235

ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ

Διατείχισμα της ΚασσάνδρειαςΣτη θέση της αρχαίας Ποτίδαιας, που κατα-στράφηκε από το Φίλιππο το 357 π.Χ., ανί -δρυσε ο Κάσσανδρος το 316 μία νέα πόλη,την Κασσάνδρεια. Η ελληνιστική αυτή πόληεξελίχθηκε σε μία από τις σημαντικότερεςπόλεις της Μακεδονίας λαμβάνοντας μεγάληάνθηση κατά τη ρωμαιοκρατία και τους πρώ-τους χριστιανικούς αιώνες. Το 540 μ.Χ. καταστράφηκε από τους Ούννουςκαι λίγα χρόνια μετά ο αυτοκράτορας Ιουστι-νιανός φρόντισε για την ανασύστασή της. Σύμ-φωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, ο Ιουστινιανόςεπισκεύασε το διατείχισμα που προϋπήρχε κατάμήκος του λαιμού της χερσονήσου και εκτεινόταναπό τον Θερμαϊκό ως τον Τορωναίο κόλπο. Οι επόμενες ιστορικές πληροφορίες για τοδιατείχισμα προέρχονται από τον 15ο αιώνακαι αναφέρονται στις μεγάλης εκτάσεωςανακατασκευές του τείχους και στη διάνοιξημιας τάφρου, που έγιναν από τον ΔεσπότηΘεσσαλονίκης Ιωάννη Ζ΄ Παλαιολόγο. Πι-θανόν στον Ιωάννη Ζ΄ οφείλεται και η κατα-σκευή ενός νέου πύργου με οχυρωματικόπερίβολο που προστέθηκε στη δυτική πλευράτου ισθμού, νοτίως του διατειχίσματος.

Μερικά χρόνια αργότερα, το 1424, οι Βενετοίεπιχείρησαν νέες επισκευές, οι οποίες όμωςφαίνεται πως δεν ολοκληρώθηκαν. Στα χρόνιατης οθωμανικής κυριαρχίας το τείχος εγκατα -λείπεται, ίσως γιατί η Κασσάνδρεια έχειχάσει πια τη στρατηγική της σημασία. Το διατείχισμα εκτείνεται σε μήκος περίπου1200 μ. από τον Τορωναίο κόλπο ανατολικάμέχρι το Θερμαϊκό στα δυτικά (εικ. 1). Τοτείχος ενισχύεται με ορθογώνιους πύργουςπου τοποθετούνται σε απόσταση 50-60 μ.μεταξύ τους. Σήμερα είναι ορατοί οι 18 απότους προϋπάρχοντες 21 πύργους (εικ. 2). Ταδύο άκρα απολήγουν σε πύργους, που σήμεραλόγω της διάνοιξης της διώρυγας και τηςανόδου της θάλασσας βρίσκονται μέσα στονερό. Το πάχος του τείχους κυμαίνεται γύρωστα 1,5-3 μ. και το ανώτερο σωζόμενο ύψοςφτάνει στα 8 μ. περίπου.Στο μέσον του διατειχίσματος υπήρχε η εί-σοδος στην πόλη που την αποτελούσε μιαπύλη με καμάρα, κατασκευασμένη από πλίν-θους, πάνω από την οποία υψωνόταν ισχυρόςπύργος (εικ. 3). Συστηματικές εργασίες στο διατείχισμα (κα-θαρισμοί, διαμορφώσεις χώρου, στερεώσεις)διενεργήθηκαν μεταξύ των ετών 1983-84,από τον καθηγητή Θ. Παζαρά, αρχαιολόγο

10η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Εικ. 1. Αεροφωτογρα-φία του οικισμού τηςΠοτίδαιας.

Εικ. 2. Τμήμα του δια-τειχίσματος.

236τότε στην 10η Εφορεία. Έκτοτε οι εργασίεςστο τείχος διακόπηκαν και ξανάρχισαν το2001-2002, επ᾽ ευκαιρία της κατασκευήςνέας γέφυρας στη διώρυγα, με χρηματοδό-τηση από την «ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.». Τα επό-μενα χρόνια το έργο συνεχίστηκε με σύντομεςεποχιακές έρευνες που διεξάγονταν με χρη-ματοδοτήσεις του τέως Υπουργείου Μακε-δονίας-Θράκης.Οι ανασκαφές της Εφορείας επικεντρώθηκανστον ανατολικό τομέα του τείχους, μεταξύτων πύργων 4-7 (εικ. 4). Αποκαλύφθηκαντμήματα του διατειχίσματος που δεν ήτανορατά και προέκυψαν νέα ενδιαφέρονταστοιχεία, όπως η ύπαρξη περιδρόμου, ενώπαράλληλα επιβεβαιώθηκαν οι 3 βασικέςφάσεις του διατειχίσματος:α) Το προ-ιουστινιάνειο διατείχισμα (3ος αι.μ.Χ.), του οποίου η κατασκευή πιθανόν υλο-ποιήθηκε πριν τις επιδρομές και την πολιορκίατης Κασσανδρείας από τους Γότθους, η οποίαμαρτυρείται από τις ιστορικές πηγές. Μάλισταεντάσσεται σε ένα γενικότερο πρόγραμμαοχύρωσης πόλεων της ευρύτερης περιοχήςτης Θεσσαλονίκης. Τότε χρονολογούνταιαπό τους μελετητές η οχύρωση του Δίου, τηςΒέροιας και μία από τις φάσεις της οχύρωσηςτης Θεσσαλονίκης.β) Το διατείχισμα του Ιουστινιανού (540 μ.Χ.),για το οποίο κάνει λόγο ο Προκόπιος.γ) Οι επισκευές του Ιωάννη Ζ΄ Παλαιολόγου,τις οποίες ο ίδιος, πολύ περήφανος για τοέργο του, τις περιγράφει διεξοδικά σε χρυσό -βουλο του 1407 και των Βενετών (1424).

Εκτός των τριών βασικών φάσεων που ανα-φέρθηκαν παραπάνω, έχουν διαπιστωθεί καιάλλες ενδιάμεσες επεμβάσεις στο διατείχι-σμα, όπως στην περίπτωση της μετασκευήςτου πύργου 5 σε λουτρό. Καθαρίζοντας τοεσωτερικό του πύργου εντοπίστηκαν στο δά-πεδο πλίνθινοι στυλίσκοι υποκαύστων. Ο ε -ντοπισμός ενός νομίσματος του ΚωνσταντίνουΖ΄ που βρέθηκε στη στάχτη των υποκαύστων,χωρίς να αποτελεί από μόνο του ασφαλέςχρονολογικό στοιχείο, υποδηλώνει χρήσητου λουτρού κατά την περίοδο αυτή και ίσωςσηματοδοτεί την εποχή που συντελέστηκε ημετασκευή του πύργου. Συγχρόνως, ιστορικέςπηγές από τον 10ο και τον 11ο αιώνα επι-βεβαιώνουν την επιβίωση της Κασσανδρείαςκατά την περίοδο αυτή, γεγονός που υπο -δηλώνει ότι το διατείχισμα εξακολουθεί ναέχει κάποιον ρόλο.Ενδιαφέρουσα εξαίρεση της τοιχοποιίας απο-τελεί το δυτικό τμήμα του τείχους στον Θερ-μαϊκό, όπου η δόμηση ακολουθεί το σύστηματων ζωνών από πλίνθους σε εναλλαγή μεζώνες αργών λίθων και η θεμελίωσή τουδιαμορφώνεται κλιμακωτά. Πιθανόν πρόκειταιγια μια ιδιαίτερη κατασκευή, που θα μπορούσείσως να ανταποκρίνεται στην ύπαρξη ενόςλιμανιού στην περιοχή, όπως προτείνει και οJohn Alexander στη σχετική μελέτη του.Από τα διάφορα κινητά ευρήματα, σημει-ώνουμε τον εντοπισμό στο εσωτερικό τουπύργου 6, άφθονης εφυαλωμένης κεραμικήςτου β΄ μισού του 14ου αι. (εικ. 5-6), εποχήγια την οποία δεν υπάρχουν πληροφορίες

Εικ. 3. Η πύλη του δια-τειχίσματος.

Εικ. 4. Γενική άποψη(πύργοι 5 και 4). Λήψηαπό Δ.

Εικ. 5-6. Εφυαλωμένη κεραμική από το εσωτε-ρικό του πύργου 6.

237

από κάπου αλλού, καθώς και τα πολυάριθμανομίσματα που καλύπτουν την περίοδο απότο 3ο έως το 16ο αι. και καλύπτουν το κενό,εκεί όπου οι πηγές σιωπούν. Μάλιστα κάποιααπό αυτά, όπως ένα χάλκινο του Ονώριου(395), ένα χάλκινο τορνέζιο του ΜανουήλΒ΄ Παλαιολόγου (1391-1425) και ένα αργυρόάσπρο του Εμίρ Σουλεϊμάν (1402-1411)θεωρούνται πολύ σπάνια. Το διατείχισμα της Κασσανδρείας αποτελείτο σημαντικότερο οχυρωματικό έργο στηνΧαλκιδική. Εντάσσεται στα μεγάλα έργα τουαυτοκράτορα Ιουστινιανού, όπως αναφέρειο ιστορικός Προκόπιος, και διατηρείται στομεγαλύτερο τμήμα του. Η συνέχιση των ανα-σκαφών, η αναστήλωση και αποκατάσταση

του τείχους, οι διαμορφώσεις του περιβάλ-λοντος χώρου θα αναδείξουν το σημαντικό-τατο αυτό μνημείο και συγχρόνως θα το κα-ταστήσουν προσεγγίσιμο και ευανάγνωστοστους χιλιάδες επισκέπτες της Χαλκιδικής.

Άγιος Στέφανος Αρναίας Χαλκιδικής.Στην ορεινή πόλη της Χαλκιδικής Αρναία βρί-σκεται ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Στε-φάνου, σημερινή έδρα του επισκόπου Ιερισσού- Αγίου Όρους και Αρδαμερίου (εικ. 7-13).Πρόκειται για τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλικήγενικών διαστάσεων 40,9Χ19,58 μ. και επι-γραφή ανέγερσης το έτος 1812. Ωστόσο, ηγενική εικόνα του μνημείου με τους εμφανείςαρμούς στο μέσον περίπου του νότιου και βό-

Εικ. 7. Άγιος ΣτέφανοςΑρναίας. Το εσωτερικότου ναού μετά την πυρ-καγιά της 5.9.2005.Διακρίνονται οι τρειςανασκαφικές τομές.

Εικ. 8. Άγιος ΣτέφανοςΑρναίας. Τμήμα τοίχωντης παλαιοχριστιανικήςβασιλικής.

Εικ. 9. Άγιος ΣτέφανοςΑρναίας. Η συντήρησητων τοιχογραφιώνστον ανατολικό τοίχοτου παλαιότερου μετα-βυζαντινού ναού.

Εικ. 10. Άγιος ΣτέφανοςΑρναίας. Το εσωτερικότου ναού κατά την προσωρινή λειτουργίατου. Διακρίνονται ταανοίγματα στο δάπεδοκαι η προσωρινή κάλυψή τους.

Εικ. 11. Άγιος ΣτέφανοςΑρναίας. Λεπτομέρειακατασκευής μεταλλικώνυποστηριγμάτων πάνωαπό τους τοίχους τηςπαλαιοχριστιανικής βασιλικής.

238

ρειου τοίχου προξενούσε πάντα την υποψίαότι η σημερινή επιγραφή αναφέρεται στην τε-λευταία χρονικά επέμβαση επί του ναού, μιαεπέμβαση δηλαδή του 19ου αιώνα, κατά τηνοποία ένας παλαιότερος ναός μικροτέρωνπροφανώς διαστάσεων, επεκτάθηκε προς ταδυτικά και δημιουργήθηκε το σημερινό αποτέ-λεσμα ως προς το μέγεθος του ναού.Η υποψία αυτή είχε καταλυτική σημασία γιατην πορεία των επεμβάσεων επί του μνημείου,μετά την καταστρεπτική πυρκαγιά της 5ηςΣεπτεμβρίου του έτους 2005, η οποία απο-τέφρωσε τα πάντα, εκτός από τους περι -μετρικούς πέτρινους τοίχους και τους κίονεςπου διαχώριζαν τα κλίτη, τους πρώτους γιατίτα εσωτερικά ασβεστοκονιάματα προστάτεψαντους λίθους από την ασβεστοποίηση και τουςδεύτερους γιατί ο ξύλινος κορμός των κιόνωνείχε επικαλυφθεί με μπαγδαντί – μεγάλουπάχους ασβεστοκονίαμα πάνω σε ξύλινεςπήχες – όπως φαίνεται και στη σχετική φω-τογραφία (εικ. 7). Ωστόσο, μετά την κατάσβεσητης φωτιάς και τη συλλογή των καταλοίπωναπό την 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,ο μαραθώνιος για την αποκατάσταση τουμνημείου επέβαλε άμεσα την έρευνα αντοχήςτων υλικών που είχαν απομείνει και για τοσκοπό αυτό αποφασίστηκε η έρευνα της θε-μελίωσης των περιμετρικών τοίχων (εικ. 8)και των κιόνων με ανασκαφική μέθοδο, γε-γονός που έφερε στο φως σημαντικά ευρήματααπό τις πρώτες κιόλας ημέρες του έργου στοεσωτερικό του ναού: εντοπίστηκε μία ταφή,

διασκορπισμένα οστά, δύο χάλκινα σκυφωτάνομίσματα της εποχής της λατινοκρατίας(1204 κ.ε.), διάφορα κινητά αντικείμενα –κεραμικά, μεταλλικά και γυάλινα – και τμήμαπαλαιότερου τοίχου. Αυτή η νέα ιστορική διά-σταση της Αρναίας προκάλεσε και το ενδια-φέρον όλων των εμπλεκομένων και απο -φασίστηκε, παράλληλα με την αποκατάστασηνα διεξαχθεί και η συστηματική ανασκαφικήέρευνα στο εσωτερικό του μνημείου.Ακολούθησαν υπεράνθρωπες προσπάθειεςκαι σε λιγότερο από ένα έτος ο ναός αποδό-θηκε σε λειτουργία, ενώ παράλληλα το έργοτης ανασκαφής είχε πλέον μεταφερθεί κάτωαπό το νέο δάπεδο μέσω δεκαοκτώ μεγάλωνανοιγμάτων (έξι σε κάθε κλίτος). Η ανασκαφήαποκάλυψε μια κατεστραμμένη σε σημαντικόβαθμό τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλικήμε ημικυκλική κόγχη και γενικές εξωτερικέςδιαστάσεις 15,8x15,1 μ., ένα μικρό μεσοβυ-ζαντινό ναό που περιοριζόταν στο ανατολικότμήμα του κεντρικού κλίτους της παλαιο -χριστιανικής βασιλικής, ένα βυζαντινό - πρώιμομεταβυζαντινό μεγαλύτερο ναό, όλα στιςεσωτερικές διαστάσεις της σημερινής εκκλη-σίας (εικ. 13). Άγνωστο ακριβώς πότε, πιθα-νότατα στον 17ο αιώνα, όταν η περιοχή ανα-πτύχθηκε εξαιτίας των γειτονικών μεταλλίωντων Σιδηροκαυσίων (σημερινά Στάγειρα), οιπαλαιότεροι ναοί αντι καταστάθηκαν από τοανατολικό τμήμα του σημερινού ναού, ενώστις αρχές του 19ου αιώνα (1812) προστέθηκεκαι το δυτικό τμήμα, όπως εμφανίζεται σήμερα.

Εικ. 12. Ο ναός ολο-κληρωμένος. Άποψητου βόρειου κλίτουςαπό δυτικά.

Εικ. 13. Κάτοψη τουναού με τις φάσειςανοικοδόμησης.

Εικ. 14. Κάτοψη του αρ-χαιολογικού χώρου τηςΜονής Ζυγού.

239

Μεταξύ των κινητών ευρημάτων σημειώνεταιένα χάλκινο νόμισμα του Βαλεντινιανού Α΄(364-378) και ένα χάλκινο νόμισμα Αρκαδίου(395-408, χρονολογία κοπής: 387-392μ.Χ.), τα οποία μέχρι σήμερα αποτελούν ταπαλαιότερα τεκμήρια κατοίκησης του χώρου.Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η εύρεσησπαραγμάτων τοιχογραφιών μεταξύ των κρη-μνισμάτων από τους προγενέστερους (μετα-βυζαντινούς) ναούς, καθώς και τμήματα τοι-χογραφιών στο εσωτερικό των τοίχων τηςανατολικής κυρίως πλευράς. Αυτός ο αρχαιολογικός πλούτος που αποκα-λύφθηκε με την ανασκαφή στο εσωτερικότου ναού οδήγησε στην απόφαση, όχι μόνοννα μην καταχωστούν τα ευρήματα, αλλά ναπροβληθούν με τον καλύτερο τρόπο. Για τηνκάλυψη της ανάγκης αυτής αξιοποιήθηκαν ταανοίγματα του δαπέδου που είχαν προβλεφθείγια τη συνέχιση των ανασκαφών, παράλληλα

με τη λειτουργία του ναού. Οι τοίχοι της πα-λαιοχριστιανικής βασιλικής, οι ταφές, οι τοιχο -γραφίες και τα δάπεδα συντηρήθηκαν, φωτί-στηκαν με κατάλληλο φωτισμό και μέσα απότο διάφανο γυάλινο δάπεδο που αντικατέ-στησε τα προσωρινά καλύμματα στις περιοχέςτων δεκαοκτώ ανοιγμάτων, ο σημερινός επι-σκέπτης έχει οπτική επαφή με την ιστορίατων 15 αιώνων (εικ. 9-11). Οι χιλιάδες τωνεπισκεπτών που κατακλύζουν από το 2009το ναό αποδεικνύουν με τον καλύτερο τρόποότι το αρχαιολογικό έργο όχι μόνο δενυπάρχει λόγος να αντιμετωπίζεται ως εμπόδιο,αλλά αντίθετα μπορεί να αποτελέσει ζωτικότμήμα της σύγχρονης ζωής (εικ. 12).

Μονή Ζυγού (εικ. 14-15)Τα έτη 1990-2000 αφορούσαν την ανα-σκαφική οριοθέτηση του κάστρου και του κα-θολικού της Μονής, την ταύτιση του ερευνώ-μενου κτηριακού συγκροτήματος με την βρα-χύβια Μονή του Ζυγού (10ος-11ος αι.), τηναναστήλωση του πύργου υπ᾽ αρ. 7 και τηνεκτέλεση έργων υποδομής για την προστασίατης από τις πλημμύρες του παρακειμένουχειμάρρου.Κατά την δεκαετία 2000-2010 οι εργασίεςαφορούσαν την αποκάλυψη των εντός τουκάστρου κτηρίων (5.500 τ.μ.), την στερέωσηκαι ταύτισή τους και την συντήρηση τωνκινητών ευρημάτων. Ειδικότερα:- Ανασκάφηκαν και στερεώθηκαν, από τους11 πύργους του κάστρου, οι υπ᾽ αριθμόν 2,3, 4, 5, 6, 9, 10, και 11. Ο μεγάλος πύργοςαρ. 1 ανασκάφηκε μερικώς.- Ολοκληρώθηκε η ανασκαφή του καθολικούτης Μονής, στερεώθηκαν τα μαρμαροθετημέναδάπεδά του (εικ. 16), οι τοιχογραφίες τουκαι τα εν γένει επιτοίχια κονιάματα. Απο -καταστάθηκαν, γραφικώς και αναστηλωτικώς,το μαρμάρινο τέμπλο και τα μαρμάρινα περι -θυρώματα του ναού.

Εικ. 15. Ο αρχαιολογι-κός χώρος της ΜονήςΖυγού από ΝΔ.

Εικ. 16. Μονή Ζυγού.Το μαρμαροθετημένοδάπεδο του βόρειουπαρεκκλησίου του καθολικού (α΄ μισό11ου αιώνα).

Εικ. 17. Η Τράπεζα τηςΜονής Ζυγού (στρώμακαταστροφής).

240

- Εγκαταστάθηκε υάλινος διάδρομος επι-σκέψεως του εσωτερικού του καθολικού.- Ανασκάφηκαν και στερεώθηκαν η δυτικήκαι βόρεια πτέρυγα της Μονής.- Ανασκάφηκαν (μέχρι το στρώμα καταστρο-φής) και στερεώθηκαν η νότια και η ανατολικήπτέρυγα τη Μονής.- Ανασκάφηκε (μέχρι το στρώμα καταστροφής)η Τράπεζα (εικ. 17).- Ανασκάφηκε (μέχρι το στρώμα καταστροφής)και στερεώθηκε μερικώς, το συγκρότημα τωνκελλίων βορείως του καθολικού.- Ανασκάφηκαν και στερεώθηκαν τα συγκρο -τήματα του ελαιουργείου και του ληνού.- Ανασκάφηκαν οι τάφοι περιμετρικώς τουκαθολικού, χωρίς να διαταραχθούν οι εντα-φιασθέντες. - Ολοκληρώθηκαν τα έργα υποδομής για

την προστασία της Μονής από τις πλημμύρεςτου παρακείμενου χειμάρρου.- Συγκολλήθηκαν τα συνανήκοντα μαρμάρινααρχιτεκτονικά μέλη.- Άρχισε η συντήρηση της κεραμικής και τωνμεταλλικών και υάλινων ευρημάτων (εικ. 18-19).- Ανασυντέθηκε από 1500 σπαράγματα, ητοιχογραφία της βαπτίσεως του Ιησού, πουβρέθηκε στον νάρθηκα του καθολικού. Άρχισεκαι η ανασύνθεση της τοιχογραφίας τωναγίων Τεσσαράκοντα.- Εκτυπώθηκε ενημερωτικό τετράπτυχο τωνεπισκεπτών, σε ελληνική, αγγλική, γερμανικήκαι ρωσική γλώσσα.- Εκτυπώθηκε ενημερωτικό βιβλιάριο 54 σε-λίδων, σε ελληνική, αγγλική και γερμανικήγλώσσα.

Προϊστάμενος

Ιωάννης Ταβλάκης

Υπεύθυνοι αρχαιολόγοι

Λ. ΤόσκαΙ. ΤαβλάκηςΙ. Παπάγγελος, Ό. Ιασονίδου

Ανασκαφές

Διατείχισμα Κασσάνδρειας (Ν. Ποτίδαια)Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Στεφάνου ΑρναίαςΜονή Ζυγού

Εικ. 18. Μονή Ζυγού.Εφυαλωμένο πινάκιο(β΄ μισό 12ου αιώνα).

Εικ. 19. Μονή Ζυγού.Υάλινο κανδήλι (β΄ μισό 12ου αιώνα).