ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΥπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΥπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Το Ε.Υ.ΖΗ.Ν. είναι πρόγραμμα των Υπουργείων Παιδείας

& Θρησκευμάτων και Πολιτισμού & Αθλητισμού, που

στοχεύει στη διασφάλιση της υγιούς ανάπτυξης των

παιδιών και των εφήβων μέσα από την υιοθέτηση

ισορροπημένων συνηθειών διατροφής και σωματικής

δραστηριότητας.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει διάφορες δραστηριότητες

στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας φροντίδας, οι οποίες

αποσκοπούν στην προσφορά γνώσεων, την καλλιέργεια

δεξιοτήτων και τη δημιουργία υπηρεσιών για το παιδί,

το σχολείο αλλά και την οικογένεια, με άξονα τη διαμόρ-

φωση μιας υγιεινής στάσης ζωής.

Επιστημονική Ευθύνη Προγράμματος

Συντώσης Λάμπρος, Ph.D, Καθηγητής Διατροφής & Διαιτολογίας στο Χαροκόπειο

Πανεπιστήμιο

Παναγιωτάκος Δημοσθένης, Ph.D, Καθηγητής Βιοστατιστικής & Επιδημιολογίας

της Διατροφής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

Ψαρρά Γλυκερία, Ph.D, Διαιτολόγος – Διατροφολόγος

Τάμπαλης Κων/νος, Ph.D, Καθηγητής Φυσικής Αγωγής - Επιδημιολόγος

Συγγραφική Ομάδα

Αποστόλου Αριστείδης, MSc, Καθηγητής Φυσικής Αγωγής

Αρναούτης Ιωάννης, Ph.D, Καθηγητής Φυσικής Αγωγής

Γεωργούλης Μιχάλης, MSc, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

Μπαθρέλλου Ειρήνη, Ph.D, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

Μπέλλου Έλενα, Ph.D, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

Φιλίππου Χριστίνα, MSc, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

Σχεδιαστική Επιμέλεια

Κυριάκου Δάφνη, MSc, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος

1 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ισορροπημένη διατροφή και ο δραστήριος τρόπος ζωής συμβάλλουν στη διατήρηση

της υγείας και της φυσιολογικής σωματικής ανάπτυξης του παιδιού. Δεν είναι όμως ευρέως

γνωστό ότι οι συνήθειες διατροφής και σωματικής δραστηριότητας του παιδιού επηρεάζουν

και τη νοητική ανάπτυξη του στα πρώτα χρόνια ζωής και κατ’ επέκταση τη σχολική του

απόδοση στην παιδική και εφηβική ηλικία. Στην παρούσα ενότητα, θα παρουσιαστεί η

επίδραση της διατροφής στη σχολική απόδοση παιδιών, με έμφαση σε μεμονωμένα

θρεπτικά συστατικά, των οποίων η πρόσληψη θεωρείται ευεργετική, αλλά και σε πρακτικές

που αφορούν τις γευματικές συνήθειες των παιδιών. Επιπλέον, θα αναφερθεί ο ρόλος της

παχυσαρκίας και η σχέση της με τη σχολική απόδοση. Τέλος, θα γίνει λόγος για την σημασία

της σωματικής δραστηριότητας σχετικά με την απόδοση στο σχολείο.

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Η διατροφή ασκεί μια πληθώρα επιδράσεων στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, το μέγεθος

των οποίων εξαρτάται από τη φάση ανάπτυξης του οργάνου. Φαίνεται πως από τη γέννηση

έως τα 2 έτη υπάρχουν κρίσιμες περίοδοι όπου η ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι ιδιαιτέρως

ευαίσθητη και οι διατροφικές ελλείψεις μπορεί να έχουν μεγάλη επίδραση στη γνωσιακή

ανάπτυξη. Παρόλαυτα, αρκετές περιοχές του εγκεφάλου αναπτύσσονται και μετά την ηλικία

των 2 ετών και συνεχίζουν να αναπτύσσονται κατά την παιδική ηλικία. Ένα τέτοιο

παράδειγμα, είναι και οι μετωπιαίοι λοβοί του εγκεφάλου των οποίων η ανάπτυξη ξεκινά

περίπου στους 6 μήνες ζωής και συνεχίζεται στην παιδική, εφηβική και ενήλικη ζωή.

Εμφανίζουν περιόδους με ραγδαίο ρυθμό ανάπτυξης, και συγκεκριμένα στα ηλικιακά εύρη:

γέννηση έως 2 έτη, 7 έως 9 ετών και κατά την εφηβική ηλικία. Είναι υπεύθυνοι για γνωσιακές

δραστηριότητες όπως ο σχεδιασμός, η ανάπτυξη στρατηγικών, ο έλεγχος υποθέσεων κατά

την επίλυση προβλημάτων, η εστίαση της προσοχής και η ανάκληση αναμνήσεων. Συνεπώς,

η φτωχή διατροφή ή οι διατροφικές παρεμβάσεις μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην

ανάπτυξη λειτουργιών του εγκεφάλου καθόλη την παιδική ηλικία.

Η επίδραση των διατροφικών ελλείψεων είναι επίσης περίπλοκη. Η πρόσληψη

μακροθρεπτικών και μικροθρεπτικών συστατικών μπορεί να έχει ανεξάρτητες αλλά και

αλληλοεπηρεαζόμενες επιδράσεις στη γνωσιακή ανάπτυξη. Το μεγαλύτερο μέρος της

βιβλιογραφίας έχει εξετάσει την επίδραση του γενικού υποσιτισμού και συγκεκριμένα του

2 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

πρωτεϊνό-θερμιδικού υποσιτισμού στη γνωσιακή ανάπτυξη, κυρίως σε αναπτυσσόμενες

χώρες. Έχει βρεθεί πως η καθυστέρηση στην ανάπτυξη (που αξιολογείται από την καμπύλη

ανάπτυξης ύψους προς ηλικία και θεωρείται πως αντανακλά συνεχή διατροφική

ανεπάρκεια) σχετίζεται με μειωμένη σχολική επίδοση και μειωμένες επιδόσεις στην

αξιολόγηση του δείκτη νοημοσύνης IQ (Intelligence Quotient) ανεξάρτητα από διάφορους

κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες. Επιπλέον, η καθυστέρηση στην ανάπτυξη στα

πρώτα χρόνια ζωής σχετίζεται με μακροπρόθεσμες επιδράσεις μέχρι τουλάχιστον την ηλικία

των 8-9 ετών και έως την ηλικία των 15 ετών στη σχολική απόδοση, την επίδοση στο δείκτη

IQ και στην ικανότητα συζήτησης. Δεν είναι γνωστό εάν οι προαναφερθείσες επιδράσεις

είναι αποτέλεσμα μόνο του πρωτεινο-θερμιδικού υποσιτισμού ή και της ανεπαρκούς

πρόσληψης πολλών μικροθρεπτικών συστατικών που τον συνοδεύει.

Μικροθρεπτικά συστατικά και σχολική απόδοση

Ο ρόλος συγκεκριμένων μικροθρεπτικών συστατικών, όπως το ιώδιο, ο σίδηρος, ο

ψευδάργυρος, το φυλλικό οξύ, η βιταμίνη Β12, τα ω-3 λιπαρά οξέα, στη γνωσιακή απόδοση

παιδιών σε αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες χώρες θεωρείται επίσης κρίσιμος. Για καθένα

από αυτά ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή.

Ιώδιο: Η πρόσληψη ιωδίου απαιτείται για την παραγωγή των ορμονών του θυρεοειδούς

αδένα, οι οποίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η ανεπάρκεια ιωδίου

που συνήθως συνοδεύεται από υποθυρεοειδισμό σχετίζεται με τη γνωσιακή απόδοση των

παιδιών. Έχει βρεθεί ότι παιδιά σχολικής ηλικίας με χαμηλά επίπεδα ιωδίου έχουν

χαμηλότερες επιδόσεις σε τεστ γνωσιακής απόδοσης. Η επαρκής πρόσληψη ιωδίου μέσω

της διατροφής εξασφαλίζεται μέσω της συχνής κατανάλωσης τροφίμων πλούσιων σε ιώδιο,

όπως τα ψάρια και τα θαλασσινά, και κυρίως τροφίμων εμπλουτισμένων σε ιώδιο, όπως το

ιωδιούχο αλάτι.

Σίδηρος: Ο εγκέφαλος είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητος στην εξάντληση των αποθηκών

σιδήρου και την αναπλήρωση τους μέσω ομοιοστατικών ρυθμιστικών μηχανισμών που

ρυθμίζονται από τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό σε απάντηση των αποθεμάτων σιδήρου. Ο

εγκέφαλος είναι πολύ πλούσιος σε σίδηρο και κάποιες περιοχές του εγκεφάλου υπεύθυνες

για τη μνήμη, όπως ο φλοιός, ο ιππόκαμπος και το ραβδωτό σώμα είναι ιδιαιτέρως

ευαίσθητες στην ανεπάρκεια σιδήρου. Τα επίπεδα σιδήρου έχουν σχετιστεί αρκετές φορές

3 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

με τη γνωσιακή και σχολική απόδοση και έχει παρατηρηθεί πως τα παιδιά με χαμηλό σίδηρο

ορού -με ή χωρίς σιδηροπενική αναιμία- έχουν χαμηλότερη γνωσιακή απόδοση και

χειρότερα σκορ σε δείκτες που αξιολογούν τη σχολική απόδοση. Η επαρκής κατανάλωση

τροφίμων πλούσιων σε σίδηρο (κρέας, πουλερικά, ψάρια, αλλά και όσπρια, ξηροί καρποί και

αβγά) μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη της ανεπάρκειας σιδήρου.

Ψευδάργυρος: Ο ψευδάργυρος έχει ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο σε κυτταρικές

διαδικασίες, όπως η αντιγραφή, η μεταγραφή, η μετάφραση των γονιδίων και η

πρωτεϊνοσύνθεση. Για το λόγο αυτό ακόμα και μικρού βαθμού ανεπάρκεια ψευδαργύρου

έχει σχετιστεί με μειωμένη σωματική ανάπτυξη, μειωμένη ανοσία και αυξημένη

θνησιμότητα από λοιμώδη νοσήματα. Η ανεπάρκεια ψευδαργύρου επηρεάζει τη γνωσιακή

ανάπτυξη μέσω αλλαγών στην ικανότητα προσοχής, την κίνηση, τη νευροψυχολογική

συμπεριφορά και την κινησιολογική ανάπτυξη. Η ανεπάρκεια ψευδαργύρου πιστεύεται ότι

είναι ευρέως διαδεδομένη στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά δεν είναι εύκολο

να αξιολογηθεί, καθώς δεν υπάρχουν αξιόπιστοι δείκτες για την εκτίμηση της κατάστασης

του ψευδαργύρου του σώματος. Παρόλο που πιθανόν στις ανεπτυγμένες χώρες ίσως δεν

είναι τόσο συχνή η ανεπάρκεια ψευδαργύρου, θεωρείται πως αποτελεί μείζον πρόβλημα

δημόσιας υγείας που αφορά πολλές χώρες στον κόσμο. Η επαρκής πρόσληψη ψευδαργύρου

μέσω της διατροφής εξασφαλίζεται μέσω της συχνής κατανάλωσης τροφίμων πλούσιων σε

ψευδάργυρο (κρέας, θαλασσινά, πουλερικά, γαλακτοκομικά, δημητριακά και λαχανικά).

Φυλλικό οξύ και βιταμίνη Β12: Αρκετά ερευνητικά δεδομένα έχουν συνδέσει τις

βιταμίνες Β και συγκεκριμένα το φυλλικό οξύ και τη βιταμίνη Β12 με την απόδοση των

παιδιών αλλά και με τη μνήμη στους ενήλικες. Οι μηχανισμοί με τους οποίους οι δυο

βιταμίνες επηρεάζουν τη γνωσιακή απόδοση θεωρείται πως είναι τουλάχιστον δύο, αλλά

δεν έχουν κατανοηθεί πλήρως. Οι περισσότερες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί σε ενήλικες

και έχει βρεθεί πως η χαμηλή πρόσληψη φυλλικού οξέος είτε από μόνη της είτε σε

συνδυασμό με ανεπάρκεια Β12 σχετίζεται με τη γνωσιακή απόδοση ειδικά με τη μνήμη.

Επιπλέον, η αυστηρή φυτοφαγία (όπου παραλείπονται όλα τα ζωικά προϊόντα) κατά την

παιδική ηλικία η οποία είναι ιδιαίτερα χαμηλή σε βιταμίνη Β12 έχει συνδεθεί με ανεπάρκεια

Β12, μετέπειτα, και μειωμένη απόδοση στην εφηβική ηλικία. Για την πρόληψη ανεπάρκειας

σε φυλλικό οξύ και Β12 συστήνεται να καταναλώνονται συχνά τρόφιμα που αποτελούν καλές

πηγές τους (πράσινα φυλλώδη λαχανικά, όσπρια, εσπεριδοειδή και συκώτι για το φυλλικό

οξύ και κρέας, πουλερικά, ψάρια και αβγά για τη Β12).

4 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Ω-3 λιπαρά οξέα: Τα ω-3 λιπαρά οξέα έχουν συσχετιστεί με πολλές θετικές επιδράσεις

στην υγεία. Έχουν σημαντικό ρόλο για την καλή λειτουργία του κεντρικού νευρικού

συστήματος, καθώς συμμετέχουν στη λειτουργία των κυτταρικών μεμβρανών και

επηρεάζουν τις δράσεις των νευροδιαβιβαστών. Καθώς οι δίαιτες δυτικού τύπου είναι

φτωχές σε ω-3 λιπαρά οξέα η πρόσληψη τους είναι συχνά ανεπαρκής, ακόμα και στις

ανεπτυγμένες χώρες. Τα περισσότερα δεδομένα στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν δείξει πως

τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, ιδίως τα ω-3 λιπαρά οξέα, σχετίζονται με τη γνωσιακή

ανάπτυξη, και συγκεκριμένα με την ανάπτυξη της ικανότητας προσοχής και της ικανότητας

επίλυσης προβλημάτων. Επιπλέον, αρκετές μελέτες σε παιδιά έχουν συσχετίσει την

πρόσληψη ω-3 λιπαρών οξέων με αρκετές νευροαναπτυξιακές διαταραχές, στις οποίες

περιλαμβάνονται η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, η δυσλεξία,

η δυσπραξία και οι διαταραχές που εμπίπτουν στο φάσμα του αυτισμού. Για να προληφθεί

η ανεπάρκεια σε ω-3 συστήνεται να καταναλώνονται συχνά ψάρια, ειδικά τα λιπαρά ψάρια

(π.χ. σαρδέλες, σκουμπρί, γαύρος, σολομός) και θαλασσινά, αλλά και καρποί και σπόροι,

όπως καρύδια, πασατέμπος, ηλιόσποροι.

Γευματικές συνήθειες και σχολική απόδοση

Όσο κι αν αναγνωρίζεται ο ρόλος των θρεπτικών συστατικών, αυτά δεν καταναλώνονται

μεμονωμένα, αλλά στο πλαίσιο γευμάτων. Οι γευματικές συνήθειες συνεπώς ασκούν εξίσου

σημαντική επίδραση στην πνευματική απόδοση, αν όχι σημαντικότερη για τα παιδιά στις

ανεπτυγμένες χώρες, όπου οι περισσότερες ελλείψεις σε μικροθρεπτικά συστατικά δεν

εμφανίζονται.

Το πρωινό σχετίζεται άμεσα με τη γνωσιακή λειτουργία και την πνευματική απόδοση,

καθώς παρέχει γλυκόζη στον εγκέφαλο, το μόνο όργανο που εξαρτάται αποκλειστικά από

την παροχή γλυκόζης. Επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι τα παιδιά που καταναλώνουν

πρωινό έχουν μεγαλύτερη πνευματική διαύγεια, καλύτερη μνήμη, βελτιωμένη ικανότητα

προσοχής, συγκέντρωσης, επίλυσης προβλημάτων και ικανότητα μάθησης, επιδεικνύουν

καλύτερη συμπεριφορά στην τάξη, δεν κουράζονται εύκολα και διατηρούν την απόδοσή

τους σε υψηλά επίπεδα μέχρι το πέρας της σχολικής ημέρας. Επιπλέον, η συστηματική λήψη

πρωινού φαίνεται να μειώνει το άγχος, τη μελαγχολία και τη συναισθηματική κατάθλιψη,

ενώ η παροχή υδατανθράκων και άλλων μικροθρεπτικών συστατικών στο πρωινό οδηγεί σε

5 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

βελτίωση της διάθεσης τους. Υπενθυμίζεται ότι ένα πλήρες και ισορροπημένο πρωινό

ενδείκνυται να περιέχει τρόφιμα από δυο-τρεις διαφορετικές ομάδες τροφίμων,

συνδυάζοντας τρόφιμα από την ομάδα του αμύλου (π.χ. δημητριακά, ψωμί, φρυγανιές, κατά

προτίμηση ολικής άλεσης), των πρωτεϊνών (π.χ. γάλα, γιαούρτι, αβγό, τυρί) και φρέσκα

φρούτα ή λαχανικά.

Τα υπόλοιπα γεύματα δεν έχουν συνδεθεί μεμονωμένα με την πνευματική απόδοση των

παιδιών. Κάποιες μελέτες έχουν δείξει πως τα ενδιάμεσα σνακ που περιέχουν υδατάνθρακες

βελτιώνουν την πνευματική απόδοση σε ενήλικες. Παρόλα αυτά, μια ισορροπημένη δίαιτα,

η οποία χαρακτηρίζεται από καλή κατανομή των υπόλοιπων γευμάτων μπορεί συνολικά να

βοηθήσει στην κάλυψη των αναγκών σε όλα τα μακρο- και μικροθρεπτικά συστατικά (των

οποίων μακροπρόθεσμα η ανεπαρκής πρόσληψη επηρεάζει την πνευματική απόδοση) και

να παρέχει γλυκόζη στο εγκέφαλο ανά τακτά χρονικά διαστήματα (η οποία βραχυπρόθεσμα

επηρεάζει την πνευματική απόδοση). Συνεπώς συστήνεται η κατανάλωση εκτός από το

πρωινό, δύο κύριων γευμάτων (μεσημεριανό και βραδινό), καθώς και κάποιων ενδιάμεσων

σνακ (π.χ. δεκατιανό και απογευματινό). Τα κύρια γεύματα, δηλαδή το μεσημεριανό και το

βραδινό, θα πρέπει να περιέχουν τρόφιμα από όλες τις βασικές ομάδες τροφίμων. Ένα

ποιοτικά «πλήρες» γεύμα περιέχει έναν εκπρόσωπο από την ομάδα του κρέατος και των

οσπρίων (διάφορα είδη κρέατος, ψάρι, όσπρια, αλλά και αβγό ή τυρί), έναν εκπρόσωπο από

την ομάδα του ψωμιού και των δημητριακών (π.χ. ψωμί, ρύζι, ζυμαρικά, πατάτα, κατά

προτίμηση ολικής άλεσης όπου γίνεται) και έναν εκπρόσωπο από την ομάδα των λαχανικών,

μαγειρεμένων ή ως σαλάτα, ωμών ή βραστών. Προτάσεις για ισορροπημένα ενδιάμεσα σνακ

είναι τα φρούτα, ένα γιαούρτι σκέτο ή με φρούτα, ένα απλό τοστ, οι μπάρες δημητριακών,

το κουλούρι με σουσάμι ή ένα κομμάτι σπιτική πίτα.

Παχυσαρκία και σχολική απόδοση

Ολοένα και περισσότερα ερευνητικά δεδομένα συσχετίζουν το αυξημένο σωματικό

βάρος με χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά έχουν αυξημένες

πιθανότητες να έχουν διαταραγμένη σχολική συμπεριφορά και να χρειάζονται επιπλέον

μαθήματα για να μπορούν να συμβαδίσουν με τους συμμαθητές τους, ενώ έχουν

χαμηλότερες επιδόσεις στην ανάγνωση και τα μαθηματικά. Παρόλα αυτά, τα ερευνητικά

δεδομένα πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή, καθώς η παχυσαρκία μπορεί μεν να

6 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

σχετίζεται με μειωμένη σχολική απόδοση, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως υπάρχει αιτιολογική

σχέση μεταξύ τους. Είναι πιθανό πως άλλοι παράγοντες μεσολαβούν σε αυτή τη σχέση, όπως

το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γονέων, η

κακής ποιότητας διατροφή και η γονική κατάθλιψη που συχνά συνοδεύουν την παχυσαρκία,

οι οποίοι είναι και η πραγματική αιτία της χαμηλής σχολικής επίδοσης των παιδιών με

αυξημένο βάρος. Θα πρέπει συνεπώς να θεωρηθεί ως ένας δείκτης χαμηλής σχολικής

απόδοσης, και όχι η αιτία του προβλήματος. Επιπρόσθετα, πρέπει να αναφερθεί πως η

παχυσαρκία όταν συνοδεύεται από άλλα προβλήματα υγείας μπορεί να οδηγήσει σε

μειωμένη σχολική απόδοση εξαιτίας πιθανών απουσιών των παιδιών στο σχολείο. Ανάμεσα

στις παθήσεις που σχετίζονται με την παχυσαρκία περιλαμβάνονται το άσθμα, προβλήματα

στις αρθρώσεις, ο διαβήτης τύπου 2, η κατάθλιψη και η άπνοια ύπνου. Επιπλέον,

συνοδεύεται συνήθως και με κοινωνικά προβλήματα, όπως η μοναξιά, η χαμηλή

αυτοεκτίμηση και η μειωμένη συναναστροφή με τους συνομηλίκους λόγω κοινωνικών

διακρίσεων, τα οποία μπορούν επιπλέον να επιδράσουν στην απόδοση των παιδιών στο

σχολείο.

Ενυδάτωση και σχολική απόδοση

Η σχολική απόδοση έχει βρεθεί ότι μπορεί να επηρεαστεί και από έναν ακόμα, συνήθως

«παραμελημένο» παράγοντα, την κατάσταση υδάτωσης του μαθητή. Το νερό παρότι

αποτελεί ένα απαραίτητο θρεπτικό συστατικό που επιτελεί πληθώρα σημαντικών

λειτουργιών με στόχο την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, από το επίπεδο

του κυττάρου μέχρι των συστημάτων, πολύ συχνά παραβλέπεται ως μέρος μιας

ισορροπημένης δίαιτας.

Σε προηγούμενες ενότητες έγινε εκτενής αναφορά στη σημασία που έχει η διατήρηση

ενός υδατικού ισοζυγίου σε δείκτες υγείας αλλά και στην αθλητική απόδοση. Σύμφωνα με

πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, η κατάσταση υδάτωσης φαίνεται να επηρεάζει και τη

γνωσιακή απόδοση και να έχει άμεσο αντίκτυπο στη σχολική επίδοση των μαθητών. Η ακόμα

και ήπια βαθμού αφυδάτωση, της τάξης του 1-2% του σωματικού βάρους, έχει αποδειχτεί

ότι επηρεάζει αρνητικά τη γνωσιακή λειτουργία του εγκεφάλου (ο οποίος σημειωτέον

αποτελείται σε ποσοστά άνω του 75% από νερό), η οποία είναι σημαντική για την εκτέλεση

πνευματικής εργασίας, όπως η μελέτη και το διάβασμα. Ο όρος «γνωσιακές» λειτουργίες

7 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

αναφέρεται κυρίως στις λειτουργίες της μνήμης, του λόγου, των εκτελεστικών λειτουργιών,

της προσοχής και των οπτικο-χωρικών ικανοτήτων του εγκεφάλου.

Πιο συγκεκριμένα, τα μειωμένα επίπεδα υδάτωσης έχει βρεθεί ότι επιδρούν αρνητικά

στη βραχυπρόθεσμη μνήμη, στην ικανότητα προσοχής, στην αριθμητική

αποτελεσματικότητα και οδηγούν σε μειωμένη εγρήγορση και χαμηλά επίπεδα

συγκέντρωσης. Όλα τα προαναφερθέντα σαφώς και επηρεάζουν αρνητικά τις επιδόσεις των

μαθητών στο σχολείο. Πρέπει να τονιστεί ότι όλες αυτές οι αρνητικές επιπτώσεις της

αφυδάτωσης στις γνωσιακές ικανότητες, παρατηρούνται σε ποσοστά αφυδάτωσης τα οποία

αντιλαμβάνεται ο οργανισμός όταν ήδη διψάει (μείωση 1-2% του σωματικού βάρους).

Είναι σημαντικό λοιπόν οι μαθητές να θυμούνται ότι τη στιγμή που αισθάνονται το

αίσθημα της δίψας έχουν ήδη αφυδατωθεί και συνεπώς καλό είναι να καταναλώνουν υγρά,

και ιδιαιτέρως νερό, καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, προκειμένου να διατηρούν τον

εγκέφαλό τους σε εγρήγορση.

Πλήθος μελετών έχουν δείξει επίσης, ότι ένα συντριπτικό ποσοστό των μαθητών

προσέρχονται στο σχολείο όντας ήδη αφυδατωμένοι, και εντός αυτού, το ποσοστό

αφυδάτωσης αυξάνεται. Από τη μεριά των σχολικών υποδομών (απουσία πηγών νερού από

την πλειονότητα των σχολείων και έλλειψη καθαριότητας στις τουαλέτες) όσο και από την

πλευρά της εν γένει στάσης των εκπαιδευτικών σχετικά με την ενυδάτωση των μαθητών

(αποθάρρυνση και απαγόρευση της κατανάλωσης υγρών εντός των τάξεων) η αρνητική

κατάσταση υδάτωσης των μαθητών συντηρείται και δυσχεραίνεται, έχοντας αντίκτυπο και

στη σχολική επίδοση.

Το σχολείο, λοιπόν, γενικότερα και κατ' επέκταση οι εκπαιδευτικοί καλούνται να θέσουν

ως προτεραιότητα τη σωστή ενυδάτωση των μαθητών. Μέσω αλλαγών σε επίπεδο

υποδομών, διδασκαλίας και ενημέρωσης, σχολείο και διδάσκοντες μπορούν και πρέπει να

ενισχύσουν τους μαθητές, ούτως ώστε οι τελευταίοι, να υιοθετήσουν τη συνήθεια της

κατανάλωσης νερού μέσα στην ημέρα και την προτίμησή του ως ενυδατικό μέσο έναντι

άλλων επιλογών. Μια τέτοια συνήθεια θα αποδειχτεί πολύτιμη τόσο βραχυπρόθεσμα,

εφόσον βελτιώνει τη σωματική και πνευματική απόδοση των μαθητών, όσο και

μακροπρόθεσμα, συμβάλλοντας στην υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής συνολικότερα.

8 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Είναι πολλαπλώς αποδεδειγμένη η ευεργετική επίδραση της άσκησης για την υγεία και

την ευεξία του ανθρώπινου οργανισμού. Πρόσφατες επιστημονικές μελέτες ωστόσο

έρχονται να προσδώσουν μία ακόμη ευεργετική επίδραση της σωματικής δραστηριότητας,

η οποία αφορά τη βελτίωση της σχολικής απόδοσης των μαθητών.

Η άσκηση είναι αυταπόδεικτο ότι αυξάνει σημαντικά τη λειτουργία του καρδιαγγειακού

συστήματος. Η επακόλουθη αύξηση της καρδιακής παροχής οδηγεί σε αύξηση της ροής του

αίματος και συνεπώς και του οξυγόνου που αυτό εμπεριέχει, προς όλα τα όργανα.

Πολυτιμότερο από αυτά είναι ο εγκέφαλος, ο οποίος, όπως έχει αποδειχθεί, οξυγονώνεται

περισσότερο τόσο κατά τη διάρκεια της άσκησης όσο και για σημαντικό χρονικό διάστημα

μετά το πέρας αυτής. Αυτό μόνο θετική επίδραση έχει για το νοητικό επίπεδο ενός παιδιού,

εφόσον έχει αποδειχτεί ότι χάρη στην αυξημένη αιμάτωση του εγκεφάλου επέρχεται

βελτίωση σε πολλές νοητικές λειτουργίες, με σημαντικότερες αυτές της ικανότητας

συγκέντρωσης και της μνήμης.

Η άσκηση έχει διαπιστωθεί παράλληλα ότι προκαλεί την αναγέννηση των νευρώνων και

βοηθά στην ευελιξία των νευρικών συνάψεων. Οι νευρικές συνάψεις είναι σημεία σε όλο το

σώμα μέσω των οποίων μεταφέρεται ένα νευρικό ερέθισμα στον εγκέφαλο, ούτως ώστε ο

τελευταίος να δώσει την αντίστοιχη εντολή. Η διατήρηση αυτή του νευρικού συστήματος σε

μία διαρκή «υγιή» κατάσταση, ενισχύει κάθε νοητική λειτουργία.

Επιπρόσθετα, η σωματική δραστηριότητα φαίνεται να προκαλεί αύξηση στα επίπεδα

των ορμονών που είναι υπεύθυνες για τη μείωση του στρες και την ενίσχυση της διάθεσης.

Πιο συγκεκριμένα λόγω άσκησης προκαλείται αυξημένη έκκριση της ορμόνης σεροτονίνης,

η οποία είναι ένας από τους σημαντικότερους νευροδιαβιβαστές στον εγκέφαλο. Τα χαμηλά

της επίπεδα στον οργανισμό εμπλέκονται στην εμφάνιση κατάθλιψης, ενώ αντιθέτως τα

αυξημένα επίπεδά της έχουν συσχετιστεί με αισθήματα ευτυχίας, χαράς και ευεξίας. Μπορεί

επομένως να συναχθεί ότι, όταν εξαιτίας της σωματικής δραστηριότητας αυξάνονται τα

επίπεδα της σεροτονίνης, τα παιδιά δυνητικά εμφανίζουν μεγαλύτερη όρεξη για μάθηση και

αυξημένη αντιληπτική ικανότητα, ευνοώντας και τη σχολική επίδοση.

Ένα επιπλέον επιχείρημα για τη χρησιμότητα της άσκησης προς όφελος της σχολικής

απόδοσης, είναι ότι τα παιδιά που έχουν μάθει να συμμετέχουν σε αθλήματα και ειδικά σε

ομαδικά αγωνίσματα, έχουν μάθει να συμμορφώνονται και με συγκεκριμένους κανόνες.

9 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Δηλαδή, είναι πιο πειθαρχημένα, και εφαρμόζοντας αυτό το χαρακτηριστικό στη μάθηση,

μπορεί να έχουν την ικανότητα να συγκεντρώνονται περισσότερο κατά τη διάρκεια των

μαθημάτων. Αξίζει τέλος να επισημανθεί ότι η άσκηση και η σωματική δραστηριότητα εν

γένει αποτελούν ένα μέσο ψυχαγωγίας και εκτόνωσης, το οποίο μειώνει σημαντικά το

αίσθημα του άγχους. Ιδιαιτέρως σε περιόδους εξετάσεων ή έντονου διαβάσματος, όπου το

πρόγραμμα των μαθητών είναι σαφώς βεβαρημένο, η ανάγκη για καλούς βαθμούς υψηλή

και το άγχος συσσωρευμένο, η άσκηση φαίνεται να βοηθά σημαντικά.

Κάποιες εύκολες και απλές προτάσεις προκειμένου να διατηρείται ένα ικανοποιητικό

επίπεδο σωματικής δραστηριότητας καθημερινά είναι τα παιδιά να πηγαίνουν με τα πόδια

ή το ποδήλατο στο σχολείο ή στο φροντιστήριο, αποφεύγοντας να τα πηγαινοφέρνουν με το

αμάξι οι γονείς τους, καθώς και να πραγματοποιούν ολιγόλεπτα διαλείμματα από το

διάβασμά τους για ένα γρήγορο περπάτημα που θα τα βοηθήσει να χαλαρώσουν, να

αλλάξουν παραστάσεις και να οξυγονώσουν τον εγκέφαλο, έτσι ώστε να γυρίσουν πιο

συγκεντρωμένα στο διάβασμα. Η συγκεκριμένη πρόταση έχει εφαρμογή και εντός των

σχολείων. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να παρακινούν τους μαθητές τους να είναι σωματικά

δραστήριοι κατά τη διάρκεια των διαλλειμάτων μεταξύ των διδακτικών ωρών, καθώς επίσης

και να τονίζουν τη σημασία που έχει η ενεργή συμμετοχή των παιδιών στο μάθημα της

Φυσικής Αγωγής προς όφελος, πέραν των άλλων, και της απόδοσης μέσα στην τάξη. Τέλος,

είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι μαθητές συστήνεται να πραγματοποιούν αρκετές ασκήσεις

χαλάρωσης/ διατάσεις για την ωμική ζώνη, την πλάτη και τον αυχένα, καθώς και ασκήσεις

για τους ραχιαίους, αφού με τη στάση που παίρνει το σώμα κατά το πολύωρο διάβασμα

επιβαρύνεται σημαντικά ο αυχένας των παιδιών, γεγονός που οδηγεί σε κόπωση και

δυσκολία στην κατανόηση των μαθημάτων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συμπερασματικά, διάφορες παράμετροι της διατροφής και η σωματική δραστηριότητα

αποτελούν εφόδια για τους μαθητές, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τη σχολική τους

απόδοση και να αντεπεξέλθουν στις δύσκολες περιόδους άγχους και εντατικού

διαβάσματος. Είναι στο χέρι, λοιπόν, των μαθητών, των γονέων τους αλλά και των

εκπαιδευτικών να αξιοποιήσουν αυτό το εφόδιο, και να βοηθήσουν ο καθένας από τη μεριά

του στην ενίσχυσή του.

10 Β11. ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Πηγές

Bellisle F. Effects of diet on behavior and cognition in children. Br J Nutr. 2004 Oct;92 Suppl

2:S227-32.

Bryan J, Osendarp S, Hughes D, Calvaresi E, Baghurst K, van Klinken JW. Nutrients for

cognitive development in school-aged children. Nutr Rev. 2004 Aug;62(8):295-306.

Fadda R, Rapinett G, Grathwohl D, Parisi M, Fanari R, Calo CM, Schmitt J. Effect of drinking

supplementary water at school on cognitive performance in children. Appetite. 2012; 59

(3): 730-737.

http://www.cdc.gov/healthyyouth/health_and_academics/pdf/pape_executive_summa

ry.pdf

http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/1459.htm

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΥπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΥπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού