς και κυρίως τους Αλβανούς. Αν και η παρουσία των ξένων στη χώρα μας συμβάλλει στην αύξηση της εγκληματικότητας, η κατάσταση δεν είναι έτσι όποος θέλουν να την παρουσιάζουν ορισμένα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Την τριετία 1993- 1996 το 86% των ποινικών αδικημάτων στην Ελλάδα διαπρά-

Αθήνα 1995, σ. 115-193, καθώς και του ίδιου, “Δημιουργώντας χώρους κοινωνικού αποκλεισμού: Η περίπτωση των Αλβανών ανεπίσημων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας”, στο: Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής, ό.π., σ. 221-273.

586. Στο ίδιο, σ. 245.587. Σχετικά με την πρακτική της αλλαγής των ονομάτων των μεταναστών

γενικά και των Αλβανών ειδικότερα, βλ. I. Ψημμένος, Μ ετανάστευση από τα Βαλκάνια ..., σ. 185.

588. Στο ίδιο, σ. 189 και 190.


χθηκε από Έλληνες πολίτες, το 8% από αλλοδαπούς γενικά και μόλις το 7% από Αλβανούς, οι οποίοι θεωρούνται, υποτίθεται, ιδιαίτερα επιρρεπείς στην εγκληματικότητα... Μάλιστα, η συμμετοχή των Ελλήνων στα ειδεχθή εγκλήματα είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερη από αυτή των αλλοδαπών. Οι αλλοδαποί, και ειδικότερα οι Αλβανοί, διαπράττουν ως επί το πλείστον αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας (διαρρήξεις σπιτιών, κλοπές κ.λπ.), ενώ ακολουθούν οι σωματικές βλάβες. Σ ’ αυτή την κατηγορία αδικημάτων η συμμετοχή των Αλβανών είναι πράγματι ιδιαίτερα υψηλή (κάπου 50%), γεγονός που παραπέμπει μεταξύ άλλων στις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες ζουν, καθώς η χώρα μας ήταν από κάθε άποψη απροετοίμαστη να δεχθεί έναν τόσο μεγάλο αριθμό μεταναστών και να τους ενσωματώσει κοινωνικά.589 Στη συντριπτική τους πλειονότητα ζουν απομονωμένοι, αφού οι επαφές τους με τους ντόπιους, αν εξαιρέσει κανείς την ώρα της δουλειάς, είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Η ελληνική κοινωνία αντιδρά αρνητικά στην παρουσία των μεταναστών, σπρώχνοντάς τους έτσι στο κοινωνικό περιθώριο, καθώς, αναζητώντας τη νέα «πολυπολιτισμική και πολυγλωσσική ταυτότητά της», αντιμετωπίζει και η ίδια έντονα προβλήματα αυτο- προσδιορισμού.590

Στο κοινωνικό περιθώριο ζουν επίσης οι Φιλιππινέζες που εργάζονται στη χώρα μας κυρίως ως οικιακές βοηθοί. Ό πως δηλώνουν οι ίδιες, αντιμετωπίζουν καθημερινά παντός είδους ταπεινώσεις και εξευτελισμούς (βάναυση μεταχείριση, σεξουαλικές παρενοχλήσεις κ.λπ.), αφού ορισμένοι από τους εργοδό

589. Βλ. εφη μερίδα Α υγή, 22.1.97, σ. 2.590. Α. Κοιλιάρη, Ξένος στην Ελλάδα. Μ ετανάστες, γλώσσα και κοινωνική

ένταξη. Στάσεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες ομιλητές, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 15 κ.ε.


τες και τις εργοδότριες θεωρούν τις Φιλιππινέζες φυλετικά κατώτερα όντα.591 Μάλιστα, στη συνείδηση του μέσου Έλληνα το εθνικό «Φιλιππινέζα» έχει μετατραπεί σε συνώνυμο της υπηρέτριας. Η φράση «Δεν είμαι η Φιλιππινέζα σου» αποτελεί πλέον μόνιμο διάνθισμα του καθημερινού λόγου πολλών Ελλήνων.592

Ο ισχυρισμός ότι η ξενοφοβία είναι ξένη προς την ιδιοσυστασία του Έλληνα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα στατιστικά στοιχεία. Το ποσοστό των Ελλήνων οι οποίοι θεωρούν ότι ο αριθμός των μεταναστών που ζουν στην Ελλάδα είναι υπερβολικά μεγάλος αυξήθηκε από 29% το 1989 σε 45% το 1992, 57% το 1993 και 69,2% το 1995. Το 64,6% των ερωτηθέ- ντων ήταν της άποψης ότι οι ξένοι αποτελούν δημόσιο κίνδυνο, ενώ το 80,5% δηλώνει πως η παρουσία των ξένων αυξάνει την ανεργία. Το 32,7% των Ελλήνων δεν θα παντρευόταν ποτέ ξένο, το 61,8% μουσουλμάνο από τη Δυτική Θράκη και το 58,5% Τσιγγάνο. Οι Έλληνες κατέχουν την πρώτη θέση μεταξύ των Ευρωπαίων που απορρίπτουν τους ξένους λόγω διαφορετικής εθνικότητας, ενώ το ποσοστό εκείνων που διαφωνούν με την παρουσία ξένων στη χώρα μας λόγω διαφορετικής «φυλής» ανέρχεται στο 24%.593

Το γεγονός ότι δεν υπήρξαν στο παρελθόν φαινόμενα ρατσισμού στη χώρα μας δεν οφείλεται βέβαια, όπως ορισμένοι

591. Βλ. Γ. Λαζαρίδου, “Οι οικιακές βοηθοί από Φιλιππίνες και Αλβανία”, στο: Ευρωπαϊκό Φόρουμ Αριστερών Φεμινιστριών / Ελληνικό Τμήμα, Εθνικισμός, ρατσισμός, κοινωνικό φύλο, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 47-75, και Depy Valencia, “Η κατάσταση των Φιλιππινέζων γυναικών στην Ελλάδα”, στο ίδιο, σ. 79-83.

592. Στο ίδιο, σ. 82, και Δ. Κατσορίδας, Ξένοι(;) εργάτες στην Ελλάδα, Ια- νός, Αθήνα 1994, σ. 63.

593. Βλ. Γ. Βοΰλγαρης κ.ά., ό.π., σ. 93 κ.ε., καθώς και Ενρωβαρόμετρο, αρ. 37, Ιούνιος 1992, σ. Λ62, και αρ. 39, Ιούνιος 1993, σ. Λ51.


αρέσκονται να πιστεύουν, στον εγγενή αντιρατσισμό των Ελλήνων, αλλά στην έλλειψη εξωτερικών ερεθισμάτων. Όσο οι ξένοι επισκέπτονταν την Ελλάδα με την ιδιότητα του τουρίστα, προερχόμενοι στη συντριπτική τους πλειονότητα από τις ευημε- ρούσες χώρες της Δύσης, όχι μόνον ήταν ευπρόσδεκτοι αλλά και αποτελούσαν αντικείμενο θαυμασμού, καθώς οι περισσότεροι Έλληνες ζούσαν ακόμη κάτω από συνθήκες φτώχειας, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που θεωρούσαν τους Ευρωπαίους «ανώτερους» και ήθελαν να τους μιμηθούν. Η σχέση των Ελλήνων με τους ξένους άλλαξε άρδην με την άφιξη των μεταναστών από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και κυρίως από τη γειτονική Αλβανία. Τελευταία, τα πράγματα φαίνεται να αντιστρέφονται: στη συνείδηση πολλών Ελλήνων το αίσθημα «κατωτερότητας» σε σχέση με τους Ευρωπαίους τείνει να αντικατασταθεί από το αίσθημα «ανωτερότητας» απέναντι στους μετανάστες.

Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι η ξενοφοβία στην Ελλάδα οφείλεται στην επίδραση συγκυριακών παραγόντων, αυτό δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να αποτελέσει αιτία εφησυχασμού. Όπως πολύ σωστά έχει επισημανθεί, οι ξενοφοβικές τάσεις, «ανεξάρτητα από τους λόγους που τις προκαλούν, μπορεί να αποτελέσουν εκρηκτικό παράγοντα ως προς τη συνοχή του κοινωνικού ιστού και τη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης, ταυτόχρονα δε εγκυμονούν σοβαρότατους κινδύνους ως προς τον πρακτικό και ισόνομο σεβασμό των κοινωνικών δικαιωμάτων των ξένων».594

Μέχρι στιγμής ο ρατσισμός δεν φαίνεται να απειλεί την ελληνική κοινωνία, καθότι στερείται ακόμη ιδεολογικής βάσης. Με εξαίρεση ίσως μεμονωμένα στελέχη του συντηρητικού χώρου με ακροδεξιές πολιτικές απόψεις, στη χώρα μας κανένα

594. Στο ιδ ω , σ. 83.


από τα κόμματα που συμμετέχουν στο Κοινοβούλιο δεν επενδύει στην ξενοφοβία και το ρατσισμό. Ωστόσο, ο κίνδυνος ρα- τσιστικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας στο εγγύς μέλλον είναι υπαρκτός, αν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπιση της μαζικής ανεργίας των ντόπιων και των μεταναστών.

Η αναγκαιότητα να καταπολεμηθούν η ξενοφοβία και ο ρατσισμός δεν αφορά μόνον τα πιθανά θύματα. Ο ιός του ρατσισμού, όταν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα, απειλεί να δυναμιτίσει τα θεμέλια ολόκληρης της κοινωνίας, οδηγώντας «τους υποτιθέμενους ανώτερους στον πολιτικό ολοκληρωτισμό, την ιδεολογική σύγχυση, τη βία και τον κοινωνικό όλεθρο».595

595. Βλ. Ά. Φραγκουδάκη, “Ρατσισμός και εκπαίδευση”, στο: Μετανάστες, ρατσισμός και ξενοφοβία. Ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία διακρίσεων, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1998, σ. 142.

Π α ρά ρτημ α

ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΚΡΑΣ ΔΕΞΙΑΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ596

δη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, οι δυνάμεις της Άκρας Δεξιάς προωθούν πλέον συστηματικά τις θέσεις τους στις χωρες-ιχέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επικεντρώνοντας την'κριτική τους στη μεταναστευτική πολιτική των κυβερνή- σεω\Γ Παρόλο που δεν υφίσταται άμεσος κίνδυνος κατάλυσης του δημοκρατικού πολιτεύματος, η ρατσιστική Δεξιά αποτελεί ένα άκρως ανησυχητικό φαινόμενο, καθότι ο πολιτικός της λόγος φαίνεται να βρίσκει «ευήκοα ώτα» τόσο μεταξύ των θυμά-/ των του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, και κυρίως των ανέρ-ν γων, όσο και μεταξύ των ευημερούντων μικροαστών που νιώ-

596. Σε ό,τι αφορά τη βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά Η.-Η. Scharsach, Haiders Kampf, Verlag Orac, Wien 1992, M. Kirfel / W. Oswalt (επιμ.), Die Riickkehr der Filhrer. Modernisierter Rechtsradikalismus in Westeuropa, Europaverlag, Wien 1989, H.-J. Schulz (επιμ.), Sie sind wieder da! Fa- schismus und Reaktion in Europa, isp- Verlag, Frankfurt am Main 1990, H.-G. Betz, “Radikal rechtspopulistische Parteien in W esteuropa”, Aus Politik und Zeitgeschichte. Beilage zur Wochenzeitung “Das Parlament”, B44/91, 25. Oktober 1991, o. 3-14, Texte zur Inneren Sicherheit, Rechts- extremismus in der Bundesrepublik Deutschland-aktueller Stand-, Der Bundesminister des Inneren, Bonn 1991, o. 87-100, καθώς και H.-G. Jaschke, Die “Die Republikaner”. Profile einer Rechts-Aufien-Partei, Verlag J. H. W. Dietz Nachf., Bonn 1990.


θουν να απειλούνται από τη μαζική παρουσία μεταναστών και οικονομικών προσφύγων στις χώρες τους. Για την καλύτερη κατανόηση των προβλημάτων που συνεπάγεται η αναβίωση του ρατσισμού στην Ευρώπη παρουσιάζονται στη συνέχεια συνοπτικά οι κυριότερες ακροδεξιές οργανώσεις και κόμματα στις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

1. ΑΥΣΤΡΙΑΣήμερα στην Αυστρία υπάρχουν συνολικά πενήντα περίπου

οργανώσεις και κόμματα της Ακρας Δεξιάς, το μέγεθος και η σημασία των οποίων διαφέρει. Οι πρώτες ακροδεξιές οργανώσεις εμφανίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 στην Κα- ρινθία (Karnten), περιοχή με έντονη ναζιστική δραστηριότητα ήδη από την εποχή του μεσοπολέμου. Πρόκειται για νεοναζι- στικές οργανώσεις όπως η «Αυστριακή Ομοσπονδία Γυμναστικής» (Osterreichischer Turnerbund, ΟΤΒ), «Η Κοινοτητα Εργασίας των Φιλελεύθερων Πανεπιστημιακών Οργανώσεων της Αυστρίας» (Arbeitsgemeinschaft Freiheitlicher Akademikerver- bande Osterreichs) κ.λπ. Ακολούθησε το 1966 η ίδρυση του «Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος» (Nationaldemokratische Partei, NDP), ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1970 έκανε την εμφάνισή της η νεοναζιστική νεολαιίστικη οργάνωση «Δράση Νέας Δεξιάς» (Aktion Neue Rechte, ANR). To 1982 στελέχη διαφόρων ακροδεξιών ομάδων ίδρυσαν το «Κίνημα για την Αναχαίτιση των Ξένων» (Auslander-Halt-Bewegung, AUS), νε- οναζιστικη οργάνωση η οποία στρέφεται κυρίως εναντίον των μεταναστών που ζουν και εργάζονται στην Αυστρία.

Από το 1986 και μετά κύριος εκπρόσωπος της αυστριακής Ακρας Δεξιάς είναι το «Φιλελεύθερο Κόμμα της Αυστρίας» (Frdh^itliche Partei Osterreichs, FPO), του οποίου ηγείται ο

! Γεργκ Χάιντερ (Jorg Haider), γνωστός στον ευρωπαϊκό χώρο

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 313

για τις φασιστικές του απόψεις. Αν και μέλος της Διεθνούς των Φιλελευθέρων, το κόμμα του Χάιντερ καλλιεργεί την ξενοφοβία και το ρατσισμό στο εσωτερικό της χώρας, καθώς είναι υπέρ της «εθνικής προτίμησης» σε θέματα απασχόλησης, πολιτική που υποδαυλίζει το μίσος των ντόπιων για τους μετανάστες.Ο Χάιντερ έχει επανειλημμένα εκφράσει δημόσια το θαυμασμό του για το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς του Χίτλερ και ειδικότερα για την πολιτική απασχόλησης που είχε εφαρμόσει. Στην προσπάθειά του μάλιστα να υποβαθμίσει την εξόντωση των Εβραίων, συχνά στις δημόσιες εμφανίσεις του αποκαλεί τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί «σωφρονιστικά ιδρύματα».

Το κόμμα του Χάιντερ αποτελεί σήμερα το ισχυρότερο ακροδεξιό κόμμα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ η πορεία του, παρά τις επιθέσεις που δέχεται από το εξωτερικό, συνεχίζει να είναι σταθερά ανοδική. Έτσι, στις τοπικές εκλογές τον Οκτώβριο του 1988 απέσπασε στην Κάτω Αυστρία το 10% των ψήφων, ενώ στις περιφερειακές εκλογές του 1989 αναδείχθηκε με 29% των ψήφων δεύτερο κόμμα στην Καριν- θία. Το 1990, στις εκλογές για την ανάδειξη της αυστριακής Άνω Βουλής (Nationalrat), ο Χάιντερ συγκέντρωσε το 16,6% των ψήφων. Στις βουλευτικές εκλογές του 1996 πέτυχε θριαμβευτική νίκη με 28% των ψήφων, κερδίζοντας τις 41 από τις 183 συνολικά έδρες της αυστριακής Βουλής. Τέλος, στις βουλευτικές εκλογές τον Οκτώβριο του 1999 το Φιλελεύθερο Κόμμα αναδείχθηκε με 27,2% πρώτο κόμμα, ανατρέποντας το συσχετισμό δυνάμεοον στην αυστριακή Βουλή.

2. ΒΕΛΓΙΟΣτη Βαλλονία, το γαλλόφωνο τμήμα του Βελγίου, η Άκρα

Δεξιά είναι μάλλον περιθωριακή. Συγκροτείται από μικρές


ομάδες, όπως η «Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη» (Nouvel Ordre Eu- ropeen), η «Ευρωπαϊκή Δεξιά» (Euro Droite), το «Μέτωπο της Νεολαίας» (Front de la Jeunesse), το «Εθνικό Μέτωπο» (Front National), το «Κόμμα των Νέων Δυνάμεων» (Parti des Forces Nouvelles, PFN) κ.λπ., χωρίς ιδιαίτερη παρουσία στην πολιτική ζωή του Βελγίου, αν εξαιρέσει κανείς τις κατά καιρούς βίαιες επιθέσεις εναντίον των μεταναστών.

Διαφορετική είναι η κατάσταση στη Φλάνδρα, όπου το εθνικιστικό κόμμα «Φλαμανδικό Μπλοκ» (Vlaams Blok, VB) φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, καθώς τάσσεται υπέρ της ανεξαρτητοποίησης της Φλάνδρας, με απώτερο σκοπό την προσάρτησή της στην Ολλανδία. Στις εθνικές εκλογές τον Ιούνιο του 1999, χρησιμοποιώντας ρατσιστικά συνθήματα κατά των μεταναστών, όπως το σλόγκαν «πρώτα οι δικοί μας», το «Φλαμανδικό Μπλοκ» συγκέντροχ7ε το 12% των ψήφων. Αν και κοινοβουλευτικό κόμμα, διατηρεί στενούς δεσμούς με την παρακρατική οργάνωση «Πρωτοπορία» (Voorpost), γνωστή για τις βίαιες επιθέσεις της εναντίον των μεταναστών. Πολλά από τα μέλη του «Φλαμανδικού Μπλοκ» προέρχονται από το χώρο της φασιστικής οργάνωσης «Φλαμανδική Ριζοσπαστική Τάξη» (Vlaamse Militanten Orde), που ιδρύθηκε μεταπολεμικά από πρώην συνεργάτες των Ναζί, για να τεθεί τελικά εκτός νόμου από το βελγικό κράτος, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, με την κατηγορία της παράνομης δράσης.

3. ΓΑΛΛΙΑΜέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι δυνάμεις της

Άκρας Δεξιάς στη Γαλλία δρούσαν συνήθως αποσπασματικά και χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα, οργανώνοντας κυρίως επιθέσεις εναντίον αριστερών βιβλιοπωλείων, κομματικών γραφείων, καταστημάτων κ.λπ., καθώς και εναντίον εβραϊκών


στόχων. Το πολιτικό κλίμα ωστόσο άλλαξε άρδην με την ίδρυση του «Εθνικού Μετώπου» (Front National, FN) υπό την ηγεσία του Jean-Marie Le Pen. Το κόμμα του Le Pen ξάφνιασε τη Γαλλία, καθώς στις ευρωεκλογές του 1984 συγκέντρωσε το 11% των ψήφων κερδίζοντας 10 έδρες στο Ευρωκοινοβούλιο. Στις εθνικές εκλογές του 1986 εξασφάλισε ποσοστό 9,9% των ψήφων, καταλαμβάνοντας 35 έδρες στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Τη μεγαλύτερη νίκη, ωστόσο, πέτυχε ο Le Pen ως υποψήφιος πρόεδρος στις εκλογές του 1988, όταν, έχοντας αντιμέτωπο τον Frangois Miterrand, συγκέντρωσε στον πρώτο γύρο το 14,3% των ψήφων, γεγονός που αναστάτωσε την κοινή γνώμη της Γαλλίας. Εντυπωσιακή επίσης ήταν η επιτυχία του Le Pen στις επαναληπτικές εκλογές για τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση στο Dreux και στη Μασσαλία το 1989, όταν το κόμμα του εξασφάλισε το 61,3% και 47% των ψήφων αντιστοίχως. Στις εθνικές εκλογές του 1997, τέλος, το κόμμα του Le Pen συγκέντρωσε το 15,2% των ψήφων. Τελευταία, το «Εθνικό Μέτωπο» όιασπάστηκε, καθώς ο Bruno Megret, δεύτερος μετά τον Le Pen στην κομματική ιεραρχία, αποχώρησε και ίδρυσε δικό του κομμά.

Εκτός από το «Εθνικό Μέτωπο», στη Γαλλία εμφανίστηκαν κατά καιρούς και άλλες ακροδεξιές οργανώσεις και ομάδες, περιορισμένης ωστόσο εμβέλειας, όπως η «Νέα Τάξη»,„(Ordre Nouveau), οι «Ευρωπαίοι Εθνικοσοσιαλιστές» (Faisceaux Na- tionalistes Europeens, FNE). καθώς και το «Εθνικιστικό Γαλλικό και Ευρωπαϊκό Κομμά» (Parti Nationaliste Frangais et Europeen, PNFE).

4. ΔΑΝΙΑΗ σημαντικότερη νεοναζιστική οργάνωση στη Δανία είναι η

«Εθνικοσοσιαλιστική Κίνηση της Δανίας» (Danske National Socialistiske Bevaegelse, DNSB), με αρχηγό τον εκπαιδευτικό


Poul Riis-Knudsen, επικεφαλής της οργάνωσης «Διεθνής Έ νω ση Εθνικο-Σοσιαλιστών» (World Union of National Socialists, WUNS). Ευρύτερα γνωστή έγινε η «Εθνικοσοσιαλιστική Κίνηση της Δανίας», όταν το 1989 αποφάσισε να γιορτάσει την εκατοστή επέτειο από τη γέννηση του Αδόλφου Χίτλερ, στην οποία προσκεκλημένος μεταξύ άλλων ήταν και ο γνωστός Γερμανός νεοναζί Michael Kiihnen. Εκτός από τον Michael Kiih- nen, το DNSB διατηρεί στενές σχέσεις και με τον Thies Christo- phersen, συγγραφέα του περιβόητου βιβλίου Το ψέμα του Άου- σβιτς (The Auschwitz Lie), στο οποίο αμφισβητείται η ύπαρξη των στρατοπέδων συγκέντρωσης. To DNSB προωθεί απροκάλυπτα ναζιστικές θέσεις, καθώς είναι υπέρ του εγκλεισμού των αντιφρονούντων σε στρατόπεδα εργασίας, προτείνει δε τη στείρωση των υιοθετημένων παιδιών που ζουν στη Δανία και δεν ανήκουν στη λευκή «φυλή».

Το 1973 ιδρύθηκε το «Προοδευτικό Κόμμα» (Fremskridts- partiet), με αρχηγό τον ακροδεξιό Mogens Glistrup. To 1990 ο Glistrup διαγράφτηκε από το κόμμα και την ηγεσία ανέλαβε έκτοτε η Pia Kjaersgaards. Στις εθνικές εκλογές του 1998 το κόμμα συγκέντρωσε το 10% των ιρήφων, κατακτώντας 13 από τις 179 έδρες της δανέζικης Βουλής. Το κόμμα της Kjaersgaards καλλιεργεί συνειδητά το μίσος εναντίον των ξένων, με αποτέλεσμα να ενταθούν τελευταία τα φαινόμενα ξενοφοβίας και ρατσισμού στη Δανία.

5. ΕΛΛΑΔΑΣτην Ελλάδα η εξέλιξη της Άκρας Δεξιάς εμφανίζει ορισμέ

νες ιδιοτυπίες. Συγκεκριμένα, ένα μέρος της αποτελείται από άτομα που διαπνέονται από φιλομοναρχικές ιδέες, η επιρροή των οποίων φθίνει συνεχώς, ενώ ένα δεύτερο κομμάτι συγκεντρώνει τους νοσταλγούς του δικτατορικού καθεστώτος του


1967. Το τρίτο μέρος, τέλος, που είναι όχι μόνο το δυναμικότερο αλλά και το πλέον οργανωμένο, συγκεντρώνει στους κόλπους του νεοναζιστές όλων των αποχρώσεων. Κατάλοιπο του παρελθόντος αποτελεί το μοναρχοφασιστικό «Κόμμα της 4ης Αυγοΰστου» (Κ4Α), το οποίο, ως φαίνεται, τείνει να εξαφανιστεί. Το 1979 ιδρύθηκε το «Ενιαίο Εθνικιστικό Κίνημα» (ΕΝΕΚ). Η οργάνωση αυτή διατηρεί σχέσεις με αντίστοιχες ακροδεξιές ομάδες στο εξωτερικό, όπως είναι για παράδειγμα η βρετανική League of St. George. To 1984 έκανε την εμφάνισή της η «Εθνική Πολιτική Ένωσις», κόμμα ιδεολογικο-πολιτικά συνδεδεμένο με τη στρατιωτική δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-1974). Στις ευρωεκλογές του 1984 η ΕΠΕΝ έλαβε 2,25% των ψήφων, κατακτώντας μία έδρα στο Ευρωκοινοβούλιο. Έκτοτε η εκλογική δύναμή της δεν υπερέβη το 1%. Τελευταία εμφανίστηκαν στην Ελλάδα διάφορες μικρές ακροδεξιές ομάδες, η δράση των οποίων επικεντρώνεται κυρίως στην έκδοση βιβλίων και περιοδικών φασιστικού και ρατσιστικού περιεχομένου. Ηγετικό ρόλο μεταξύ των ομάδων αυτών διεκδικεί η οργάνωση «Χρυσή Αυγή», στελέχη της οποίας έχουν κατηγο- ρηθεί κατά καιρούς για συμμετοχή σε βίαια επεισόδια με θύματα μετανάστες ή/και μέλη αριστερών οργανώσεων. Με την ίδρυση του κόμματος «Πρώτη Γραμμή» υπό την ηγεσία του Κωνσταντίνου Πλεύρη και τη συμμετοχή του στις ευρωεκλογές τον περασμένο Ιούνιο του 1999, η νεοναζιστική Άκρα Δεξιά θέλησε να ανανεώσει την παρουσία της στην πολιτική ζωή της χώρας. Τέλος, μεμονωμένα άτομα με φιλομοναρχικές ή/και ακροδεξιές πολιτικές απόψεις έχουν διεισδύσει και στο Κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, σπάνια ωστόσο εκδηλώνονται δημόσια, καθώς δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν την επανεκλογή τους.


6. ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟΗ Άκρα Δεξιά στη Μεγάλη Βρετανία παρουσιάζει ιδιαζό

ντως μεγάλη ποικιλομορφία, καθόσον διακρίνεται από έντονο οργανωτικό κατακερματισμό. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της βρετανικής Άκρας Δεξιάς είναι ο μικρός αριθμός οπαδών και η έλλειψη λαϊκής ή εκλογικής βάσης, ο συνωμοτικός τους χαρακτήρας, οι κατά καιρούς βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των επιμέ- ρους οργανώσεων που τη συγκροτούν και, φυσικά, η ρατσιστική ιδεολογία.

Με αφορμή τις φυλετικές ταραχές στο Νότιγχαμ και το Νότ- τιγκ Χιλ, το 1958, εμφανίστηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο μια σειρά από ακροδεξιές οργανώσεις, όπως το «Ενωτικό Κίνημα» (Union Movement) του Sir Oswald Mosley, το «Εθνικό Εργατικό Κομμά > (National Labour Party, NLP) των John Bean και Andrew Fountaine, ο «Σύνδεσμος Λευκής Αμυνας» (White Defence League), το «Βρετανικό Εθνικό Κομμά» (British National Party) με το παραστρατιωτικό σώμα των επιλέκτων «Spearhead», το «Κίνημα της Μείζονος Βρετανίας» (Greater Britain Movement) του John Tyndal, καθώς και το «Εθνικοσο- σιαλιστικό Κίνημα» (National Socialist Movement), από το οποίο και προέκυψε, το 1967, το «Εθνικό Μέτωπο» (National Front), η μεγαλύτερη σήμερα ακροδεξιά οργάνωση στο Ηνωμένο Βασίλειο με αρχηγό τον Enoch Powell. Σε αντίθεση με τις άλλες ακροδεξιές οργανώσεις, το «Εθνικό Μέτωπο» συμμετέχει ενεργά τόσο στις τοπικές όσο και στις εθνικές εκλογές, η εκλογική του δύναμη ωστόσο δεν υπερβαίνει σε εθνικό επίπεδο το 0,1% έως 0,6%. Το «Εθνικό Μέτωπο» στρατολογεί τα μέλη του κυρίως στις εργατικές συνοικίες των πόλεων, έχει δε άκρως ρατσιστικές απόψεις. Ιδεολογικά συγγενεύει σε μεγάλο βαθμό με την οργάνωση «Τ^ίτη Θεση» (Terza Posizione) των ιταλικών «Ένοπλων Επαναστατικών Πυρήνων» (Nuclei Armati


Rivoluzionari, NAR), οργάνωση με έντονα εθνικοσοσιαλιστικά δήθεν «αντικαπιταλιστικά» συνθήματα.

Η δεύτερη κατά σειρά σε δύναμη ακροδεξιά οργάνωση στη Μεγάλη Βρετανία είναι το «Βρετανικό Κίνημα» (British Movement) υπό την ηγεσία του Colin Jordan. To 1974 ιδρύθηκε ο «Σύνδεσμος Άγιος Γεώργιος» (League of St. George), οργάνωση που έχει αναλάβει κατά κάποιον τρόπο το ρόλο του συνδέσμου μεταξύ βρετανικών, λοιπών ευρωπαϊκών και αμερικανικών ακροδεξιών οργανώσεων. Η επιρροή της Άκρας Δεξιάς αυξομειώνεται ανάλογα με το γενικότερο πολιτικό κλίμα που δημιουργούν τα μεγάλα κόμματα, καθώς ορισμένα από τα συν- θήματά τους βρίσκουν συχνά απήχηση μεταξύ των οπαδών της και αντίστροφα.

7. ΙΡΛΑΝΔΙΑΗ παρουσία ακροδεξιών οργανώσεων στην Ιρλανδία είναι

σχεδόν ασήμαντη. Το κυριότερο ακροδεξιό κόμμα της Ιρλανδίας είναι το «Εθνίκοσοσιαλιστικό Ιρλανδικό Εργατικό Κόμμα» (National Socialist Irish Workers Party, NSIWP). Οργάνωση αντιση- μιτική με έντονα τα στοιχεία της φυλετικής ιδεολογίας, ήταν ιδιαίτερα δραστήρια από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980, κυρίως στο Δουβλίνο. Ύστερα από συνεχείς διασπάσεις, το NSIWP έπαψε να υπάρχει με την αρχική του μορφή, αν και τα μέλη του συνέχισαν να εμφανίζονται κατά καιρούς στην περιοχή της πρωτεύουσας, συμμετέχοντας ενεργά σε ακροδεξιές ρατσιστικές εκδηλώσεις. Αρχηγός του NSIWP ήταν μέχρι πρόσφατα ο John Kane, γνωστός για τον ιρλανδικό μεγαλοϊδεατισμό του.

Στα τέλη του 1986 έκανε την εμφάνισή της η νεοναζιστική οργάνωση «Πρωτοβουλία Κοινωνικής Δράσης» (Social Action Initiative, SAI), η οποία και κηρύχτηκε εκτός νόμου το 1988 με


την κατηγορία της παράνομης δράσης. Το 1987 ιδρύθηκε ως ημιαυτόνομο τμήμα του NSWIP το «Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα» (National Socialist Party, NSP) με έδρα την πόλη Kilkenny. Παραστρατιωτικός βραχίονας του NSP ήταν η ένστολη ρατσιστική οργάνωση «World SS». Το 1989, το NSP μετονομάστηκε σε «Διεθνές Κίνημα SS» (International SS Movement), δεν κατόρθωσε ωστόσο να επιβιώσει πολιτικά και εξαφανίστηκε.

8. ΙΣΠΑΝΙΑΠαρά το φασιστικό παρελθόν της χώρας, η Άκρα Δεξιά της

Ισπανίας εμφανίζεται σήμερα ιδιαίτερα αποδυναμωμένη, καθώς η εκλογική της δύναμη δεν υπερβαίνει το 1%. Οι κυριότε- ρες ακροδεξιές οργανώσεις είναι το «Εθνικό Μέτωπο» (Fronte National), η «Ισπανική Αλληλεγγύη» (Solidaridad Espanola), η «Ισπανική Φάλαγγα» (Falange Espanola) και ο «Ισπανικός Κύκλος των Φίλων της Ευρώπης» (Circulo Espanol de Amigos de Europa, CEDADE), μία από τις μεγαλύτερες και πλέον δραστήριες νεοναζιστικές οργανο5σεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόκειται για φασιστική οργάνωση με έντονα εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία. Διαθέτει ένστολα παραστρατιωτικά τμήματα σε πολλές πόλεις της Ισπανίας και συνεργάζεται στενά με τη νεολαιί- στικη οργάνωση «Εθνική Επαναστατική Νεολαία» (Juventudes Nacional-Revolucionarlas), διατηρεί δε συγχρόνως στενούς δεσμούς με ρατσιστικές οργανώσεις σε άλλες χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παραφυάδα της CECADE είναι η ομάδα «Κέντρο Εθνικής Σοσιαλιστικής Ενότητας» (Centro Unitario National Socialista), που ιδρύθηκε το 1984, χωρίς όμως να αναπτύξει ιδιαίτερη δράση στο εσωτερικό της χώρας. Στόχος της ομάδας αυτής είναι η προώθηση της συνεργασίας με άλλες ρατσιστικές ομάδες εκτός Ισπανίας. Αν και σήμερα η Άκρα Δεξιά δεν διαθέτει κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, υπάρχουν ακρο


δεξιές ομάδες με δράση ενάντια στους Τσιγγάνους, τους Άραβες και γενικά τους Αφρικανούς μετανάστες. Ηγέτης της «Εθνικής Ενότητας», της μεγαλύτερης ακροδεξιάς οργάνωσης στην Ισπανία σήμερα, είναι ο Ρικάρδο Σάενς, άνθρωπος του υποκόσμου που καταδικάστηκε τελευταία για κλοπή και απόπειρα ανθρωποκτονίας.

9. ΙΤΑΛΙΑΗ ιταλική Άκρα Δεξιά έχει τις ιδεολογικές της καταβολές

στο φασιστικό καθεστώς του Μπενίτο Μουσολίνι. Κύριος εκφραστής του νεοφασισμού στην Ιταλία είναι το «Κοινωνικό Κίνημα ΙταΜ^ς - Εθνική Δεξιά» (Movimento Sociale Italiano - Destra Nazionale, MSI-DN), αρχηγός του οποίου ήταν μέχρι το θάνατό του, το 1988, ο Giorgio Almirante. Έκτοτε ηγέτης του MSI είναι ο Giancarlo Fini. To MSI, που ιδρύθηκε το 1946, είχε στο παρελθόν τουλάχιστον έντονες πραξικοπηματικές τάσεις (βλ. απόπειρα πραξικοπήματος του στρατηγού Giovanni de Lorenzo το 1964, του Valerio Borghese τον Ιανουάριο του 1974 κ.λπ.), ενώ του καταμαρτυρούνται και σχέσεις με τη Στοά «Propaganda Due» (Ρ2), που, ως γνωστόν, έχει απασχολήσει συχνά τις κοινοβουλευτικές εξεταστικές επιτροπές του ιταλικού Κοινοβουλίου.

Από το MSI προέρχονται οι περισσότεροι από τουο γνωστούς ακροδεξιούς τρομοκράτες των οργανώσεων «Νεα Ταξη» (Ordine Nuovo), «Μαύρη Τάξη» (Ordine Nero) και « Ενοπλοι Επαναστατικοί Πυρήνες» (Nuclei Armati Rivoluzionari, NAR), που ευθύνονται για σωρεία πολύνεκρων τρομοκρατικών ενεργειών, όπως η βομβιστική επίθεση στην Piazza Fontana του Μιλάνου το Δεκέμβριο του 1969, με 18 νεκρούς και 88 τραυματίες, στην Piazza della Loggia στην πόλη Brescia το Μάιο του 1974, με 8 νεκρούς και 94 τραυματίες, στο τρένο «Italicus» της γραμ


μής Μπολόνια-Φλωρεντία τον Αύγουστο του 1974, με 12 νεκρούς και 106 τραυματίες, στο σιδηροδρομικό σταθμό της Μπο- λόνια τον Αύγουστο του 1980, με 86 νεκρούς και 200 τραυματίες, καθώς και στην ταχεία Νάπολι-Μιλάνο το Δεκέμβριο του 1984 με 15 νεκρούς και 100 τραυματίες. Ο Φίνι, θέλοντας να αποστασιοποιηθεί από το τρομοκρατικό παρελθόν του κόμματός του, μετονόμασε το MSI σε «Εθνική Συμμαχία». Με τη νέα αυτή ονομασία η Άκρα Δεξιά απέσπασε στις εκλογές του 1996 το 14,4% των ψήφων. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 εμφανίστηκε στο Μιλάνο η νεοναζιστική «Άρια Τάξη» (Aryan Order), οργάνωση που ακολουθεί τα ιδεολογικά χνάρια του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 μια νέα ακροδεξιά οργάνωση έκανε την εμφάνισή της στη βόρεια Ιταλία. Πρόκειται για το «Σύνδεσμο της Λομβαρδίας» (Lega Lombarda), πολιτική οργάνωση γνωστή και ως «Λίγκα του Βορρά» (Lega Northe). Ιδρυτής της Lega Northe είναι ο πρώην φοιτητής της ιατρικής Umberto Bossi. Στόχος της οργάνωσης είναι η απόσχιση του Βορρά της Ιταλίας από τη Ρώμη και η δημιουργία αυτόνομου ανεξάρτητου κράτους. Αν και δεν ανήκει στο χώρο της νεονα- ζιστικής Ακρας Δεξιάς, η Lega Northe αντιτίθεται επίσης στην παρουσία μεταναστών από τη νότια Ιταλία, τους οποίους αντιμετωπίζει λίγο-πολύ ως ανθρώπους δεύτερης κατηγορίας που ζουν σε βάρος της εύρωστης βορειοϊταλικής οικονομίας. Μετά τις βουλευτικές εκλογές του 1988, η οργάνωση του Bossi εκπροσωπείται πλέον στην ιταλική Σύγκλητο. Στις ευρωεκλογές του 1989 με 1,8 εκατομμύρια ψήφους κατέκτησε δύο θέσεις στο Ευρωκοινοβούλιο, ενώ στις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές του 1990 συγκέντρωσε το 19% των ψήφων και εξέλεξε 15 βουλευτές, για να αναδειχθεί έτσι σε δεύτερο κατά σειρά κόμμα, πριν τους κομμουνιστές, στην τοπική Βουλή της Λομβαρδίας.


Την περασμένη δεκαετία η Lega Northe παρουσίαζε έντονη ανοδική πορεία. Τελευταία φαίνεται πως έχει αγγίξει τα όρια της, καθώς τα αποσχιστικά της συνθήματα προκαλούν ανησυχίες ακόμη και μεταξύ των κατοίκων της βόρειας Ιταλίας.

10. ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣΜεταπολεμικά στην Ολλανδία εμφανίστηκαν διάφορες

ακροδεξιές οργανώσεις με λιγότερο ή περισσότερο έκδηλες φι- λοναζιστικές και ρατσιστικές τάσεις. Οι περισσότερες από αυτές όμως δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν και διαλύθηκαν. Η Άκρα Δεξιά επανήλθε στο προσκήνιο το φθινόπωρο του 1989, όταν στις εθνικές εκλογές κέρδισε μια έδρα στο ολλανδικό Κοινοβούλιο με την εκλογή του Hans Janmaat, αρχηγού του κόμματος «Δημοκρατικό Κέντρο» (Centrumdemokraten, CD). Στις δημοτικές εκλογές του 1990 στελέχη του κόμματος κατόρθωσαν να εκλεγούν στα δημοτικά συμβούλια ορισμένων επαρχιακών πόλεων. Αντίπαλος του CD στον ακροδεξιό χώρο είναι το «Κεντρώο Κόμμα 86» (Centrum Partij 86), οργάνωση έντονα αντισημιτική που συνεργάζεται στενά με το «Εθνικοδημοκρα- τικό Κόμμα της Γερμανίας» (Nationaldemokratische Partei Deutschlands, NPD). Ακόμη, στις Κάτω Χώρες δραστηριοποιούνται τρεις μικρότερες, καθαρά νεοναζιστικές ομάδες: το«Μέτωπο..των Νέων» (Jongeren Front), το «Εθνικοσοσιαλι-στικό Μέτωπο Δράσης» (Actiefront Nationaal-Socialisten) και το Consortium de Levensboom, ομάδα της οποίας ηγείται η Florie Rost van Tonningen, χήρα ενός από τους πλέον γνωστούς συνεργάτες των Ναζί κατά τον πόλεμο, ιδιαίτερα προσφιλής διεθνώς στους νεοναζιστικούς κύκλους.


11. ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟΣτο Λουξεμβούργο, τη μικρότερη χώρα-μέλος της Ευρωπαϊ

κής Ένωσης, αν και υπάρχουν ακροδεξιές οργανώσεις, οι δρα- στηριότητές τους είναι ιδιαίτερα περιορισιιενες, καθώς το πολιτικό κλίμα στη χώρα αυτή δεν ευνοεί την παρουσία τους. Η δράση τους περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικών επιστολών σε σημαίνοντα πρόσωπα από το χώρο της πολιτικής και της δημοσιογραφίας, χωρίς όμως και να υπάρχουν οι όποιες συνέπειες. Δύο από τις πλέον γνωστές ακροδεξιές οργανώσεις είναι η «Νέα Ακρόπολη» (Nouvelle Acropole) και ο «ΚύκλοΓ Φίλων της επιθεώρησης “Στοιχεία” του Λουξεμβούργου» (Circle Lu- xembourgeois des Amis de la Revue Elements). Κι ενώ η πρώτη έχει στόχο την εγκαθίδρυση ενός αριστοκρατικού ολοκληρωτικού καθεστοπος, ιδεολογικό πρότυπο της δεύτερης είναι η γαλλική «Νέα Δεξιά» (Nouvelle Droite). Στο χώρο της Άκρας Δεξιάς ανήκουν επίσης οργανώσεις όπως «Το Λουξεμβούργο στους Λουξεμβούργιους» (Leetzebuerg de Leetzeburger) με αρκετές εκατοντάδες μέλη, καθώς και «Το Κόμμα του Λουξεμβούργου» (Leetzeburger Partei), το οποίο διατηρεί στενές σχέσεις με το «Εθνικό Μέτωπο» στο Ηνωμένο Βασίλειο.

12. ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣΗ αποναζιστικοποίηση της γερμανικής κοινωνίας μετά τη

λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν προχώρησε δυστυχώς σε βάθος. Κι ενώ στην Ανατολική Γερμανία, στη «Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας» (D D R ), το κράτος μεταμορφώθηκε εν μία νυκτί σε σοσιαλιστικό, αυτοανακηρυσσόμενο σε προπύργιο του αντιφασισμού, στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (B R D ) οι προσπάθειες επεξεργασίας του ναζιστικού παρελθόντος υπήρξαν πολύ επιφανειακές, αφού οι νέες πολιτικές αναγκαιότητες, όπως αυτές διαμορφώθηκαν την εποχή του Ψυ


χρού Πολέμου, δεν επέτρεπαν την πλήρη αποκάλυψη των βαθύτερων αιτίων του γερμανικού ναζισμού. Οι πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος, τόσο στην Ανατολική όσο και στη Δυτική Γερμανία, θα αποκαλύπτονταν τελικά στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν με την επανένωση των δύο Γερμανιών εκδηλώθηκαν πλέον ανοιχτά τα διάφορα ναζιστικά και νεονα- ζιστικά ρεύματα.

Το πρώτο νεοφασιστικό κόμμα, το «Εθνικοδημοκρατικό Κοιιμα της Γερμανίας» (Nationaldemokratische Partei Deutsch- lands. NPD) έκανε την εμφάνισή του το Νοέμβριο του 1964 υπό την ηγεσία του Adolf von Thadden. Έκτοτε συμμετέχει στο γερμανικό πολιτικό σύστημα, λαμβάνοντας επιλεκτικά μέρος στις εκλογικές αναμετρήσεις, η δύναμή του ωστόσο δεν ξεπέ- ρασε, σε εθνικό επίπεδο, το,1% του συνολικού αριθμού των ψήφων. Παραφυάδες του NPD είναι οι «Νέοι Εθνικοδημοκρά- τες» (Junge Nationaldemokraten, JN) και η «Εθνικοδημοκρα- τικη Πανεπιστημιακή Ένωση» (Nationaldemokratischer Hoch- schulbund, ΝΗΒ). Παρά τις επιμέρους επιτυχίες του, ιδιαίτερα στις τοπικές εκλογές, το NPD παρέμεινε ένα κόμμα χωρίς ιδιαίτερη απήχηση στη γερμανική κοινωνία.

Το 1971 ιδρύθηκε η «Ένωση του Γερμανικού Λαού» (Deutsche Volksunion, DVU), εμψυχωτής και χρηματοδότης της οποίας είναι ο εκδότης Δρ. Gerhard Frey. Η DVU είναι η μητρική οργάνωση μιας σειράς δορυφορικών «κοινοτήτων δράσης» (Aktionsgemeinschaften) εθνικιστικού χαρακτήρα. To DVU και το NPD προσπάθησαν να συνεργαστούν, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 παρατηρήθηκε σημαντική κίνηση στο χώρο των νεοναζιστών. Εμφανίστηκαν διάφορες οργανώσεις, όπως το «Μέτωπο Δράσης των Εθνικοσοσια- λιστών/Εθνικοί Ακτιβιστές» (Aktionsfront Nationaler Sozia-


listen/ Nationale Aktivisten, ANS/NA), η «Ιδεολογική Κοινότητα του Νέου Μετώπου» (Gesinnungsgemeinschaft der Neuen Front, GdNF) και «Η Γερμανική Εναλλακτική Λύση» (Deutsche Alternative, DA) με καθοδηγητή τον Michael Kuhnen, πρώην αξιωματικό του ομοσπονδιακού γερμανικού στρατού (Bundeswehr), το «Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας - Οργάνωση Εξωτερικού και Αναπτύξεως» (National- sozialistische Deutsche Arbeiterpartei - Auslands- und Aufbau- organisation, NSDAP/AO), το «Φιλελεύθερο Γερμανικό Εργατικό Κόμμα» (Freiheitliche Deutsche Arbeiterpartei, FAP), «Η Εθνική Επίθεση» (Nationale Offensive, NO), το «Εθνικιστικό Μέτωπο» (Nationalistische Front, NF) κ.λπ.

To φθινόπωρο του 1983 προ)ην στελέχη και μέλη του συντηρητικού κόμματος της Βαυαρίας «Χριστιανική Κοινωνική Έ νωση» (Christlich-Soziale Union, CSIj), αρχηγός του οποίου yiaTSvo και πλέον δεκαετίες ήταν ο Franz Josef StrauB, ίδρυσαν το κόμμα των «Ρεπουμπλικάνων» (Republikaner), των «REPs», όπως αποκαλούνται στη Γερμανία. Η ίδρυση του νέου αυτού κόμματος υπό την ηγεσία του Franz Schonhuber, αξιωματικού του σώματος των SS (Waffen-SS) στον πόλεμο και συγγραφέα του βιβλίου Ήμουν μαζί τους (εννοεί με τα SS), είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί αισθητά η δύναμη των άλλων ακροδεξιών κομμάτων, όπως του NPD και της DVU. Με την εμφάνιση των «Republikaner» παρατηρήθηκε γενικά μετακίνηση των πολιτικών δυνάμεων στη Γερμανία προς τα δεξιά, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την ακροδεξιά συνθηματολογία του Franz Schonhuber. Οι επιτυχίες στις εκλογές, τόσο στο τοπικό και εθνικό επίπεδο όσο"και στις ευρωεκλογες (το 1989 συγκεκριμένα το κόμμα του Schonhuber πήρε περισσότερες από 2 εκατομμύρια ψήφους, κατακτώντας 6 έδρες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο), εξασφάλισαν στο κόμμα των «Republikaner» σημαντι


κούς πόρους, γεγονός που τους επιτρέπει να συνεχίζουν από θέση ισχύος τη ρατσιστική αντιμεταναστευτική πολιτική τους.

13. ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΠαρά τη μακροχρόνια φασιστική διακυβέρνηση της χώρας

και το αποικιοκρατικό της παρελθόν, οι ξενόφοβες και ρατσιστικές τάσεις στην Πορτογαλία μετά τη μεταπολίτευση, το 1974, είναι πράγματι ασήμαντες. Όπως στη γειτονική Ισπανία, έτσι και στην Πορτογαλία ιδρύθηκε το 1980 η νεοναζιστική οργάνωση «Ευροοπαικός Κύκλος Φίλων της Ευρώπης» (Circulo Eu- ropeou de Amigos de Europa, CEDADE), θυγατρική της ισπανικής ναζιστικής οργάνωσης CEDADE. Προπύργιό της είναι το Oporto, δεν διαθέτει ωστόσο περισσότερα από 500 μέλη. Κατάλοιπο της εποχής του δικτάτορα Salazar αποτελεί η «Κίνηση Ε θνΐ/ίης βράσης» (Movimento Accao Nacional), οργάνωση αυταρχική με υπερεθνικιστικές και ξενοφοβικές τάσεις, η οποία διατηρεί σχέσεις με ρατσιστικές και ακροδεξιές οργανώσεις και ομάδες στο εξωτερικό. Υπάρχουν ακόμη ορισμένες αντιση- μιτικές οργανώσεις με σποραδική δράση τα τελευταία χρόνια, όπως η «Πατριωτική Νεολαία» (Mocidade Patriotica), οι «Εθνικιστικοί Κύκλοι» (Circulos Nacionalistas), η «Νέα Τάξη» (Ordem Nuovo), η «Εθνική Ένωση» (Uniao Nacional), η «Εθνικιστική Κίνηση» (Movimento Nacionalista) και, τέλος, η «Εθνική Λαϊκή Δράση» (Accao Nacional Popular), καμία όμως από αυτές δεν κατάφερε να συγκεντρώσει σημαντικό αριθμό μελών ή να σημειώσει κάποια, έστω και μικρή, εκλογική επιτυχία.

14. ΣΟΥΗΔΙΑΗ απήχηση της Άκρας Δεξιάς στη Σουηδία είναι μηδαμινή,

καθώς οι προσπάθειες ενοποίησης όλων των νεοναζιστικών οργανώσεων σε ένα ενιαίο κόμμα, το 1986, απέτυχαν. Πρώην


μέλη της ρατσιστικής ομάδας «Διατηρήστε τη Σουηδία Σουηδική» (Bevara Sverige Svensk, BSS), καθώς και της παραδοσιακής φασιστικής οργάνωσης Nordiska Rikspartiet ή Nasjonalt Rikspartiet, που ιδρύθηκε το 1956, συγκρότησαν τελευταία την οργάνωση «Σουηδοί Δημοκράτες» (Sverigedemokraterna), πρότυπο της οποίας είναι το «Εθνικό Μέτωπο» της Μεγάλης Βρετανίας. Η νέα αυτή οργάνωση ωστόσο δεν κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί τον υφέρποντα ρατσισμό στις νότιες περιοχές της χώρας και ειδικότερα στην αγροτική πόλη Sjobo, με αποτέλεσμα να σημειοόσει παταγώδη αποτυχία στις εκλογές. Παρά ταΰτα, η Άκρα Δεξιά συνεχίζει να χρησιμοποιεί τον κοινοτικό ραδιοφωνικό σταθμό Open Forum για να μεταδίδει ρατσιστικά μηνύματα, καλλιεργώντας το φυλετικό μίσος σε βάρος κυρίως των μεταναστών από τις χώρες του Τρίτου Κόσμου.

15. ΦΙΛΑΝΔΙΑΤο μοναδικό ακροδεξιό κόμμα της Φιλανδίας είναι το «Φι

λανδικό Αγροτικό Κόμμα» (Suomen Maeseudum Puolue, SMP)T Στις βουλευτικές εκλογές του 1983 το SMP, με την υπόσχεση ότι θα λΰσει το πρόβλημα της ανεργίας μέσα σε δεκαπέντε μέρες, συγκέντρωσε το 9,7% των ψήφων. Αν και το Σοσιαλοδημοκρα- τικό Κόμμα ανέθεσε στο SMP το χαρτοφυλάκιο του Υπουργείου Απασχόλησης, αυτό δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις προεκλογικές εξαγγελίες του. Έκτοτε η δημοτικότητά του παρουσιάζει σημαντική πτώση. Άλλωστε, ο αριθμός των ξένων που ζουν στη Φιλανδία και θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ρατσιστικής προπαγάνδας είναι ασήμαντος. Πέραν αυτοΰ, με την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση η φιλανδική κυβέρνηση έχει εκχωρήσει επιπρόσθετα δικαιώματα στους μετανάστες, γεγονός που αμβλύνει τις αντιθέσεις μεταξύ ντόπιων και ξένων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Adorno Theodor W. / Max Horkheimer, Soziologische Exkurse. Nach Vortragen und Diskussionen, Europaische Verlagsanstalt, Frankfurt am Main 1956 (ελληνική έκδοση: Κοινών ιολογία. Εισαγωγικά Δ οκίμια, μετάφραση Διονΰση Γράβαρη, Κριτική, Αθήνα 1987).

Adorno Theodor W., Studien zum autoritaren Charakter, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1980.

Agassiz Louis, “The Diversity of Origin of the Human Races”, στο: Christian Examiner 49 (1850), σ. 110-145.

Allport Gordon W., The Nature o f Prejudice, Addison Wesley, Cambridge Mass. 1954.

Anderson Benedict, Immagined Communities. Reflection on the Origin and Spread o f Nationalism, Verso, London / New York 1991.

Andrey Robert, The Teritorrial Imperative, Atheneum, New York 1966.Arendt Hannah, The Origins o f Totalitarianism, A Harvest / Η. B. J.

Book, San Diego / New York / London 1973.Austin Michel / Pierre Vidal-Naquet, Gesellschaft und Wirtschaft im

alien Griechenland, Verlag C. B. Beck, Munchen 1984.Baldry H. C., The Unity o f Mankind in Greek Thought, Cambridge Uni

versity Press, Cambridge 1965.Ballod Carl, Der Zukunfststaat. Wirtschaftstechnisches Ideal und volks-

wirtschaftliche Wirklichkeit, Berlin 1927.Banton Michael, Race Relations, Tavistock Publications, London 1967.


Banton Michael, “The Concept of Racism”, στο: S. Zubaida (επιμ.), Race and Racialism, Tavistock Publication, London 1970.

Banton Michael, The Idea o f Race, Tavistock Publications, London1977.

Banton Michael, Racial Theories, Cambridge University Press, Cambridge 1987.

Barker M., The new Racism, Junction Books, London 1981.Barnabas A. P. / S. Mehta, Caste in Changing India, Everest Publishing

House, New Delhi 1967.Barzun Jacques, Race: A Study in Modem Superstition, Harper & Row,

New York 1937.Bauer N., China und die Fremden: 3.000 Jahre Auseinandersetzung in

Krieg und Frieden, Munchen 1980.Bauman Zygmund, Modernity and the Holocaust, Policy Press, Cam

bridge 1999.Benedict Ruth, Race and Racism , The Scientific Book Club, London

1943,1971.Benoist Alain, Aus rechter Sicht, Band 1. u. 2., Grabert-Verlag, Tubin

gen 1983.Benoist Alain, Kulturrevolution von rechts, Sinuw Verlag, Krefeld 1985.Betz Hans-Georg, “Radikal rechtspopulistische Parteien in Westeuro-

pa”, στο: Aus Politik und Zeitgeschichte. Beilage zur Wochenzeitung “Das Parlament”, B44/91, 25 Oktober 1991, σ. 3-14.

Biddis Michael D., Father o f Racist Ideology. The Social and Political Thought o f Count Gobineau, Weybright and Talley, New York 1970.

Billig Michael, Die rassistische Internationale. Zur Renaissance der Ras- senlehre in der modernen Psychologie, Verlag Neue Kritik, Frankfurt am Main 1981.

Binet Alfred, Die neuen Gedanken iiber das Schulkind, Teubner, Leipzig 1914.

Blumenbach Johann F., liber die natiirlichen Verschiedenheiten im Menschengeschlecht, Leipzig 1798.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 331

Brentano Margherita, von, “Die Endlosung: Ihre Funktion in Theorie und Praxis des Faschismus”, στο: Zur Pathologie der burgerlichen Gesellschaft, Frankfurt am Main 1965.

Browning Ch. R., “The German Bureaucracy and the Holocaust”, στο: A. Grobman / D. Landes (επιμ.), Genocide: Critical Issues o f the Holocaust, The Simon Wiesenthal Centre, Los Angeles 1983.

Buckley R., Japan today, Cambridge Univesity Press, Cambridge 1985.Burt Cyril, “Experimental Tests of General Intelligence”, στο: British

Journal o f Psychology, 3 (1909), o. 99-103.Burt Cyril, Mental and Scholastic Tests, London 1947.Butterwegge Christoph / Horst Isola (επιμ.), Rechtsextremismus im ve-

reinigten Deutschland, Steintor Verlag, Bremen 1990.Butterwegge Christoph, “Der Funktionswandel des Rassismus und die

Erfolge des Rechtsextremismus”, στο: Christoph Butterwegge / Siegfried Jager (επιμ.), Rassismus in Europa, Bund Verlag, Koln1993.

Callinicos Alex, “Race and Class”, στο: International Socialism, London 1992.

Cams C. G., Symbolik der menschlichen Gestalt, επιμ. Theodor Lessing, Celle 1925.

Centre for Contemporary Culture Studies - CCCS, The Empire strikes back: Race and Racism in ’70s Britain, Hutchinson, London 1982.

Chamberlain Houston Stewart, Die Grundlagen des 19. Jahrhunderts, F. Bruckmann, Munchen 1952.

Christadler Marieluise, “Die ‘Nouvelle Droite’ in Frankreich”, στο: Iring Fetscher (επιμ.), Neokonservative und “Neue Rechte”, VerlagC. H. Beck, Munchen 1983, σ. 163-215.

Claussen Detlev, Was ist Rassismus, Wissenschaftliche Buchgemein- schaft, Darmstadt 1994.

Claussen Detlev, Die Grenzen der Aufklarung. Die gesellschaftliche Ge- nese des modernen Antisemitismus, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1994.


Conrad-Martius Η., Utopien der Menschenzuchtung: Der Sozialdarwi- nismus und seine Folgen, Miinchen 1955.

Conze Werner, “Rasse”, στο: Otto Brunner u.a. (επιμ.), Geschichtliche Grundbegriffe, V, Stuttgart 1984, σ. 135-78.

Corpus Juris Civilis, επιμ. Wilhelm Kroll, τόμος III: Novellae, Weid- mann Verlag, Zurich 1972.

Cox Oliver C., Caste, Class and Race: A Study in Social Dynamics, Monthly Review Press, New York 1970.

Curtin Philip D., The Image o f Africa, British Ideas and Actions, 1780- 1850, London 1965.

Darre Richard Walther, Neuadel aus Blut und Boden, Miinchen 1930.Darwin Charles R., Die Entstehung der Arten durch Zuchtwahl, oderEr-

haltung der vervolkommneten Rassen im Kampfums Dasein, Reclam Junior Verlag, Stuttgart 1967.

Darwin Charles R., The Descent o f Man, London 1871.Das grofie Lexikon der Geschichte, Band 1.-3. Wilhelm Heyne Verlag,

Miinchen 1976.Davis D. B., Slavery and Human Progress, Oxford University Press,

New York 1984.De Vos G. A. / W. O. Wetherall, Japan’s Minorities Burakumin, Ko

reans and A inu , Report No. 3, Minority Rights Group, London 1971.

Deppermann Κ., “JudenhaB und Judenfreundlichkeit im fruhen Pro- testantismus”, στο: B. Martin / E. Schulin (επιμ.), Die Juden als Minderheit in der Geschichte, Miinchen 1981.

Der Bundesminister des Innern, Rechtsextremismus in der Bundesrepub- lik Deutschland-aktueller Stand, Texte zur Inneren Sicherheit, Bonn 1991, σ. 77-100.

Dobzhansky Theodosius, Genetic Diversity and Human Equality, New York 1973.

Diihring Karl Eugen, Die Judenfrage als Frage des Racencharakters und seiner Schadlichkeiten fur Existenz, Sitte und Cultur der Volker. Mit


einer denkerisch freiheitlichen und praktisch abschliefienden Antwort. Berlin 1901.

Economist, October 1994.Ehrlich E. L, “Luther und die Juden”, στο: H. A. Strauss / N. Kampe

(επιμ.), Antisemitismus. Von der Judenfeindschaft zum Holocaust, Bonn 1985.

Eibl-Eibesfeldt Irenaus, Liebe und Hass. Zur Naturgeschichte elemen- taren Verhaltensweisen, Piper Verlag, Munchen 1970.

Encyclopaedia Britannica, λήμμα “Races of Mankind”, τόμος 18, London 1964.

Eysenck Hans Jurgen, Die Ungleichheit der Menschen, Munchen 1975.Eysenck Hans Jurgen, Vererbung, Intelligenz und Erziehung, Stuttgart

1975.Eysenck Hans Jurgen / G. D. Wilson, The Psychological Basis o f Ideo

logy, London 1978.Falk Richard, The Promise o f World Order. Essays in Normative Inter

national Relations, Weatsheaf, Brighton 1987.Fanon Frantz, Die Verdammten dieser Erde, Rowohlt Verlag, Reinbek

bei Hamburg 1969.Feingold H. L., “How unique is the Holocaust?”, στο: A. Grobman /

D. Landes (επιμ.), Genocide: Critical Issues o f the Holocaust, The Simon Wiesenthal Centre, Los Angeles 1983.

Fields B. J., “Slavery, Race and Ideology in the United States of America”, στο: New Left Review, 181 (1990).

Fischer Eugen, “Menschliche Auslese und Rassenhygiene”, στο: Erwin Baur / Eugen Fischer / Fritz Lenz, Grundnfi der menschlichen Er- blichkeitslehre und Rassenhyzgiene, τόμος 2, Munchen 1931.

Fischer Eugen, “Die Wissenschaft vom Menschen”, στο: Hans Schwer- te / Wilhelm Spengler (επιμ.), Forscher und Wissenschaftler im heutigen Europa, Oldenburg / Hamburg 1955.

Foucault Michel, Τι είναι Δ ια φ ω τ ισ μ ό ς μετάφραση Στέφανου Ρο- ζάνη,Έρασμος, Αθήνα 1988.


Freyberg Thomas, von, “Anmerkungen zur aktuellen Welle von Frem- denhaB”, στο: Institut fur Sozialforschung (επιμ.), Beitrage zur aktuelllen Diskussion, Campus Verlag, Frankfurt am Main / New York 1992.

Freyhold Michaela, von, “Rassistische Mobilisierung in England”, στο: Christoph Butterwegge / Siegfried Jager (επιμ.), Rassismus in Eu- ropa, Bund Verlag, Koln 1992.

Fryer P., Staying Power: The History o f Black People in Britain, Pluto Press, London 1984.

Galton Francis, “Hereditary Talent and Character”, στο: MacMillan's Magazine, 12, London 1865, σ. 157-166 και 315-349.

Galton Francis, Inquiries into Human Faculty and Its Development, London 1883.

Galton Francis, Memories o f my Life, London 1908.Galton Francis, Genie und Vererbung, Leipzig 1910.Geiss Immanuel, Geschichte des Rassismus, Suhrkamp Verlag, Frank

furt am Main 1988.Gellner Ernst, Nations and Nationalism, Blackwell, Oxford UK &

Cambridge USA 1993 (ελληνική έκδοση: Έθνη και Εθνικισμός, μετάφραση Δώρας Λαφαζάνη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992).

“Genetic Defence of the Free Market”, στο: Business Week, 10 April 1978.

Giddens Anthony, Sociology, Polity Press, Basil Blackwell, Cambridge1989.

Gobineau Arthur, de, Versuch iiber die Ungleichheit der Menschenras- sen, τόμος 1, Stuttgart 1938-1940.

Gould Stephen J. / W. L. Kolb (επιμ.), A Dictionary o f the Social Sciences. Compiled under the auspices o f the United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO), The Free Press of Glencoe, New York 1964.

Gould Stephen J., The Mismeasure o f Man, Norton, New York / London 1981.


Green Ο. Η., “A note on Spanish Humanism. Sepulveda and his translation of the politics”, στο: Hispanic Review, 8 (1940).

Grobman A. / D. Landes (επιμ.), Genocide: Critical Issues o f the Holocaust, The Simon Wiesenthal Centre, Los Angeles 1983.

Guillaumin Colette, “Zur Bedeutung des Begriffs Rasse”, oxo: Rassismus und Migration in Europa. Beitrage des Kongresses “Migration und Rassismus in Europa”, Hamburg 26 bis 30 September 1990, Argument-Sonderband AS 201, Argument Verlag, Hamburg 1992, o. 77-87.

Guillaumin Colette, “Rasse. Das Wort und die Vorstellung”, στο: Uli Bielefeld (επιμ.), Das Eigene und das Fremde. Neuer Rassismus in derAlten Welt?, Junius Verlag, Hamburg 1991, σ. 159-173.

Gumplowicz Ludwig, Der Rassenkampf, 1883.Gunther Hans F. Κ., Der nordische Gedanke unter den Deutschen, J. F.

Lehmanns Verlag, Miinchen 1927.Gunther Hans F. Κ., Rassenkunde des judischen Volkes, J. F. Leh

manns Verlag, Miinchen 1933.Giinther Hans F. Κ., Rassenkunde des deutschen Volkes, J. F. Leh

manns Verlag, Miinchen 1934.Haeckel Ernst, Natiirliche Schopfungsgeschichte, 1868.Haeckel Ernst, Der Monismus als Band zwischen Religion und Wissen-

schaft, 1892.Hall Stuart, “Race, articulation and societies structured in domi

nance”, στο: UNESCO, Sociological Theories: Race and Colonialism, UNESCO, Paris 1980.

Haller Michael “Europa erwache! Frankreichs Neue Rechte und die Internationale des soziobiologischen Rassismus”, στο: Paul Lersch (επιμ.), Die verkannte Gefahr. Rechtsradikalismus in der Bundes- republik, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg 1981, σ. 83-104.

Haralambos Μ., σε συνεργασία με τον R. Μ. Heald, Sociology: Themes and Perspectives, Bell & Hyman, London 1985.

Harris M., Patterns o f Race in the Americas, Walker, New York 1964.


Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Vorlesungen iiber die Philosophie der Geschichte, Gesammelte Werke, Band 12., Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1970.

Hentschel Willibald, Mittgart-Ein Weg zur Erneuerung der germanischen Rasse, Dresden 1907.

Herrnstein Richard, IQ and Mediocracy, Boston 1973.Hertz F., Rasse und Kultur, Leipzig 1925.Hiro Dilip, The Untouchables o f India, Report No. 26, Minority Rights

Group, London 1975.Hirschfeld Magnus, Racism, Collanez, London 1938.“Historiker-Streit”. Die Dokumentation der Kontroverse urn die Ein-

zigartigkeit der nationalsozialistischen Judenvernichtung, Piper Verlag, Munchen / Zurich 1987.

Hobsbawm Eric, Die Bliitezeit des Kapitals. Eine Kulturgeschichte der Jahre 1848-1875, Frankfurt am Main 1980 (ελληνική έκδοση: Η εποχή τον κεφαλαίου 1848-1875, μετάφραση Δημοσθένη Κοΰρτο- βικ, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994).

Hobsbawm Eric, Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, New York 1992 (ελληνική έκδοση: Έθνη και εθνικισμός από το 1780. Πρόγραμμα, μ ύ θος, πραγματικότητα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994).

Horkheimer Max, Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1967.

Horkheimer M. / Theodor W. Adorno, Dialektik der Aufklarung. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1981 (ελληνική έκδοση: Η Διαλεκτική τον Διαφωτισμού, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1986).

Howitt W., Colonization and Christianity. A popular History o f the Treatment o f the Natives by the Europeans in all their Colonies, London 1883.

Humboldt Alexander, von, Kosmos, τόμος I, Stuttgart 1874.Hume David, Essays. Moral, Political and Literary, Indianapolis 1985.Hunter G. Κ., ‘Othello and Colour Prejudice”, στο: Proceedings o f the


British Academy, 53 (1967), σ. 139-163.Hutton H. J., Caste in India: Its Nature, Function and Origins, Oxford

University Press, London 1951.Huxley J. / A. C. Haddon, We Europeans: A Survey o f “Racial” Prob

lems, Cape, London 1935.Institut fur Sozialforschung (επιμ.), Beitrage zur aktuelllen Diskussion,

Campus Verlag, Frankfurt am Main / New York 1992, o. 71-90.Jager Siegfried, “Rassismus. Thesen zur Klarung eines umstrittenen

Begriffs”, στο: Christoph Butterwegge / Horst Isola (επιμ.), Rechts- extremismus im vereinigten Deutschland, Steintor Verlag, Bremen1990, σ. 51-56.

Jaschke Hans-Gerd, Die “RepublikanerProfile einer Rechts-Aussen- Partei, Verlag J. H. W. Dietz Nachf., Bonn 1990.

Jensen Arthur R., “How much can we boost IQ and scholastic achievement?”, στο: Harvard Educational Review, 39 (1969), σ. 1-123.

Jouhy Ernest, “Bildung im Spannungsfeld zwischen ethnischer Ver- wurzelung und technischer Universalitat”, στο: Ulrich Schmidt (επιμ.), Kulturelle Identitat und Universalitat. Interkulturelles Lernen als Bildungsprinzip, Padagogik Dritte Welt-Jahrbuch 1986, Frankfurt am Main 1987.

Kalpaka Annita / Nora Rathzel (επιμ.), Die Schwierigkeit nicht rassi- stisch zu sein, Mundo Verlag, Leer 1990.

Kamin Leon, The Science and Politics o f IQ, Lawrence Erlbaum and Associates, Potomac Md. 1975.

Kant Imanuel, “Von den verschiedenen Rassen der Menschen” και “Bestimmungen des Begriffs einer Menschenrasse”, στο: Imanuel Kant, Schriften zur Anthropologie, Geschichtsphilosophie, Politik und Padagogik I, Werksausgabe Band XI., επιμ. Wilhelm Weis- schedel, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1968, σ. 11-30 και 65-82.

Kautzky Karl, Rasse und Judentum, Stuttgart 1921.Kendouri Elie, Nationalism, Blackwell, Oxford UK / Cambridge USA


1993 (ελληνική έκδοση: Ο εθ ν ικ ισ μ ό ς , μετάφραση Σπΰρου Μαρκέ- του, Κατάρτι, Αθήνα 1999).

Kipling Rudyard, Verse, Inclusive Edition, 1885-1918, Doubleday, Page & Co., Garden City and New York 1919.

Kirfel Martin / Walter Oswalt (επιμ.), Die Ruckkehr der Fuhrer. Moder- nisierter Rechtsextremismus in Westeuropa, Europaverlag, Wien 1989.

Klee Ernst, Euthanasie im SS-Staat, Frankfurt am Main 1983.Klein Kurt, “Ideologie und Begriffswelt des akuten Rechtsextremis

mus”, στο: Der Bundesminister des Innern, Rechtsextremismus in der Bundesrepuhlik Deutschland-Aktueller Stand-Texte zur inneren Si- cherheit, Bonn 1991.

Knight Ute / Wolfgang Kowalsky, Deutschland nur den Deutschen ? Die Auslanderfrage in Deutschland, Frankreich und den USA, Straube Verlag, Erlangen / Bonn / Wien 1991.

Knox Robert, The Race o f Men: A philosophical Enquire into the Influence o f Race over the Destinies o f Nations, London 1862.

Kristeva Julia, Fremde sind wir uns selhst, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1990.

Kiihnl Reinhard, Faschismus-Theorien. Texte zur Faschismusdiskussion2. Ein Leitfaden, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg 1983.

Lagarde Paul A., Deutsche Schriften, Gottingen 1920.Lapouge George Vacher, de, Der Arier und seine Bedeutung fur die Ge-

meinschaft, Frankfurt am Main 1939.Lenk Kurt, Volk und “Staat”. Kulturwandelpolitischer Ideologien im 19.

und 20. Jahrhundert, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart 1971.Lenz Fritz, “Menschliche Auslese und Rassenhygiene”, στο: E. Baur /

E. Fischer / F. Lenz, Grundrifi der menschlichen Erblichkeitslehre und Rassenhygiene, τόμος II, Miinchen 1931.

Lewis Bernard, Race and Colour in Islam , Harper Torchbooks, New York 1971.

Lewontin Richard C. / Steven Rose / Leon J. Kamin, Die Gene sind es


nicht... Biologie, Ideologie und menschliche Natur, Psychologie Ver- lags Union, Munchen / Weinheim 1984.

Lifton R. J., The Ναζί-Doctors, New York 1986.Linden W. B. (επιμ.), Luthers Kampfschriften gegen das Judentum, Ber

lin 1936.Lorenz Κ., Das sogenannte Bose. Zur Naturgeschichte der Agression,

1963.Lorenz Konrad, “Die angeborenen Formen moglicher Erfahrung”,

στο: Zeitschrift fur Tierpsychologie, 5 (1943), σ. 235-409.Lorenz Konrad, “Durch Domestikation verursachte Storungen artei-

genen Verhaltens”, στο: Zeitschrift fur angewandte Psychologie und Charakterkunde, 59 (1940), σ. 2-81.

Lukacs Georg, Von Nietzsche zu Hitler oder Der Irrationalismus und die deutsche Politik, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1966.

Mahar Μ. (επιμ.), The Untouchables in contemporary India, University of Arizona Press, Touscon 1972.

Mandela Nelson, Der Kampf ist mein Leben, Weltkreis-Verlag, Dortmund 1986.

Marx Karl / Friedrich Engels, “Manifest der kommunistischen Partei”. στο: Marx I Engels Werke, τόμος 4, Dietz Verlag, Berlin (Ost) 1971.

Marx Karl, “Zur Judenfrage”, στο: Marx / Engels Werke, τόμος 1, Dietz Verlag, Berlin (Ost) 1970.

Marx Karl, “Das Kapital. Kritik der politischen Okonomie”, στο: Marx / Engels Werke, τόμος 23, Dietz Verlag, Berlin (Ost) 1968.

Mason David, “Race Relations, Group Formation and Power: A Framework for Analysis”, στο: Ethnic and Racial Studies, 5 (4)1982, σ. 431-439.

Meiners Christian, Grundrifi der Geschichte der Menschheit, Lemgo 1785.

Melber Henning, “Rassismus und eurozentrisches Zivilisationsmodell: Zur Entwicklungsgeschichte des kolonialen Blicks”, στο: Theorien iiber den Rassismus, Argument-Sonderband AS 164, Argument


Verlag, Hamburg 1989, σ. 29-62.Memmi Albert, Rassismus, Athenaum, Frankfurt am Main 1987.Meyers Grofies Taschenlexikon, τόμος 8 και 20, Manheim / Leipzig /

Wien / Zurich 1995.Miles Robert, Racism and Migrant Labour: A critical Text, Routledge

& Kegan Paul, London 1982.Miles Robert (1984), “Marxism versus the ‘Sociology of Race Re

lations’?”, στο: Ethnic and Racial Studies, 7 (2) 1984, σ. 217-237.Miles Robert, Racism, Routledge, London 1989.Miles Robert, “Die Idee der ‘Rasse1 und Theorien iiber Rassismus:

LJberlegungen zur britischen Diskussion”, στο: Uli Bielefeld (επιμ.), Das Eigene und das Fremde. Neuer Rassismus in der alten Welt?, Junius Verlag, Hamburg 1991, o. 189-218.

Momiliano Arnoldo, Allien Wisdom, Cambridge 1975.Montagu Ashley, The Concept o f Race, Free Press, New York 1964.Montagu A., M an’s Most Dangerous Myth: The Fallacy o f Race, Oxford

Press, New York 1974.Moreau Patrick, “Die neue Religion der Rasse. Der Biologisnus und

die kollektive Ethik der Neuen Rechten in Frankreich und Deutschland”, στο: Iring Fetscher (επιμ.), Neokonservative und Neue Rechte. Der Angriff gegen Sozialstaat und liberate Demokratie in den Vereinigten Staaten. Westeuropa und der Bundesrepublik, Verlag C. H. Beck, Miinchen 1983.

Morin Edgar, “Schmelztiegel der Volker oder Ort der Trennungen? Unruhige Wiege Mittelmeer”, στο: Le Monde Diplomatique Die Tageszeitung, August 1995.

Mosse George L., “Fascism and the Intellectuals”, στο: S. J. Woolf (επιμ.), The Nature o f Fascism, London 1968.

Mosse George L., Toward the Final Solution. A History o f European Racism , The University of Wisconsin Press, Madison Wisconsin1978.

Myrdal Gunnar, An American Dilemma. The Negro Problem and Mo


dern Democracy, Harper & Row, New York 1962.Neumann F., Behemoth. Struktur und Praxis des Nationalsozialismus

1933-1944, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1984.Nolte E., Der Faschismus in seiner Epoche: Action frangaise, italie-

nischer Faschismus, Nationalsozialismus, R. Piper & Co. Verlag, Munchen / Zurich 1984.

Oberhummer E., “Herkunft und Bedeutung des Wortes Rasse”, στο: Anzeigen der Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch- Historische Klasse 65, Wien 1928.

Osman N. (επιμ.), Kleines Lexikon deutscher Worter arabischer Herkunft, 1982.

Pearson Κ. / M. Moul, “The Problem of Alien Immigration into Great Britain: Illustrated by Examination of Russian and Polish Jewish Children”, στο: Annals o f Eugenics, 1925-26,1, σ. 5-127.

Pearson Karl, The Function o f Science in the Modern State, Cambridge University Press, London 1902.

Pearson Karl, The National Life from the Standpoint o f Science, Cambridge University Press, London 1905.

Ploetz Alfred, Die Tiichtigkeit unserer Rasse und der Schutz der Schwa- chen, Berlin 1895.

Pohrt W., “Rassismus als Identitatsersatz”, στο: W. Pohrt (επιμ.), Ein Hauch von Nerz. Kommentare zur chronischen Krise, Verlag Klaus Bittermann, Berlin 1989.

Poliakov Leon / Christian Delacampagne / Patrick Girard, Ober den Rassismus. Sechzehn Kapitel zur Anatomic, Geschichte und Deutung des Rassenwahns, Klett-Cotta Verlag, Stuttgart 1979.

Poliakov Leon, Der arische Mythos. Zu den Quellen von Rassismus und Nationalsozialismus, Junius Verlag, Hamburg 1993.

Poliakov Leon, Geschichte des Antisemitismus, τόμοι I-VI, Verlag Georg Heintz, Worms 1977-1987, και τόμοι VII και VIII, Athe- naum Verlag, Frankfurt am Main 1988.

Poliak Michael, Rassenwahn und Wissenschaft, Anton Hain Verlag,


Frankfurt am Main 1990.Poseidonios, Die Fragmente, εκδ. W. Theiler, Band I: Texte, Walter de

Gruyter, Berlin / New York 1982.Postone Moishe, “Anti-Semitism and National Socialism”, στο: V. Ko-

binbach / J. D. Zigert (επιμ.), German and Jews since the Holocaust. The changing Situation in West Germany, New York / London 1986.

Rathzel Nora, “Formen von Rassismus in der Bundesrepublik”, στο: M. Jager / S. Jager (επιμ.), Aus der Mitte der Gesellschaft (I). Zu den Ursachen von Rechtsextremismus und Rassismus in Europa, Dortmund 1991 (DISS-Text 20).

Ratzenhofer Gustav, Wesen und Zweck der Politik, 1893.Reallexikon fur Antike und Chrisientunu τόμος 1, Anton Hiersmann,

Stuttgart 1950.Reeves O. F., British Racial Discourse: A Study o f British Political Dis

course about Race and Race-Related Matters, Cambridge University Press, Cambridge 1983.

Rex John, Race and Ethnicity, Open University Press, Milton Keynes 1986.

Rex John, Race Relations in sociological Theory, Wiedenfels & Nicol- son, London 1970.

Rex John / David Mason (επιμ.), Theories o f Race and Ethnic Relations, Cambridge University Press, New York 1986.

Rex John, “The Role of Class Analysis in the Study of Race Relations: A Weberian Perspective”, στο: J. Rex / D. Mason (επιμ.), Theories of Race and Ethnic Relations, Cambridge University Press, New York 1986, σ. 64-83.

Rose Arnold, The Roots o f Prejudice. The Race Question in Modern Science, UNESCO, Paris 1951.

Rosenberg Arthur, Geschichte der Weimarer Republik, Europaische Verlagsanstalt, Frankfurt am Main 1961.

Roth C., Geschichte der Juden. Von den Anfangen bis zum neuen Staate

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Israel, T eu fen 1964.

R u f W., “O konom ie und R assism us” , στο: Theorien uber den Rassismus, A rg u m en t-S o n d erb an d AS 164, A rg u m en t V erlag, H am burg

1989, σ. 63-84.

S artre J.-P ., Drei Essays: 1st der Existenzialismus ein Humanismus?, Materialismus und Revolution und Betrachtungen zur Judenfrage, U llste in B ucher, B erlin (W est) 1964.

S chaefer F., “D as W ort ‘B a rb a r’ im W andel de r Z e ite n ” , στο: Monats- schrift filr Hohere Schulen, 35 (1936), 261-8.

Schallm eyer W ilhelm , Vererbung undAuslese im Lebenslauf der Volker. Eine staatswissenschaftliche Studie aufgrund der neueren Biologie, Je n a 1903.

S charsach H ans-H enn ing , Haiders Kampf, V erlag O rac, W ien 1992.

Schm idt U lrich (επ ιμ .), Kulturelle Identitat und Universalitat. Inter- kulturelles Lernen als Bildungsprinzip, F ran k fu rt am M ain 1987.

S chneider K. / S. N iklaus (επ ιμ .), Der Zionismus und seine europaischen Wurzeln, E d en k o b en 1987.

Schulz H an s-Ju rg en (επ ιμ .), Sie sind wieder da! Faschismus und Reak- tion in Europa, isp-V erlag , F ra n k fu rt am M ain 1990.

Scot W alter, Sir, Ivanhoe, New A m erican L ibrary, New Y ork 1962.

Searle G. R ., Eugenics and Politics in Britain 1900-1914, Leyden 1976.

Snow den F. M., Before Color Prejudice: The Ancient View o f Blacks, H arv ard U niversity Press, C am bridge M ass. 1983.

Snow den F. M., Blacks in Antiquity. Ethiopeans in the Greece-Roman Experience, H arv ard U niversity Press, C am bridge M ass. 1970.

Spencer H e rb ert, Social Statistics: Or the Conditions Essential to Human Happiness Specified, and the First o f them Developed, L ondon

1851.

Srinivas Μ. N., Caste in Modern India and other Essays, A sian P u b lish

ing H ouse, B om bay 1962.

S trauss H. A. / N. K am pe (επιμ.), Antisemitismus. Von der Judenfeind- schaft zum Holocaust, B onn 1985.


Taguieff Pierre-Andre, “Die Metamorphosen des Rassismus und die Krise des Antirassismus”, στο: Uli Bielefeld (επιμ.), Das Eigene und das Fremde. Neuer Rassismus in der Alien Welt, Hamburger Institut fur Sozialforschung, Junius Verlag, Hamburg 1991, σ. 221- 268.

Tarn W. W., “Alexander the Great and the Unity of Mankind”, στο: Proceedings o f British Academy, XIX (1933), σ. 123-166.

Terman Lewis M., “Feeble Minded Children in the Public School of California”, στο: School and Society, 5 (1917), σ. 161-165.

Terman Lewis M., The Measurment o[Intelligence, Boston 1916.Tocqueville Alexis, de, liber die Demokratie in Amerika, Miinchen

1976.Toynbee Arnold J.,A Study o f History, τόμος 1, London 1934.UNESCO, The Race Concept. Results o f an inquire, Westport Conn.

1952 (αναπαραγωγή 1970).UNESCO (επιμ.), Sociological Theories: Race and Colonialism, UNE

SCO, Paris 1980.Weber Max, Wirtschaft und Gesellschaft, J. C. B. Mohr (Paul Siebeck),

Tiibingen 1972.Weigel Sigrid, “Die nahe Fremde-Das Territorium des ‘Weiblichen’.

Zum Verhaltnis von ‘Wilden’ und kFrauen’ im Diskurs der Auf- klarung”, στο: Thomas Kobner / Gerhard Picherodt (επιμ.), Die andere Welt. Studien zum Exotismus, Frankfurt am Main 1987.

Weingart Peter / Jurgen Kroll / Kurt Bayertz, Rasse, Blut und Gene. Geschichte der Eugenik und Rassenhygiene in Deutschland, Suhr- kamp Verlag, Frankfurt am Main 1988.

Wilson E. O., Sociobiology. The New Synthesis, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1975.

Wilson E. O., “Human Decency is Animal”, στο: New York Times Magazine, 12 October 1975.

Yovel Yirmiyahu, Spinoza. Das Abenteuer der Immanenz, Steidl Verlag, Gottingen 1994.


Β. ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Αισχύλου, Τραγωδίες, μετάφραση I. Ν. Γρυπάρη, «Εστία», Αθήνα χ.χ.Αλεξιάδης Στέργιος, Εγκληματολογία, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη

1989.

Αμπατζόγλου Φραγκίσκη, Ο Άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1998.

Andrewes Antony, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μετάφραση Ανδρέα Παναγόπουλου, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα1983.

Αποστόλου Παύλου, “Επιστολές προς Σαλάτας” και “Προς Κολοσσα- είς”, στο: Η Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα 1967.

Αριστοτέλους, Πολιτικά, μετάφραση Βασίλη Μόσκοβη, Νομική Βιβλιοθήκη, εκδ. Χάρης Καρατζάς, Αθήνα 1989.

Valencia Depy, “Η κατάσταση των Φιλιππινέζων γυναικών στην Ελλάδα”, στο: Ευρο^παϊκό Φόρουμ Αριστερών Φεμινιστριών, Ελληνικό Τμήμα, Εθνικισμός, ρατσισμός, κοινωνικό φύλο , Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 79-83.

Βέικος Θεόφιλος, Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα , Πολυέντυπο, Αθήνα 1993.

Veinstein G., “Ένα παμπάλαιο παράξενο φαινόμενο”, στο: Θεσσαλονίκη 1850-1918. Η «πόλη των Εβραίων» και η αφύπνιση των Βαλκανίων, Εκάτη, Αθήνα 1994.

Wellmer Albrecht, Λόγος, ουτοπία και διαλεκτική του Διαφωτισμού, μετάφραση Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, Έρασμος, Αθήνα 1989.

Βεργίδης Δημήτρης, “Νεορατσισμός και σχολείο. Η περίπτωση των τσιγγανόπαιδων”, στο: Σύγχρονη Εκπαίδευση , 81 (1995), σ. 51-62.

Βούλγαρης Γιάννης κ.ά., “Η πρόσληψη και η αντιμετο5πιση του «Άλλου» στη σημερινή Ελλάδα. Πορίσματα εμπειρικής έρευνας”, στο: Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 5 (1995), σ. 81-100.


Garlan Υνοη, Η δουλεία στην Αρχαία Ελλάδα, Gutenberg, Αθήνα1988.

Γκότοβος Αθανάσιος, Ρατσισμός: Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων / Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, Αθήνα 1996.

Gribbin John / Mary Gribbin, Η κοινωνιοβιολογία του ανθρώπου. Το πλεονέκτημα του 1%, μετάφραση Μαριάννας Καπιτσίνη, Ωρόρα, Αθήνα 1989.

Guthrie W. Κ. C., Οι Σοφιστές, μετάφραση Δαμιανού Τσεκουράκη, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981.

Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης, “Ηκλογαί μαρτυριών προς Ιουδαίους”, στο: J. P. Migne (επιμ.), Patrologiae Grecae, τόμος 46, Παρίσι 1863.

Γρίβας Κλεάνθης, Αποδιοπομπαίος τράγος. Ψυχική «αρρώστια» και τοξικομανία, Μαλλιάρης-Παώπα, Αθήνα 1984.

Δεμερτζής Νίκος, Ο λόγος του εθνικισμού. Αμφίσημο σημασιολογικό πεδίο και σύγχρονες τάσεις, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 1996.

“Διεθνής Σύμβαση για την Καταστολή και Τιμωρία του Εγκλήματος του Άπαρτχαϊντ, 30 Νοεμβρίου 1973”, στο: Ανθρώπινα Δικαιώματα. ΟΗΕ και UNESCO. Βασικές Συμβάσεις, εκδ. Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Αμνηστίας, Πλέθρον, Αθήνα 1987.

Eco Umberto, Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995.

Έξαρχος Γ., “Κοινωνικός αποκλεισμός των Τσιγγάνων”, στο: Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής, Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία, εισαγωγή, επιμέλεια Κοΰλα Κασιμάτη, Gutenberg, Αθήνα 1996, σ. 193-220.

Ευθυμίου Μαρία, Εβραίοι και χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου: οι δύσκολες πλευρές μιας γόνιμης συνύπαρξης, Τροχαλία, Αθήνα 1992.

Ευριπίδου, Τραγωδίες, μετάφραση Θρασ. Σταύρου, «Εστία», Αθήνα


1989.Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Εξεταστική επιτροπή για την άνοδο τον φα

σισμού και τον ρατσισμού στην Ενρώπη , εισηγητής Δημήτριος Ευ- ρυγένης, Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη-Αθήνα 1987.

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, “Εξεταστική Επιτροπή για το Ρατσισμό και την Ξενοφοβία, Έκθεση για τα αποτελέσματα των εργασιών”, εισηγητής Μ. Glyn Ford, Υπηρεσία Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο 1991.

Εφημερίδα Αυγή, 22.1.97.Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 6.3.1997 και 3.9.1997.Εφημερίδα Ημερήσιος Κήρυκας Λάρισας, 17.9.96.Εφημερίδα Καθημερινή, 9.11.97Εφημερίδα Μακεδονία, 12.4.98 και 28.1.99.Jacquard Albert, Εγώ και οι άλλοι. Μια γενετική προσέγγιση, μετά

φραση Χάρη Καζλαρή, Κάτοπτρο, Αθήνα 1995.Ζουμπουλάκης Σταύρος, “Ο άλλος ως εχθρός: Η περίπτωση του ρα

τσισμού”, στο: Λ. Αλεξίου / Στ. Ζουμπουλάκης / Β. Καραποστόλης / Θ. Λίποβατς, Ρατσιστές δεν είναι μόνο οι άλλοι, Εκπαιδευτήρια «Κωστέα-Γείτονα», Αθήνα 1994.

Ηροδότου, Ιστορίαι, τόμος 1ος, μετάφραση Αγγέλου Βλάχου, εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα.

Θεοδωρίδης Πέτρος, “Μερικές εννοιολογικές διευκρινίσεις για την ερμηνεία του εθνικισμού”, στο: Σεραϊκά Ανάλεκτα, Σέρρες 1994, σ. 279-284.

Ιουστινιανού, “Νεαρά CXLIV (Περί Σαμαρειτοτν)”, στο: Corpus Juris Civilis, επιμ. Wilhelm Kroll, τόμος III: Novellae, Weidmann Verlag, Zurich 1972.

Ισοκράτους, “Πανηγυρικός”, στο: Ισοκράτους Αόγοι και Επιστολαί, Ελληνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι 1807.

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Λόγοι κατά Ιουδαίων, στο: J. P. Migne (επιμ.), Patrologiae Grecae, τόμος 48, Παρίσι 1862.


Josephus (Ιώσηπος Φλάβιος), Κατά Λπίωνος (τόμος IV), William Heinemann, London 1966.

Josephus (Ιώσηπος Φλάβιος), Περί Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας (τόμος VII), William Heinemann, London 1966.

Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Η κοινωνία της εποχής μας. Κριτική των συστατικών αυτής στοιχείων, Κ. Σ. Παπαδογιάννη, Αθήνα 1932.

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης Ε., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τόμος Α': Ιστορία πρωίμου βυζαντινής περιόδου (324-565), Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988.

Cassirer Ernst, Ο μύθος του κράτους, μετάφραση Στέφανου Ροζάνη και Γεράσιμου Αυκιαρδόπουλου, Γνοκιη, Αθήνα 1991.

Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ο θρυμματισμένος κόσμος, "Υψιλον/βιβλία, Αθήνα 1992.

Κατσορίδας Δημήτρης, Ξένοι(;) εργάτες στην Ελλάδα, Ιανός, Αθήνα1994.

Κίνηση Πολιτών κατά του Ρατσισμού, Η Ευρώπη αντιμέτωπη με το φαινόμενο του ρατσισμού, Παρασκήνιο, Αθήνα 1995.

Κις Ντανίλο, Εγκυκλοπαίδεια νεκρών, Ηξάντας, Αθήνα 1993.Κοιλιάρη Αγγελική, Ξένος στην Ελλάδα. Μετανάστες, γλώσσα και

κοινωνική ένταξη. Στάσεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες ομιλητές, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

Κοΰβελας Ηλίας, “Ο νέος βιολογικός ντετερμινισμός - κοινοονιοβιο- λογία”, στο: Σύγχρονα Θέματα , 1 (1978), σ. 79-85.

Κύβελος Γεώργιος, Φυλετικές θεωρίες, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1986.

Λαζαρίδου Γαβριέλλα, “Οι οικιακές βοηθοί από Φιλιππίνες και Αλβανία”, στο: Ευρωπαϊκό Φόρουμ Αριστερο5ν Φεμινιστριών, Ελληνικό Τμήμα, Εθνικισμός, ρατσισμός, κοινωνικό φύλο, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 47-75.

Λας Κάζας Β., ντε, Η καταστροφή των Ινδιάνων: Σύντομη ανασκόπηση της καταστροφής των Ινδιών 1552, Στοχαστής, Αθήνα 1994.

Le Bon Gustave, Η ψυχολογία των όχλων, μετάφραση Ελένης Καλ-


κάνη, Νέα Εποχή, Αθήνα χ.χ.Le Bon Gustave, Νόμοι της εξελίξεως των λαών, Ελεύθερη Σκέψις,

Αθήνα 1985.Λέκκας Παντελής Ε., Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργα

σίας στην ιστορική κοινών ιολογ ία, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, Αθήνα 1992.Λέκκας Παντελής Ε., “Ο υπερταξικός χαρακτήρας του εθνικιστικού

λόγου”, στο: Μνήμων 16 (1994), Αθήνα, σ. 95-106.Λέκκας Παντελής Ε., “Εθνικισμός και ρατσισμός: Σχόλια σε μια προ

βληματική σχέση”, αδημοσίευτη ανακοίνωση.Lewontin Richard C., “Η πλάνη του βιολογικού ντετερμινισμού”, στο:

Σύγχρονα Θέματα, 1 (1978), σ. 63-70.Λίποβατς Θάνος, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα

1990.Locke John, Δεύτερη πραγματεία περ ί κυβερνήσεως. Δοκίμιο με θέμα

την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετάφραση Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Γνο5ση, Αθήνα 1990.

Lombroso Cesare, Ο εγκληματίας άνθρωπος, μετάφραση Μ. Άννινου, Εγκυκλοπαιδική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1925.

Λυνάρδος-Ρυλμόν Πέτρος, Αλλοδαποί εργαζόμενοι και αγορά εργασίας στην Ελλάδα , Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ, Αθήνα 1993.

Μανιτάκης, Αντώνης, Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1981.

Μανιτάκης Αντώνης / Γιώργος Αναστασιάδης (επιμ.), Το Σύνταγμα του 1975/1986, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1986.

Μαρμοράς, Ανδρέας, Ιστορία της Νήσου Κερκύρας (εκδόθηκε για πρώτη φορά στα ιταλικά, το 1672), Τυπογραφείον «Ο Κοραής», I. Ναχαμούλη, Κέρκυρα 1902.

Μεταξόπουλος Αιμίλιος, “Έθνος, κράτος, εθνότητα: Σχόλια σε μια «δυτική» μυθολογία”, στο: Θεωρία και Κοινωνία, Επιθεώρηση των Επιστημών του Ανθρώπου, 6 (1992), σ. 101-113.

Μόλερ Μ. / Τ. Μυντρύ / Π. Στόυκερς, Η γενεαλογία του φασισμού, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1988.


Montesqieu, Charles-Louis, de, Το πνεύμα των νόμων, μετάφραση Κωστή Παπαγιώργη και Παναγιώτη Κονδύλη, τόμος Α' και Β', Γνώση, Αθήνα 1994.

Morin Edgar, Να ξανασκεφτούμε την Ευρώπη, Εξάντας, Αθήνα 1991.Μουχελή, Αδαμαντία, “Τσιγγάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός”, στο:

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής. Έκθεση για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο., τόμος Α', Αθήνα 1996.

Balibar Etienne / Immanuel Wallerstein, Φυλή, Έθνος, Τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, μετάφραση Αγγέλου Ελεφάντη / Ελένης Καλαφάτη, Ο Πολίτης, Αθήνα 1991.

Balibar Etienne, “Ρατσισμός και εθνικισμός”, στο: Ο Πολίτης, 88-89 (1988), σ. 61-67.

Balibar Etienne, Τα όρια της δημοκρατίας, Ο Πολίτης, Αθήνα 1993.Benoist Alain, Ο προσδιορισμός τον κυριότερου εχθρού. Προσανατο

λισμοί για τα επόμενα αποφασιστικά χρόνια, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1987.

Benoist Alain / Guillaume Fay, Η ιδεολογία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το δικαίωμα των ανθρώπων, μετάφραση Ανδρέα Δεν- δρινού, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1981.

Benoist Alain, de, Κόνραντ Λόρεντζ και η σύγχρονη ηθολογία. Συνέ- ντευξις με τον Κόνραντ Λόρεντζ, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1989.

Bottomore Τ. Β., Κοινών ιολογ ία. Κεντρικά προβλήματα και βασική βιβλιογραφία, Gutenberg, Αθήνα 1980.

Burns Ε. Μ., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης, τόμος Β', Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη χ.χ.

Nussbaum Martha C., Υπέρ Πατρίδος. Πατριωτισμός ή κοσμοπολιτισμός;, Scripta, Αθήνα 1999.

Derrida Jacques, Η τελευταία λέξη του ρατσισμού, Άγρα, Αθήνα χ.χ.Dihle Albrecht, Οι Έλληνες και οι ξένοι, Οδυσσέας, Αθήνα 1998.


Ντούσας Δημήτρης, ΡΟΜ και φυλετικές διακρίσεις. Στην ιστορία, την κοινωνία, την κουλτούρα, την εκπαίδευση και τα ανθρώπινα δικαιώματα , Gutenberg, Αθήνα 1997.

Ντυμόν Λουί, Δοκίμια για τον ατομικισμό. Μια ανθρωπολογική προοπτική πάνω στη σύγχρονη ιδεολογία, μετάφραση Μπάμπη Λυ- κούδη, Ευρύαλος, Αθήνα 1989.

ΟΗΕ / UNESCO, Ανθρώπινα Δικαιώματα. Βασικές Συμβάσεις, Ελληνικό Τμήμα Διεθνούς Αμνηστίας, Πλέθρον, Αθήνα 1987.

Orwell George, Η φάρμα των ζώων, εκδ. Γιάννη Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 1982.

Παρασκευόπουλος Νίκος, Οι έννοιες των ηθών και της ασέλγειας στα εγκλήματα κατά των ηθών. Ιστορική, συγκριτική, νομολογιακή και δογματική έρευνα, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 1979.

Πλάτωνος, Πολιτεία ή Περί Δικαίου Πολιτικός, μετάφραση Κ. Δ. Γεωργούλη, εκδ. I. Σιδέρης, Αθήνα 1963.

Πλεύρης Κωνσταντίνος, Η κοσμοθεωρία του εθνικισμού, Νέα Θέσις, Αθήνα 1987.

Πλουτάρχου, Ηθικά, τόμος II: Π ερί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, εκδ. Β. G. Teubner Verlagsgesellschaft, Λειψία 1970.

Rodinson Maxime, “Μερικές απλές ιδέες για τον αντισημιτισμό”, στο: Ο Πολίτης, τεύχος 54, Οκτώβριος 1992.

Segal Μ. Η. / P. R. Dasen / J. W. Berry / Υ. Η. Poortinga, Διαπολιτι- στική Ψυχολογία. Η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε πα γκόσμιο οικολογικό και πολιτιστικό πλαίσιο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1993.

Shipman Pat, Η εξέλιξη του ρατσισμού, Νέα Σύνορα - A. Α. Αιβάνη, Αθήνα, 1998.

Σκουτερόπουλος Ν. Μ., Η Αρχαία Σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπά- σματα, επιμέλεια κειμένων, μετάφραση, σχολιασμός, Γνώση, Αθήνα 1991.

Σταμάτης Κ., Αστική κοινωνία, δικαιοσύνη και κοινωνική κριτική , "Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1995.


Strauss Claude-Levi, Φυλή και Ιστορία, Γνώση, Αθήνα, 1991.Συλλογικό έργο, Η Ευρώπη αντιμέτωπη με το φαινόμενο του ρατσι

σμού, Παρασκήνιο, Αθήνα 1995 (με τις εισηγήσεις του συνεδρίου που οργάνωσε η Κίνηση Πολιτών κατά του Ρατσισμού, στις 20 Οκτωβρίου 1993, στην Αθήνα).

Συλλογικό έργο, Μετανάστευση, ρατσισμός και ξενοφοβία: Ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία διακρίσεων, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή 1998.

Taguieff Pierre Andre, “Ρατσισμός και αντιρατσισμός”, στο: Ο Πολίτης, 122 (1993), σ. 43-49.

Τσαούσης Δ., Η Κοινωνία του Ανθριοπου. Εισαγωγή στην Κοινωνιολο- γία, Gutenberg, Αθήνα 1985.

Τσουκαλάς Κ., Είδωλα πολιτισμού. Ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα στη σύγχρονη πολιτεία , Θεμέλιο, Αθήνα 1991.

Τύπας Μίλτος / Φώτης Καφάτος, “Η διαμάχη για την κληρονομικότητα της ευφυΐας και η κοινοτική της σημασία στο παρελθόν και σήμερα”, στο: Σύγχρονα Θέματα , 1 (1978), σ. 71-78.

Φούγιας Μεθόδιος, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός. Ιστορικοί σταθμοί στις σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων, Νέα Σύνορα - A. Α. Διβάνη, Αθήνα 1995.

Foucault Michel, Τι είναι Διαφωτισμός;, μετάφραση Στέφανου Ρο- ζάνη, Έρασμος, Αθήνα 1988.

Φραγκουδάκη Άννα, “Ρατσισμός και εκπαίδευση”, στο: Μ ετανάστευση, ρατσισμός και ξενοφοβία. Ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία διακρίσεων, A. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1998, σ. 137- 142.

Habermas Jurgen, Αγώνας αναγνώρισης στο δημοκρατικό κράτος δικαίου, Νέα Σύνορα - A. Α. Διβάνη, Αθήνα 1994.

Χατζηκωνσταντίνου Κ., “Η έννοια της μειονότητας: Δυσκολίες και προβλήματα προσδιορισμού”, Ανάτυπο από την Επιστημονική Επετηρίδα Αρμενοπούλου, αρ. 3 (1982), σ. 261-283.

Herdon Galvin, Σεξ και ρατσισμός, μετάφραση Μαίρης Αντωνοπού-


λου, εκδ. Καρανάσης, Αθήνα χ.χ.Hitler Adolf, Ο Αγώνας μου , μετάφραση Α. Πάγκαλου και Δ. Π. Κω-

στελένου, τόμος Α' και Β', εκδ. Ζάρδανος, Αθήνα 1961.Horkheimer Max, Οι Εβραίοι και η Ευρώπη, μετάφραση Θ. Γεο^ρ-

γΐου, Έρασμος, Αθήνα 1985.Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία , τόμος Α;, Αθήνα

1986, σ. 324-610.Ψημμένου Ιορδάνη, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός

αποκλεισμός στην Αθήνα, Glory Book - Παπαζήσης, Αθήνα 1995.Ψημμένου Ιορδάνη, “Δημιουργώντας χώρους κοινωνικού αποκλει

σμού: Η περίπτωση των Αλβανών ανεπισήμων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας”, στο: Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής, Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία, εισαγοτ/ή, επιμέλεια Κούλα Κασιμάτη, Gutenberg, Αθήνα 1998, σ. 221-273.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ

αγαθός άγριος 118 αγώνας για τη ζωή (struggle of

life) 158 Action frangaise (Γαλλική

Δράση) 141, 202 African Methodist Episcopal

Church (AME) 178 αιώνια «περιπλανώμενος Ιου

δαίος» βλ. Ashaverus «αιώνια χθεσινοί» (die

Ewiggestrigen) 239 Άκρα Δεξιά 22, 311 Αλβανοί 305«Άλλος» - «Άλλοι» 26, 40, 44,

47, 48ανακάλυψη του Νέου Κόσμου

25«αναπαραγωγική επικινδυνό-

τητα» (Fortpflanzungs- gefahr) 171

«ανατολικός» εθνικισμός 246 «ανέγγιχτοι» (untouchables) 41 ανισότητα των πολιτισμών 33,

34

Anti-Dreyfusards 201 αντιιουδαϊσμός 64 αντιιουδαϊσμός των Ελλήνο^ν

71αντινεγρισμός 175 αντισημίτης 50 αντισημιτισμός 50, 87,191 anussim 81ανώτερες και κατώτερες «φυ

λές» 28 «ανωτερότητα» 42 αξιολογική διάσταση της «φυ

λής» 30 Άπαρτχαϊντ (Apartheid) 182 αποφυγή «κληρονομικών ασθε

νειών» (Erbkrankheiten)172

«άρια φυλή» - «άριες φυλές»26, 153, 154

«αριοποίηση» (Arisierung) 223, 224

«Άριος» - «Άριοι» 27, 53,141, 153,154, 190

«αρχή της καθαρότητας» 54, 55


αρχή της «-εδαφικότητας» (Territorialitat) 264

«Arya» (σανσκριτικά) 137 «Ashaverus» (αιώνια «περιπλα-

νώμενος Ιουδαίος») 86 Ασκεναζίτες (Aschkenasim)

189, 192 ατομικές δολοφονίες μαύρων

(lynch) 179 «αυθεντική» πολιτιστική ταυτό

τητα 289 Auschwitz 226 «Αφρικανικό Εθνικό Κο

γκρέσο» 183, 184 «βαρβάροι» 41, 56 «Barbar» 56«Βεβαίωση Καταλληλότητας

για το Γάμο» (Ehetauglich- keitszeugnisse) 172

«βεβαίωση της άριας προέλευσης» (Ariernachweis) 173

Belzec 226 Bergen-Belsen 226 βιολογικές ιδιότητες 28 «βιολογικές φυλές» 34 βιολογική ανισότητα 37 βιολογικός ντετερμινισμός 37,

259, 280 βιολογικός ρατσισμός 42 «βόρεια φυλή» 156 βραχυκέφαλος 106

Burakumin 55 Γαλλική Δράση βλ. Action

Frangaise Γαλλική Επανάσταση 87 Γενετική 35Γερμανική Εταιρεία Φυλετικής

Υγιεινής (Deutsche Gesell- schaft fur Rassenhygiene) 167

Γερμανικό Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα των Εργατών (NSDAP) βλ. Ναζιστικό Κόμμα

«γερμανικότητα» 173 γερ μανολαγ ν ία 156 γερμανομανία 112 «γλωσσική κοινότητα» (sprach-

liche Gemeinschaft) 116 γλωσσολογικός εθνικισμός 113 γονότυπος 260 Chelmno 226Conversos (Νεοχριστιανοί) 81 Δ' Σύνοδος του Λατερανού 79 δείκτης νοημοσύνης (IQ) 271 «δεσμοί αίματος» (Blutsban-

den) 116 δευτερογενής εθνικισμός 246 Δημοκρατία της Βαϊμάρης 217 Διακήρυξη της UNESCO 36-37 «Διακήρυξη του Μπάλφουρ»

(Balfour-Declaration) 238 «Διάταγμα Χειραφέτησης»

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 357

(Emanzipationsedikt) 194- 195

«διαφοριστικός» ρατσισμός 289 «δικαίωμα στη διαφορά» 289 δολιχοκεφαλία 106,144 δολιχοκέφαλος 106 δυτικός εθνικισμός 246 Dreyfusards 201 «Εβραϊκό Ζήτημα» (Die Ju-

denfrage) 154, 205, 214, 234 Εβραίοι της ανατολικής Ευρώ

πης (Ostjuden) 210 Εβραίος 27«Editions Copernic» 292 εθνικισμός - εθνικισμοί 245,

246«Εθνικό Μέτωπο» (National

Front) 269, 314 «εθνικός αυτοπροσδιορισμός»

253«έθνος» (nation) 245 Έ κθεση της Εξεταστικής Ε πι

τροπής για την Άνοδο του Φασισμού και του Ρατσισμού στην Ευρώπη 298

encomendias 95 «Ένδοξη Επανάσταση»

(Glorious Revolution) 114 επιβίωση του ισχυρότερου 157 επικράτηση του ισχυρότερου

160

επιστημονικός σοσιαλισμός 28 εργαλειακός Λόγος

(instrumental reason, instrumentelle Vernuft) 124

Eta 55«Εταιρεία Γκομπινώ» (Gobi-

neau Geselschaft) 141 «Εταιρεία Φυλετικής Υγιεινής»

(Geselschaft fur Rassenhygiene) 167

«ευγενείς φυλές» 153 ευγονική 163 «Free Africans» 178 «Free People of Color» 178 Gestapo 223 ghetto (γκέτο) 83 Grand Sanhedrin 193 Great Migration 180 «Ζηλωτές» (Siccarier) 69, 189 «ζωτικός χώρος» (Lebensraum)

160Hibat Zion 237 Hinin 55«θυσία αίματος» 78 θαλάμος αερίων (Gas-

kammern) 226 ιβηρική χερσόνησος 80 ιδεολογικός ρατσισμός 43 «Ιδιοφυείς Δέκατοι» (Talented

Tenth) 186 Ινδιάνοι 93


«Ινδογερμανοι» 190 «ινδοευρωπαϊκός» 191 «Ινδοευρωπαίοι» 190, 191 «jiddisch» (γίντις) 190 jus sanguinis 116 «καθαρότητα του αίματος»

(limpieza de sangre) 81, 97 καθεστώς του Vichy (Vichy-

Regime) 202 «Kapp-Putsch» (πραξικόπημα

των ακροδεξκύν) 216 «καρβενισμός» (carveynism)

187, 188 κάστα 41«Καταστατικό του Τολέδο» 81 «κατωτερότητα» 42 κεφαλικός δείκτης 106 «Κίνημα Απόσχισης από τη

Ρώμη» 231 «Κίτρινα Συνδικάτα» (Les

Jaunes) 205 «κίτρινο άστρο» (David-Stern)

207«κληρονομιά του γερμανικού

λαοΰ» (deutsches Volkstum) 252

κληρονομική ιδιοφυία 164 κληρονομική υγεία (Erb-

gesundheit) 170 κλίβανοι αποτέφρωσης των νε

κρών (crematoria) 227

Κοζάκοι 84«κοινότητα του λαοΰ» (Volks-

gemeinschaft) 174,175 «κοινότητες του λαοΰ» (Volks-

gemeinschaften) 244 κοινωνικά στερεότυπα 39 κοινωνικές διακρίσεις 42, 44 κοινωνικός δαρβινισμός 157 κοινωνιοβιολογία 272 «κόκκινο καλοκαίρι» (red

summer) 180 κοσμοπολιτισμός 256 κρανιολογία 144 Κρεολοί 97κριτικός Λόγος (critical reason,

kritische Vernunft) 124 Ku-Klux-Klan 179 «Κο5δικας της Δουλείας» 97 «Λέσχη των Ρολογιών» (Club

de Thorloge) 292 «Libre Parole» 205 Λίγκα του Βορρά (Lega Nor

the) 323 Limes 189μαζικές δολοφονίες μαΰρων

(race riots) 179 Majdanek 226 Mauthausen 226 μειονοτήτα 42 μεσοκέφαλος106 μιγάδες (mulattos) 178

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 359

μοριακή βιολογία 35 Μπόερς (Boeren ή Afrika-

ander, Afrikaners) 182, Μ αρράνοι 81«Μαύρος Κώδικας» (Code

Noir) 98 «μεγάλη ΰφεση» (GroBe

Depression) 208 «μεγάλη κοινωνία» 181 «μιαροί» 41, 53, 54 μονογένεση 93 μονογενετισμός 93, 158 «μπάσταρδοι της Ρηνανίας»

(Rheinlandsbastarde) 171 «μύθος της πισο5πλατης μαχαι

ριάς» 217 Μυστική Υπηρεσία Κρατικής

Ασφάλειας (Geheimes Staatpolizeiamt) 223

Ναζί 27Ναζιστικό Κόμμα

(Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei - NSDAP) 160, 170, 243

«Nation Armee» 292 «Νέα Δεξιά» (Nouvelle Droite)

22, 284«Νέα Σχολή» (Nouvelle Ecole)

292«νεγροσύνη» (negritude) 188 «Neue Anthropologie» 284, 293

«Nouvelle Education» 292 «Νύχτα των Κρυστάλλων»

(Reichskristallnacht) 223 ξενοφοβία 307 Ο Α γώ νας μου (Mein Kampf)

45,149«Ο Επιδρομέας» (Der Sturmer)

212οιονεί ρατσισμός 41 «Ολοκαύτωμα» (Holocaust) 27 «Ομάδα Έ ρευνας και Μελέτης

του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού» (Groupement de recherche et d’etudes pour la civilisation europeenne, GRECE) 291

Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (OHE) 184

Οχράνα 219, 235 παιδοκτονία 78 Παλαιοχριστιανοί 81 πάπυρος της Οξυρρύγχου 60 «pariah» 54 πατριωτισμός 255 «Περιφραγμένες αυλές» (He-

gehofe) 168 «Πηγή ζωής» (Lebensborn)169 «πολιτική ισχύος» (Macht-

politik) 211 «πολιτικός» εθνικισμός 246 πολιτισμός 34


«πολιτιστικός» εθνικισμός 246 «πολιτιστικός» ρατσισμός 289 πολυγένεση 93 πολυγενετισμός 93 πολυπολιτισμική πολλαπλότητα

257πραξικόπημα των ακροδεξιών

βλ. «Kapp-Putsch» προκατάληψη 26 προσάρτηση της Αυστρίας

(AnschluB) 222 «Προσκύνηση των Μάγων» 90 πρωτογενής ρατσισμός 41, 246 «Πρωτόκολλα των Σοφών της

Σιών» 218 ρατσισμός 23, 41, 42, 47, 51, 298 ρατσιστής 45, 50 ρατσιστική προκατάληψη 43 Reconquista 82 Ρεπούμπλικάνοι 326 «religio licita» 70 Σεφαραδίτες (Sephardim) 189,

192 Σημίτες 191 «σημιτικός» 191 σιωνισμός 237«Σκάνδαλο του Παναμά» 200 Sobibor 226 Σοφιστές 59 SS (Schutzstaffel) 172 στρατόπεδο συγκέντρωσης

(Konzentrationslager) 27, 223

συγγένεια του αίματος 116 «Σύνδεσμος Μίττγκαρτ» (Mitt-

gartbund) 168 «Συνδιάσκεψη της Wannsee»

(Wannsee-Konferenz) 225 «Συνέδριο της Βιέννης» 195 «Συνέδριο της Ελευθερίας»

(Parteitag der Freiheit) 174 «Συνθήκη των Βερσαλλιών»

216«Σύνοδος του Κλερμόν-Φεράν»

77«Slave-Code» 97 Stanford-test 272 σύστημα της κάστας 53 «Τάγματα Εφόδου» (SA,

Sturmabteilung) 172 Ταλμούδ 230ταξινομική διάσταση της «φυ

λής» 30 «τελετουργικός φόνος» 78 «τελική λύση» (Endlosung) 84,

223τεστ νοημοσύνης 271 Τ εύτονες113 τευτονο μανία 115 «τζάτι» (Jati) 55 «The Mankind Quarterly» 284,

293

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ

Treblinka 226«Τρίτη τάξη» (Tiers Etat) 112 Τρίτο Ράιχ 153 Τσιγγάνοι 299 Υκσο5ς ή Υξώς 64 «Υπόθεση Ντρέυφους» 200,

201φαινοτυπικά γνωρίσματα 25, 26 φαινότυπος 260 Φιλιππινέζες 306 Φλαμανδικό Μπλοκ 314 «φυλετικά ανώτεροι» (Herren-

menschen) 244 φυλετικές διακρίσεις 44,181 φυλετικές θεοορίες 28, 35 φυλετικές ικανότητες 33 φυλετικές σχέσεις 37 φυλετική ανισότητα 26, 32, 35 φυλετική ιδέα 24, 26

«φυλετική καθαρότητα» (Rassenreinheit) 174, 263

«φυλετική υγιεινή» (Rassenhygiene) 167

φυλετικό μίσος 40 «φυλετικο-καστική κοινωνία»

97φυλετικός ανταγωνισμός 28 φυλετικός διαχωρισμός 179 «φυλετισμός» 23 «φυλή των Αρίων» 27 «φυλή» 23«φυσική επιλογή» (natural

selection) 158 «White Anglo-Saxon Protes

tants» (WASP) 176 Χαλιφάτο της Κόρδοβας 80 «Χρυσή Αυγή» 317

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Αδριανός 70Adorno Theodor W. 236, 241 Agassiz Louis 261 Αικατερίνη η Μεγάλη 196 Αισχύλος 57Αλέξανδρος ο Μ έγας 60, 61,

64, 66, 90 Αλκιδάμας 60 Al-Masudi 94 Almirante Giorgio 321 Amenhamet A ' 88 Αντίοχος Δ ' ο Επιφανής 67, 68 Αντιφώντας 60 Antonescu Ion 237 Αντωνίνος Πίος 71 Αριστοτέλης 58, 59, 61, 94 Arendt Hannah 137 Arouet Frangois Marie

(Voltaire) 112, 121 Auvergne-Corret La Tour de

113Ba Hambate 188Βαγιαζήτ B' 82Balibar Etienne 43, 248, 251

Ballod Carl 131 Bar Kochba (βλ. Simeon ben

Kosibah)Barres Maurice 141 Barzun Jacques 32 Bauer Bruno 214 Bauman Zygmund 117, 214 Bean John 318 Βέικος Θεόφιλος 250, ben M attathiah ha-Cohen

Joseph 65 Benedict Ruth 32, 34 Benoist Alain de 263, 291, 297 Bernier Frangois 25, 102 Binet Alfred 271 Bismarck Otto von 115, 198 Bleichroder Gerson von 198 Blum Leon 206 Blumenbach Johann Friedrich

103, 107 Βολτέρος βλ. Arouet Frangois

Marie Borghese Valerio 321 Bossi Umberto 322

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 363

Boulainvilliers Henri de 110,111

Brentano Clemens von 211 Brentano M argherita von 229 Brown William W. 185 Buffon George Leclerc de 108 Burt Cyril Sir 273 Busia 188Γουλιέλμος ο Καταχτητής 114 Γρηγόριος της Νΰσσης 72 Callinicos Alex 100 Calvin Jean 86 Camper Peter 105, 144 Carus Carl Gustav 106, 107 Carvey Marcus Aurelius 187 Celine Louis Ferdinand 206 Cesaire Aime 188 Chamberlain Houston Stewart

27, 140, 151, 152 Chmielnicki Bohdan 84 Christophersen Thies 316 Circourt Adolphe de 136 Clemenceau Georges 201 Condorcet Marie Jean Antoine

123Crohne Otto 174 Curtin Phillip D. 150 Δαρβίνος βλ. Darwin Charles

R.Δεμερτζής N. 255,Darre Richard W alther 168, Darwin Charles R. 145, 157, 163

de Klerk Frederik 184 de la Peyrere Isaac 94 de Torquemada Tomas 81 Defoe Daniel 119 Deniker Joseph 155 Derrida Jaques 182 di Solcia Giannino 94 Dinters A rthur 217 Diop Birago 188 Disraeli Benjamin 29 Dmowski Roman 233 Dobzhansky Theodosius 260 Doriot Jacques 206 Dreyfus Alfred 200 Drumont Edouard-Adolphe

205Du Bois W. E. 186 Dubuat-Nancay Louis Gabriel

111Duhring Karl Eugen 213 Eibl-Eibesfeldt Irenaus 264 Eichmann Adolf 222, 225 Engels Friedrich 145 Eschenbach Wolfram von 90 Esterhazy Walsin 201 Ευριπίδης 58Eysenck Hans Jurgen 266, 268 Fallmerayer Jakob Philipp 136 Feingold Henry L. 226 Fichte Johann Gottlieb 210 Fields B. J. 99 Fini Giancarlo 321


Fischer Eugen 167 Fontenelle Bernard 120 Ford Henry 219 Fountaine Andrew 318 Fourier Charles 204 Frangois de Montlosier 111 Frey Gerhard 325 Freyer Peter 101 Gall Franz Joseph 105 Galton Francis 163 Gandhi Mahatma 55 Garlan Yvon 57 Geiss Immanuel 41 Gellner Ernest 62, 248, 250 Glistrup Mogens 316 Gobineau Arthur de 29, 124,

135, 140, 141,148, 293 Gramsci Antonio 294 Grynszpan Herschel 233 Guillaumin Colette 44, 46 Gumplowicz Ludwig 162 Gunther Hans F. K. 155, 218 Habermas Jurgen 256, 257 Haddon A. C. 31 Haeckel Ernst 161 Hardenberg August von 194 Hegel W. F. 122 Heidegger Martin 293 Helvetius Adrien 123 Hentschel Willibald 168 Herzl Theodor 238 Herrnstein Richard J. 266, 283

Himmler Heinrich 222 Hitchens Chris 121 Hitler Adolf 45,149, 157, 162,

169, 219 Hobsbawm E. J. 129, 130 Horkheimer Max 194, 241 Hornius Georgius 101 Howitt William 96 HoB Rudolf 228 Humboldt Alexander von 123,

124, 197 Humboldt Wilhlem von 197, Hume David 114, 122 Huxley J. 31 Ηράκλειος 74 Ηρόδοτος 59 Θεοδόσιος A ' 72, 73, Ιννοκέντιος Γ' Πάπας 78 Ιουστινιανός Α ' 73, 74 Ισαβέλλα της Καστίλης 82 Ισοκράτης 61Ιωάννης ο Χρυσόστομος 72 Ιώσηπος Φλάβιος 65, 67 Jacquard Albert 35 Janmaat Hans 323 Jaures Jean 201 Jensen A rthur R. 265, 268, 276 Johnson Lindon B. 181 Jordan Colin 319 Jung Edgar Julius 293 Junger Ernst 218, 293 Kamin Leon 276


Kane John 319Κανελλόπουλος Παναγιο5της 32 Kant Imanuel 103,122, 152 Καρακάλλας 71 Κάρολος Ε ' 94 Kasimir Γ' 232 Kautzky Karl 215 Kendourie Elie 250 King Martin Luther 181 Kipling Rudyard 120, 121 Κις Ντανίλο 219 Kjaersgaards Pia 316 Klapproth H. J. 191 Κλαί)διος 69 Kleist Heinrich von 211 Knox Robert 29. 150 Krupp Alfred 162 Kuhnen Michael 316, 326 Lagarde Paul Anton 211 Lamarck Jean Baptiste 108,109 Lapouge Vacher de 142 Las Casas Bartholomeo de 95,

96,Lavater Kaspar 107 Le Bon Gustave 29, 145, 148,

149Le Pen Jean-Marie 297, 315 Lenin Wladimir Iljitsch 235 Lenk Kurt 242 Lenz Fritz 167 Levi Hermann 212 Levi-Strauss Claude 33,

Liebknecht Karl 131 Lincoln Abraham 99, 177 Linne Carl von 102 Locke John 120, 131 Lombroso Cesare 261 Long Edward 176 Lorenz Konrad 263 Λούθηρος Μαρτίνος βλ. Luther

Martin Lueger Karl 231 Lukacs Georg 151 Luther Martin 85 Luxenburg Rosa 131 Mandela Nelson 183, 184 Μανιτάκης Αντώνης 125 Marx Karl 100, 145, 214, 215 Maurras Charles 202, 206 Megret Bruno 315 Meiners Christian 104 Memmi Albert 38, 39, 51 Mendel Johann Gregor 262 Mendelssohn Felix 212 Mengele Josef 228 Meyerbeer Jakob 212 Michel Foucault 132 Miles Robert 38, 39 Μιχαήλ Άγγελος 35 Mommsen Theodor 212 Montagu Ashley 33 Montesquieu Charles-Louis de

99, 112, 123,130 Morin Edgar 120,127,133


Mosley Oswald Sir 318 Μουσολίνι Μπενίτο βλ.

Mussolini Benito Moynihan Daniel P. 282 Myrdal Gunnar 33 Murray Charles 283 Mussolini Benito 220, 321 Ναπολέων ο Μ έγας 192 Narutowicz Gabriel 233 Nietzsche Friedrich 212, 293 Nixon Richard 282 Nussbaum M artha 256 Όμηρος 89 Orwell George 126 Ουρβανός B' Πάπας 77 Pancam Richard 279 Pareto Vilfredo 293 Παύλος Γ' Πάπας 94 Παύλος Δ ' Πάπας 84 Παύλος, Απόστολος των Εθνών

72Pearson Karl 166, 262 Petain Henri Phillipe 202 Peterson Neil 279 Πλάτωνας 58Πλεύρης Κωνσταντίνος 254,

317Ploetz Alfred 167 Πλούταρχος 61 Porta Jean Baptiste 107, 108 Ποσειδώνιος 68 Pringsheim Alfred 212

Proudhon Pierre Joseph 204 Πρωταγόρας 60 Πτολεμαίος Δ' ο Φιλοπάτορας

67Ratzenhofer Gustav 162 Rath Ernst von 223, 233 Reagan Ronald 181 Retzius Anders 106 Riis-Knudsen Poul 316 Rohling August 230 Rosenberg Alfred 221 Rothschild (οικογένεια) 198,

204Rousseau Jean Jacques 119 Rubinstein Anton 212 Sandherr Jacques 201 Sartre Jean-Paul 50, 243, 244 Savigny Friedrich von 211 Schallmeyer Wilhelm 162 Schemann Ludwig 141 Schlozer A. L. 191 Schmit Carl 293Schonerer Georg Ritter von 231 Schonhuber Franz 326 Scott W alter Sir 108 Scotus Thomas 94 Senghor Leopold 188 Σεπτίμιος Σεβήρος 89 Sepulveda Juan Gines 94 Σέργιος, Επίσκοπος Καισα

ρείας 74 Serpaille Clement 141


Sieyes Emannuel, Abbe 112 Simeon ben Kosibah 70 Simon Theodore 271 Smith Adam 194 Snowden F. M. 88 Σάλωνας 63 Sorlin Pierre 203 Spencer Herbert 157 Στάλιν Ιωσήφ 219 Σταμάτης Κ. 125 Streicher Julius 212, 221 Swift Jonathan 114 Taguieff Pierre-Andre 43, 295 Τάκιτος 112 Tausig Karl 212 Terman Lewis 272 Thadden Adolf von 325 Τίτος 70, 73Tocqueville Alexis de 30 Tours Gregor von 76 Toussenel Alphonse de 204 Treitschke Heinrich von 211 Τσουκαλάς Κο5στας 125

Tyndal John 318 Φερδινάνδος της Αραγονίας 82 Φίλιππος Β' της Ισπανίας 95 Valery Paul Ambroise 250 Van de Bruck Moeller 293 Verschuer Otmar von 228 Voltaire βλ. Arouet Frangois

Marie (Voltaire)Wagner Richard 140, 151, 211,

212, 293 Washington Booker T. 186 W eber Max 30, 31 Weizmann Chaim 238 Wilhelm Friedrich Γ' 194 Wilhelm Friedrich Δ ' 195 Wilson E. O. 278 Χάιντερ Γεργκ 22, 312 Χακίμ Εμίρ 77 Χατζήκωνσταντίνου Κ. 52 Χίτλερ Αδολφος βλ. Hitler

AdolfZelea-Codreanu Corneliu 236 Zola Emile 201

110827565 Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Documents

Transcript of 110827565 Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ