ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 o Α’ Τόμος

ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑ

4.1. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ (249)

4.1.1. Γλώσσα και αλλαγές στον προφορικό λόγο (250)

Με το γραπτό λόγο ο άνθρωπος περνά από την εφήμερη γνώση στην ενίσχυση της

μνήμης, στην ιστορία, στον πολιτισμό. Ο γραπτός λόγος είναι ένα σύστημα γραπτών

σημείων με τον οποίο τα μέλη της ίδιας κοινότητας απεικονίζουν τον λόγο τους. Ο

προφορικός λόγος, από γενιά σε γενιά μεταβάλλεται, αλλοιώνεται σε πολλά σημείο

και τροποποιεί τη δομή της γλώσσας.

Τα στοιχεία που αλλάζουν με τη μακρόχρονη χρήση στην γλώσσα:

1. Φωνητικές αλλαγές : μεταβάλλεται η προφορά των φθόγγων

2. Φωνολογικές αλλαγές: οι λέξεις αποκτούν νέες ηχητικές μορφές (μόρον-

μούρο, κηρίον-κερί)

3. Μορφολογικές μεταβολές: αλλαγές στη γραμματική μορφή των λέξεων (ο

πατήρ-του πατρός, ο πατέρας του πατέρα)

4. Συντακτικές τροποποιήσεις: αλλάζει ο τρόπος σύνδεσης των λέξεων (την

πόλιν φυλλάτειν...)

5. Σημασιολογικές διαφορές: αλλάζει το νόημα (καλός = όμορφος – νε –

ευγενικός)

6. Λεξιλογικές μεταβολές – χάνονται λέξεις, εμφανίζονται καινούργιες (κύλιξ –

βροτός – πρίω)

4.1.2 Εξέλιξη της γραφής(252)

Η διαμόρφωση της γραφής ακολουθεί 5 στάδια:

1. Εικονόγραμμα : Χαράγματα σε σπήλαια κ.λ.π. εικόνα που περικλείει διήγηση.

2. Ιδεογράμματα εννοιών : εικονογράμματα που εμφανίζονται στοιχισμένα και

απαράλλακτα (Σουμ – Αιγ).

3. Ιδεογράμματα φθόγγων : αποκτούν φωνητική σημασία και χάνουν την

εικονιστική, σύμβολα με καθορισμένη έννοια.

4. Συλλαβογράμματα : το γραμμικό σύμβολο ταυτίζεται με συλλαβές,

εικονίζουν συνδυασμούς φθόγγων.

5. Γράμματα : κάθε σημείο αντιπροσωπεύει ένα φθόγγο του λόγου, φωνήεν –

σύμφωνο.

4.2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ (255)

4.2.1.1 Μαρτυρίες για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας

Διάλεκτοι που διασώζουν πολλούς αρχαϊσμούς: ποντιακή, κατωιταλική,

τσακωνική. Παράδειγμα:

1. Ποντιακή: προφορά του η ως ε, αιτιατική πληθυντικού σε –ας (τας

αυλάς, τας ημέρας), τελικό –ν (το παιδίν, το εγγόνιν)

2. Τσακωνικά: μιλιούνται στα χωριά της Κυνουρίας, διασώζονται πολλά

στοιχεία της αρχαίας δωρικής διαλέκτου. Προφορά του η ως α (α

αμέρα, α αστραπά), προφορά του υ ως ου (γουναίκα)

Ιδιώματα Δωδεκάνησα η προφορά των διπλών συμφώνων είναι ακόμα

και σήμερα ευκρινής (τα κάλ-λη, στέλ-λω, άλ-λος, θάλασ-σα)

4.2.2. Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας

Βάσει γλωσσολογικού υλικού:

15ος - 13ος π.Χ. αιώνας Μυκηναϊκή

8ος - 3ος π.Χ. αιώνας Αρχαία Ελληνική

3ος π.Χ. - 4ος μ.Χ. αιώνας Κοινή (αλεξανδρινή ή ελληνιστική κοινή)

5ος - 11ος μ.Χ αιώνας Βυζαντινή

12ος - 18ος μ.Χ. αιώνας Πρώιμη Νεοελληνική

19ος μ.Χ.- Ως σήμερα Σύγχρονη Νεοελληνική

Βάσει των μεγάλων ιστορικών περιόδων:

Προϊστορική περίοδος

Εποχή του Χαλκού (26ος-11ος π.Χ.αι.) Μινωικές γραφές. Η μυκηναϊκή

γλώσσα και γραφή

Ιστορική περίοδος

Γεωμετρική-Αρχαϊκή και Κλασική

εποχή (10ος-3ος π.Χ. αι.)

Η αρχαία ελληνική γλώσσα

Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή (3ος

π.Χ.-4ος μ.Χ.)

Η ελληνιστική κοινή

Βυζαντινή εποχή (5ος-14ος αι.) Η βυζαντινή γλώσσα

Νεότερη εποχή (15ος-18ος αι.) Η νεοελληνική γλώσσα κατά τους

χρόνους της Τουρκοκρατίας

Σύγχρονη εποχή (19ος αι.-σήμερα) Η Νέα ελληνική, η γλώσσα του

ελεύθερου κράτους

4.2.3 Η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή της ελληνικής γλώσσας (258)

Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα : τεχνητή και ως ένα βαθμό υποθετική. Θεωρούμε

ότι τη μιλούσαν αρχικά οι Ινδοευρωπαίοι, μια ομάδα λαών με κοινά

πολιτιστικά χαρακτηριστικά, διασκορπισμένα στην Ευρώπη ως την Ινδία.

Στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ανήκει η ελληνική ως

ανεξάρτητη γλώσσα.

Άλλες: σημιτοχαμιτική, σινοθιβετιανή, ιαπωνοκορεατική, νεγροαφρικανική,

ινδιανική, ουραλοαλταϊκή κ.α.

Η ινδοευρωπαϊκή οικογένεια περιλαμβάνει τις ομάδες των:

1. Ινδοϊρανικών γλωσσών: ινδική – ιρανική

2. Γερμανικών γλωσσών: γερμανική, αγγλική, ολλανδική, φλαμανδική

και σκανδιναβικές εκτός της φινλανδικής που ανήκει σε διαφορετική

ουραλοαλταϊκή οικογένεια

3. Λατινικών γλωσσών: λατινική, ιταλική, γαλλική, ισπανική,

πορτογαλική, ρουμανική κ.α.

4. Κελτικών γλωσσών: ιρλανδική, σκωτική, ουαλική, βρετονική

5. Βαλτοσλαβικών γλώσσα: λιθουανική, ρωσική, ουκρανική, πολωνική,

τσεχική, σλοβακική, σερβοκροατική, βουλγαρική

6. Χεττιτική: νεκρή γλώσσα

7. Ελληνική

8. Αρμενική

9. Αλβανική

10. Τοχαρική: νεκρή γλώσσα

4.2.4 Προελληνικές λέξεις (259)

Τα ιωνικά και αχαϊκά φύλα φτάνουν στα μέσα της εποχής του Χαλκού, γύρω

στον 19ο αι. π.Χ., στην Ελλάδα.

Τα δωρικά φύλα φτάνουν κατά τον 12ο αι. π.Χ.

Προελληνικοί πληθυσμοί Πελασγοί (Θεσσαλία, Αρκαδία), Λέλεγες

(Λοκρίδα, Ακαρνανία, Βοιωτία, Εύβοια, Λακωνία, Κυκλάδες), Κάρες

(Κυκλάδες, Κρήτη). Η συνάντηση και η ανάμειξη των παραπάνω φυλών μ’

αυτούς άφησε τεκμήρια στην ελληνική γλώσσα

Πρόκειται για λέξεις που δεν μπορούν να ετυμολογηθούν με τους κανόνες της

ελληνικής γλώσσας κι ούτε υπάρχει συσχέτιση με ινδοευρωπαϊκές ρίζες.

Αυτές οι λέξεις σχηματίζονται με επίθημα1, που δεν χρησιμοποιεί η ελληνική

γλώσσα, όπως το –ινθος (Λαβύρινθος), είτε αναφέρονται σε θρησκευτικές,

πολιτικές ιδέες και πράγματα, υλικά ή τεχνικά που δεν ήταν γνωστά στα

πρώτα ελληνικά φύλα.

Κατηγορίες προελληνικών λέξεων:

1. Ονομασίες νησιών, βουνών, ποταμών όπως: Νάξος, Κρήτη,

Λέσβος, Ιλισός, Όλυμπος κ.α.

2. Ονομασίες φυτών και ζώων: άνηθον, σέλινον, υάκινθος,

δάφνη, ελαία, άρακος, γαλέος, αθερίνη, συκέα, φακή κ.α.

3. Ονόματα θεοτήτων: Αθηνά, Άρτεμις, Απόλλων κ.α.

4. Λέξεις με τεχνική σημασία: μέγαρον, θάλαμος, πλίνθος κ.α.

5. Ονομασίες μετάλλων: χαλκός, χρυσός, σίδηρος κ.α.

6. Λέξεις με πολιτική σημασία: τύραννος, βασιλεύς, δούλος,

ειρήνη, λαός κ.α.

4.2.5 Προϊστορικές γραφές. Η μυκηναϊκή Γραμμική Β: η πρώτη ελληνική γραφή

(260)

Μινωική γραφή

1 Παραγωγική κατάληξη που προστίθεται μετά το θέμα της λέξης

Το αρχαιότερο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο

είναι η μινωική γραφή, η οποία ονομάζεται ιερογλυφική (ή και

εικονογραφική για να ξεχωρίζει από την ιερογλυφική της Αιγύπτου)

Μέση εποχή του Χαλκού, 2.000 π.Χ. μέχρι τον 17ο αι. π.Χ. σε σφραγιδόλιθους

Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί

Δεν γνωρίζουμε αν τα σύμβολα αποδίδουν εικονογραφημένα αντικείμενα ή

ηχητικές αξίες, δηλαδή εικονογράμματα ή ιδεογράμματα

19ο αι. π.Χ. σε παράλληλη χρήση κι ένα δεύτερο σύστημα γραφής, η

Γραμμική Α, η οποία δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί.

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α χρησιμοποιεί 100 σημεία που αποδίδουν μάλλον

συλλαβές. Η Γραμμική Α χρησιμοποιεί δεκαδικό αριθμητικό σύστημα

Είναι η γραφή της λαμπρής νεοανακτορικής περιόδου του μινωικού

πολιτισμού, όπου καταγράφονται σε πήλινες πινακίδες οι οικονομικές

δραστηριότητες. Σύντομες επιγραφές βρίσκουμε σε πιθάρια, σε τράπεζες

προσφορών, σε ιερά σκεύη, σε τοίχους, σε σφραγίσματα κ.α.

Ιερογλυφική και Γραμμική Α δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί, ωστόσο

πιστεύεται ότι αποδίδουν προελληνική γλώσσα.

Μυκηναϊκή Γραφή (261)

Στα ανάκτορα της Κνωσού βρέθηκαν για πρώτη φορά εκατοντάδες πήλινες

πινακίδες, που χρονολογούνται στα τέλη 15ου αι. π.Χ., μ’ ένα νεώτερο-

εξέλιγμενο τύπο γραμμικής γραφής, τη Γραμμική Β.

Αποκρυπτογραφείται το 1952 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα M. Ventris

Αποδίδει την πρωιμότερη και πιο αρχαϊκή φάση της ελληνικής γλώσσας, την

οποία μιλούσαν οι Μυκηναίοι το 15ο-13ο αι. π.Χ.

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β: συλλαβικό σύστημα, που αποδίδει την αρχαιότερη και

πρωιμότερη γραφή της ελληνικής γλώσσας.

Βρίσκεται σε επιγραφές πήλινων πινακίδων, οι οποίες προέρχονται από τα

οικονομικά και διοικητικά αρχεία του μυκηναϊκού κόσμου.

Το σύστημα της Γραμμική Β συγκροτούν:

1. 88 συλλαβογράμματα, 50 μοιάζουν με σημεία της Γραμμική Α,

άγνωστο αν έχουν την ίδια φωνητική αξία, διότι η Γραμμική Α

αποδίδει τη μινωική γλώσσα η οποία είναι διαφορετική από την

ελληνική

2. 260 περίπου ιδεογράμματα, ακολουθούν τις λέξεις κι ως σχεδιάσματα

αντικειμένων προσδιορίζουν κατά κάποιο τρόπο την έννοιά τους. Σε

συντομευμένες μορφές εξειδικεύουν περισσότερο τη σημασία άλλων

ιδεογραμμάτων.

3. 5 σημεία αριθμητικού δεκαδικού συστήματος

4. 11 σημεία μονάδας μέτρησης βάρους, χωρητικότητας στερεών και

χωρητικότητας υγρών

Τα συλλαβογράμματα δεν αποδίδουν ακριβώς τις συλλαβές και τις λέξεις της

ελληνικής γλώσσας.

Οι μυκηναϊκές πήλινες πινακίδες είναι κατάλογοι προσώπων και πραγμάτων ή

λογιστικά κατάστιχα των διοικητικών αρχών

Δίνουν λεπτομερή καταγραφή επαγγελμάτων, προϊόντων κ.α. αλλά και των

οικονομικών, εμπορικών και τελετουργικών δραστηριοτήτων του μυκηναϊκού

κόσμου.

Μας δίνουν εκατοντάδες πολύτιμες λέξεις για τη μελέτη της γλώσσας των

ομηρικών επών, των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων και γενικότερα της

ιστορίας της ελληνικής γλώσσας.

4.3 Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (265)

4.3.1 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ (266)

Η διαμόρφωση του αλφάβητου

Η ελληνική γλώσσα διαμορφώνεται μέσα στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια,

εμπλουτίζεται με το λεξιλόγιο παλαιότερου προελληνικού γλωσσικού

υποστρώματος και στο τέλος της προϊστορικής εποχής γράφεται με ένα

συλλαβικό σύστημα. τη Γραμμική Β.

Για πέντε αιώνες (12ο έως 8ο π.Χ.) δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα

Το ελληνικό αλφάβητο είχε ως πρότυπο το φοινικικό καθώς τα γράμματα και

των δύο στο σχήμα, στη σειρά, στη διεύθυνση της γραφής (αρχικώς από τα

δεξιά στα αριστερά) και στην ονομασία τους είναι τα ίδια

Η φοινικική γραφή αποδίδει με κάθε σύμβολο, όχι ολόκληρη τη συλλαβή,

αλλά μόνο το σύμφωνο παραλείποντας το φωνήεν. Περιορίζεται έτσι στα 22

σύμβολα και για πρώτη φορά στην ιστορία της γραφής σε ένα τέτοιο σύστημα

καθορίζεται το όνομα και η σειρά κάθε συμβόλου.

Εφόσον τον 8ο αιώνα εμφανίζεται διαμορφωμένο το ελληνικό αλφάβητο,

υπολογίζεται πως μέσω των εμπορικών επαφών γνώριζαν το φοινικικό

αλφάβητο τουλάχιστον από τα τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα.

Οι αλλαγές ήταν σημαντικές. Π.χ. τα φωνήεντα που δεν καταγράφονται στο

φοινικικό, στο ελληνικό σχηματίζουν και ξεχωριστές συλλαβές αντίθετα τα

πολλά συριστικά σύμφωνα του φοινικικού είναι περιττά στην ελληνική γραφή

Έτσι:

1. Πέντε φοινικικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθούν τα

φωνήεντα: το Άλφα για το α, το Γιοντ για το ι, το Χε για το ε, το Βαβ

για το υ και το Αγίν για το ο. Μ’ αυτές τις επιλογές, αντίθετα από το

συλλαβικό πρότυπο, το ελληνικό αλφάβητο γίνεται φωνολογικό καθώς

κάθε γράμμα αντιστοιχεί σ’ έναν φθόγγο, φωνήεν ή σύμφωνο. Η

πλήρης φωνητική εξέλιξη των σημείων, θεωρείται πως είναι η πιο

βασική καινοτομία των ελλήνων

2. Διαφοροποιούνται τα φοινικικά σύμβολα Ζαγίν, Σαμέχ, Σαντέ, Σιν

ώστε να αποδίδουν τους φθόγγους ζ και σ

3. Δημιουργείται σύμβολο για το φθόγγο v [=β], το γράμμα F, που

ονομαζόταν Δίγαμμα και τέσσερα νέα γράμματα Ξι, Φι, Χι και Ψι για

τους αντίστοιχους φθόγγους

4. Από τους Ίωνες γίνεται διάκριση των μακρών φωνηέντων [~e] και

[~ο] (από τα βραχέα [e] και [ο]) με ξεχωριστά σύμβολα, τα γράμματα

Ήτα και Ωμέγα

Το αλφάβητο χρησιμοποιείται και ως αριθμητικό σύστημα καθώς τα

γράμματα έχουν σταθερή θέση και συγκεκριμένη διάταξη

Η ανάπτυξη της αλφαβήτου

Στην αρχαϊκή εποχή διακρίνουμε τρεις κύριες ομάδες, που χρησιμοποιούσαν

το δικό τους αλφάβητο:

1. Νότια (Κρήτη, Θήρα, Μήλο)

2. Ανατολική (ακτές Μ. Ασίας, νησιά Αν. Αιγαίου, Μέγαρα, Σικυών,

Κόρινθος και οι αποικίες τους)

3. Δυτική (Θεσσαλία, Λοκρίδα, Εύβοια, Αρκαδία, Λακωνία και οι

αποικίες τους)

Αλφάβητο δυτικής ομάδας των Χαλκιδέων, μέσω της αποικίας τους Κύμης

στην Καμπανία, πέρασε στους κατοίκους και διαμόρφωσε το λατινικό.

Τα κείμενα ήταν γραμμένα πάντα με κεφαλαία γράμματα, χωρίς κενά

διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις, χωρίς σημεία και χωρίς τόνους.

Από τον 5ο π.Χ. άρχισε να χρησιμοποιείται το ιωνικό αλφάβητο που είχε 24

γράμματα και ήταν πληρέστερο. Οι Αθηναίοι το υιοθέτησαν με νόμο το 403

π.Χ., όταν επώνυμος άρχων ήταν ο Ευκλείδης. Πρόκειται για το ευκλείδειο

αλφάβητο που χρησιμοποιείται ως σήμερα.

Τον 5ο αιώνα οριστικοποιήθηκε και η κατεύθυνση της γραφής, από τα

αριστερά στα δεξιά.

4.3.2 ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ

Η διάκριση των αρχαίων διαλέκτων

Οι Έλληνες στην αρχή των ιστορικών χρόνων δε μιλούσαν όλοι με τον ίδιο

τρόπο.

Η αρχαία ελληνική γλώσσα παρουσίαζε διαφορές από τόπο σε τόπο, είτε στην

προφορά των φθόγγων, είτε στη γραμματικοσυντακτική δομή, είτε στη

σημασία των λέξεων. Διακρίνονται σε διαλέκτους με πολλές επιμέρους

μορφές.

Οι ομάδες των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων:

1) Η Ανατολή ομάδα, με χαρακτηριστικό κορμό την ιωνική –

αττική (έτσι όπως μιλιόταν στις πόλεις της Ιωνίας ή της Εύβοιας,

στις Κυκλάδες, στην Αττική)

2) Η Κεντρική ομάδα, με χαρακτηριστικές διαλέκτους την

αρκαδοκυπριακή (Αρκαδία και Κύπρο) και την αιολική

(Θεσσαλία, Βοιωτία, Λέσβο και την Αιολία)

3) Τη Δυτική, με κύρια διάλεκτο τη δωρική (έτσι όπως μιλιόταν

στην Ήπειρο, Δ. Στερεά, Πελοπόννησο, Μήλο, Θήρα, Κρήτη στα

Δωδεκάνησα και στα αντικριστά παράλια της Μ. Ασίας)

Η μυκηναϊκή, που δεν επιβιώνει, είναι μια ξεχωριστή, αρχαϊκότερη, διάλεκτο

με κάποια χαρακτηριστικά από την αιολική και την αρκαδοκυπριακή. Με

πολλά προβλήματα η μελέτη της λόγω έλλειψης κειμένων – μόνο πινακίδες-

κατάλογοι.

Για τον ίδιο λόγο προβληματική η μελέτη και της μακεδονικής διαλέκτου, την

οποία μιλούσαν έως τον 4ο αι. ,οπότε επικράτησε η αττική διάλεκτος. Πολλοί

ερευνητές τη συσχετίζουν με την αιολική και το βορειοδυτικό κλάδο της

δωρικής διαλέκτου.

Ο διαλεκτικός κατακερματισμός της γλώσσας πρέπει να οφείλεται στη

διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου με τους ορεινούς όγκους και τους

περίκλειστους τόπους εγκατάστασης, στη διαδοχική εμφάνιση και διασπορά

των ελληνικών φυλών, στην αρχική απομόνωση και στην πολιτική αυτοτέλεια

των πρώτων οικιστικών κέντρων

Δεν δημιουργήθηκαν οι κοινωνικοί και πνευματικοί παράγοντες, οι οποίοι θα

συντελούσαν στη διάσπαση και δημιουργία θυγατρικών γλωσσών.

Αντίθετα οι συνεχείς μετακινήσεις, οι αναμείξεις των φυλών στις αποικίες, οι

συγκρούσεις με τους βαρβάρους κ.α. συνετέλεσαν να αναπτυχθεί κοινή

συνείδηση για την καταγωγή, τη θρησκεία, τους μύθους και τις παραδόσεις

και βέβαια για την ενότητα της γλώσσας

Γενικά χαρακτηριστικά

Ιωνική διάλεκτος :

1. Το μακρό α τρέπεται σε η

2. Η δασεία χάνεται νωρίς

3. Υπάρχει κ αντί π μπροστά από τα φωνηέντα α και ο

4. Όταν δίπλα σ’ ένα βραχύ βρεθεί ένα μακρό τα φωνήεντα αλλάζουν

αμοιβαία το χρόνο τους π.χ. ο λαός > ο ληός > ο λεώς

5. Το δίγαμμα F χάνεται νωρίς (8ος αι. π.Χ. – τον 5ο αι. η αιολική και

αττική – έως το τέλος της αρχαιότητας η δωρική).

6. Υπάρχει ει αντί ε και ου αντί ο μετά την αποβολή του F και τα

σύμφωνα λ,ν,ρ,σ (ξένFος > ξείνος, κόFρη> κούρη).

7. Στη γενική ενικού υπάρχει ω και εω στα πρωτόκλιτα σε –ης

8. Στα συγκριτικά συναντάμε ε αντί ει.

Π.χ. ώρη = ώρα, ιστορίη = ιστορία, οκοίος = οποίος

Αιολική διάλεκτος:

1. Τα σύμφωνα τ, δ, θ τρέπονται σε π, β, φ μπροστά από ε και η

(φηρ=θηρ,πεδά=μετά, Φετταλός=Θεσσαλός, Βελφοί=Δελφοί)

2. Ο τόνος από τη λήγουσα ανεβαίνει στην παραλήγουσα

3. Υπάρχει ο αντί α, υ(ου) αντί ο, ου αντί ω

4. Αφομοιώνεται ο φθόγγος σ στα συμπλέγματα λς, σμ, σν, ρς, πχ. άρσεν

> άρρεν

5. Τα συνηρημένα ρήματα γίνονται σε –μι, π.χ. παίσα αντί πάσα, λέγοισα

αντί λέγουσα

6. Υπάρχουν οι δίφθογγοι αι αντί α και οι αντί ου (παίσα αντί πάσα και

λέγοισα αντί λέγουσα)

7. Ο σύνδεσμος κε αντί του αν

8. Οι προθέσεις χάνουν το τελικό τους φωνήεν, π.χ. υπό+βάλλω >

υπ+βάλλω > υββάλω

Π.χ. αιολική: πέταρες (=τέσσαρες), φηρ (=θηρ>θηρίον) και

αρκαδοκυπριακή ιερής (=ιερεύς)

Δωρική διάλεκτος:

1. Το οο είναι ω (αντί ου, τω ιππω αντί του ίππου)

2. Το εε είναι η (αντί ει, τρέες>τρης αντί τρεις)

3. Το ε γίνεται ι μπροστά από α, ο, ω (θιος αντί θεός)

Η τάση για ενοποίηση των διαλέκτων

Αναπτύσσονται, μέσα από τις τοπικές παραλλαγές μιας διαλέκτου, κάποιες

μορφές κοινού γραπτού και προφορικού λόγου χάρη:

1. Είτε στη δημιουργία μεταξύ των πόλεων κρατών-κρατών πολιτικών

και πολιτιστικών σχέσεων,

2. Είτε λόγω της φυλετικής συγγένειας,

3. Είτε λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας, κ.α.

Την κοινή αυτή γλώσσα συναντάμε στις διάφορες επιγραφές που αναφέρουν

επίσημες συνθήκες, ψηφίσματα, νόμους ή βουλεύματα.

Αυτή η κοινή γλώσσα που ενσωματώνει μέσω των αποικιών στοιχεία από

άλλες διαλέκτους, π.χ. ιωνική με αιολισμούς, θα αποτελέσει τη βάση των

λογοτεχνικών κοινών.

Από τον 4ο αιώνα π.Χ.: εξάπλωση της χρήσης της αττικής διαλέκτου

παράλληλα με την εξάπλωση της αθηναϊκής ηγεμονίας

Βασικοί παράγοντες επέκτασης της αττικής διαλέκτου:

1. η ένταξη των ιωνικών πόλεων στην αθηναϊκή συμμαχία μετά τους

Μηδικούς Πολέμους

2. η εμπορική και οικονομική δραστηριότητα των Αθηναίων με

ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο έκαναν την αττική γλώσσα ως την

πρώτη προφορική κοινή των Ελλήνων.

Μετατροπή της αττικής στην ελληνιστική κοινή χάρη:

1. η ανάπτυξη των ρητορικών και φιλοσοφικών σχολών στην Αθήνα

2. η αναγνώριση της αττικής ως επίσημης γλώσσας των Μακεδόνων

βασιλέων.

Ελάχιστες γνώσεις για την προφορική γλώσσα του λαού: επιγραφές αγγείων,

τολμηροί διάλογοι της αττικής κωμωδίας, κατάρες σε μολύβδινες πλάκες στην

αττική.

4.3.3 (274) ΟΙ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η διαλεκτική πολυμορφία κατά την κλασική εποχή αποτυπώνεται στη

λογοτεχνία, καθώς κάθε λογοτεχνικό έργο, διαμορφώνεται και αναπτύσσεται

στενά συνδεμένο με τη διάλεκτο του φύλου που το γέννησε.

Ίωνες: από το β’ μισό 8ου αι. π.Χ. το έπος και μερικά είδη λυρικής ποίησης

(ελεγεία, επίγραμμα, ίαμβος), από τον 6ο αι. π.Χ. ιστοριογραφία.

Αιολείς: μελική ποίηση

Δωριείς: τον 7ο αι. π.Χ. τη χορική ποίηση, αργότερα το ειδύλλιο

Αττική: από τον 5ο αι. π.Χ δράμα (ιωνικά στοιχεία στο διαλογικό μέρος,

δωρικά στα χωρικά), ρητορεία, φιλοσοφία.

Λογοτεχνικές διάλεκτοι: δεν αποδίδουν το πραγματικό λόγο. Είναι τεχνητή

μορφή, κατασκευασμένη με κάποια γενικά χαρακτηριστικά των φυσικών

ομιλούμενων διαλέκτων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί συμβατικά βασικά

γνωρίσματα, παρμένα από το κοινό, γραπτό ή προφορικό, διαλεκτικό τύπο

είτε της ιωνικής είτε της αιολικής είτε της δωρικής, μόνο και μόνο για να

προσδώσει στη γλώσσα του το αντίστοιχο ιωνικό, δωρικό ή αιολικό χρώμα,

όπως το επέβαλλε η λογοτεχνική παράδοση.

4.4. Η ΚΟΙΝΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

4.4.1 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ

Οι ελληνικές διάλεκτοι και οι τοπικές παραλλαγές τους –μετά τις κατακτήσεις

του Μ.Αλεξάνδρου αλλά και των αποικιών, μιλιούνται τον 4ο αι. π.Χ. από τις

Ηράκλειες Στήλες έως τω σύνορα της Ινδίας.

Την ίδια εποχή σε όλη αυτή την επικράτεια χρησιμοποιείται στις εμπορικές,

οικονομικές και διπλωματικές δραστηριότητες η αττική διάλεκτος.

Αιτία: η ανάπτυξη της αθηναϊκής δημοκρατίας και κατά συνέπεια η μεγάλη

πνευματική, εμπορική και οικονομική επιρροή της

Για τους ίδιους λόγους, το νέο κράτος των Μακεδόνων βασιλέων, στα πλαίσια

της πανελλήνιας ηγεμονίας του, μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, υιοθετεί για τις

διοικητικές του ανάγκες την αττική διάλεκτο

Όταν ο Μ. Αλέξανδρος φτάνει στις όχθες του Ινδού, το ελληνικό κλασικό

πνεύμα και η αττική διάλεκτος εξαπλώνονται σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο.

Η ελληνική πολιτιστική και πνευματική επίδραση στην Ανατολή έμεινε

ανεπηρέαστη από τις όποιες πολιτικές και διοικητικές διασπάσεις, αφού

ακόμη και μετά από ένα αιώνα, όταν σε κάποιες περιοχές παίρνουν την

εξουσία τοπικοί ηγεμόνες, διατηρούν ως γλώσσα της αυλής τους την

ελληνική.

Ωστόσο και η αττική διάλεκτος δεν έμεινε αμετάβλητη, παρουσίασε βαθμιαίες

αλλαγές όπως συμβαίνει στον προφορικό λόγο κάθε γλώσσας.

Αυτή η νέα μορφή της ελληνικής γλώσσας, φυσική εξέλιξη της ομιλούμενης

αττικής, όπως διαμορφώθηκε στα ελληνιστικά χρόνια με εσωτερικές

μεταβολές και εξωτερικές επιδράσεις, λόγω της επαφής της με άλλες

γλώσσες, την ονομάζουμε ελληνιστική (ή αλεξανδρινή) Κοινή ή απλώς

Κοινή

Αυτή η γλώσσα, στους αμέσως επόμενους αιώνες, θα επικρατήσει, θα

υποκαταστήσει σταδιακά τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους και θα αποτελέσει

τη βάση της μετεγενέστερης βυζαντινής και νεότερης ελληνικής γλώσσας.

Οι διαλεκτικές επιγραφές εξαφανίζονται μετά τον 4ο αι. μ. Χ.

Μέσα στο διάστημα επτά αιώνων, από την εποχή των διαδόχων του

Αλεξάνδρου έως την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου (3ος π.Χ. – 4ος μ.Χ αι.) πάνω

στο σώμα της Κοινής, παρατηρούμε στη φωνολογία, στη μορφολογία, στο

συντακτικό, στο λεξιλόγιο και στις σημασίες, τις απλοποιήσεις εκείνες που

καθορίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της βυζαντινής και νέας ελληνικής

γλώσσας.

Σημαντικό γεγονός είναι και το γεγονός πως η ελληνιστική Κοινή δεν θα

παραμείνει μόνο ένα γλωσσικό ιδίωμα αλλά θα χρησιμοποιηθεί και στο

γραπτό λόγο – καθημερινές ανάγκες και ιστοριογραφία κλπ.

Δεν παρατηρούμε δηλαδή τώρα τον παλαιότερο απόλυτο διαχωρισμό σε

προφορικές και λογοτεχνικές διαλέκτους.

Το φαινόμενο θα ενισχυθεί με την δυναμική εμφάνιση μιας νέας θρησκείας

του χριστιανισμού, που θα υιοθετήσει την ελληνιστική Κοινή ως γλώσσα

μετάδοσης της διδασκαλίας της, γραπτής και προφορικής

4.4.2 ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ

Βασικές πηγές πληροφόρησης οι επιγραφές και τα διάφορα λογοτεχνικά ή

άλλα κείμενα που σώζονται

Αλλά και επιστολές ή έγγραφα σε πάπυρους που βρέθηκαν στην Αίγυπτο και

αναφέρονται σε όλων των ειδών τις δημόσιες ή ιδιωτικές δραστηριότητες των

πολιτών

Αυτή η πηγή είναι πολύτιμη καθώς καταγράφει το φυσικό και ανεπιτήδευτο

προφορικό λόγο με όλες τις συνήθειες ή τα λάθη που συναντάμε στον

προφορικό και γραπτό λόγο.

Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης και η συγγραφή της Καινής αποδίδουν

την προφορική απλή γλώσσα της εποχής.

Μια άλλη κατηγορία πηγών αποτελούν τα διάφορα συγγράμματα των

φιλολόγων και γραμματικών, στα οποία συντάσσουν γλωσσικές παρατηρήσεις

και το τι είναι σωστό ή λάθος με βάση την αττική διάλεκτο της κλασικής

εποχής.

Στην ίδια κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και οι πρώτες καταγραφές με

ελληνολατινικές εκφράσεις που σκοπό είχαν να εξυπηρετήσουν την

επικοινωνία των δύο λαών

Οι μεταβολές που σημειώνονται κατά τα ελληνιστικά χρόνια στην κοινή

γλώσσα είναι γενικά:

1. είτε εσωτερικά γλωσσικά φαινόμενα

2. είτε εξωτερικές επιδράσεις και δάνεια, εξαιτίας της συνύπαρξης των

Ελλήνων με διάφορους λαούς και της συνάντησης της ελληνικής με

διάφορες ξένες γλώσσες (σημιτική, αιγυπτιακή, περσική, λατινική)

Κύρια γνωρίσματα της Κοινής

Κυριότερες αλλοιώσεις των παλαιών χαρακτηριστικών της αττικής διαλέκτου, όταν

διαμορφώνεται η νέα, κοινή γλώσσα του ελληνικού κόσμου:

Στη φωνητική:

1. Όλα τα φωνήεντα προφέρονται ως βραχέα, όπως και σήμερα.

2. Η προφορά του η ταυτίστηκε με αυτή του ι

3. Όλες οι δίφθογγοι καταλήγουν να προφέρονται ως ένας φθόγγος (αι –

ε, ει – ι, οι – ι, υι – ι)

4. Στα σύμφωνα, τα γράμματα β, γ, δ και φ, θ, χ αποκτούν την προφορά

που έχουν σήμερα.

Στη μορφολογία:

1. Εγκαταλείπεται ο δυϊκός αριθμός

2. Στις κλίσεις μειώνονται οι πολλές καταλήξεις με αποτέλεσμα μεγάλος

αριθμός τριτοκλίτων να συμπέσει με τα πρωτόκλιτα.

3. Πολλοί ανώμαλοι τύποι (όπως τα ανώμαλα παραθετικά)

παραμερίζονται από νέους με το ίδιο θέμα και νέες καταλήξεις.

Διαδίδεται η χρήση των υποκοριστικών, ώστε σταδιακά υποκαθιστούν

το αρχικό όνομα και αποκτούν νέα υποκοριστικά με τη σειρά τους.

4. Το ίδιο και στα ρήματα, πολλά στοιχεία απλοποιούνται και άλλα

συγχωνεύονται.

η μέση φωνή χάνει τους ιδιαίτερους τύπους της και το ρήμα

τελικά μένει στην κλίση του με δύο φωνές, την ενεργητική και

την παθητική.

Ο παρακείμενος ταυτίζεται με τον αόριστο

Η υποτακτική με την οριστική.

Η ευκτική χάνεται

Το απαρέμφατο αντικαθίστανται με περίφραση

Πολλά ανώμαλα ρήματα αντικαθιστούν τους τύπους τους με

νέους, που παράγονται από ένα κοινό θέμα

Αναδιπλασιασμοί, χρονικές αυξήσεις και διαφορετικές

καταλήξεις παραμερίζονται.

Στη σύνταξη:

1. Η παρατακτική έκφραση αντικαθιστά την υποτακτική

2. Ο παρατακτικός σύνδεσμος και χρησιμοποιείται συχνότατα με νέες

σημασίες καθώς στο λόγο προτιμούνται πλέον οι μικρές κύριες

προτάσεις

3. Η δοτική πτώση χάνεται και τη θέση της παίρνουν η γενική ή η

αιτιατική με τη χρήση πολλών προθέσεων.

Στο λεξιλόγιο και στις σημασίες:

1. Εμφανίζονται νέες λέξεις, ενώ αντικαθίστανται πολλές αρχαίες με

νεότερες ή άλλες αρχαίες

2. Πολλές αλλάζουν σημασία και άλλες, με την εμφάνιση του

χριστιανισμού, αποκτούν ειδικότερο εννοιολογικό περιεχόμενο

3. Εισάγονται νέες λέξεις (κυρίως ονόματα, επίθετα και παραγωγικές

καταλήξεις) από τα αιγυπτιακά, τη σημιτικά, τα λατινικά

4. Έτσι ενώ στην ελληνιστική Κοινή αποτυπώνονται οι κοσμοϊστορικές

πολιτικές αλλαγές, ο θρησκευτικός συγκρητισμός και η επικράτηση

μιας νέας πίστης, οι αλλαγές στη δημόσια και ιδιωτική ζωή, οι

μεταβολές στη νοοτροπία των ανθρώπων και τα νέα ιδανικά ατόμων

και λαών, συντελούνται συγχρόνως και παγιώνονται τα κυριότερα

δομικά γνωρίσματα της νεότερης μορφής της ελληνικής γλώσσας

4.4.3 Η ΑΤΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Από τον 1ο αι. μ.Χ., γραμματικοί λόγιοι των ελληνιστικών κέντρων, κυρίως

της Αλεξάνδρειας, δίδασκαν τη χρήση των αρχαϊκών γραμματικών τύπων στη

γραφή, ευελπιστώντας ότι με τη μίμηση παλαιάς αττικής, θα γράφονταν έργα

παρόμοια με της κλασσικής παραδόσεως, πετυχαίνοντας μια νέα ακμή των

γραμμάτων, εφάμιλλης του 5ου αι. π.Χ.

Το κήρυγμα του αρχαϊσμού επηρέασε τους λόγιους, τους γραμματικούς τους

δασκάλους και τους μαθητές των σχολών φιλοσοφίας και ρητορικής της

εποχής εκείνης

Αυτή η αντίθεση μεταξύ του πλαστού, τεχνητού αττικού ύφους στον γραπτό

λόγο και τη φυσικής, ζωντανής ομιλίας οξύνθηκε στους δύο επόμενους αιώνες

(2ο και 3ο μ.Χ), όταν εμφανίζεται η νέα θρησκεία. Οι χριστιανοί

χρησιμοποιούν την κοινή, λαϊκή γλώσσα και πολεμούν κάθε αρχαίο και

ειδωλολατρικό, ότι δηλαδή αποτελεί ιδανικό πρότυπο για τους λόγιους

αττικιστές

Ωστόσο τον 4ο μ.Χ. αιώνα με τους τρεις Ιεράρχες της Εκκλησίας, Βασίλειος –

Γρηγόριος και Ιωάννης, οι οποίοι είχαν αποκτήσει μεγάλη ελληνική

μόρφωση, ο χριστιανικός στοχασμός θα συμφιλιωθεί και θα εξοικειωθεί με

την ελληνική παιδεία. Από τότε ο αττικισμός θα χρωματίσει και τον επίσημο

εκκλησιαστικό λόγο.

Το αποτέλεσμα του αττικισμού ήταν:

1. Η στροφή των λογίων συγγραφέων προς ένα τεχνητό γραπτό ιδίωμα

με πρότυπο την αττική διάλεκτο της κλασικής εποχής.

2. Η επικράτηση της τάσης αυτής στους μεταγενέστερους αιώνες και ο

άκαμπτος αρχαϊσμός των βυζαντινών συγγραφέων.

3. Η διγλωσσία του ελληνικού γένους ως την εποχή μας με τη

καθιέρωση μιας «επίσημης» μορφής στη γλώσσα και την ταυτόχρονη

περιφρόνηση της ζωντανής ομιλούμενης.

Επινόηση των Αλεξανδρινών γραμματικών ήταν και οι τόνοι – οξεία, βαρεία,

περισπωμένη. Καθώς χάθηκε η προσωδία στην προφορά των λέξεων

αδυνατούσαν να προφέρουν σωστά τις αρχαίες λέξεις.

4.5. Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

4.5.1 ΤΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Η περίοδο αυτή ορίζεται από τον 4ο έως τον 15ο μ.Χ. αιώνα και χωρίζεται σε

δύο περιόδους:

1. Πρώιμη περίοδος (4ος – 11ος μ.Χ. αιώνας), που καλύπτει την κοινή,

προφορική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού

2. Όψιμη περίοδος (12ος – 15ος αιώνας), που καλύπτει τη διαμόρφωση

και τις αρχές της νέας ελληνικής γλώσσας κατά τους τελευταίους

βυζαντινούς αιώνες

Η πρώιμη περίοδος (4 ος –11 ος μ.Χ. αι. )

Από τον 4ο αιώνα, με την ίδρυση της Νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης,

το ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους εξελίσσεται σταδιακά στη

βυζαντινή αυτοκρατορία.

Επίσημη γλώσσα, παρέμεινε η λατινική, ανεξάρτητα αν εδώ στο ανατολικό

τμήμα κοινή γλώσσα επικοινωνίας των πληθυσμών ήταν η ελληνική

Τα λατινικά ασκούν έντονη επίδραση στα νεότερα ελληνικά

Τώρα εισάγονται λέξεις:

1. Της διοίκησης, της αυτοκρατορικής εθιμοτυπίας και γενικά

της δημόσιας ζωής, όπως: κάστρο, βίγλα, παλάτι, τίτλος,

πρίγκιψ, κόμης, λάβαρον, βούλα, σακελλάριος, καγκελκάριος

κ.ο.κ.

2. Λέξεις της καθημερινής ζωής, όπως: οσπίτιον, μάστορας,

μάγουλον, κάγκελο, καμάρα, μουλάριον, πόρτα, δεκανίκι,

σκάλα, ταβέρνα, ακουμπώ, φούρνος, βάρκα, καλαμάριον κ.ο.κ.

3. Ονομασίες στο ημερολόγιο: Ιανουάριος, Μάρτιος, καλαντάρι

κ.ο.κ.

4. Τοπωνυμίες: φόρο (= αγορά), μπούργος (=συνοικία), κ.ο.κ

5. Εκκλησιαστικοί όροι: ράσο, φαιλόνιον, ή λέξεις σχετικές με τη

μοναστική ζωή, όπως κελί, πορτάρης κ.ο.κ.

6. Πολλές παραγωγικές καταλήξεις: -άτος => μαγιστράτος,

δουκάτον, πιπεράτος, -άριος => βικάριος, σχολάριος,

βεστιάριον, σπαθάριον, -άλιος => οφφικάλιος, -ή(ί)σιος =>

καστρήσιος, λιβελλήσιος, βουνίσιος, -πουλ(λ)ος =>

αρχοντόπουλον, αρμενόπουλον, -ούρα => κλεισούρα, -λ(λ)ιον

=> καστέλλιον, -τώριον, -ούριον => κλητώριον – κλητούριν

Την εποχή του Ιουστινιανού (527 -565 μ.Χ) εξαιτίας της κυριαρχίας των

ελληνικών στην Ανατολή, τα λατινικά αντικαθίστανται, η ελληνική γλώσσα

εισάγεται στη διοίκηση και στη νομοθεσία και τρεις αιώνες μετά παρατηρείται

πλήρης γλωσσικός και πολιτιστικός εξελληνισμός του κράτους

Υπάρχουν ελάχιστες πηγές για τη μεσαιωνική ελληνική. Η διάσπαση της

γλώσσας σε γραπτή και προφορική συνετέλεσε στην αυτοτελή της εξέλιξη.

Ενώ η γραπτή τελεί υπό την επίδραση των κλασικών προτύπων η προφορική

ακολουθεί το δικό της δρόμο και διασπάται σε τοπικές διαλέκτους.

Η Κωνσταντινούπολη, λόγω του συγκεντρωτισμού του βυζαντινού κράτους

και της προσκόλλησης της γραπτής γλώσσας των λογίων στην αττική

διάλεκτο, γίνεται το κέντρο του γλωσσικού εξαρχαϊσμού και της αττικιστικής

παιδείας.

Παράλληλα και η ζωντανή, ομιλούμενη γλώσσα, χάρη στο ισχυρό κέντρο,

διαμορφώνεται σε μια ενιαία προφορική κοινή.

Αυτή την προφορική κοινή του βυζαντινού ελληνισμού μπορούμε να τη

διακρίνουμε μέσα από κάποια κείμενα του λόγιου αττικισμού.

Πρόκειται είτε για παροιμιώδεις εκφράσεις και ρυθμικά, σκωπτικά ή

χλευαστικά συνθήματα του λαού, που παραθέτουν αυτούσια οι

χρονικογράφοι, είτε για κείμενα όπως, συναξάρια, βίοι αγίων, επιγραφές,

γιατροσόφια, χρονικά ή χρονικογραφίες, που πιστεύετε ότι απομακρύνονται

από τον αττικιστικό κανόνα και αποδίδουν πιστότερα κατά το λεξιλόγιο και τη

σύνταξη τον προφορικό, κοινό και λαϊκό, «δημώδη» λόγο.

Κύρια χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών ελληνικών

Στη φωνητική:

1. Τα υ και οι ταυτίζονται πλέον με το ι και λίγο αργότερα εμφανίζεται

και η συνίζηση των ι και ε με το επόμενο φωνήεν π.χ. καρδία >

καρδιά, μηλέα > μηλιά

2. Πολλά συμφωνικά συμπλέγματα, όπως και τα διπλά σύμφωνα,

απλοποιούνται, π.χ. πενθερό > πεθθερός > πεθερός, ψεύμα > ψέμμα >

ψέμα

Στη μορφολογία:

1. Στα ονόματα καταργείται η δοτική και η πρώτη κλίση χρησιμοποιείται

όλο και περισσότερο (ο πατήρ – του πατρός > ο πατέρας – του

πατέρα)

2. Εμφανίζονται νέοι τύποι αντωνυμιών (εμείς – εμάς – μας, αυτών –

των)

3. Στα ρήματα χάνεται η χρονική αύξηση

4. Χάνονται η ευκτική και η συζυγία των εις –μι

Στη σύνταξη: παρατηρείται η ίδια τάση για απλοποίηση με παρατακτικές

εκφράσεις και συχνή χρήση των νέων μορίων: ας, να, με

Στο λεξιλόγιο:

1. Νέες σημασίες σε αρχαίες λέξεις, σημασίες που θα διατηρηθούν πλέον

ως την εποχή μας (π.χ. άλογο)

2. Σχηματισμοί νέων λέξεων (ανδράδελφος, καλοκαίριον, λογομαχώ)

3. Νέες καταλήξεις ( -ας => αλευράς, -σιμον => ψήσιμον, ράψιμον, -

ίσσα => αρχόντισσα, -ίκιον => βασιλίκιον, -εα => σπαθέα, χελιδονέα

4. Αυτήν τη εποχή εισάγονται και λέξεις στα ελληνικά από άλλους λαούς

όπως Αλβανούς, Σέρβους, Βούλγαρους, Ρουμάνους, Ρώσους,

Αρμένιους και συγχρόνως και η ελληνική γλώσσα ασκεί επιδράσεις

στη γλώσσα των λαών αυτών

Η όψιμη περίοδος (12ος–15ος αι.): Η διαμόρφωση της νέας ελληνικής γλώσσας

Η συνήθεια των βυζαντινών λόγιων να γράφουν σε αρχαΐζουσα παραμένει

Ωστόσο το γράψιμό πολλών κειμένων αποδίδει τη φυσική, ζωντανή ομιλία: η

σύνταξη και το λεξιλόγιο παρακολουθούν τον προφορικό, κοινό και λαϊκό,

«δημώδη» λόγο και συχνά επιδιώκουν τη λογοτεχνική αξιοποίηση και

ανάδειξή του. Αναφερόμαστε στα «Πτωχοπροδρομικά ποιήματα», στο

ηθικοδιδακτικό ποίημα Σπανέας κ.α.

Είναι τα κείμενα της «δημώδους λογοτεχνίας» που αποτελούν την αρχή της

νέας ελληνικής λογοτεχνίας

Το γεγονός πως η καταξίωση της ομιλούμενης δυναμώνει την περίοδο της

Φραγκοκρατίας και ευδοκιμεί μακριά από τη γλωσσική επίδραση και

συγκεντρωτισμό της πρωτεύουσας δεν είναι χωρίς σημασία

Συμπεράσματα :

1. Την περίοδο αυτή έχουν ήδη διαμορφωθεί τα κύρια χαρακτηριστικά

της νεοελληνικής γλώσσας

2. Παρατηρούνται νέες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις

4.5.2 Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΙΔΙΩΜΑΤΑ,

ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ

Η νέα ελληνική γλώσσα είναι ήδη σχεδόν τέλεια διαμορφωμένη στους

τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, στα κείμενα της «δημώδους» λογοτεχνίας

Στα μέσα του 16ου αιώνα συντάσσεται η πρώτη «Γραμματική της κοινής των

Ελλήνων γλώσσης» από τον Κερκυραίο Νικόλαο Σοφιανό

Τα νέα ελληνικά συνέχισαν να διαμορφώνονται καθ’ όλο το διάστημα της

Τουρκοκρατίας και αποφασιστικά αργότερα μετά την απελευθέρωση και την

ίδρυση του νεοελληνικού κράτους ως τον 20ο αιώνα

Ο κοινός προφορικός λόγος διαπλάστηκε κατά κύριο λόγο στα αστικά κέντρα

του ελεύθερου κράτους και μέσω της δημιουργικής λογοτεχνίας.

Τα γενικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής γλώσσας

Στη φωνητική:

1. Εμφάνιση νέων φθόγγων: άι, όι π.χ. γάιδαρος, νεράιδα, κορόιδο

2. Απλοποίηση διαφόρων συμφωνικών συμπλεγμάτων: κτ > χτ (κτίζω

> χτίζω), γξ > γ (έσφιγξα > έσφιξα)

3. Εξαφάνιση τελικού –ν

Στη μορφολογία:

1. Στα ονόματα περιορίζεται η χρήση της γενικής ιδίως του

πληθυντικού αριθμού

2. Στο ρήμα οι βασικοί χρόνοι είναι μόνο ο ενεστώτας, ο αόριστος και

ο μέλλων, ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος σχηματίζονται

περιφραστικά με το θα και το έχω

3. Η μεσαιωνική κατάληξη –έα γίνεται –ιά (μηλέα-μηλιά)

4. Ο αόριστος των ρημάτων αποκτά την κατάληξη –(θ)ήκα: ανέβηκα

Στο λεξιλόγιο:

1. πέρα από τις λέξεις που η ελληνική γλώσσα κληρονόμησε από τις

προηγούμενες περιόδους διατηρώντας ή παραλλάσσοντας τη

σημασία τους, έχουμε δάνεια από τις γλώσσες των κατακτητών:

Φράγκων (στην Πελοπόννησο), Βενετών (στα νησιά του Ιονίου και

του Αιγαίου), Τούρκων (στην Κρήτη, Πελοπόννησο, ηπειρωτική

Ελλάδα)

2. Ξεχωριστό φαινόμενο είναι η εισαγωγή πολλών λέξεων από τη

λόγια παράδοση ή το πλάσιμο νέων από τους λόγιους του

ελεύθερου κράτους κατά τον 19ο αιώνα, προκείμενου να

παραμεριστούν οι πολλές τουρκικές λέξεις ή να αποδοθούν οι

νεολογισμοί του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού στον υλικό και

πνευματικό τομέα (αλληλογραφία, χωροφύλακας, αστυνόμος,

ποδήλατο, αεροπλάνο, ζωολογία, ζαχαροπλαστείο, τηλέφωνο κ.α.)

Νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα

Στα βυζαντινά κείμενα της πρώιμης περιόδου δεν παρατηρούνται διαλεκτικοί

ιδιωματισμοί

Προς το τέλος των βυζαντινών χρόνων και στις αρχές των νεώτερων συναντούμε

νέους ιδιωματισμούς σε γραπτό λόγο

Με τη σταδιακή συρρίκνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και κυρίως με το

διαμελισμό της από τους Φράγκους οι ιδιωματισμοί στη γλώσσα εντείνονται. Η

ομιλούμενη γλώσσα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις υπό την επίδραση των

κατακτητών

Στην περίοδο της τουρκοκρατίας η διαλεκτική διαφοροποίηση παίρνει την οριστική

της μορφή αφού οι πρώτοι αιώνες χαρακτηρίζονται από έλλειψη επικοινωνίας,

απομονωτισμό, εξασθένιση εμπορίου, πτώση του βιοτικού επιπέδου, αμάθεια και

μαρασμό της παιδείας

Οι νέες διάλεκτοι δεν έχουν σχέση με εκείνες της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά

αρκετά αρχαϊκά ιδιωματικά ή λεξιλογικά στοιχεία διατηρήθηκαν στην ελληνιστική

κοινή και κληροδοτήθηκαν στη νεότερη γλώσσα

Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και τη συνεχή διάδοση της νέας κοινής

γλώσσας αρχίζει η προοδευτική εξασθένιση των διαλεκτικών διαφορών. Από τις

πόλεις που λειτουργούν ως διοικητικά, πολιτικά και πνευματικά κέντρα η κοινή

ομιλούμενη εξαπλώνεται προς την περιφέρεια, όπου επικρατούσαν διάφορα

ιδιώματα ή διάλεκτοι

Η προφορική και κατά συνέπεια γραπτή κοινή νεοελληνική γλώσσα έχει ως βάση τα

χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων της Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδας, Αίγινας και

παλιάς Αθήνας.

Διάλεκτος : ονομάζουμε μια γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται από τον

πληθυσμό μιας μεγάλης γεωγραφικής περιοχής και παρουσιάζει σημαντικές

διαφορές σε φωνητικό, μορφοσυντακτικό και λεξιλογικό επίπεδο από την κοινή

γλώσσα

Ιδίωμα : μια γλωσσική μορφή με μικρές διαφοροποιήσεις από την κοινή και χρήση

σε περιορισμένο τόπο, μια τυπική παραλλαγή δηλ. της κοινής γλώσσας

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα ποντιακά, τα κατωιταλικά και τα τσακωνικά που

θεωρούνται διάλεκτοι

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιδιώματα των Επτανήσων, της Πελοποννήσου,

της Μάνης, της Αίγινας – Μεγάρων – Κύμης και προεπαναστατικής Αθήνας, των

Κυκλάδων, της Κρήτης, της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κύπρου, της Στερεάς

Ελλάδας, Β. Εύβοιας, Θεσσαλίας, Θράκης, νησιών Β. Αιγαίου κ.α.

Η τσακωνική είναι η διάλεκτος με τις μεγαλύτερες διαφορές από την κοινή

νεοελληνική, καθώς εξαιτίας της ιδιαίτερης απομόνωσης της δέχτηκε τη

μικρότερη επιρροή από την ελληνιστική Κοινή, διαφυλάττοντας την άμεση

σχέση της με την αρχαία δωρική.

Συνοπτική επισκόπηση της παρουσίας των διαλέκτων και ιδιωμάτων στη

νεοελληνική λογοτεχνία:

Στα λογοτεχνικά κείμενα ως το 15ο αι. ξεχωρίζουν ιδιωματικά στοιχεία κάτω

από τη μεσαιωνική κοινή.

Κύπρος : από πολύ νωρίς 14ος και 15ος αι. η ντόπια διάλεκτος στο γραπτό λόγο

(Ασίζες και Μαχαίρας), με απόλυτη επιτυχία στην ποίηση (Κυπριώτικα

ερωτικά).

Δωδεκάνησα : ροδίτικα στοιχεία σε ποιήματα του 15ου αι. (πιθανόν

Ερωτοπαίγνια, ασφαλώς στο Γεωργιλλά).

Κρήτη : απόλυτη καταξίωση του ντόπιου ιδιώματος ως λογοτεχνικής γλώσσας

το 16ο και 17ο αι. (Ερωτόκριτος, Ερωφύλη, Η θυσία του Αβραάμ).

Επτάνησα : στα νεώτερα χρόνια η Επτανησιακή σχολή στηρίχτηκε στο

επτανησιακό ιδίωμα.

Στερεά Ελλάδα : στα πρώτα χρόνια του ψυχαρικού δημοτικισμού, στα τέλη

του 19ου κάποιοι πεζογράφοι χρησιμοποίησαν στερεοελλαδίτικους

ιδιωματισμούς στα διηγήματα τους.

Το μεγάλο άπλωμα της δημιουργικής λογοτεχνίας στις αρχές του 20 ου αι .

έφερε την πλήρη ενοποίηση της γραφομένης λογοτεχνικής γλώσσας.

4.5.3 Η διαμάχη για την «εθνική» γλώσσα

Το «γλωσσικό ζήτημα» είναι πρόβλημα παιδείας με πολιτιστικές, κατά βάση,

διαστάσεις που όμως απέκτησε κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις στον

νεοελληνικό κόσμο

Τον 18 ο αιώνα οι λόγιοι και οι δάσκαλοι του γένους επηρεασμένοι από τον

Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό επιδιώκουν την πνευματική αφύπνιση του λαού , την

καταπολέμηση της αμάθειας και του σκοταδισμού και τη διάδοση της

παιδείας

Οι περισσότεροι κρίνουν πως για τον φωτισμό του γένους κατάλληλο

γλωσσικό όργανο είναι τα αρχαία. Θεωρούν πως η ομιλούμενη είναι

«χυδαία», γεμάτη ιδιωματισμούς με τούρκικες λέξεις, γραμματικά

αδιαμόρφωτη, φτωχή σε σημασίες και ανίκανη να εκφράσει τις νέες ιδέες

Αντίθετα κάποιοι θα υποστηρίξουν την καλλιέργεια και την ανάδειξη της

κοινής προφορικής, της φυσικής γλώσσας των Νεοελλήνων

Οι περισσότεροι λόγιοι γράφουν σε αρχαϊζουσα, η ομιλούμενη περιορίζεται

σε ορισμένα λαϊκά, λογοτεχνικά αναγνώσματα

Ανάμεσα στις δύο αυτές απόψεις βρίσκεται η θέση του Αδαμάντιου Κοραή ο

οποίος προτείνει τη «μέση οδό», να χρησιμοποιηθεί ως βάση η κοινή

ομιλούμενη γλώσσα αφού γίνει ο καλλωπισμός της και ο «κτενισμός και ο

στολισμός» της γλώσσας

Αρχές του 19ου αιώνα αρχίζει ο καθαρισμός της γλώσσας σε επίπεδο κυρίως

μορφολογικό, καθώς λαϊκές λέξεις αντικαθίστανται από αρχαϊκότερους

τύπους (μάτι > ομμάτιον, ψάρι > οψάριον, μπορείς > εμπορείς)

Το νεοελληνικό κράτος θα υιοθετήσει τη καθαρεύουσα του Κοραή και θα την

καθιερώσει ως επίσημη γλώσσα της διοίκησης, της δικαιοσύνης, της

εκπαίδευσης. Στη διάδοση θα συμβάλουν οι αθηναϊκές εφημερίδες και η

αθηναϊκή λογοτεχνική σχολή με τους Φαναριώτες και τον ρομαντισμό της

Το γενικό πνεύμα της εποχής με τον νεοκλασικισμό, τη Μεγάλη Ιδέα, το

ρομαντικό όραμα της αναβίωσης της αρχαίας γλώσσας οδηγούν σταδιακά το

γραπτό λόγο σε άκρατο αρχαϊσμό και τη γλώσσα από καθαρεύουσα σε

αρχαΐζουσα (1860 – 1880)

Τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου το γλωσσικό ζήτημα αρχίζει να

παίρνει έντονες κοινωνικές διαστάσεις.

Οι «δημοτικιστές» και με την παρουσία του Γιάννη Ψυχάρη αντιδρούν στην

αυστηρή προσήλωση στους γραμματικοσυντακτικούς κανόνες της αρχαίας

Το τολμηρό κήρυγμα του Ψυχάρη βρίσκει ανταπόκριση και συντελεί στην

ωρίμανση της νεοελληνικής πνευματικής ζωής: η δημοτική γλώσσα

υιοθετείται από λογοτεχνία, όπου κυριαρχεί η μορφή του Κωστή Παλαμά,

προωθείται στην εκπαίδευση με την ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»

1911: το Σύνταγμα καθιερώνει ως επίσημη γλώσσα του κράτους την

καθαρεύουσα

1917 : με εκπαιδευτική μεταρρύθμιση η δημοτική αρχίζει για πρώτη φορά να

διδάσκεται στις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου

Μανόλης Τριανταφυλλίδης: προτείνει μια μορφή δημοτικής λιγότερο

απόλυτης, η οποία αποδέχεται λόγιους τύπους και τη φωνητική τους μέσα στο

μορφοσυντακτικό σύστημα της λαϊκής γλώσσας.

Συντάσσει τη Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής) η οποία τυπώνεται

από την Πολιτεία το 1941

1952: Το μεταπολεμικό Σύνταγμα θα διατηρήσει τη διάταξη του 1911

1964: η μεταρρύθμιση καθιερώνει την ισοτιμία στη διδασκαλία δημοτικής και

απλής καθαρεύουσας

1967–1974: το δικτατορικό καθεστώς επέβαλλε ως επίσημη γλώσσα του

κράτους και ως αποκλειστικό όργανο της γραπτής αλλά και προφορικής

έκφρασης την καθαρεύουσα

1976 : το ζήτημα επιλύεται μετά τη μεταπολίτευση του 1974, όταν η δημοτική

καθιερώνεται στην εκπαίδευση και στη διοίκηση

Καθαρεύουσα : τεχνητός, γραπτός τύπος που δεν αποδίδει ομιλούμενη φυσική

γλώσσα. Στη φωνητική, στο τυπικό, στο λεξιλόγιο προσπαθεί να μιμηθεί την

αρχαία γλώσσα – Στη σύνταξη και στις σημασιολογικές μεταβολές δεν μπορεί

να αποφύγει τις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες

Υπέρ : Α) ο μερικός εξελληνισμός του λεξιλόγιο, ιδίως από τούρκικες λέξεις

που κληροδότησε στη γλώσσα μας η τουρκοκρατία. Η προσπάθεια

αντικατάστασης πολλών ξένων λέξεων πλούτισε το λεξιλόγιο, του έδωσε

ομοιογένεια και πέτυχε την ενότητα στη μορφή της νέας γλώσσας. Β) Το

γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε ως γλωσσικό όργανο από το νεοσύστατο

ελληνικό κράτος όταν η δημοτική βρέθηκε ακαλλιέργητη.

Κατά : ως τεχνιτή γλώσσα είχε δυσμενείς επιδράσεις στην εκπαίδευση και τη

γενικότερη μόρφωση του Νεοέλληνα, ο οποίος δεν αποκτούσε γλωσσική

κατάρτιση.