Ιστορία της Τέχνης

Μάθημα 10ο: Α) Η τέχνη της Αναγέννησης στην Ιταλία

Με τον όρο Αναγέννηση (Rinascimento ή Rinascita στα ιταλικά, σε αντιδιαστολή με τον Μεσαίωνα, θεωρούμενο βάρβαρο), χαρακτηρίζεται ένα πολυσύνθετο πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, που σημειώνει το πέρασμα από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται από πολεμική εναντίον των θεσμών και των ιδεών που είχαν

κυριαρχήσει στην Ευρώπη από την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Λούκα Σινιορέλι (Luca d'Egidio di Ventura «Signorelli» 1445 - 1523), Λόγος και

Πράξεις του Αντιχρίστου. Πίνακας

του φλωρεντινού ζωγράφου που αποτελεί

μέρος από το ζωγραφικό σύνολο «Η Έσχατη Κρίση» στον καθεδρικό ναό του

Ορβιέτο (1499-1502), και το οποίο θεωρείται το αριστούργημά του

και ένα από τα σπουδαιότερα

ζωγραφικά σύνολα της Αναγέννησης.

Η ιδέα μιας Αναγέννησης είχε κερδίσει έδαφος στην Ιταλία

από την εποχή του φλωρεντινού Τζιόττο τον 13ο

αιώνα. Πολλοί εγκωμίασαν τον Τζίοττο ως τον ζωγράφο που

οδήγησε σε μια αληθινή αναβίωση της τέχνης και με

αυτό εννοούσαν πως το έργο του ήταν εξίσου καλό με των ξακουστών καλλιτεχνών που

επαινούσαν στα βιβλία τους οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι

συγγραφείς. Η περίοδος που μεσολάβησε ανάμεσα στην κλασική εποχή και τη νέα

εποχή που προσδοκούσαν, θεωρήθηκε από μερικούς

πνευματικούς ανθρώπους ως ένα θλιβερό μεσοδιάστημα.

Τζιόττο ντι Μποντόνε (Giotto di Bondone 1267-1337), Η Μαστίγωση (1305). Πίνακας από το έργο του μεγάλου «προφήτη» της αναγεννησιακής τέχνης στην Cappella degli

Scrovegni ή Cappella di Arena (Παρεκκλήσιο των Σκροβένι ή Παρεκκλήσιο της Αρένας) στην Πάντοβα.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους, το 1453, πολλοί μορφωμένοι Έλληνες, κυρίως λόγιοι, κατέφυγαν στην Ιταλία. Αυτοί έφεραν μαζί τους τον σπουδαίο πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας, που είχε συνεχιστεί στη Ρώμη και στο Βυζάντιο. Η ανθηρή οικονομία της δυτικής Ευρώπης, μετά το Μεσαίωνα, ευνόησε την αναζήτηση νέων επιστημονικών εξηγήσεων

για τα μυστήρια του κόσμου και του σύμπαντος. Ιταλοί γλύπτες, ζωγράφοι και αρχιτέκτονες, σφράγισαν με τα έργα τους τη νέα εποχή.

Λεπτομέρεια από πίνακα του φλωρεντινού αναγεννησιακού ζωγράφου Γκιρλαντάιο (Domenico di Tommaso Bigordi «Ghirlandaio» 1449-1494) με τίτλο «Ο Ζαχαρίας στο Ναό» ,του 1486. Οι τέσσερεις μορφές που απεικονίζονται είναι εκείνες των συμπατριωτών του, σπουδαίων ουμανιστών και νεοπλατωνικών φιλοσόφων του 15ου αι. ,Marsilio Ficino, Cristoforo Landino, και Angelo Poliziano , καθώς και του έλληνα Δημήτριου Χαλκοκονδύλη, περίφημου φιλολόγου της ελληνικής γλώσσας στα ιταλικά πανεπιστήμια επί 40 χρόνια και εκδότη πολλών αρχαίων αριστουργημάτων της κλασικής γραμματείας με τα οποία η Δύση γνώρισε τους αρχαίους από το πρωτότυπο.

Η τέχνη του Μεσαίωνα, διαποτισμένη με το πνεύμα και τις αξίες του Χριστιανισμού, απέφευγε να αποδώσει ρεαλιστικά το ανθρώπινο σώμα και περιοριζόταν στην αυστηρή απόδοση των μορφών. Σε

αντίθεση με την τεχνοτροπία αυτή, οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες τολμούν να αποδώσουν με λεπτομέρειες το γυμνό σώμα ακόμη και σε θρησκευτικά θέματα. Στα έργα τους οι ανθρώπινες

φιγούρες αποκτούν πλαστικές και αρμονικές αναλογίες που θυμίζουν αρχαία αγάλματα.

Αντρέα Μαντένια, Ο Επιτάφιος Θρήνος

(1480). Ο καλλιτέχνης

ενδιαφέρεται για την ορθή απόδοση του ανθρώπινου σώματος και την σωστή προοπτική, ακόμη και σε ένα

βαθύτατα θρησκευτικό και δογματικό θέμα.

Τούτο είναι αποτέλεσμα της συγκλονιστικής

αλλαγής που συνέβη τον 15ο αι. με την τοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο του

ενδιαφέροντος των μορφωμένων στη

θέση της θρησκείας, που μονοπωλούσε

τις μελέτες κατά το δυτικό Μεσαίωνα.

Από ιστορικής πλευράς η Αναγέννηση εμφανίζεται ως περίοδος βαθειάς

κρίσεως των δύο βασικών θεσμών του Μεσαίωνα, του παπισμού και της

γερμανικής αυτοκρατορίας και ανόδου των εμπορικών πόλεων. Ο αγώνας

ανάμεσα στις δύο αυτές δυνάμεις και η παρεμβολή σε αυτόν, του αστικού

στοιχείου και των εθνικών μοναρχιών, κλόνισαν τον ένα έπειτα από τον άλλο τους στυλοβάτες της παλαιάς τάξεως

πραγμάτων, ενώ πρόβαλλε όλο και πιο έντονα η ανάγκη νέων, πιο

φιλελεύθερων πολιτικών θεσμών.

Ο Πάπας Αλέξανδρος Στ‘, κατά κόσμον Ροδρίγος Βοργίας (1431 -

1503), ο οποίος κατηγορήθηκε κατά καιρούς για σιμωνία, νεποτισμό και

απόκτηση νόθων παιδιών ,σε λεπτομέρεια ενός πίνακα του 1495

του αναγεννησιακού ζωγράφου Πιντουρίκιο (Pinturicchio). Η

διαφθορά και η αρχομανία που επικράτησαν στο Βατικανό από τον

13ο αι και εξής αποτέλεσαν μια ακόμη από τις αιτίες για τις οποίες η

ανάγκη για μια νέα πνευματική και πολιτική κίνηση στην Ιταλία κατέστη

αναγκαία.

Η άνοδος της εμπορικής, τραπεζικής και βιομηχανικής αστικής τάξεως τροποποίησε βαθύτατα τη διάρθρωση της ευρωπαϊκής κοινωνίας μεταδίδοντάς της το ρεαλιστικό

πνεύμα που χαρακτήριζε την καινούρια αυτή τάξη και δημιουργώντας τη νέα μορφή του

λαϊκού πνευματικού ανθρώπου, επιστήμονα και καλλιτέχνη. Η μεγάλη αυτή ανανέωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού έχει κύριο γνώρισμά

της, την αναζήτηση στο παρελθόν, των προτύπων επάνω στα οποία θα στηριζόταν για την αναγέννηση του ιδεώδους εκείνου

κόσμου, που ο Μεσαίωνας είχε καταστρέψει ή παραμορφώσει.

Χάρτης που παρουσιάζει την πολιτική κατάσταση στην ιταλική χερσόνησο κατά την ακμή της Αναγέννησης, το έτος της

έκρηξης των Ιταλικών Πολέμων. Χαρακτηριστικό της Ιταλίας ήταν η

κατάτμηση δε πολλά κράτη με διαφορετικά συστήματα διακυβέρνησης και διαφορετική οικονομική πρόοδο, από τα δουκάτα και τις

δημοκρατίας του Βορρά (π.χ. Μιλάνο, Γένοβα, Φερράρα) που βρίσκονταν στην

πρωτοπορία των πολιτιστικών εξελίξεων, μέχρι το παπικό κράτος στο κέντρο και τα

υπό αραγωνέζικη κατοχή βασίλεια της Νάπολης και της Σικελίας στο νότο.

Η ουσιαστική τομή στην πορεία προς την Αναγέννηση είχε συντελεστεί σταδιακά και σε πανευρωπαϊκή κλίμακα από τον 13ο-14ο

αιώνα. Η αυξανόμενη παρακμή της αγροτικής φεουδαρχικής κοινωνίας, η άνοδος της αστική τάξης, ο σαφής περιορισμός του

ασφυκτικού ελέγχου της Εκκλησίας και η εμφάνιση των εκκλησιαστικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και Πανεπιστημίων, είχαν σαν αποτέλεσμα μια ριζική αλλαγή στην αντιμετώπιση της ζωής που

εκφράστηκε σε όλους τους τομείς του πολιτισμού. Ο άνθρωπος αρχίζει να μην έχει μεγάλη σχέση με τον άβουλο και φοβισμένο πρόγονό του, των Μεσαιωνικών χρόνων. Είναι πια σε θέση να

διαλέξει μια τοποθέτηση και αισθάνεται πιο υπεύθυνος για τον εαυτό του. Μάλιστα οι ιδιαίτερες πολιτικές δομές που απαντώνται

στην Ιταλία κατά τα τέλη του Μεσαίωνα οδήγησαν ορισμένους μελετητές στο συμπέρασμα πως το ασυνήθιστο αυτό πολιτικό περιβάλλον επέτρεψε την ανάδυση μιας σπάνιας πολιτιστικής

άνθησης. Η Ιταλία φαίνεται να είχε εξέλθει από το Φεουδαλισμό με αποτέλεσμα η κοινωνία της να στηρίζεται στους εμπόρους και τις

συναλλαγές. Σχετική με το παραπάνω ήταν η αντιμοναρχική ιδεολογία με κυρίαρχο μήνυμα τις αρετές της ισότητας, της

δικαιοσύνης, της δημοκρατικότητας και της καλής διακυβέρνησης. Κρατώντας σε απόσταση ασφαλείας τόσο την παπική Εκκλησία όσο

και το ισχυρό βασίλειο της Γαλλίας και την αυτοκρατορία των Αψβούργων, αυτές οι πόλεις – κράτη αφιερώθηκαν στην έννοια της

ελευθερίας και της συμμετοχής περισσότερων πολιτών στην πολιτική και τον πολιτισμό. Ντονατέλλο, Άγιος

Γεώργιος (1415-1417)

Η φιλοσοφία και οι ιδέες της νέας εποχής δεν επηρέασαν μονάχα τη ζωγραφική. Η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνία και το θέατρο διαπνέονται από το ανθρωπιστικό πνεύμα της

αναγέννησης, οι ιδέες της οποίας εξαπλώθηκαν γρήγορα σε όλη την Ευρώπη. Η ανάπτυξη του εμπορίου και οι επιστημονικές κατακτήσεις της εποχής, έκαναν δυνατά τα μακρινά ταξίδια και

τις εξερευνήσεις και οδήγησαν στην ανακάλυψη αγνώστων ως τότε περιοχών της γης. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας, επέτρεψε τη διάσωση πολλών συγγραμμάτων και συνέβαλε στη

διάσωση των νέων ιδεών σε όλο και περισσότερους ανθρώπους

Πορτρέτο του μεγάλου εξερευνητή πορτογάλου Βάσκο ντα Γκάμα από το Livro de Lisuarte de

Abreu του 1565. Ο πορτογάλος θαλασσοπόρος με το πλήρωμά του υπήρξε ο πρώτος Ευρωπαίος που

άνοιξε την θαλάσσια εμπορική οδό της Ινδίας περιπλέοντας όλη την Αφρική και περνώντας από το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας το 1497 για να

φτάσει στην Ινδία το 1499. Ας σημειωθεί πως πέρα από το διάχυτο πνεύμα αναζητήσεων και τη

δίψα για νέα γνώση, στην περιπέτεια των εξερευνήσεων διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο η καταθλιπτική παρουσία των Τούρκων στη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια η οποία έφραζε τους

παραδοσιακούς οικονομικούς δρόμους προς την Ανατολή.

Ήταν λοιπόν η Αναγέννηση που απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τις προλήψεις και τις δοξασίες

του Μεσαίωνα και χάραξε την αρχή ενός νέου κόσμου, σε νέες βάσεις και με νέες αντιλήψεις με

κέντρο τον άνθρωπο.

Λεονάρντο, Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου (1490). Σύμφωνα με τις σημειώσεις του ντα Βίντσι στο

συνοδευτικό κείμενο, οι οποίες είναι γραμμένες με καθρεπτιζόμενη γραφή, το σχέδιο έγινε ως μελέτη

των αναλογιών του (ανδρικού) ανθρώπινου σώματος όπως περιγράφεται σε μια πραγματεία

του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου. Η επαναφορά των ανακαλύψεων των μαθηματικών

αναλογιών του ανθρώπινου σώματος τον 15ο αιώνα από τον ντα Βίντσι και άλλους θεωρείται ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα που οδήγησαν

στην Αναγέννηση. Το ίδιο το σχέδιο συχνά χρησιμοποιείται ως ένα

υπονοούμενο σύμβολο της ουσιώδους συμμετρίας του ανθρώπινου σώματος, και κατά προέκταση

του Σύμπαντος ως συνόλου.Μπορεί να παρατηρηθεί από την εξέταση του

σχεδίου ότι ο συνδυασμός των θέσεων των χεριών και των ποδιών μπορεί να δημιουργήσει δεκαέξι

διαφορετικές στάσεις. Η στάση με τα χέρια εκτεταμένα μακριά και τα πόδια ενωμένα είναι εγγεγραμμένη στο τετράγωνο. Η στάση με τα χέρια ελαφρώς υψωμένα και τα πόδια ανοικτά εγγράφεται στον κύκλο. Αυτό εικονογραφεί το

θεώρημα ότι κατά την εναλλαγή μεταξύ των δύο στάσεων, το φαινόμενο κέντρο της φιγούρας

φαίνεται να κινείται, αλλά στην πραγματικότητα ο ομφαλός της φιγούρας που είναι το κέντρο της

βαρύτητος παραμένει ακίνητος.

Η Αναγέννηση που ωρίμασε μέσα σε ένα κλίμα ανανεωμένου ενδιαφέροντος για τη μελέτη της φύσεως, κοινό γνώρισμα όλης της ευρωπαϊκής τέχνης, θεωρείται φαινόμενο τυπικά ιταλικό, που

εμφανίζεται αρχικά στη Φλωρεντία, στις αρχές του 15ου αιώνα και ολοκληρώνεται κατά τη διάρκεια του 16ου, για να διαδοθεί τελικά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Με την Αναγέννηση τα κύρια στοιχεία που συνθέτουν τον ουμανισμό, δηλαδή, βαθειά και εκλεπτυσμένη γνώση του αρχαίου κλασικού κόσμου, λατρεία του κάλλους, λαχτάρα για μια ειδυλλιακή ηρεμία, έξαρση

της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έντονη αίσθηση της αξίας του ατόμου και της δημιουργικής του ικανότητας, κριτική, φιλοσοφική και επιστημονική έρευνα, βασισμένη σε μια ελεύθερη και

ανθρωπιστική αντίληψη του κόσμου και της ιστορίας, φθάνουν στον ύψιστο βαθμό τελειότητας.

Άντζελο Μπροντζίνο (Agnolo di Cosimo «Bronzino» 17 Νοεμβρίου 1503 – 23 Νοεμβρίου 1572), προσωπογραφία

του φλωρεντινού πολιτικού και τραπεζίτη Λορέντζο των Μεδίκων, ισχυρού άνδρα της Φλωρεντίας και

προστάτη των τεχνών (1449-1492). Από παλαιά έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης το γιατί η Αναγέννηση ξεκίνησε ειδικά στη Φλωρεντία κι όχι κάπου αλλού στην

Ιταλία. Οι ιστορικοί υπογραμμίζουν αρκετά χαρακτηριστικά στην πολιτιστική ζωή της πόλης, που

ίσως να έδωσαν πνοή στο πολιτιστικό αυτό κίνημα. Πολλοί δίνουν έμφαση στο ρόλο που διαδραμάτισαν οι

Μέδικοι, μια οικογένεια τραπεζιτών και αργότερα κυβερνώντων, δια μέσου της χρηματοδότησης και της τόνωσης των τεχνών. Ο Λορέντζο των Μεδίκων έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην παραγωγή τεράστιου αριθμού

έργων τέχνης, ενθαρρύνοντας τους συμπολίτες του να αναθέσουν εργασίες στους εξοχότερους Φλωρεντινούς καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Σάντρο

Μποττιτσέλλι και ο Μικελάντζελο Μπουοναρότι.

Ο πολιτισμός της Αναγέννησης μπορεί να συνοψιστεί σε αυτό που ονομάζεται κλασικισμός και που είναι αρμονία των μορφών, ιδεώδες ισορροπίας μεταξύ ενστίκτου και λογικής, κανόνας

ανθρωπιστικής συμπεριφοράς, μέτρο στα αισθήματα και στις πράξεις, συνταίριασμα πνεύματος και ύλης, αίσθηση του μέτρου. Επάνω στη βάση αυτών των στοιχείων συμπλέκονται οι γενικές

κατευθύνσεις που κάνουν τόσο ομοιογενή τον πολιτισμό της Αναγεννήσεως.

Αριστερά: Πορτρέτο του πρωτοπόρου

γενοβέζου εξερευνητή που ανακάλυψε την

Αμερική Χριστόφορου Κολόμβου (Cristoforo Colombo, πιθανόν 31 Οκτωβρίου 1450 - 20 Μαΐου 1506) από τον

αναγεννησιακό ζωγράφο Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο (1516). Δεξιά: Περουτζίνο

(Pietro Perugino 1446 – 1523) Απόλλων και

Μαρσύας. Το μέτρο και η αρμονία του αρχαίου

κόσμου αναβίωσαν στην Ιταλία του 15ου αι. μέσα σε ένα νέο

περιβάλλον αισιοδοξίας και πίστης στις δυνατότητες του

ανθρώπου.

Ο αναγεννησιακός πολιτισμός άνθησε σε ολόκληρη την Ιταλία, από τα μεγάλα κέντρα, όπως η Ρώμη, η Νεάπολη, η Φλωρεντία, το Μιλάνο και η Βενετία, ως τις μικρότερες αλλά ανθήρες ηγεμονίες της

Μάντοβα, της Πάρμας, της Μόντενα και άλλων. Από την Ιταλία, όπου έφτασε στο ύψιστο σημείο της ακμής του, απλώθηκε ταχύτατα και με ενθουσιασμό σε ολόκληρη την Ευρώπη, κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα. Αγκαλιάστηκε μάλιστα τόσο από τους αριστοκράτες και τους βασιλείς όσο και από τους

αστούς των σπουδαιότερων εμπορικών πόλεων, από τις ακτές του Ατλαντικού ως εκείνες της Βαλτικής. Θεμελιώδη ρόλο για τη διάδοση του νέου πολιτισμού και της επιστημονικής σκέψεως,

έπαιξε η τυπογραφία και τα πολυάριθμα τυπογραφεία που ξεπρόβαλαν παντού.

Ο τοσκανός μαθηματικός Πατσίολι (Fra Luca Bartolomeo de Pacioli 1445–1517) θεωρείται ο πατέρας της Λογιστικής καθώς είναι ο πρώτος που έγραψε βιβλίο σχετικά με αυτή και μάλιστα ανέλυσε υποδείγματα τήρησης λογιστικών βιβλίων. Έγραψε κι άλλα βιβλία για τα μαθηματικά, ενώ συνεργάστηκε την ίδια εποχή με τον περίφημο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Πίνακας του αναγεννησιακού ζωγράφου Τζάκομπο ντε Μπάρμπαρι (1495) στον οποίο παρουσιάζεται οΠατσίολι με μαθητή του, γεωμετρικά όργανα και ένα ανοιχτό βιβλίο του Ευκλείδη.

Ο ουμανισμός κατέκτησε και τα πανεπιστήμια, που έγιναν μαζί με τις ηγεμονικές και βασιλικές αυλές τα μεγάλα κέντρα τις ευρωπαϊκής Αναγεννήσεως, όπως η Βιέννη στην Αυστρία, το Παρίσι στη

Γαλλία, η Κολωνία στη Γερμανία και άλλες. Στην ιβηρική χερσόνησο, όπου είχε μετατοπιστεί το κέντρο των πολιτικών πραγμάτων της Ευρώπης με τις νέες μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις,

πρώτος ο Πορτογάλος Φρανσίσκο ντε Σα ντε Μιράντα εισήγαγε στην Πορτογαλία τις καλλιτεχνικές μορφές και τις αισθητικές αρχές της Αναγέννησης, τις οποίες οδήγησε στην τελειότητα ο Λουίς ντε

Καμόενς και στην Ισπανία οι Μποσκάν και Γκαρθιλάσο ντε λα Βέγκα. Αριστερά:

Πορτρέτο του σπουδαιότερου

πορτογάλου ποιητή και

ουμανιστή Luís Vaz de

Camões. 1524 – 1580)

από τον ζωγράφο

Fernão Gomes (1577).Δεξιά:

Πορτρέτο του ισπανού ποιητή

Γκαρθιλάσο ντε λα Βέγκα (Garcilaso de la Vega (1501

– 1536).

Στην Ιταλία επικρατεί η νέα αντίληψη της εσωτερικής ενότητας του χώρου, και διατυπώνεται με τη μαθηματική

αναπαραστατική μέθοδο της προοπτικής και με την πλαστική και

ανατομικά ορθή απόδοση του ανθρώπινου σώματος. Στη

διαμόρφωση των νέων αρχών συμβάλλει η επανεύρεση και

επανεκτίμηση του κλασικού κόσμου από την ουμανιστική κίνηση, στοιχείο

θεμελιακό του τέλους του 15ου και ολόκληρου του 16ου αιώνα.

Σάντι ντι Τίτο (Santi di Tito 1536-1603), Πορτραίτο του Νικολό

Μακιαβέλλι (Niccolò Machiavelli1469 - 1527), Ιταλού ιστορικού,

φιλοσόφου και συγγραφέα, ο οποίος αποτελεί πρωτοπόρο της σύγχρονης

πολιτικής επιστήμης και έναν από τους κορυφαίους ουμανιστές της

Αναγέννησης.

Σε αντίθεση με την περίοδο του Μεσαίωνα, κατά την οποία η καλλιτεχνική δημιουργία ήταν πρωτίστως στραμμένη σε θρησκευτικά θέματα, η Αναγέννηση χρησιμοποίησε ανθρωπιστικά και μυθολογικά θέματα. Η ανανέωση της φιλοσοφικής σκέψης παρέχει στους καλλιτέχνες νέες ιδέες

και ειδικότερα ο νεοπλατωνισμός θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου. Η μελέτη των αρχαίων κειμένων και η αναγέννηση της φιλολογίας επέτρεψε ακόμα στους αρχιτέκτονες να

εγκαταλείψουν τις γοτθικού τύπου φόρμες.

Η Villa Barbaro (περ.1550 -70) στην επαρχία της Βενετίας σχεδιάστηκε, όπως πολλές άλλες, από τον μεγάλο αναγεννησιακό αρχιτέκτονα Αντρέα Παλλάντιο με πρότυπο τα ελληνορωμαϊκά

αρχιτεκτονικά έργα. Ο ιωνικός, ο δωρικός και ο κορινθιακός ρυθμός, καθώς και τα αετώματα, το μέτρο και το προοπτικό βάθος ,επαναφέρουν τις κατακτήσεις και την αισθητική της αρχαιότητας

μέσα από ένα νέο πνευματικό κίνημα, τον Ουμανισμό.

Τα μεγάλα επιτεύγματα στην τυπογραφία δημιούργησαν τις συνθήκες για μια

αναβίωση της αρχαιότητας μέσω των ελληνικών κειμένων και η αναγέννηση

χαρακτηρίστηκε από έντονη πολιτισμική συνάφεια με τον Αρχαίο κόσμο. Στο χώρο της τέχνης επιχειρήθηκε η ανάδειξη των αρχαίων

μύθων, οι οποίοι με τη σειρά τους εμπλούτισαν σημαντικά τη θεματολογία της

αναγεννησιακής τέχνης. Παράλληλα, αρχαιολογικές ανακαλύψεις ενέπνευσαν τους

αρχιτέκτονες και γλύπτες της εποχής.

Ο περιβόητος φλωρεντινός ουμανιστής Τζοβάνι Πίκο ντε Λα Μιράντολα (Giovanni

Pico della Mirandola 24 Φεβρουαρίου 1463 – 17 Νοεμβρίου 1494) αντέκρουσε

900 κατεστημένες ιδέες για τη θρησκεία, την πολιτική, τη φιλοσοφία και την φύση

που πήγαζαν από τις μεσαιωνικές προκαταλήψεις στο έργο του De hominis

dignitate (1483). Το βιβλίο αυτό θεωρείται το μανιφέστο της Αναγέννησης

και συνοψίζει το νέο πνεύμα της πίστης στον Άνθρωπο, όπως κάνουν τα μεγάλα

αριστουργήματα της τέχνης της εποχής. Πορτρέτο του Μιράντολα από τον αναγεννησιακό ζωγράφο Cristofano

dell'Altissimo (1525–1605)

Πράγματι, η αναγεννησιακή τέχνη ωφελήθηκε σημαντικά από την ανάπτυξη των επιστημών. Η εμφάνιση νέων τεχνικών, όπως για παράδειγμα η χρήση του λαδιού στην ζωγραφική, διευρύνει

τις δυνατότητες των καλλιτεχνών. Επιπλέον η τυπογραφία στα μέσα του 15ου αιώνα καθώς επίσης και οι νέες τεχνικές χάραξης (ξυλογραφία και χαλκογραφία) επιτρέπουν την

αναπαραγωγή και εξάπλωση των καλλιτεχνικών έργων σε όλη την Ευρώπη με οικονομικό τρόπο.

Αριστερά: Πορτρέτο του Γουτεμβέργιου (Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg 1398 –1468). Ο γερμανός εφευρέτης εισήγαγε την

τυπογραφία στη Δυτική Ευρώπη κατασκευάζοντας τα πρώτα κινητά στοιχεία για γράμματα. Έτσι, το

1445 ήταν έτοιμο προς κυκλοφορία το πρώτο τυπωμένο βιβλίο, η Αγία Γραφή. Δεξιά: Ακριβές

αντίγραφο του τυπογραφείου του Γουτεμβέργιου στο μουσείο τυπογραφίας στις Βερμούδες

Η Αναγέννηση υποδιαιρείται συμβατικά σε τρεις περιόδους:α) στην Πρώιμη Αναγέννηση (περίπου 1400-1475), εκδήλωση βασικά φλωρεντινή και

δευτερευόντως άλλων πόλεων της βορείου Ιταλίας (π.χ. Σιένα, Πάρμα, Μάντοβα, Μιλάνο), β) στην Ώριμη Αναγέννηση (1475-1525) οπότε το κέντρο βάρους άρχισε σταδιακά να μετατοπίζεται προς τη Ρώμη και τη Βενετία λόγω πολιτικοοικονομικών συνθηκών στην Τοσκάνη και την κοιλάδα

του Πάδου, παρότι οι μεγάλες μορφές παραμένουν φλωρεντινοί και γ) στον Μανιερισμό (1525-1600) με κέντρο κατεξοχήν τη Ρώμη και δευτερευόντως τη Βενετία.

Ο αρχιτέκτων Μπρουνελλέσκι, ο ζωγράφος Μαζάτσιο και ο γλύπτης Ντονατέλλο είναι οι τρεις πρωτεργάτες της αναγεννησιακής τέχνης που μέσα σε ένα κλίμα αισιοδοξίας, πίστης στις δυνατότητες του ανθρώπου και πολιτισμικής προόδου άνοιξαν με τόλμη νέους δρόμους

στην ιστορία της τέχνης.

Η Φλωρεντία, πόλη στην Τοσκάνη της Ιταλίας, από όπου θεωρείται ευρέως πως εξαπλώθηκε το πολιτιστικό ρεύμα της Αναγέννησης στις αρχές του 15ου αι. σηματοδοτώντας την έναρξη μιας νέας εποχής ακμής και προόδου για τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Η πλειοψηφία των ιστορικών συμφωνεί ότι οι ιδέες που χαρακτηρίζουν την Αναγέννηση πηγάζουν από τη Φλωρεντία του ύστερου 13ου αιώνα, ιδιαίτερα από το συγγραφικό έργο των Ντάντε Αλιγκιέρι (1265–1321) και Φραντσέσκο Πετράρκα (1304–1374), καθώς και από τα έργα

ζωγραφικής του Τζιόττο ντι Μποντόνε (1267–1337).

Δεξιά: Πίνακας του Αντρέα ντελ

Καστάνιο (Andrea del Castagno 1421 -

1457 από την Καπέλλα Αρένα στην

Πάδοβα (1306), Αριστερά: Πορτρέτο του Δάντη από τον

αναγεννησιακό ζωγράφο Σάντρο Μποτιτσέλλι. Ο

Δάντης προηγήθηκε της εποχής του με το λογοτεχνικό του έργο, εισήγαγε τη

χρήση της ιταλικής γλώσσας αντί της

λατινικής και αποτέλεσε σύμβολο

πνευματικής ανάτασης για τη

Φλωρεντία, αληθινό προμήνυμα της Αναγέννησης.

Οι παλαιότερες εκδηλώσεις της Αναγέννησης στην τέχνη εμφανίζονται στις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα, όταν ο Μαζάτσιο και ο Ντονατέλλο χειραφετούνται από τη γραμμικότητα και τον

μυστικισμό της γοτθικής εποχής και χρησιμοποιούν την προοπτική μέθοδο του Μπρουνελλέσκι για να προβάλλουν τις μορφές τους σε έναν τρισδιάστατο πλαστικό χώρο, θεμελιώνοντας έτσι την τέχνη

πάνω σε νέες αρχές και βασικά στην έκφραση της πραγματικότητας και την προσέγγιση στην φύση. Με τους καλλιτέχνες αυτούς συντελείται η «ανακάλυψη» του κόσμου και του ανθρώπου. Αλλά και σε

ολόκληρη την Ευρώπη σημειώνεται, στις αρχές του 15ου αιώνα, μια μεταστροφή προς τον νατουραλισμό, εντονότερη στις βόρειες χώρες

Μαζάτσιο, Οι Απόστολοι με το Χριστό, τοιχογραφία από το παρεκκλήσι Μπρανκάτσι (1425)

Ορισμένοι μελετητές οριοθετούν χρονικά την Αναγέννηση με μεγαλύτερη ακρίβεια: μια θεωρία τοποθετεί την αρχή στο έτος 1401, οπότε και οι ευφυείς ανταγωνιστές Λορέντζο Γκιμπέρτι

(1378–1455) και Φιλίππο Μπρουνελέσκι (1377–1446) συναγωνίστηκαν για την ανάληψη της κατασκευής των χάλκινων θυρών του Βαπτιστηρίου του Καθεδρικού Ναού της Φλωρεντίας

(Cattedrale di Santa Maria del Fiore). Έτσι ξεκινά η Πρώιμη Αναγέννηση.

Το βαπτιστήριο της Φλωρεντίας (έργο ρομανικού ρυθμού του 1059-1128) και το εξοχότερο έργο του Γκιμπέρτι, τα γλυπτά της ανατολικής πύλης την οποία ο Μιχαήλ Άγγελος ονόμασε «Πόρτα του Παραδείσου» λόγω της εκπληκτικής ωραιότητας των μπρούτζινων ανάγλυφων.

Άλλοι ότι ο γενικότερος ανταγωνισμός μεταξύ καλλιτεχνών και πολυμαθών όπως οι Μπρουνελέσκι, Γκιμπέρτι, Ντονατέλλο και Μαζάτσο για την ανάληψη έργων πυροδότησε τη

δημιουργικότητα που επέφερε την Αναγέννηση. Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο αντιγνωμιών το γιατί το ρεύμα αυτό ξεκίνησε στην Ιταλία, και γιατί εκείνη τη συγκεκριμένη

εποχή.

Τα γλυπτά της ανατολικής πύλης ολοκληρώθηκαν το 1452 και

περιείχαν δέκα βιβλικές σκηνές που φιλοτέχνησε ο σπουδαίος

αναγεννησιακός γλύπτης. Στην εικόνα η πλάκα με τη ζωή του

Μωυσή. Ο Γκιμπέρτι δημιούργησε το έργο αυτό αφού ολοκλήρωσε τα γλυπτά της βόρειας πύλης το

1424, ενώ παράλληλα ανέλαβε και άλλες παραγγελίες, τις οποίες

διεκπεραίωνε το εργαστήριό του, με πλήθος βοηθών καλλιτεχνών,

μεταξύ των οποίων διακεκριμένες μορφές όπως ο Ντονατέλο και ο

Πάολο Ουτσέλο. Στα αυτοβιογραφικά του γραπτά, ο

Γκιμπέρτι ισχυρίστηκε πως μόνο σε λίγα από τα σημαντικά έργα της πόλης του δεν είχε ο ίδιος

συμμετοχή. Αν και η δήλωση αυτή ενέχει το στοιχείο της υπερβολής,

ο Γκιμπέρτι θεωρείται από τους καλλιτέχνες που μοιράστηκαν τις

γνώσεις και το ταλέντο τους.

Ενδιαφέρουσα είναι η αισθητική τοποθέτηση του Γκιμπέρτι (Lorenzo Ghiberti (1378 – 1455). Με το

καλλιτεχνικό και θεωρητικό του έργο προσπαθεί να συνδέσει την τέχνη του 14ου αιώνα με τη νέα τέχνη. Ενώ στα γλυπτά του η παρουσία γοτθικών στοιχείων είναι συχνή, στα Σχόλιά του, τονίζεται η υπεροχή της

κλασικής τέχνης, η ιστορική σχέση με τον 14ο αιώνα και ταυτόχρονα η σημασία της οπτικής για την τέχνη.

Στρέφει την προσοχή του στη μαθηματική και γεωμετρική μορφή του σχεδίου και τη θεωρεί βασικό

στοιχείο για τη νέα καλλιτεχνική όραση.

Άγαλμα του Ιωάννης του Βαπτιστή στην εκκλησία του Ορσανμικέλε. Έργο του Γκιμπέρτι (1412-16) με

ευδιάκριτα μερικά γοτθικά στοιχεία στην αυστηρότητα και ακαμψία της μορφής. Εντούτοις ο

κόσμος της Φλωρεντίας, μα και της υπόλοιπης Ιταλίας βάδιζε γοργά και ανεπιστρεπτί στην εποχή

του Ουμανισμού που θα προκαλούσε το φαινόμενο της Αναγέννησης και στις τέχνες. Ο Γκιμπέρτι έμελε να

είναι εκ των μεγάλων πρωτοπόρων.

Ο Φιλίππο Μπρουνελλέσκι (Filippo Brunelleschi, 1377 - 15 Απριλίου 1446) ήταν εξέχων Ιταλός αρχιτέκτονας, μηχανικός και γλύπτης της

Αναγέννησης. Είναι περισσότερο γνωστός ως ο επινοητής της προοπτικής στη ζωγραφική και για την κατασκευή του θόλου στον

καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, αλλά το έργο του καλύπτει και άλλους τομείς όπως γλυπτική, μαθηματικά, μηχανική ακόμη και σχεδιασμό πλοίων. Μελέτησε την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική και εντυπωσιάστηκε

ιδιαίτερα από τον θόλο του Πανθέου το οποίο είχε επισκεφθεί το 1403.

Όταν προκηρύχτηκε διαγωνισμός για την στέγαση του ιερού

του γοτθικού καθεδρικού ναού της

Φλωρεντίας, της Santa Maria del Fiore,

ο Μπρουνελλέσκι πρότεινε ένα

τεράστιο θόλο, ιδέα τολμηρότατη από

μηχανικής απόψεως, δεδομένου ότι δεν θα υπήρχε υποστήριξη

από εξωτερικά αντερείσματα ή

εσωτερικές δοκούς. Ξεκινώντας το 1418

εργάστηκε με πολλούς εργάτες ως

το τέλος της ζωής του αντιπαλεύοντας με μύριες δυσκολίες

αλλά τελικά ο τρούλος ολοκληρώθηκε και

μένει στην θέση του μέχρι σήμερα. Δεσπόζει στο

φλωρεντινό τοπίο και είναι ορατός από

χιλιόμετρα. Η πόλη υπερηφανευόταν για το κατόρθωμα αυτό

το οποίο έγινε αμέσως το σύμβολο της νέας εποχής, της

Αναγέννησης.

Άλλα έργα του Μπρουσελέσκι περιελάμβαναν το Ospedale degli Innocenti που εντυπωσίαζε με τη μακρά στοά του και εκτός από το ότι ήταν το πρώτο έργο του πολυσχιδούς ουμανιστή, ήταν και το

πρώτο αρχιτεκτονικό έργο στην πόλη που θύμιζε την αρχαιότητα, εγκαινιάζοντας έτσι την Αναγέννηση στην αρχιτεκτονική. Επίσης σχεδίασε το ναό του Αγίου Πνεύματος, το παρεκκλήσι των Πάτσι και άλλα

που δεν ολοκληρώθηκαν από τον ίδιο λόγω του θανάτου του.

Το Ospedale degli Innocenti (1416-46) σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τον φλωρεντινό αρχιτέκτονα με πρότυπο τα κτήρια της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Στα έργα του

Μπρουνελλέσκι εμφανίζεται για πρώτη φορά μια νέα αντίληψη του χώρου, θεμελιωμένη στην προοπτική, όπου κάθε επίπεδο και κάθε όγκος υποτάσσεται στις οργανικές αναλογίες των

τμημάτων του κτιρίου. Ο αρχιτέκτονας δεν είναι πια ένας απλός εκτελεστής, αλλά ο δημιουργός του αρχιτεκτονικού συνόλου.

Παράλληλα ο ζωγράφος Μαζάτσιο (Tommaso di Ser Giovanni di Simone «Masaccio», 21 Δεκεμβρίου 1401 – Σεπτέμβριος 1428), μεγάλος πρωτοπόρος και φίλος του

Μπρουνελέσκι, προσχωρεί στις νέες αντιλήψεις, υποτάσσει τις μορφές του στον χώρο και τις πλουτίζει με

σωματική ρώμη και ηθική επίγνωση της αξίας της ανθρώπινης προσωπικότητας, άγνωστα χαρακτηριστικά

στον κόσμο της γοτθικής τέχνης. Παρότι στους λίγους πίνακές του διατηρούνται ακόμη βυζαντινά και γοτθικά στοιχεία, εντούτοις ο βαθύς ανθρωπισμός των μορφών του και η αρχιτεκτονική δομή των παραπληρωματικών

στοιχείων αποτελούν τομή στην ιστορία της Δυτικής Ζωγραφικής. Με τον Μαζάτσιο συντελείται η έξοδος από

τη Μεσαιωνική Ζωγραφική και η είσοδος την Αναγεννησιακή, όπως συνέβη με τους προαναφερθέντες

καλλιτέχνες στην αρχιτεκτονική.

Μαζάτσιο, Αγία Τριάδα – Ο Εσταυρωμένος με την Παναγία και τον Ιωάννη μαζί με τους δωρητές του

έργου (1425-1427). Ο πίνακας αυτός που φιλοτεχνήθηκε για τη Σάντα Μαρία Νοβέλλα της

Φλωρεντίας, είναι ίσως το πρώτο ζωγραφικό έργο μετά την αρχαιότητα στο οποίο η προοπτική αποκτά

πρωτεύοντα ρόλο. Πρόκειται ουσιαστικά για μια «διακήρυξη» της νέας εποχής στη ζωγραφική από

τον πρωτοπόρο ζωγράφο της.

Ο Ντονατέλλο (Ντονάτο ντι Νικολό ντι Μπέττο Μπάρντι - Donato di Niccolò di Betto Bardi, 1386 – 13

Δεκεμβρίου 1466) θεωρεί ότι η τεχνική δεν είναι μέσον που μεταβιβάζεται και γίνεται αποδεκτό συμβατικά,

αλλά μια συνεχής δημιουργία και έρευνα με σκοπό να αποκαλύψει τις αξίες του χώρου με τις οποίες

οικοδομείται και εκφράζεται η υλική υπόσταση. Γεννημένος στη Φλωρεντία, μαθήτευσε σε εργαστήριο

αργυροχρυσοχοΐας, πριν γίνει βοηθός του Λορέντσο Γκιμπέρτι. Ως βοηθός του τελευταίου, ο Ντονατέλλο

συνεισέφερε στη δημιουργία των γλυπτών που απεικονίζουν τους προφήτες, στη βόρεια πύλη του

Φλωρεντινού Βαπτιστηρίου. Μαθήτευσε επίσης και με τον αρχιτέκτονα και μηχανικό Φίλιππο Μπρουνελέσκι

στη Ρώμη (1404-1407), για βιοποριστικούς λόγους, ωστόσο, ο Ντονατέλλο εργάστηκε και σε εργαστήρια αργυροχρυσοχοΐας. Η συμβολή και των δύο υπήρξε καθοριστική για την ιταλική τέχνη του 15ου αιώνα,

καθώς υπό την εποπτεία του Μπρουνελέσκι τελέστηκαν οι μετρήσεις του Πανθέου και άλλων

Ρωμαϊκών κτηρίων.

Ντονατέλλο, Δαβίδ (1430-1432). Το έργο αυτό είναι ένα αριστούργημα της αναγεννησιακής γλυπτικής. Παραγγέλθηκε από τον Κόζιμο των Μεδίκων, πάτρωνα του καλλιτέχνη και

σπουδαία μορφή της ιταλικής αναγέννησης, και θεωρείται το πρώτο ελεύθερο γυμνό γλυπτό στη Δυτική Τέχνη από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα και εντέυθεν.

Περί τα 1409-1411 εργάστηκε στο κολοσσιαίο άγαλμα του "Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή", το οποίο μέχρι το 1588 ήταν τοποθετημένο σε εσοχή της πρόσοψης του παλαιού

καθεδρικού ναού . Τα επόμενα χρόνια ο Ντονατέλλο εργάζεται πάνω σ' ένα γλυπτό του Αγίου Μάρκου, για τη

Φλωρεντινή εκκλησία του Orsanmichele, ενώ το 1417 ολοκληρώνει το γλυπτό του Αγίου Γεωργίου για την

Αδελφότητα των Κατασκευαστών Πανοπλιών. Το κομψό ανάγλυφο που αναπαριστά τον "Άγιο Γεώργιο και τον

Δράκο" στη βάση του γλυπτού αποτελεί έξοχο δείγμα της τεχνοτροπίας basso rilievo (ή schiacciato), με εμφανή την προοπτική στο κέντρο του. Μεταξύ του 1415 και 1426 ο

Ντονατέλλο κατασκεύασε πέντε αγάλματα για το καμπαναριό της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε στη Φλωρεντία. Αργότερα εργάστηκε για 10 χρόνια στην Πάδοβα, και το 1453 επέστρεψε στη Φλωρεντία, διάσημος πλέον για να

εργαστεί στην πόλη του αλλά και στη Σιένα. Στο τέλος της ζωής του δημιούργησε γλυπτά που τα άφησε εσκεμμένα μισοτελειωμένα (non-finito) γεμάτα με δραματική ένταση

και πνευματικότητα.

Ντονατέλλο, Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής (1409-1411). Το εν λόγω έργο σηματοδοτεί την άρση της Γοτθικής μανιέρας, προσεγγίζοντας στοιχεία του αναγεννησιακού

νατουραλισμού και ουμανισμού. Πολλά στοιχεία του, όπως το πρόσωπο, οι ώμοι και το μπούστο, διέπονται από το παλαιό ύφος, ενώ τα χέρια και οι πτυχώσεις του ενδύματος

τείνουν στο ρεαλιστικό ύφος.

Τι 1435 ο φλωρεντινός ουμανιστής Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι (Leon

Battista Alberti , Γένοβα 14 Φεβρουαρίου 1404 – Ρώμη 20

Απριλίου 1472) δημοσίευσε το «Περί Ζωγραφικής» έργο του, αφιερωμένο στον Μπρουνελλέσκι, όπου μαζί με

την αξιολόγηση των νέων αντιλήψεων, παρουσίαζε και τους

κανόνες της νέας τέχνης. Σύμφωνα με αυτούς, η αρχιτεκτονική έπρεπε να

στηρίζεται στην προοπτική, αλλά και να ανατρέχει στην αρχαιότητα και η

ζωγραφική να χρησιμοποιεί τις ρυθμολογικές υπαγορεύσεις

αποβλέποντας στο «κάλλος», δηλαδή στην συμφωνία και αρμονία των

μερών.

Η εκκλησία της Σάντα Μαρία Νοβέλλα στη Φλωρεντία είναι ένας γοτθικός ναός του 13ου-14ου αι. στην τοπική παραλλαγή της Τοσκάνης. Όμως κατά το διάστημα 1456-1470 ο Λεόν Μπατίστα Αλμπέρι επανασχέδιασε την πρόσοψη σε ύφος που ανακαλούσε μνήμες από την

αρχαιότητα (σύμφωνα και μετά δικά του θεωρητικά συγγράμματα) και την κατέστησε διαχρονικό μνημείο της ιταλικής Αναγέννησης.

Το 1452, στο έργο του «Περί Οικοδομικής», επανερχόταν στις χαράξεις του Βιτρούβιου που δίδασκαν την ευρυθμία και τη συμμετρία των μερών. Ο Μπατίστα Αλμπέρτι είναι η επιτομή του ανθρώπου της

Αναγέννησης, του Novus Homo. Υπήρξε αρχιτέκτονας, συγγραφέας, λογοτέχνης, ζωγράφος, φιλόσοφος, νομικός, ιερέας, κρυπτογράφος . Σχεδίασε και εκτέλεσε εν μέρει ή εν όλω πολλά έργα, πρωτοποριακά του νέου αναγεννησιακού ύφους, και απέκτησε μεγάλη φήμη ήδη στην εποχή του.

Αριστερά: Μάντοβα,

βασιλική του Αγίου Ανδρέα,

πρόσοψη σχεδιασμένη από

τον Λεόν Μπατίστα

Αλμπέρτι το 1462 με αναφορές στη ρωμαική εποχή.

Δεξιά: Η πρόσοψη του Palazzo Rucellai στη Φλωρεντία

(1455-1461) που επηρέασε όλα τα

ιδιωτικά πολυτελή κτήρια

της πόλης, σχεδιάστηκε από

τον Μπατίστα Αλμπέρτι και

εκτελέστηκε από τον Μπερνάντο

Ροσελλίνο.

Κατά τη μεταγενέστερη εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, παρουσιάζεται ένας επίσης μεγάλος θεωρητικός, ο σιεννέζος Φραντσέσκο ντι Τζόρτζιο Μαρτίνι (Francesco di Giorgio Martini, 1439-1501) και εντείνεται η επιστημονική έρευνα των εννοιών του χώρου και των διαστάσεων, ενώ παράλληλα, από την κλασική τέχνη αντλούνται διάφοροι ρυθμοί, κίονες, ζώνες και η οριζόντια

ανάπτυξη των κτιρίων. Ο Μαρτίνι ήταν οραματιστής αρχιτέκτονας, γλύπτης και ζωγράφος. Επιδόθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία σε έργα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής και άφησε πολλά

συγγράμματα με πρωτότυπες ιδέες που επέδρασανν στους μεταγενέστερους.

Το κάστρο του Αγίου Λέοντος στα σύνορα των επαρχιών Μάρτσε και Εμίλια Ρομάνια της κεντρικής Ιταλίας σχεδιάστηκε με πρωτοποριακό τρόπο, ιδίως οι αστερόσχημοι

προμαχώνες του, από τον Μαρτίνι

Στη γλυπτική ασκούν μεγάλη επίδραση η αυστηρότητα και η

απλότητα των χαράξεων του Μπρουνελλέσκι, καθώς και η έντονη εκφραστικότητα του

χαμηλού ανάγλυφου του Ντονατέλλο. Ο Ντονατέλλο δεν επηρέασε μόνο τον κύκλο των άμεσων συνεργατών του, αλλά

και τους Πολλαγιουόλο, Βερρόκκιο, Αμαντέο και Πιέτρο

Λομπάρντο, ενώ άλλες προσωπικότητες, όπως ο

Αγκοστίνο ντι Ντούτσιο και ο Νικκολό ντελ Άρκα, διατήρησαν στενό σύνδεσμο με τη γοτθική

παράδοση.

Ο Χριστός και ο άπιστος Θωμάς «Μη μου άπτου», γλυπτό σύμπλεγαμ του Andrea di Michele di Francesco de' Cioni γνωστού ως Verrocchio (1435 – 1488) από το Orsanmichelle της Φλωρεντίας. Ο Βερόκκιο υπήρξε από τους μεγαλύτερους αναγεννησιακούς γλύπτες και

συναγωνιζόταν την τέχνη του Ντονατέλλο. Ο ίδιος υπήρξε και δάσκαλος του Λεονάρτνο ντα Βίντσι.

Στον 15ο αιώνα, λεγόμενο και ως Quattrocento, δηλαδή τα «Τετρακόσια», όλοι σχεδόν οι Ιταλοί ζωγράφοι συμμετείχαν στην καλλιτεχνική ανανέωση προβάλλοντας από τους αναγεννησιακούς

εκφραστικούς τρόπους όσους συμφωνούσαν περισσότερο με την προσωπικότητά τους: την προοπτική, την πλαστικότητα, την επαναφορά των θεμάτων από τη μυθολογία. Αυτά όλα βρίσκονται

και στο έργο του Φλωρεντινού ζωγράφου Σάντρο Μποτιτσέλι (Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi «Botticelli», 1 Μαρτίου 1445 – 17 Μαΐου 1510), που άλλοτε εμπνέεται από το μυθικό κόσμο, ο οποίος εμφανίζεται σαν φορέας ηθικών μηνυμάτων με περιεχόμενο συμβολικό και θρησκευτικό

και άλλοτε από τον ρωμαϊκό κόσμο που λειτουργεί ως κατάθεση πίστης στον Άνθρωπο.Σάντρο Μποτιτσέλι, Η Γέννηση της Αφροδίτης (1486). Ο

εμβληματικός αναγεννησιακός πίνακας λέγεται πως κρύβει τον ανομολόγητο

έρωτα του μεγάλου

καλλιτέχνη για μια παντρεμένη

ευγενή φλωρεντινή

κυρία, τη Σιμονέτα

Βεσπούτσι, η οποία είχε εργαστεί

παλαιότερα ως μοντέλο του.

Σχεδόν το σύνολο των πληροφοριών για τη ζωή του Μποτιτσέλι προέρχεται από τη βιογραφία του Τζόρτζιο Βαζάρι, καθώς και από επίσημα έγγραφα της εποχής. Σε νεαρή ηλικία άρχισε να εξασκείται

ως χρυσοτέχνης, αξιοσέβαστο επάγγελμα της εποχής, το οποίο ακολούθησαν στα πρώτα τους βήματα και άλλοι ζωγράφοι της Αναγέννησης. Μαθήτευσε στο πλευρό του Φρα Φιλίππο Λίππι, ενός από τους

διασημότερους ζωγράφους της Φλωρεντίας. Αργότερα, δέχθηκε την επιρροή του Αντρέα ντελ Βερρόκκιο και από το 1470 ξεκίνησε να εκτελεί πολλές παραγγελίες. O Μποτιτσέλι συνδέθηκε στενά με την οικογένεια των Μεδίκων και μέσα από τον ευρύτερο κύκλο των γνωριμιών της, ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του νεοπλατωνισμού και την αγάπη για την Αρχαιότητα. Εργάστηκε επίσης στη Ρώμη. Στα τελευταία έργα του, ο Μποτιτσέλι υιοθέτησε ένα απλούστερο ύφος, απέριττο και απαλλαγμένο από έντονα διακοσμητικά στοιχεία που θα αποσπούσαν την προσοχή του θεατή από το κεντρικό θέμα,

πιθανά διότι δεν στόχευε στην τέρψη, όσο στη διδακτική λειτουργία του πίνακα.

Σάντρο Μποτιτσέλι, Αφροδίτη και Άρης (1485). Στα έργα της ακμής του καλλιτέχνη η ελληνική μυθολογία ξαναζωντανεύει μέσα από σπουδαίους πίνακες που πλέον απέχουν πολύ από τη

Μεσαιωνική τέχνη.

Οι σημαντικότεροι οπαδοί των αρχών του Μπρουνελλέσκι και του Μαζάτσιο την εποχή αυτή ήταν, ο Πάολο Ουτσέλλο, ο Αντρέα ντελ Καστάνιο και ο Ντομένικο Βενετσιάνο, με τον

οποίο συνδέεται η τέχνη ενός άλλου φλωρεντινού, του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα (Piero della Francesca, 1412 - 12 Οκτωβρίου

1492). Ο τελευταίος ήταν επίσης γνωστός στους συγχρόνους του και ως μαθηματικός και γεωμέτρης. Η ζωγραφική του χαρακτηρίζεται

από την ηρεμία των χρωμάτων της και τις γεωμετρικές της φόρμες, ειδικά ως προς την

προοπτική της, γι’ αυτό και η φήμη του έφτασε ως τον Πάπα ο οποίος τον κάλεσε να

ζωγραφίσει στο ανάκτορο του Βατικανού. Λίγα χρόνια πριν το θάνατό του ο Πιέρο ασχολήθηκε με άλλα θέματα πλην της ζωγραφικής. Μεταξύ

1474 και 1482 συνέγραψε το έργο De prospectiva pingendi (περί της προοπτικής στη ζωγραφική), στα χνάρια του Ευκλείδη και του

Αλμπέρτι. Ακολούθησε δεύτερο έργο, De quinque corporibus regularibus, στο οποίο

ασχολείται με την ιδέα της τέλειας προοπτικής, βασισμένο στις ιδέες του Πλάτωνα και του

Πυθαγόρα. Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα Η Παναγία με το Θείο Βρέφος και Αγίους (1472)

Από την άλλη ο φλωρεντινός ζωγράφος-μοναχός Φρα Αντζέλικο (Fra Giovanni da Fiesole, 1395-1455), έμεινε πιστός στο θρησκευτικό και μυστικιστικό περιεχόμενο της γοτθικής τέχνης και του

πρωτοπόρου ζωγράφου Τζιόττο, καθώς η πεποίθησή του ήταν ότι η τέχνη ήταν μια έκφανση θρησκευτικής προσήλωσης. Όμως γύρω στο 1430 δέχεται επίδραση στη ζωγραφική του από τα έργα γλυπτικής του Γκιμπέρτι με αποτέλεσμα την εμφάνιση νέας μορφής ρεαλισμού και όγκου

στις μορφές που απεικόνιζε, καθώς και γραμμικής προοπτικής, ενώ ήταν από τους πρώτους που αφομοίωσαν το νέο ζωγραφικό ύφος του Μαζάτσιο και ακολούθησαν το δρόμο που χάραξε

μετά το θάνατο του τελευταίου.

Στη μονή του Σαν Μάρκο της Φλωρεντίας ο Φρα Αντζέλικο και οι βοηθοί του δημιούργησαν, κατά την περίοδο 1438 -1445, περίπου πενήντα νωπογραφίες, μερικές από αυτές σε κελιά μοναχών και προορίζονταν για βοηθήματα στη θρησκευτική τους προσήλωση, έχοντας άψογη χρωματική ισορροπία, σωστή οικονομία στο σχεδιασμό και τη σύνθεση, προοπτικό βάθος και απελευθέρωση από τον τόπο και το χρόνο.

Ενώ ζωγράφοι σαν τον Φρα Αντζέλικο μπορούσαν να

χρησιμοποιούν το καινούριο χωρίς να αλλάξουν το πνεύμα του

παλιού, άλλοι λιγότερο ευσεβείς και εξίσου φιλόδοξοι καλλιτέχνες, εφάρμοζαν τις νέες μεθόδους με λιγότερη πρωτοτυπία. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει ο επίσης

φλωρεντινός ζωγράφος Μπενότσο Γκότσολι (Benozzo Gozzoli 1421 –

1497), μαθητής του Φρα Αντζέλικο. Ο Γκότσολι

συνεργάστηκε με τον Γκιμπέρτι στις θύρες του Βαπτιστηρίου, ήταν

πολύ παραγωγικός καθ’ όλη την καριέρα του και αρεσκόταν στις

πολυπρόσωπες συνθέσεις διατηρώντας και κάποια στοιχεία

από το Διεθνές Γοτθικό Στυλ. Η αξία του έγκειται στο ότι

μπορούσε να προσαρμοστεί εύκολα στις διαφορετικές

παραγγελίες και συνάμα να αποδώσει επιτυχώς το πνεύμα της

νέας εποχής.

Μπενότσο Γκότσολι, Λεπτομέρεια από το «Το ταξίδι των Μάγων» (1459-1461) Στον πίνακα από το ανάκτορο των Μεδίκων στη Φλωρεντία ο μάγος Μπαλταζάρ φέρει τα

χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου που πριν λίγα χρόνια είχε εμφανιστεί στην ιταλική πόλη στα πλαίσια της Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας και είχε εντυπωσιάσει με

το παρουσιαστικό και το ήθος του.

Οι πραγματείες του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα «Η προοπτική στη ζωγραφική» και «Πέντε συστήματα ευρυθμίας», επηρέασαν το έργο του Λαουράνα και ύστερα από μερικά χρόνια την αρχιτεκτονική του

Μπραμάντε, καθώς και ζωγράφους όπως τον Αντονέλλο ντα Μεσσίνα, τον Περουτζίνο και τον βενετσιάνο Τζοβάννι Μπελλίνι (1430-1516). Ο τελευταίος θεωρείται o ιδρυτής βενετσιάνικης σχολής

ζωγραφικής και οδήγησε στην ανάπτυξη ενδιαφέροντος για την Αναγέννηση στην Βενετία, η οποία έγινε καλλιτεχνικό κέντρο που ανταγωνιζόταν την Φλωρεντία και την Ρώμη. Το έργο του αντανακλά

αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον. Ήταν δάσκαλος των Τζορτζόνε και Τιτσιάνο. Χρησιμοποίησε ένα πιο αισθησιακό όσον αφορά το χρώμα και τη μορφή τρόπο σχεδίασης και με νέο βαθμό ρεαλισμού, και

είναι γνωστός για την πρωτοποριακή απεικόνιση του φυσικού φωτός, κάτι που έκτοτε έγινε σήμα κατατεθέν της βενετσιάνικης ζωγραφικής.

«Η Αγία Αλληγορία» (περ. 1500). Ο Μπελλίνι εμπλουτίζει τα θέματα που ζωγραφίζει με τοπία και έγινε ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους τοπίων και μελέτησε ιδιαίτερα το φωτισμό σε τέτοιο βαθμό που μπορεί να συμπεραίνει μέχρι και την ώρα της ημέρας στους πίνακές του.

Από την άλλη ο Αντονέλλο ντα Μεσσίνα (Antonello di Giovanni “da Messina”, 1430 - 1479) γεννήθηκε στη Μεσσήνη της Σικελίας

και εργάσθηκε εκεί καθώς και σε άλλες πόλεις, όπως στη Βενετία κατά την περίοδο 1430-1478, όπου άσκησε μεγάλη επίδραση.

Επηρεάσθηκε από τη μελέτη της φλαμανδικής ζωγραφικής μαθαίνοντας τα

μυστικά της ελαιογραφίας που τότε εισήχθη στην Ιταλία από τους Φλαμανδούς.

Συνδυάζοντας έτσι την ιταλική αυστηρότητα του σχεδίου με τα λαμπρά χρώματα της φλαμανδικής τεχνοτροπίας

δημιούργησε πλείστα έργα που εκτιμώνται ιδιαίτερα για την εκφραστικότητα των

προσώπων, την απλότητα και ακρίβεια των γραμμών, καθώς και για τη διαφάνεια και

ένταση των χρωματισμών.

Η Παναγία διακόπτει το διάβασμά της με τον ερχομό του Αγγέλου που της φέρνει τα χαρμόσυνα νέα. Πίνακας του Αντονέλλο ντα Μεσσίνα τον οποίο μάλλον ζωγράφισε στο

Παλέρμο της Σικελίας το 1476.

Ο Αντρέα Μαντένια από την Πάδοβα (Andrea Mantegna, 1431 – 1506) ανέπτυξε κατά τρόπο εντελώς προσωπικό τις αναγεννησιακές ιδέες. Στους πίνακές του, η ηρωική πλευρά

του ουμανισμού, που είχε εμφανιστεί παλαιότερα με τα έργα του Ντονατέλλο και του Αντρέα ντελ Καστάνιο

(Andrea di Bartolo di Bargilla «del Castagno» 1421 – 19 Αυγούστου 1457) , διαμορφώνεται σε μυθικό όραμα του ρωμαϊκού κόσμου. Στις περίφημες τοιχογραφίες του που

εξιστορούσαν τη ζωή του Αγίου Ιακώβου, στον ναό Ερεμιτάνι της Πάδοβας, οι οποίες καταστράφηκαν στον Β΄

Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μαντένια ανέπτυξε σκληρό και σταθερό ύφος με απαράμιλλη δύναμη. Τα χρώματα του

Μαντένια είναι ψυχρά και προς το τέλος της σταδιοδρομίας του προτιμούσε τη μονοχρωμία. Το

αυστηρό ζωγραφικό του ύφος διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ιταλία, κυρίως με τη χαρακτική, έγινε γρήγορα κλασικό και

είχε πανεθνική απήχηση.

Αντρέα Μαντένια, Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού (1480). Ο καλλιτέχνης μέσω από την αφορμή του

θρησκευτικού θέματος μας επιτρέπει μια μικρή ματιά στο αρχαίο ρωμαϊκό παρελθόν μέσω της ζωγραφικής.

Στη Φερράρα οι ζωγράφοι Κόσσα (Francesco del Cossa, 1430 – 1477) , Έρκολε ντε Ρομπέρτι (Ercole de Roberti, 1451 – 1496) και Κοσμέ Τούρα (Cosimo Tura, 1430 – 1495), δημιουργούν ένα ιδιότυπο ύφος, συνδυασμό των υποδειγμάτων του Μαντένια και του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα,

με τη γοτθική, συμβολική αστρολογική κυρίως παράδοση, και τη φλαμανδική ζωγραφική.

Αριστερά: Έρκολε ντε Ρομπέρτι, Πιετά (1495)Δεξιά: Φρανσέσκο Κόσσα, Αλληγορία του Απρίλη, λεπτομέρεια του πίνακα (1470)

Η δεύτερη φάση της Αναγέννησης , η Ώριμη Αναγέννηση αναπτύσσεται στις αρχές του 16ου αιώνα (Cinquecento) με σημαντικότερο κέντρο τη Ρώμη και καθορίζεται από δύο ρεύματα αναζητήσεων, το ένα επιδιώκει να φτάσει σε

ένα σαφές και ορθολογιστικό όραμα της φύσεως και το άλλο στην πραγμάτωση του ιδανικού «κάλλους» ξεπερνώντας το αρχαίο πρότυπο.

Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών (1509-11), Βατικανό. Ο Ραφαήλ ονόμασε την νωπογραφία σημειώνοντας δύο λέξεις: “Causarum Cognitio”, (Αιτίες Γνώριζε), δηλαδή προσπάθησε να συνειδητοποιείς και να γνωρίζεις τις αιτίες, φράση που αποτελούσε φιλοσοφικό συμπέρασμα μελέτης των έργων του Αριστοτέλη, Μεταφυσικά και Φυσικά. Εικάζεται πως κάθε μεγάλος φιλόσοφος είναι στον πίνακα, αλλά η αναγνώριση όλων τους είναι αδύνατη γιατί ο Ραφαήλ δεν άφησε καμία περιγραφή των προσώπων που σχεδίασε.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μπραμάντε, ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ Άγγελος αποτελούν σταθμούς μέσα στην εξέλιξη αυτή. Ο Βαζάρι στο έργο του «Βίοι των καλλιτεχνών», είχε ήδη διαγνώσει ότι

οι αρχές του 16ου αιώνα ήταν η χρυσή εποχή της Αναγέννησης και ότι η τεχνοτροπία του Ραφαήλ και του Μιχαήλ Άγγελου αντιπροσώπευε το κορύφωμα της ανόδου. Η εξέλιξη των

αναζητήσεών τους ήταν το πρώτο βήμα για τον μανιερισμό, που σήμερα αναγνωρίζεται ότι ενώ έχει αναγεννησιακές τις ρίζες, είναι και εντελώς αυτόνομος από την Αναγέννηση, κυρίως για την

έντονη κριτική του διάθεση απέναντι στην κλασική τέχνη.

Ρώμη, Santa Maria della Pace, το παρεκκλήσι που σχεδίασε ο Μπραμάντε (1500-1504) όπως φαίνεται από την εσωτερική αυλή. Με το έργο του Μπραμάντε εισάγεται η Ώριμη Αναγέννηση στη Ρώμη και με το έργο του Μιχαήλ Αγγέλλου κορυφώνεται.

Ο Μπραμάντε (Donato Bramante, 1444 – 1514), ένας από τους κορυφαίους

αναγεννησιακούς αρχιτέκτονες, έγινε διάσημος με το έργο του στη Ρώμη στα χρόνια του μαικήνα των τεχνών πάπα

Ιουλίου Β’ (1503-1513), με το οποίο εισήγαγε και εποχή της Ώριμης Αναγέννησης. Όπως και οι περισσότεροι συνάδελφοί του, ήταν

και αυτός καλός ζωγράφος και γλύπτης εκτός των άλλων. Σημαντική ήταν ακόμη η συνεισφορά του στην εξάπλωση του νέου

καλλιτεχνικού ρεύματος σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας που δεν είχαν ακόμη

αγκαλιάσει τις νέες επιτεύξεις, όπως το πιο συντηρητικό και πιστό στον γοτθικό ρυθμό

Μιλάνο (όπου εργάστηκε υπό την προστασία του δούκα Λουντοβίκο Σφόρτσα από το 1476

και εξής) και το Ουρμπίνο.

Ρώμη, ναΐσκος Σαν Πιέτρο ιν Μοντόριο (1510). Το αριστούργημα του Ντονάτο Μπραμάντε αποτελεί το πρώτο αρχιτεκτονικό έργο της

λεγόμενης Ώριμης Αναγέννησης που σημαδεύτηκε από τις κορυφαίες μορφές του

Μικελάντζελο, του Ντα Βίντσι και του Ραφαέλλο. Η ελληνορωμαική τέχνη ζωντανεύει

μέσα από το δωρικό ρυθμό και τις άψογες αναλογίες του περίπτερου ναού .

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo di ser Piero da Vinci, 15 Απριλίου 1452 — 2 Μαΐου

1519) ήταν αρχιτέκτονας, ζωγράφος, γλύπτης, μουσικός, εφευρέτης, μηχανικός,

ανατόμος, γεωμέτρης, βοτανολόγος και αστρονόμος. Θεωρείται αρχετυπική μορφή

του Αναγεννησιακού Ουμανιστή, του Αναγεννησιακού καλλιτέχνη, δηλαδή του

Homo Universalis, και μια ιδιοφυής προσωπικότητα. Μεγάλωσε με τον πατέρα του στην πόλη της Φλωρεντίας, όπου από

πολύ μικρή ηλικία έδειξε δείγματα της ευφυΐας και του καλλιτεχνικού του

ταλέντου. Αυτός ήταν και ο λόγος που στάλθηκε σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών ως

μαθητευόμενος στο εργαστήριο του φλωρεντινού ζωγράφου και αρχιτέκτονα

Αντρέα ντελ Βερρόκκιο. Το 1472 ο Λεονάρντο γίνεται - σύμφωνα με το έθιμο

της εποχής - μέλος της συντεχνίας των ζωγράφων της Φλωρεντίας, γεγονός που

επιβεβαιώνει ότι αποτελούσε πλέον ανεξάρτητο καλλιτέχνη. Σύντομα δέχθηκε

την επιρροή των ήδη φημισμένων συμπατριωτών του αλλά και της

φλαμανδικής και βενετικής τεχνικής στη χρήση των χρωμάτων.

Λεονάρντο, Προσωπογραφία της Cecilia Galerani ή Η κυρία με την ερμίνα (1490)

Αργότερα, το 1482, μετακόμισε στο Μιλάνο όπου καθιερώθηκε ως προσωπογράφος και πρόσφερε τις υπηρεσίες του ως μηχανικός, ζωγράφος και γλύπτης στον ηγεμόνα του Μιλάνου Λουδοβίκο Σφόρτσα. Η

πρώτη παραγγελία για τον ντα Βίντσι ήρθε τελικά από την Αδελφότητα της Άμωμης Σύλληψης των

φραγκισκανών μοναχών του Μιλάνου. Το έργο αυτό ήταν η Παναγία των Βράχων (το οποίο μάλιστα δημιουργήθηκε σε δυο εκδοχές μετά από την

οικονομική διαφωνία των μοναχών με το ζωγράφο) με το οποίο καθιερώθηκε ως ζωγράφος στο Μιλάνο.

Γνωρίζουμε επίσης πως σχεδίαζε συσκευές και μηχανές για τον στρατό, όπλα και βαριά οχήματα.

Παράλληλα έκανε αρχιτεκτονικά σχέδια για εκκλησίες.

Λεονάρντο, Παναγία των Βράχων, εκδοχή Λούβρου (1483-1486). Ο πίνακας βρίθει συμβολισμών. Οι βράχοι και τα

σπήλαια είχαν συσχετιστεί ιδιαίτερα με τον Ιησού και την Παρθένο, καθώς υπήρχαν αρκετές μεταφορές της εποχής

για την περιγραφή της Αγίας Οικογένειας: Η Παρθένος αναφερόταν ως "ο Βράχος που δεν είχε σμιλευτεί από

ανθρώπινο χέρι", ενώ ο Ιησούς, Υιός Θεού, ήταν το "όρος που λαξεύτηκε από το όρος όχι από ανθρώπινο χέρι".

Σύμφωνα επίσης με την φλωρεντινή παράδοση, ο Ιωάννης και ο Ιησούς ήταν σύντροφοι στο παιχνίδι στην παιδική τους ηλικία και ο Ιωάννης γνώριζε την επικείμενη θυσία του Ιησού για την ανθρωπότητα. Αυτή η προ-γνώση του Θείου Πάθους απεικονίζεται από το χείλος του κρημνού στο οποίο κάθεται ο Ιησούς αλλά και από την βλάστηση που τον περιβάλλει(αγριοπανσέδες, σύμβολο αγνότητας

και εξιλέωσης). Τα φύλλα της φοινικιάς, που διακρίνονται πίσω από το κεφάλι του Ιωάννη, είναι σύμβολο νίκης.

Τον Δεκέμβριο 1499 του ίδιου έτους εγκαταλείπει το Μιλάνο και περνά ένα διάστημα στη Βενετία,

για να επιστρέψει, το 1500, στην Φλωρεντία, όπου ξεκινά η παραγωγικότερη περίοδός του ως

ζωγράφου μέχρι το 1507.

Ο Λεονάρντο επέστρεψε στη Φλωρεντία μετά την ήττα του μεγάλου του προστάτη, Λουδοβίκο Σφόρτσα, από τα Γαλλικά στρατεύματα. Σε αυτή την ιδιαίτερα παραγωγική περίοδο ζωγραφίζει το πορτρέτο της συζύγου του Φραντσέσκο ντελ Τζοκόντο, την περίφημη Τζοκόντα. Ο πίνακας αυτός για την ανάλυση του οποίου εκατοντάδες βιβλία έχουν γραφεί, αποτελεί το γνωστότερο έργο του Λεονάρντο και έναν από τους διασημότερους του κόσμου, ιδιαίτερα μετά από την κλοπή του από το Λούβρο το 1911 και την μυστηριώδη εύρεσή του στη Φλωρεντία το 1913. Πριν ακόμα ολοκληρωθεί, η Μόνα Λίζα κατάφερε να επηρεάσει σημαντικά τη ζωγραφική στους κύκλους της Φλωρεντίας, καθιερώνοντας ένα νέο είδος προσωπογραφίας. Το αινιγματικό μειδίαμα της Μόνα Λίζα αποτελεί κατά τους περισσότερους ιστορικούς της τέχνης το αποκορύφωμα της Δυτικής Ζωγραφικής. Ο ντα Βίντσι δεν παρέδωσε ποτέ το έργο στον παραγγελιοδότη του, πιθανόν λόγω ενός άλλου έργου που του ανατέθηκε, της τοιχογραφίας της Μάχης του Ανγκιάρι (1440), έργο που επίσης όμως αφέθηκε ημιτελές.

Την περίοδο 1508-1512 ζει σχεδόν αποκλειστικά στο Μιλάνο, παρέχοντας τις υπηρεσίες του στον Σαρλ ντ' Αμπουάζ, κυβερνήτη της πόλης. Ο Λεονάρντο αποτελεί πλέον διάσημο καλλιτέχνη και το διάστημα αυτό ασχολείται με αρδευτικά έργα, συνεχίζει τις ανατομικές μελέτες του (για αιώνες, τα σχέδια ανατομίας του Λεονάρντο ήταν τα πιο λεπτομερή και ακριβή που υπήρχαν)

και αναλαμβάνει αρκετές παραγγελίες. Μετά την εκδίωξη των Γάλλων από το Μιλάνο, ο Λεονάρντο επισκέπτεται την Ρώμη υπό την προστασία του Τζουλιάνο των Μεδίκων. Στο

περιβάλλον της παπικής αυλής καταπιάνεται με διάφορα επιστημονικά πειράματα και μελέτες.

Λεονάρντο, Ο Μυστικός Δείπνος (1495-1498). Το αριστουργηματικό έργο, πρότυπο για τις γενιές ζωγράφων που ακολούθησαν, έχει μελετηθεί με κάθε μέσο της

σύγχρονης τεχνολογίας για να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίον σχεδιάστηκε και χρωματίστηκε από τον μεγάλο καλλιτέχνη.

Μετά το θάνατο του Τζουλιάνο των Μεδίκων, το 1516, δέχεται την

πρόσκληση του βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκου Α' και εργάζεται ως ζωγράφος της βασιλικής αυλής.

Παράλληλα, συνεχίζει τα πειράματα του και ασχολείται με αρχιτεκτονικά και

αρδευτικά σχέδια. Στις 23 Απριλίου του 1519 συντάσσει την διαθήκη του και

τελικά πεθαίνει στις 2 Μαΐου στο Κλου της Γαλλίας, κοντά στον βασιλικό πύργο

του Αμπουάζ.

Στη Ρώμη ο Λεονάρντο επιδιδόταν σε πειράματα με τις μπογιές και τα βερνίκια της εποχής. Στο πλαίσιο αυτών των μελετών, επινόησε τη μέθοδο του σφουμάτο (sfumato),

απλώνοντας διαδοχικές στρώσεις από ημιδιαφανές βερνίκι και

δημιουργώντας έτσι ένα ευρύ φάσμα από σκιάσεις που δίνουν την εντύπωση πως η μορφή βγαίνει από το σκοτάδι.

Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της τεχνικής αποτελεί ο πίνακας του Αγίου

Ιωάννη του Βαπτιστή (1513-1516).

O Ραφαήλ (Raffaello Sanzio, 28 Μαρτίου 1483 - 6 Απριλίου 1520)

γεννήθηκε στο Ουρμπίνο και υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους

καλλιτέχνες της εποχής του, του οποίου η φήμη και η αξία υπήρξαν ανάλογες με

εκείνες του Μιχαήλ Άγγελου και του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Και τούτο γιατί

μέσα από την καθαρότητα των μορφών του και το υψηλό ήθος των προσώπων

που απεικονίζονται πέτυχε να οπτικοποιήσει τις αξίες του Ουμανισμού

ο οποίος έβαζε στο κέντρο του ενδιαφέροντος τον άνθρωπο, κάτι που

κάνει με απαράμιλλη επιτυχία ο σπουδαίος ζωγράφος.

Ραφαήλ, Ο θρίαμβος της Γαλάτειας (1511-1514). Στον πίνακα αυτό που είναι

τοποθετημένος στη βίλλα Φαρνεζίνα της Ρώμης ο Ραφαήλ απέδωσε την ιδανική

ομορφιά στη μορφή της Γαλάτειας σύμφωνα με την ιδέα του Ωραίου που ίσχυε για την

εποχή εκείνη.

Τα πρώιμα έργα του χρονολογούνται στις αρχές του 16ου αι. και φιλοτεχνήθηκαν στην Περούτζια

και τη Σιένα, πριν εργαστεί κι αυτός στη Φλωρεντία (1504-1508) που πλέον έχαιρε της φήμης της μητρόπολης της Αναγέννησης. Στην

ξακουστή πόλη δέχθηκε την γόνιμη επιρροή του μεγάλου Λεονάρντο ο οποίος εκείνη την περίοδο έφτανε στην ακμή του. Πειραματίστηκε κι αυτός

με τη μέθοδο του σφουμάτο, όμως οι μορφές του παραμένουν πιο καθαρές και λιγότερο

αινιγματικές από του Λεονάρντο, διατηρώντας το γαλήνιο κλασικό ύφος τους.

Η Μνηστεία της Παναγίας (Lo Sposalizio) είναι ελαιογραφία φιλοτεχνημένη το 1504, η οποία

βρίσκεται στην Πινακοθήκη Μπρέρα του Μιλάνου και αποτελεί υπόδειγμα αναγεννησιακής

ζωγραφικής για τη χρήση των χρωμάτων και της προοπτικής. Εικονίζεται στο βάθος ένας

ναός κυκλικού σχήματος, μπροστά από τον οποίο υπάρχει λιθόστρωτη πλατεία. Σε πρώτο πλάνο

εμφανίζεται ο Ιωσήφ να δίνει το δαχτυλίδι στην Παναγία, ενώ στο κέντρο βρίσκεται ένας ιερέας. Οι γυναίκες δίπλα στην Παναγία αποτελούν τη

συνοδεία της, ενώ πίσω από τον Ιωσήφ βρίσκονται οι μνηστήρες, την πρόταση των

οποίων η Μαρία είχε αρνηθεί. Στο επιστύλιο της κιονοστοιχίας του ναού υπάρχει η υπογραφή RAPHAEL URBINAS. Στα λοφία της κεντρικής

αψίδας η χρονολογία MDIIII.

Το 1508 προσκλήθηκε στη Ρώμη από τον ουμανιστή πάπα Ιούλιο Β’ ο οποίος είχε σκοπό να μετατρέψει τη Ρώμη σε πρωτεύουσα των τεχνών, και έμεινε ως το θάνατό του κερδίζοντας

άφθαστη φήμη και σεβασμό παρά το νεαρό της ηλικίας του. Εκεί ολοκλήρωσε ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του για λογαριασμό του προαναφερθέντος πάπα και του διαδόχου του και

ανάλογου μαικήνα των τεχνών Λέοντος Ι’, μεταξύ των οποίων οι εκτενείς τοιχογραφίες στο παπικό παλάτι στο Βατικανό, παραγγελία η οποία ήταν και η μεγαλύτερη που ανέλαβε ποτέ.

Ραφαήλ, Η πυρκαγιά του Μπόργκο (1514). Το 847 εκδηλώθηκε πυρκαγιά στο Μπόργκο της Ρώμης. Ο πάπας Λέων Δ’ (που εδώ έχει τα χαρακτηριστικά του Λέοντα Ι΄)έδωσε την ευλογία του και η πυρκαγιά

έσβησε. Με τον πίνακα αυτό ο Ραφαήλ εισάγει στα έργα του έναν ηρωικό κλασικισμό, εισάγει στα έργα του την ιστορία.

Ως αρχιτέκτων προσανατολίστηκε στις επιλογές του Μπραμάντε, μετά το θάνατο του οποίου ανέλαβε τη διεύθυνση των έργων στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Εντούτοις από το

αρχιτεκτονικό του έργο σώθηκαν μόνο κάποια σχέδια, αφού η ανάληψη των εργασιών από τον Μικελάντζελο μετά τον απρόσμενο θάνατό του σε ηλικία 37 ετών εξαφάνισε τα ίχνη της

εργασίας του. Χαρακτηρίζεται ως ένας από τους κορυφαίους καλλιτέχνες της ευρωπαϊκής τέχνης, δίπλα στον Λεονάρντο και τον Μικελάντζελο, και το έργο του θαυμάζεται για την

καθαρότητα της φόρμας του και τη δεξιοτεχνία στην εκτέλεση.

Ραφαήλ, Η κρίση του Πάριδος (1516). Εκτός από τις ελαιογραφίες, εντυπωσιακά ήταν και τα σχέδιά του στα οποία θεωρείτο αξεπέραστος και βασική επηροή για τους μεταγενέστερους. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί πως γύρω από τον Ραφαήλ μαθήτευσε μεγάλος αριθμός νέων ζωγράφων (όπως ο Τζούλιο Ρομάνο και ο Τζανφρανσέσκο Πένι) που αργότερα θα αποκτούσαν μεγάλη φήμη και οι ίδιοι διασώζοντας την τέχνη του δασκάλου τους με τον οποίον συχνά εργάστηκαν μαζί σε ορισμένους πίνακες.

Στη ζωγραφική, από τους πολυάριθμους οπαδούς του Ραφαήλ

και του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ξεχωρίζει για την μεγάλη σημασία των

πειραματισμών του ο Κορρέτζιο (Antonio Allegri da Correggio 1489 -

1534) από τη Ρέτζιο Εμίλλια, που αργότερα θεωρήθηκε από τους πιο

καινοτόμους ζωγράφους της Αναγέννησης καθώς με το έργο του προοικονομούσε το Μπαρόκ και το Ροκοκό. Ζούσε απομονωμένος στην

Πάρμα και εκμεταλλεύτηκε την ανακάλυψη, ότι το χρώμα και το φως μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να

εξισορροπούν τις φόρμες και να οδηγήσουν το βλέμμα του θεατή προς ορισμένες κατευθύνσεις. Ξεχώρισαν οι

πίνακές του με θέματα από τις «Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου.

Αριστερά: Αντόνιο Κορρέτζιο, Ζευς και Ιω (1531). Στον πίνακα αυτό ο ζωγράφος συνοψίζει τις καινοτομίες του στις δυναμικές συνθέσεις, τον ιλουζιονισμό και τη δραματική

προοπτική. Δεξιά: Αντόνιο Κορρέτζιο, Η απαγωγή του Γανυμήδη (περ.1540), ένας από τους πίνακες που

εισάγουν το Μπαρόκ λόγω της διαγώνιας σύνθεσης και της δραματικότητας.

Ο Μικελάντζελο ντι Λοντοβίκο Μπουοναρότι Σιμόνι (Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni, 6 Μαρτίου 1475 - 18 Φεβρουαρίου 1564), γνωστός περισσότερο ως Μιχαήλ Άγγελος, ήταν γλύπτης, ζωγράφος, αρχιτέκτονας και ποιητής. Σήμερα αναγνωρίζεται ως ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς στην ιστορία της τέχνης. Υπήρξε ο μοναδικός καλλιτέχνης της

εποχής, του οποίου η βιογραφία εκδόθηκε πριν το θάνατό του, στους Βίους του Τζόρτζιο Βαζάρι, ο οποίος επέλεξε να τον τοποθετήσει στην κορυφή των καλλιτεχνών, χρησιμοποιώντας για τον Μιχαήλ Άγγελο το προσωνύμιο ο θεϊκός (Il Divino). Ο Μιχαήλ Άγγελος γεννήθηκε στο Καπρέζε

της Φλωρεντίας και που σήμερα, προς τιμήν του, λέγεται Καπρέζε Μικελάντζελο.

Μικελάντζελο, Παλάτσο Φαρνέζε στη Ρώμη (1534-1546)

Παρά την εμφανή κλίση του στη ζωγραφική και κατόπιν επιθυμίας του πατέρα του, σπούδασε αρχικά υπό την καθοδήγηση του ουμανιστή Φραντσέσκο ντ' Ουρμπίνο, αλλά το 1487 ξεκίνησε

ως μαθητευόμενος στο εργαστήριο ζωγραφικής του Ντομένικο Γκιρλαντάγιο. Εργάστηκε υπό την προστασία των Μεδίκων από το 1488 ως το 1494 όποτε και το κλίμα στην πόλη έγινε εκρηκτικό με τα κηρύγματα του Σαβοναρόλα κι έτσι έφυγε για την Μπολόνια και αργότερα τη Ρώμη, όπου

θα μεγαλουργούσε.

Στις 26 Ιουνίου του 1496, επισκέφτηκε τη Ρώμη. Στη Ρώμη, ο Μικελάντζελο φιλοτέχνησε ένα Βάκχο μετά από παραγγελία του Ριάριο, ενώ αργότερα ανέλαβε την δημιουργία της πιετά (αποκαθήλωση) του Βατικανού, στην Βασιλική του Αγίου Πέτρου, έργο που απεικονίζει την Παναγία να κρατά στα χέρια της το σώμα του Χριστού μετά τη σταύρωση. H πιετά συνέβαλε καθοριστικά στην καταξίωσή του, ενώ αποτελεί και το μοναδικό έργο που φέρει την υπογραφή του Μικελάντζελο, ο οποίος φρόντισε να χαράξει τις λέξεις MICHEL ANGELUS BONAROTUS FLORENT FACIBAT.

Ο Μιχαήλ Άγγελος έμεινε στην πόλη της Ρώμης για περίπου πέντε χρόνια και στη συνέχεια επέστρεψε στην

Φλωρεντία, η οποία προερχόταν από μία περίοδο πολιτικής αστάθειας μετά την καταδίκη του Σαβοναρόλα.

Το 1505, ο Μιχαήλ Άγγελος επέστρεψε στη Ρώμη μετά από πρόσκληση του νέου Πάπα Ιουλίου Β΄, ο οποίος του

ανέθεσε τη δημιουργία ενός επιβλητικού μαυσωλείου. Το έργο αυτό τελικά έμεινε ημιτελές, ωστόσο κατά τη

διάρκεια της επεξεργασίας του, ο Μικελάντζελο αναλάμβανε παράλληλα και άλλες παραγγελίες. Μία από

αυτές αφορούσε στην διακόσμηση του θόλου του Παπικού Παρεκκλησίου (Καπέλα Σιξτίνα), με νωπογραφίες

των δώδεκα Αποστόλων.

Χάρη στη φήμη που είχε αποκτήσει στη Ρώμη, ο Μεκελάντζελο ανέλαβε αρκετές παραγγελίες έργων.

Με την επιστροφή του στην πατρίδα του. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η ανάθεση του Δαβίδ, για τον

καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, ενός μαρμάρινου γλυπτού μεγάλων διαστάσεων. Το έργο

ολοκληρώθηκε το 1504 προσδίδοντας μεγάλο κύρος στο Μικελάντζελο. Αποτέλεσε παράλληλα σύμβολο

της νέας Φλωρεντινής δημοκρατίας, με αποτέλεσμα να τοποθετηθεί τελικά στην Πιάτσα ντέλλα Σινιορία

(Plazza della Signoria) μπροστά από το Palazzo Vecchio. Ο Μιχαήλ Άγγελος συναγωνίστηκε επιτυχώς με την τέχνη του εκείνη της αρχαιότητας από την

οποία εμπνεύστηκε.

Ο Μιχαήλ Άγγελος αντιπρότεινε ένα περισσότερο σύνθετο και φιλόδοξο εγχείρημα, δημιουργώντας τελικά, σε διάστημα τεσσάρων ετών (1508-1512), περισσότερες από 300 βιβλικές φιγούρες και άλλες

θρησκευτικές παραστάσεις, όπως σκηνές από την Γένεση, την ιστορία του Νώε ή τη Δευτέρα Παρουσία. Τα τέσσερα αυτά χρόνια, λέγεται, ότι ο Μικελάντζελο δεν βγήκε από την Καπέλα Σιξτίνα

παρά ελάχιστα και δεν επέτρεπε σε κανέναν να δει το έργο του, δημιουργώντας έτσι μια αναστάτωση, μια φήμη και με συνέπεια πλήθος κόσμου να συρρέει τακτικά έξω από το Παρεκκλήσι. Σημαντική καινοτομία υπήρξε επίσης η απεικόνιση θεμάτων που προέρχονταν από την αρχαία ελληνική και

ρωμαϊκή παράδοση, χωρίς άμεση σχέση με την χριστιανική θρησκεία, όπως οι Σίβυλλες. Ο θόλος ήταν τόσο ψηλά που επινόησε μία νέα τεχνοτροπία. Ζωγράφισε παραμορφωμένες τις φιγούρες, έτσι ώστε

ο θεατής, που βρίσκεται αρκετά μέτρα πιο κάτω, να τις βλέπει κανονικές.

Μικελάντζελο, Γένεσις [Καπέλλα Σιστίνα 1508-1512] - Η δημιουργία του Αδάμ

Στις αρχές της δεκαετίας του 1530, και μετά από μια περιπετειώδη δεκαπενταετία στη Φλωρεντία

όπου σχεδίασε εκκλησίες και γλυπτά για λογαριασμό των φλωρεντινών παπών,

επισκέφτηκε εκ νέου τη Ρώμη και ανέλαβε να ζωγραφίσει την Δευτέρα Παρουσία στην Καπέλα Σιξτίνα. Στα τελευταία χρόνια της εξουσίας του

πάπα Παύλου Γ', ανέλαβε επίσης μία σειρά από αρχιτεκτονικά έργα, με σημαντικότερα ίσως αυτά που αφορούσαν την αναμόρφωση της πλατείας

του Καπιτωλίου και το Παλάτσο Φαρνέζε. Το 1546, διορίστηκε υπεύθυνος αρχιτέκτονας για

την ολοκλήρωση της κατασκευής της βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Τα σχέδια που

ακολουθήθηκαν ανήκαν στον Ντονάτο Μπραμάντε, ωστόσο ο Μιχαήλ Άγγελος σχεδίασε

το θόλο της. Πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου του 1564. Σύμφωνα με τον Βαζάρι, διατύπωσε τη

διαθήκη του λέγοντας πως αφήνει "την ψυχή του στο Θεό, το σώμα του στη γη και τα υλικά αγαθά

στους πιο κοντινούς συγγενείς".

Μικελάντζελο, Η Δευτέρα Παρουσία [Καπέλλα Σιστίνα] (1536-1541). Λεπτομέρεια από το κέντρο της

κολοσσιαίας παράστασης: Ο Χριστός και η Παναγία. Η δύναμη του σχεδίου, η σοφή

χρήση του χώρου και τα ρωμαλέα σώματα χαρακτηρίζουν το αθάνατο έργο του

μεγάλου καλλιτέχνη.

Στην αρχιτεκτονική, τον Μπραμάντε και τον Ραφαήλ διαδέχονται ο Αντόνιο ντα Σανγκάλλο (Antonio da

Sangallo 1483-1546), ο Περούτσι (Baldassare Tommaso Peruzzi 7 Μαρτίου 1481 - 6 Ιανουαρίου 1536), ο Βινιόλα

(Giacomo Barozzi da Vignola 1507 - 1573) και ο Σανμικέλι (Michele Sanmicheli 1484–1559) με τους

οποίους περνάμε σταδιακά στον Μανιερισμό.

Ρώμη, Santa Maria di Loreto . Το σπουδαιότερο έργο του Αντόνιο ντα Σαγκάλο του νεότερου (1507 κ.εξ.)

Αριστερά: Ρώμη, Palazzo Massimo alle Colonne . Η πρόσοψη του παλατιού είναι το αριστούργημα του

Περούτσι. (1523-1530).

Σπουδαία ήταν και η συνεισφορά του φλωρεντινού αρχιτέκτονα Jacopo d'Antonio Sansovino (2 Ιουλίου 1486 – 27 Νοεμβρίου 1570) ο οποίος στα νιάτα του εργάστηκε με τον Μπραμάντε και τον

Ραφαήλ στη Ρώμη και ακολούθησε τα χνάρια τους, όμως η πληθωρική παρουσία του Μικελάντζελο δεν του επέτρεψε να αποκτήσει το κύρος που του αναλογούσε. Αυτό το κατόρθωσε στη Βενετία όπου μεγαλούργησε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και στην οποία εισήγαγε τον ώριμο αναγεννησιακό

ρυθμό, γοητεύοντας τους δύστροπους και κοσμοπολίτες βενετσιάνους.

Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, το αρχιτεκτονικό έργο-ορόσημο του Σανσοβίνο στη Βενετία με το οποίο καθιέρωσε την κλασική αναγεννησιακή αρχιτεκτονική στη Δημοκρατία της Γαληνοτάτης (1537 κ.εξ.)

Η αρχιτεκτονική στη Βενετία εξελίσσεται από την κλασικιστική παράδοση του Σανσοβίνο στην φειδιακή ηρεμία του Παλλάντιο (Andrea Palladio, 30 Νοεμβρίου 1508, Πάντοβα - 19 Αυγούστου 1580

Βιτσέντσα). Ο τελευταίος, χρονολογικά, μεγάλος αναγεννησιακός αρχιτέκτονας, υπήρξε περίφημος για τις πολλές εξοχικές βίλες που σχεδίασε στη βόρειο Ιταλία. Η επιρροή του υπήρξε τεράστια, ειδικά κατά την αναβίωση του κλασικισμού τον 18ο-19ο αι, ενώ άφησε και το σπουδαίο θεωρητικό έργο

I Quattro Libri dell' Architettura (Τα τέσσερα Βιβλία της Αρχιτεκτονικής).

Η Βίλα Ροτόντα του Αντρέα Παλάντιο ξεκίνησε να χτίζεται στη Βιτσέντζα της Ιταλίας το 1565/66 και ολοκληρώθηκε ύστερα από το θάνατό του από τον Βιντσέντζο Σκαμότσι. Η επιλογή των βασικών σχημάτων που συναντάμε σε επανάληψη δεν είναι τυχαία. Ο κύκλος ήταν το πυθαγόρειο σύμβολο της τελειότητας, του αέναου και του θεϊκού. Το τετράγωνο αντίθετα συμβόλιζε τον φυσικό κόσμο. Ο κύκλος στον Παλάντιο εγγράφεται στο τετράγωνο, συμβολίζοντας την κυριαρχία της ανθρώπινης λογικής.

Ο Βαζάρι χαρακτήριζε την ζωγραφική της εποχής του ως «μοντέρνα μανιέρα». Η ανάγκη του καλλιτέχνη να υιοθετήσει έναν ορισμένο

«τρόπο» ζωγραφικής προερχόταν από την πεποίθηση ότι την

τελειότητα σε όλους τους τομείς της τέχνης την είχαν

φτάσει μόνο οι τρείς μεγάλοι, ο Λεονάρντο, ο

Ραφαήλ και κυρίως ο Μιχαήλ Άγγελος. Οπότε στους

μοντέρνους δεν απέμενε άλλο, παρά να μιμηθούν

τους τρόπους τους. Από τα πρώτα περίφημα πρότυπα

που χρησίμευσαν στους μανιεριστές για να

αντλήσουν δείγματα, ήταν τα προσχέδια του Μιχαήλ

Άγγελου και του Λεονάρντο.

Αριστερά: Ρόσσο Φιορεντίνο (Giovanni Battista di Jacopo «Rosso Fiorentino» 1494-1540),Αποκαθήλωση(1521). Δεξιά: Παρμετζιανίνο (Parmigianino 1503-1540), Έρως (1523). Τα δυο έργα είναι χαρακτηριστικά για

τη συναισθηματική ένταση, τη συστροφή των σωμάτων και τη δραματικότητα του Μανιερισμού.

Μερικοί καλλιτέχνες δέχονταν μοιρολατρικά την άποψη, ότι οι μεγάλοι καλλιτέχνες είχαν ότι ήταν

δυνατό να κατορθώσει η τέχνη και για αυτό το λόγο, πάσχιζαν να μάθουν όσα ήξερε ο Μιχαήλ Άγγελος και να μιμηθούν το ύφος του. Αντέγραφαν τα γυμνά του και τα έβαζαν στους πίνακές τους, αδιαφορώντας αν

ταίριαζαν ή όχι. Παρά τις αρχές τους, οι μανιεριστές δημιούργησαν

πρωτότυπα και πολύ σημαντικά έργα. Μερικοί καλλιτέχνες προσπάθησαν να τους ξεπεράσουν στο

πεδίο της ευρηματικότητας. Θέλησαν να ζωγραφίσουν εικόνες γεμάτες βαθιά νοήματα και

σοφία δυσνόητη, που την καταλάβαιναν μόνο οι πιο βαθυστόχαστοι λόγιοι. Άλλοι προσπαθούσαν να τραβήξουν την προσοχή κάνοντας τα έργα τους λιγότερο φυσικά και σαφή, λιγότερο απλά και

αρμονικά από τα έργα των μεγάλων δασκάλων. Η ψύχωση των νέων καλλιτεχνών, να ξεπεράσουν τους

κλασικούς, τους οδήγησε σε παράξενους και εξεζητημένους πειραματισμούς τόσο στη ζωγραφική

όσο και στη γλυπτική.

Το αριστούργημα του φλωρεντινού Μπενβενούτο Τσελλίνι (Benvenuto Cellini 1500-1571), Ο Περσέας με το κεφάλι της Μέδουσας (1554). Ο Τσελλίνι υπήρξε ο σημαντικότερος γλύπτης του

τέλους της Αναγέννησης.

Ο Μανιερισμός είναι μια μετακλασική αισθητική με αρκετά χαρακτηριστικά όπως η δεξιοτεχνία, ο

αντιρεαλισμός, ο ελιτισμός, η επιτήδευση και η εκζήτηση, που εκφράζεται με ανορθόδοξους

συνδυασμούς και εκκεντρικότητες και η κυριαρχία της μανιέρας, δηλαδή το μορφικό στοιχείο γίνεται αυτοσκοπός, ή κρύβει μια βαθύτερη αίσθηση

αμηχανίας. Το κέντρο του Μανιερισμού μεταφέρθηκε σύντομα στη Ρώμη που είχε στολιστεί με τα έργα του

Μιχαήλ Αγγέλου και το Ραφαήλ και όπου εγκαταστάθηκαν ταχύτατα διάφοροι καλλιτέχνες.

Ο Βαζάρι αναφέρει, ότι οι καλλιτέχνες αυτοί υπήρξαν συχνά ιδιότροποι και παράξενοι, πότε τρομερά μισάνθρωποι και τρομοκρατημένοι από την ιδέα του θανάτου όπως ο Ποντόρμο, πότε επιρρεπείς στα μακάβρια θέματα όπως ο Ρόσσο που πήγαινε τις νύχτες και ξέθαβε νεκρούς, ο

Φερρούτσι, που φορούσε γιλέκο από δέρμα απαγχονισμένου ανθρώπου και ο Μπαρτολομέο Τόρρι, ο οποίος για να μελετήσει την ανατομία, διατηρούσε στα δωμάτια, ακόμα και κάτω από το κρεβάτι

του, μέλη από ανθρώπινα σώματα που ρύπαιναν το σπίτι. Άλλοτε υπήρξαν οπαδοί της μαύρης μαγείας ή αλχημιστές όπως ο Ρούστιτσι, ο οποίος ζούσε μαζί με διάφορα ζώα και είχε ένα ειδικό

δωμάτιο με οχιές και άλλα φίδια και ο Παρμιτζιανίνο που εγκατέλειψε την ζωγραφική για την αλχημεία. Στην εικόνα αυτοπροσωπογραφικό σχέδιο του Ποντόρμο (Jacomo Pontormo 1494-

1557).

Οι καλλιτέχνες μετά τη δήωση της πόλεως από μισθοφορικά

στρατεύματα το 1527, διασκορπίστηκαν σε όλη την Ιταλία,

ενώ κάποιοι, όπως ο Ρόσσο Φιορεντίνο και αργότερα ο

Πριματίτσιο, πήγαν στο Φονταινεμπλώ, στην αυλή του

Φραγκίσκου Α΄ της Γαλλίας, από όπου ξεκίνησε η διάδοση της νέας ιταλικής

τεχνοτροπίας που δεν άργησε να κατακτήσει και άλλες βασιλικές αυλές και κατά τα τέλη του αιώνα ολόκληρη

την Ευρώπη. Στο διάστημα αυτό η Μάντοβα και η Πάρμα έγιναν νέα

κέντρα του Μανιερισμού στην Ιταλία, ιδιαίτερα η Μάντοβα με την

αρχιτεκτονική και τις νωπογραφίες του Τζούλιο Ρομάνο στο ανάκτορο Τέ.

Ο πίνακας του Τζούλιο Ρομάνο, κορυφαίου μαθητή και συνεργάτη του Μιχαήλ Αγγέλου (Giulio Romano 1499 -1546) στο ανάκτορο Τε της Μάντοβα

με θέμα μια μυθολογική σκηνή δίπλα σε ποτάμι θεωρείται από τα κορυφαία έργα του Μανιερισμού στην Ιταλία.

Από τους εξέχοντες εκπροσώπους της τέχνης – όχι μόνο της αρχιτεκτονικής – αυτή την περίοδο

ήταν ο τοσκανός Βαζάρι (Giorgio Vasari, 30 Ιουλίου 1511 - 27 Ιουνίου 1574) ο οποίος έγινε

περισσότερο διάσημος στους κατοπινούς αιώνες για το συγγραφικό του έργο, τους «βίους των

πλέον εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», στο οποίο συγκέντρωσε από πρώτο χέρι βιογραφικά στοιχεία όλων των

διακεκριμένων ιταλών καλλιτεχνών της Αναγέννησης, έργο που θεωρείται η ιδεολογική

βάση της συγγραφής της Ιστορίας της Τέχνης. Την περίοδο από το 1559 μέχρι το 1562, ο Βαζάρι ανέλαβε τις πιο σημαντικές παραγγελίες για

αρχιτεκτονικές κατασκευές. Το 1561 ξεκίνησε να εργάζεται για την ανάπλαση του κέντρου της

Πίζας, κυρίως ανακαινίζοντας παλαιότερα παλάτια της περιοχής. Εργάστηκε με επιτυχία στη Φλωρεντία και στη Ρώμη όπου χρίστηκε ιππότης

από τον Πάπα.

Το σπουδαιότερο αρχιτεκτονικό έργο του Βαζάρι , υπήρξε το παλάτι Ουφίτσι στη Φλωρεντία, το οποίο σχεδιάστηκε αρχικά για τη στέγαση δικαστικών γραφείων, σύμβολο της πολιτικής

ενότητας που είχε διαμορφώσει ο Κόζιμο Α΄. Τα πρώτα σχέδια για το παλάτι χρονολογούνται από το 1559, ενώ το κτήριο ολοκληρώθηκε το 1580. Σήμερα το Ουφίτσι αποτελεί περίφημο

μουσείο που στεγάζει πολλά από τα αριστουργήματα της ιταλικός Αναγέννησης.

Μια ιδιομορφία όσον αφορά τη ζωγραφική παρουσιάζει η Αναγέννηση στην Βενετία. Ενώ οι χρωματικές αναζητήσεις από τον 15ο αιώνα, είχαν το προβάδισμα, τον 16ο αιώνα γίνονται το

κύριο αίτημα της ζωγραφικής. Η πορεία της τέχνης στη Βενετία διαφέρει αισθητά από την εικόνα που εμφανίζουν οι άλλες ιταλικές περιοχές. Η αισθησιακή και κοσμοπολίτικη

ιδιοσυγκρασία των βενετσιάνων δεν θα υιοθετούσε εύκολα τις θεωρίες των διανοουμένων ουμανιστών της Τοσκάνης.

Καρπάτσο, (Vittore Carpaccio 1465-1526), Οι θρύλοι της Αγίας Ούρσουλας – Η επιστροφή των πρεσβευτών στην αυλή του βασιλιά της Αγγλίας (περ.1500). Το έργο αυτό είναι ένα από μια σειρά που πραγματεύεται τη ζωή της Αγίας Ούρσουλας η οποία ήταν κόρη του

εκχριστιανισμένου βασιλιά της Αγγλίας και η οποία μαρτύρησε στα χέρια του Αττίλα στο δρόμο για τα Ιεροσόλυμα. Τα έργα είχαν παραγγελθεί από τη βενετική οικογένεια

Λορεντάν για το σχολείο της Αγίας Ούρσουλας.

Λόγο του ακμαίου θαλασσινού εμπορίου, οι πολιτιστικές επιδράσεις που δέχτηκε είχαν ποικίλες προελεύσεις. Η βενετσιάνικη ζωγραφική χαρακτηρίζεται από μια προτίμηση στα φωτεινά χρώματα. Η ευαισθησία των βενετσιάνων στο φως τους έκανε να ασχοληθούν με τη ζωγραφική των τοπίων και να

κατακτήσουν την τεχνική της ατμοσφαιρικής προοπτικής. Ο Μπελλινι ανήκε στην ίδια γενιά με τον Βερρόκιο, τον Γκιρλαντάιο και τον Περουτζίνο. Ήταν ο επικεφαλής της βενετσιάνικης ζωγραφικής στα χνάρια του όμως βάδισε γρήγορα ο Τζορτζιόνε (Giorgio Barbarelli da Castelfranco, 1478 - 1510), μια

από τις πιο αινιγματικές μορφές στην ιστορία της ζωγραφικής.

Τζορτζόνε, Οι τρεις φιλόσοφοι (1509). Δεν υπάρχει οριστική συμφωνία μεταξύ των κριτικών σχετικά με το αν συμβολίζονται οι τρεις ηλικίες του ανθρώπου, τρία φιλοσοφικά ρεύματα, τρεις συγκεκριμένοι φιλόσοφοι (έχει υποστηριχθεί πως αναπαριστώνται ο Πυθαγόρας και οι δάσκαλοί του Θαλής και Φερεκύδης), οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες (Ιουδαϊσμός, Ισλάμ και Χριστιανισμός), ή κάποιο άλλο μήνυμα.

Ο Τζορτζιόνε στα έργα του υποτάσσει τα πάντα, όχι στην προοπτική, αλλά στο χρώμα, που θεωρεί ότι καθιστά τον

άνθρωπο κοινωνό του κοσμικού χώρου. Η ανασύνθεση του καταλόγου των έργων

του αποτελεί αντικείμενο αδιάκοπων συζητήσεων. Τα έργα που του

αποδίδονται, κανένα από τα οποία δεν είναι υπογεγραμμένο, υπόκεινται σε συνεχείς επαληθεύσεις ως προς το

δημιουργό τους. Η εικονογραφία του αποτελεί επίσης αντικείμενο

αναρίθμητων ερμηνειών. Δρώντας για λιγότερο από δέκα χρόνια στο προσκήνιο

της ζωγραφικής τέχνης στη Βενετία και έχοντας τιμηθεί από τους σύγχρονούς του (μεταξύ των οποίων ο Βαζάρι και ο Καστιλιόνε), είναι ένας καλλιτέχνης που στα μάτια των μεταγενέστερων έλαβε

γρήγορα θρυλικές διαστάσεις και επέδρασε σε όλους τους κατοπινούς

Βενετούς ζωγράφους. Σε αυτόν είδαν την ιδιοφυΐα που επιβάλλεται στον κόσμο με τη δύναμη της τέχνης της - μια εμφάνιση

αιφνίδια αλλά και εκθαμβωτική, που προοριζόταν να λάμψει αιώνες.

Τζορτζόνε, Η Καταιγίδα (1508). Ένας από τους διασημότερους και αινιγματικότερους πίνακες της Αναγέννησης ο οποίος θεωρείται μια πολυσύνθετη

αλληγορία για τον άνθρωπο και τη φύση.

Σε αυτήν την αρχή του αισθησιασμού και της πληθωρικότητας στηρίζεται όλη η πορεία της

βενετσιάνικης ζωγραφικής και διακρίνεται τόσο στο έργο του Τιτσιάνο, όπου κάτω από

τη ρωμαλέα και αισθησιακή επιφάνεια διατηρούνται οι μεγαλειώδεις κλασικές

αναλογίες της ανθρώπινης μορφής κατά την παράδοση του μνημειώδους ύφους του

Μιχαήλ Άγγελου, όσο και στις προσπάθειες του Τιντορέττο να συμφιλιώσει το σχέδιο του Μιχαήλ Άγγελου με το χρώμα του Τισιανού

και τέλος ως την απόλυτη ελευθερία της φαντασίας του Βερονέζε. Ο Βερονέζε, ο

Τιτσιάνο και ο Τιντορέττο αποτελούν τους κυριότερους εκπροσώπους της Βενετικής

Σχολής στη «Χρυσή εποχή» της Βενετίας στο τέλος της Αναγέννησης (16ος αιώνας).

Πάολο Βερονέζε, Η διάσωση του Μωυσή (1570-75). Ο μεγάλος βενετσιάνος καλλιτέχνης αφήνει ελεύθερη τη φαντασία του να πλάσει τις ηρωίδες της βιβλικής σκηνής ως

βενετσιάνες της αριστοκρατίας της εποχής του με τους υπηρέτες τους σε ένα ειδυλλιακό τοπίο.

O Τιτσιάνο Βετσέλλιο (Tiziano Vecellio π. 1485 - 1576), ευρύτερα γνωστός και ως Τισιανός ή Τιτσιάνο, θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της σχολής της Βενετίας και το έργο του αντιπροσωπεύει τη μετάβαση από την παράδοση του 15ου αιώνα στην τεχνοτροπία

που υιοθετήθηκε κατά τον 16ο. Επηρέασε όλους τους συγχρόνους του Βενετούς αλλά και μεγάλους μη Ιταλούς ζωγράφους του επόμενου αιώνα, όπως τον Ρούμπενς και τον Βελάσκεθ.

Διακρίθηκε εξίσου σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, φιλοτεχνώντας προσωπογραφίες, αλληγορίες, θρησκευτικά έργα, ιστορικές και μυθολογικές σκηνές. Μαθήτευσε κοντά στον Μπελίνι και

συναναστράφηκε επίσης με τον Τζορτζόνε. Σύμφωνα με τον Τζόρτζιο Βαζάρι, οι δύο ζωγράφοι συνεργάστηκαν με σκοπό τη δημιουργία νωπογραφιών για τη Fondaco dei Tedeschi.

Τιτσιάνο, Οι τρεις ηλικίες του ανθρώπου (1512-1514), αλληγορικός πίνακας του μεγάλου ζωγράφου από τους νεανικούς του χρόνους.

Μετά το θάνατο του Τζορτζόνε και του Μπελίνι έμεινε ο κορυφαίος βενετσιάνος ζωγράφος. Στην ώριμη περίοδό του (1516-1540) διαφαίνεται η επίδραση των Ραφαήλ και Μιχαήλ Άγγελου, αν και δεν υπάρχουν στοιχεία που να βεβαιώνουν πως ο Τιτσιάνο είχε ταξιδέψει μέχρι εκείνη την περίοδο στη

Ρώμη. Εργάστηκε με μεγάλη επιτυχία στο παλάτι των Δόγηδων της Βενετίας και στο Ουρμπίνο, ενώ η καριέρα του απογειώθηκε όταν έκανε κατ’ αποκλειστικότητα τα πορτρέτα του αυτοκράτορα Καρόλου

Ε’ στη δεκαετία του 1530. Στο ύστερο έργο του (1540-1576) η τεχνική του έχει χαρακτηριστεί ως «πρωτοϊμπρεσιονιστική», ενώ υπήρξε αισθητά διαφορετική από εκείνη της νεότητάς του.

Χαρακτηριζόταν από χονδροειδείς πινελιές που εφάρμοζε στον καμβά, έτσι ώστε τα έργα να μπορούν να εκτιμηθούν και να γίνουν πλήρως αντιληπτά από το θεατή, μόνο από μία σχετική απόσταση.

Τιτσιάνο, Αφροδίτη του Ουρμπίνο (π. 1538). Ο Τιτσιάνο διατήρησε τη στάση της γυμνής Αφροδίτης που καθιέρωσε ο Τζορτζόνε, επιλέγοντας όμως να αναπαραστήσει μία καθημερινή σκηνή, τοποθετώντας το θέμα του σε μία αίθουσα παλατιού. Με αυτό τον τρόπο, απέδωσε την Αφροδίτη περισσότερο ως μία κοινή γυναίκα και λιγότερο ως θεά . Η μέθοδος ζωγραφικής που ακολουθούσε ο Τιτσιάνο υπήρξε καινοτόμος για την εποχή του. Εργαζόταν σχεδόν αποκλειστικά με το χρώμα, δίνοντας πολύ μικρή σημασία σε προπαρασκευαστικά σχέδια. Μετά την ολοκλήρωση των βασικών στοιχείων και μορφών του έργου, συχνά εγκατέλειπε τον πίνακα, ακόμα και για μερικούς μήνες, χωρίς να τον παρατηρεί. Αργότερα επανερχόταν και συνέχιζε το έργο του με μεγαλύτερη προσοχή, εφαρμόζοντας συμπαγείς επιστρώσεις χρώματος.

Ο Τιντορέττο (Jacopo Robusti «Tintoretto» 1518 - 1594) έζησε και δημιούργησε στη

Βενετία. Εκτός από θρησκευτικά και μυθολογικά θέματα, ολοκλήρωσε αρκετές

προσωπογραφίες επιφανών Βενετών. Όταν ο Τιτσιάνο απεβίωσε, ο Τιντορέττο, μαζί με τον

Βερονέζε αναγνωρίστηκαν ως οι σημαντικότεροι ζωγράφοι της εποχής.

Γενικότερα ο Τιντορέττο θεωρείται ως ο Βενετός ζωγράφος που υιοθέτησε όσο κανείς

συμπατριώτης του τις συναισθηματικές απόψεις του Μανιερισμού, καθώς ήταν

φανατικός θαυμαστής του Μιχαήλ Αγγέλου, η επίδραση του οποίου είναι έντονη στο έργο του. Το πάθος και η ένταση ξεχειλίζουν στους πίνακές του και κάποιες φορές δημιουργούν

μια τρομακτική και σκοτεινή ατμόσφαιρα.

Τιντορέττο, Το σώμα του Αγίου Μάρκου φθάνει στη Βενετία (1548) Η χρωματική του

παλέτα είναι επηρεασμένη από αυτή του Τιτσιάνο. Λέγεται ότι χρησιμοποιούσε μοντέλα από πηλό ή από κερί, τα οποία

έλιωνε, αφού τα φώτιζε όπως επιθυμούσε μέσα σε ένα είδος κουτιού, για να μελετήσει τις αλλαγές του φωτός επάνω τους. Αυτή η τεχνική, επίσης, εξηγεί γιατί στους πίνακές

του συχνά απεικονίζονται παρόμοιες μορφές, φωτισμένες όμως από διαφορετικές οπτικές

γωνίες.

Ο Βερονέζε (Paolo Caliari «Veronese» 1528-1588) είναι γνωστός για τις ικανότητά του να χρησιμοποιεί με μαεστρία λαμπρούς χρωματικούς τόνους και για τις πλούσιες διακοσμήσεις

τόσο των τοιχογραφιών όσο και των πινάκων που φιλοτέχνησε. Τα πιο διάσημα έργα του είναι περίτεχνες απεικονίσεις σκηνών που χαρακτηρίζονται από έναν πομπώδη χρωματικά,

δραματικό, και σχεδόν τελετουργικό, χαρακτήρα, με πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία και πλούσιο διάκοσμο παρότι τα θέματά του είναι συχνά βιβλικές σκηνές. Στα έργα του Βερονέζε παρελαύνει

η αριστοκρατία της βενετικής κοινωνίας σε όλη της τη λάμψη.

Το 1573 ο Βερονέζε ολοκλήρωσε τον πίνακά του Το Δείπνο στου Λευί που προοριζόταν για την τραπεζαρία της βασιλικής του Σαν Ζανίπολο. Η θεματολογία δεν είχε μόνο τη σκηνή του δείπνου αλλά και άλλα στοιχεία όπως Γερμανούς στρατιώτες, κωμικούς νάνους και μια ποικιλία εξωτικών ζώων στοιχεία που προκάλεσαν την οργή των εκκλησιαστικών κύκλων και οδήγησαν τον σεμνό καλλιτέχνη ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης, όπου υπερασπίστηκε επιτυχώς το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Η χρωματική επιδεξιότητα του

Βερονέζε φτάνει στον πίνακα αυτό σε νέα ύψη έντασης και λαμπρότητας και μια νεοαποκτηθείσα επιμέλεια στις ανθρώπινες εκφράσεις και τον εσωτερικό κόσμο των φιγούρων του

Πολλοί ακόμη καλλιτέχνες σε κάθε μορφή τέχνης έλαμψαν κατά την ιταλική Αναγέννηση : πέρα από τους ζωγράφους, τους αρχιτέκτονες και τους γλύπτες ήκμασαν και οι μουσικοί, οι

χρυσοχόοι, οι χαράκτες, οι ποιητές και άλλοι. Όλοι αυτοί, με ηγέτες τους τρεις μεγάλους, Λεονάρντο, Μικελάντζελο και Ραφαέλλο, διέδωσαν το κίνημα στην υπόλοιπη Ευρώπη η οποία

με χαρά, αν και όχι χωρίς αντιδράσεις, το αγκάλιασε και το διέδωσε στην ανερχόμενη και ακμάζουσα αστική κοινωνία της που αποτελούσε τον «μηχανοδηγό» των εξελίξεων σε όλους

τους τομείς. Με την Αναγέννηση η Ευρώπη βρίσκεται πλέον στην παγκόσμια πρωτοπορία όπου και θα παραμείνει για αιώνες.

Το Παλάτι των Μεδίκων, της περίφημης οικογένειας μαικήνων της τέχνης, (Palazzo Medici, 1444-1484) ανεγέρθηκε για τον Κόζιμο των Μεδίκων από τον φλωρεντινό

αρχιτέκτονα Μικελότσο (Michelozzo di Bartolomeo Michelozzi 1396–1472) και είναι χαρακτηριστικό δείγμα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής στην πατρίδα της Αναγέννησης,

τη Φλωρεντία.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο βιβλίο: Munro Eleanor, Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, μτφρ. Αριστείδης Αγγελίδης, εκδ. Φυτράκης, Αθήνα 1994

Β) Στο βιβλίο: Gombrich Ernst, Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011

Γ) Στο σχετικά άρθρα της Κατερίνας Ρουμπέκα στο www.art-mag.gr

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ή ΞΕΝΗ)

Αναγέννηση (συλλογικό έργο), μτφρ. Μαίρη Σητμόκη, εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 2009

Βurckhardt Jacob, Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία, μτφρ. Μαρία Τοπάλη, εκδ. νεφέλη, Αθήνα 1997

Gombrich Ernst, Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011

Η τέχνη της ιταλικής Αναγένννησης (συλλογικό έργο), μτφρ. Αγγελική Χατζηγιάννη, εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 2008

Janson Hoerst –Waldemar&Janson Anthony, Ιστορία της Τέχνης, επιμ. Άννα Μπενάκη, εκδ. Έλλην, Αθήνα 2011

Λαμπράκη - Πλάκα Μαρίνα, Ιταλική Αναγέννηση, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2004

Μεγάλοι Ζωγράφοι (συλλογικό έργο), τ. 1 και τ.2, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα. 1970

Munro Eleanor, Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, μτφρ. Αριστείδης Αγγελίδης, εκδ. Φυτράκης, Αθήνα 1994

Pater Walter, Η Αναγέννηση, Μελέτες για την τέχνη και την ποίηση, μτφρ. Άρης Μπερλής, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011

Ρηντ Χέρμπερτ κ.α., Λεξικό Εικαστικών Τεχνών, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1986

Smith Jeffrey Chipps , Η Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη, μτφρ. Ιωάννα Βετσοπούλου, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2005

Vasari Giorgio, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, μτφρ. Στέλιος Λυδάκης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1995

Woelfflin Heinrich, Η Κλασική Τέχνη, μτφρ. Στέλιος Λυδάκης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997

Σειρά μονογραφιών διαφόρων ζωγράφων των εκδόσεων Taschen.