1η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ...

Πεξηιήςεηο Δηζεγήζεσλ 1ε Ζκεξίδαο πληήξεζεο & Μειέηεο Δθθιεζηαζηηθψλ Κεηκειίσλ 12/07/2014

0


1

1ε ΖΜΔΡΗΓΑ ΤΝΣΖΡΖΖ & ΜΔΛΔΣΖ

ΔΚΚΛΖΗΑΣΗΚΩΝ ΚΔΗΜΖΛΗΩΝ

ΟΗΚΟΤΜΔΝΗΚΟ ΠΑΣΡΗΑΡΥΔΗΟ

ΗΔΡΑ ΘΔΟΛΟΓΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΖ ΥΑΛΚΖ

12 Ηνπιίνπ 2014

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΖΜΔΡΗΓΑ

Πξσηλή πλεδξίαζε

11:00

- Έλαξμε - Υαηξεηηζκνί:

- Μεηξνπνιίηεο Πξνχζεο θ. Διπηδνθφξνο Λακπξπληάδεο

- Πξφεδξνο ηεο Γ.Δ ηνπ ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ, Καζεγεηήο Ναπνιέσλ

Μαξαβέγηαο,

- Αληηπξφεδξνο Α΄ ηεο Γ.Δ ηνπ ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ, Καζεγεηήο σηήξηνο

νχιεο,

- Αληηπξφεδξνο Β΄ ηεο Γ.Δ ηνπ ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ, Καζεγεηήο Ησάλλεο

Γξαγψλαο,

- Αληηπξφεδξνο Γ΄ ηεο Γ.Δ ηνπ ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ, Δληεηαικέλνο Καζεγεηήο

Ησάλλεο Πνιίηεο,

- Δηδηθφο Δθπξφζσπνο ηνπ Οηθ. Παηξηαξρείνπ, Δπηθ. Καζεγεηήο Α.Δ.Α.Θ,

Ησάλλεο Καξαπαλαγηψηεο.

- Παξνπζίαζε Ζκεξίδαο & ηεο Kαηεχζπλζεο πληήξεζεο ηνπ ΣΔΗ Ηνλίσλ

Νήζσλ, Γξ. Υξήζηνο Καξχδεο

Πξνεδξεύνπλ: Αλαπι. Καζεγεηήο Νηθφιανο Εαραξηάο & Δπηθ.

Καζεγήηξηα Αδακαληία Κακπηψηε

11:30 Γξ. ηαύξνο Αξβαληηόπνπινο, Σα δηαζσζέληα θεηκήιηα ηεο Ηεξάο Μνλήο

Παλαγίαο νπκειά.

11:45 Γξ. Ησάλλεο Υνπιηαξάο, Δηθφλεο απφ ηα εξγαζηήξηα ζπληήξεζεο ηεο 22εο

Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ.

12:00 Γξ. Υξήζηνο Καξύδεο, Σα γλσζηά & άγλσζηα: κειέηε θαη ζπληήξεζε

ηεζζάξσλ Κσλζηαληηλνππνιίηηθσλ ιεηηνπξγηθψλ πθαζκάησλ

12:15 Γηάιεηκκα


2

12:45 Γξ. Νηθόιανο αξξήο, Κσδηθνινγία θαη ζπληήξεζε ηνπ ηεηξαεπαγγειίνπ

ηνπ Οζίνπ Υξηζηνθφξνπ ηεο Παλαγίαο νπκειά. 13:00 Υαξάιακπνο Γαιαλόπνπινο, πληήξεζε & επαλα-ππνζηήξημε ηνπ

μπιφγιππηνπ ηέκπινπ ηνπ Η. Νανχ Αγ. Γεκεηξίνπ Σαηανχισλ Κσλζηαληηλνχπνιεο.

13:15 Γξ. Αλαζηάζηνο Βαβνύζθνο, Σα εθθιεζηαζηηθά θεηκήιηα σο ηκήκα ηεο

πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ε λνκηθή ππνρξέσζε ηνπ ειιεληθνχ Κξάηνπο γηα ηελ

πξνζηαζία ηνπο.

13:30 πδήηεζε & παξεκβάζεηο

13:40 Ξελάγεζε ζηνπο ρώξνπο ηεο ρνιήο θαη ηνπ Καζνιηθνύ ηεο Η.

Μνλήο

Λήμε πξσηλήο ζπλεδξίαζεο

Απνγεπκαηηλή πλεδξίαζε

Πξνεδξεύνπλ: Γξ. Υξήζηνο Καξχδεο & Γξ. Διέλε Κνπινπκπή

16:30 Νηθόιανο αιακνύξεο, Σα βπδαληηλά & κεηαβπδαληηλά θεηκήιηα ζε

Σνπξθηθά κνπζεία.

16:45 Αλαπι. Καζεγεηήο Νηθόιανο Εαραξηάο, πλδπαζηηθέο κειέηεο

απζεληηθφηεηαο θαη κε-θαηαζηξνθηθψλ αλαιπηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ζε έξγα ηέρλεο ηεο

πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο.

17:00 Γξ. Διέλε Κνπινπκπή, Οη δπηηθνεπξσπαηθέο επηδξάζεηο ζηε κεηαβπδαληηλή

ηέρλε ηεο Κξήηεο θαη ησλ Ηνλίσλ Νήζσλ.

17:15 Γηάιεηκκα

17:45 Γξ. Αξηέκεο Οηθνλόκνπ, Οη θπζηθνρεκηθέο αλαιχζεηο σο απαξαίηεην

εξγαιείν ζηε ζπληήξεζε & δηαηήξεζε αληηθεηκέλσλ πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο.

18:00 Γξ. Γεκήηξεο Σζηπνηάο, Μηα δηεπηζηεκνληθή κειέηε ηεο θαηάζηαζεο

δηαηήξεζεο θαη κεζνδνινγίαο ζπληήξεζεο ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ ςεθηδσηνχ ζην

ηεξφ ηνπ Απφιισλα Δξεζηκίνπ ζηε Ρφδν.

18:15 Γεώξγηνο Μαζηξνζεόδσξνο, Μηθξνζθνπηθέο θαη θπζηθνρεκηθέο ηερληθέο

αλάιπζεο: εθαξκνγέο ζηε δηεξεχλεζε ησλ πιηθψλ θαηαζθεπήο ησλ θνξεηψλ

εηθφλσλ.

18:30 πδήηεζε, παξεκβάζεηο ησλ πξνζθεθιεκέλσλ, ζύλνςε &

ζπκπεξάζκαηα

19:00 Λήμε ηεο 1εο

Ζκεξίδαο πληήξεζεο & Μειέηεο

Δθθιεζηαζηηθώλ Κεηκειίσλ


3

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ει.

Γξ. ηαύξνο Αξβαληηόπνπινο, Σα δηαζσζέληα θεηκήιηα ηεο Ηεξάο

Μνλήο Παλαγίαο νπκειά.

Γξ. Ησάλλεο Υνπιηαξάο, Δηθφλεο απφ ηα εξγαζηήξηα ζπληήξεζεο

ηεο 22εο

Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ.

Γξ. Υξήζηνο Καξύδεο, Σα γλσζηά & άγλσζηα: κειέηε θαη ζπληήξεζε

ηεζζάξσλ Κσλζηαληηλνππνιίηηθσλ ιεηηνπξγηθψλ πθαζκάησλ

Γξ. Νηθόιανο αξξήο, Κσδηθνινγία θαη ζπληήξεζε ηνπ ηεηξαεπαγγειίνπ

ηνπ Οζίνπ Υξηζηνθφξνπ ηεο Παλαγίαο νπκειά.

Υαξάιακπνο Γαιαλόπνπινο, πληήξεζε & επαλα-ππνζηήξημε ηνπ

μπιφγιππηνπ ηέκπινπ ηνπ Η. Νανχ Αγ. Γεκεηξίνπ Σαηανχισλ Κσλζηαληηλνχπνιεο.

Γξ. Αλαζηάζηνο Βαβνύζθνο, Σα εθθιεζηαζηηθά θεηκήιηα σο ηκήκα

ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ε λνκηθή ππνρξέσζε ηνπ ειιεληθνχ Κξάηνπο

γηα ηελ πξνζηαζία ηνπο.

Νηθόιανο αιακνύξεο, Σα βπδαληηλά & κεηαβπδαληηλά θεηκήιηα

ζε Σνπξθηθά κνπζεία.

Αλαπι. Καζεγεηήο Νηθόιανο Εαραξηάο, πλδπαζηηθέο κειέηεο απζεληηθφηεηαο

θαη κε-θαηαζηξνθηθψλ αλαιπηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ζε έξγα ηέρλεο ηεο

πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο.

Γξ. Διέλε Κνπινπκπή, Οη δπηηθνεπξσπαηθέο επηδξάζεηο ζηε κεηαβπδαληηλή

ηέρλε ηεο Κξήηεο θαη ησλ Ηνλίσλ Νήζσλ.

Γξ. Αξηέκεο Οηθνλόκνπ, Οη θπζηθνρεκηθέο αλαιχζεηο σο απαξαίηεην εξγαιείν

ζηε ζπληήξεζε & δηαηήξεζε αληηθεηκέλσλ πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο.

Γξ. Γεκήηξεο Σζηπνηάο, Μηα δηεπηζηεκνληθή κειέηε ηεο θαηάζηαζεο

δηαηήξεζεο θαη κεζνδνινγίαο ζπληήξεζεο ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ

ςεθηδσηνχ ζην ηεξφ ηνπ Απφιισλα Δξεζηκίνπ ζηε Ρφδν.

Γεώξγηνο Μαζηξνζεόδσξνο, Μηθξνζθνπηθέο θαη θπζηθνρεκηθέο ηερληθέο

αλάιπζεο: εθαξκνγέο ζηε δηεξεχλεζε ησλ πιηθψλ θαηαζθεπήο ησλ

θνξεηψλ εηθφλσλ.

ηνηρεία νκηιεηώλ


4

Σα δηαζσζέληα θεηκήιηα ηεο Ηεξάο Μνλήο Παλαγίαο νπκειά

Γξ. ηαύξνο Η. Αξβαληηόπνπινο Γξ Βπδαληηλήο Αξραηνινγίαο

[email protected]

Καηά ηα ηειεπηαία ρξφληα έγηλε γλσζηφο ηθαλφο αξηζκφο αληηθεηκέλσλ πνπ κε

ζρεηηθή ή απφιπηε βεβαηφηεηα απνδίδνληαη ζηελ ηζηνξηθή Μνλή ηεο Παλαγίαο

νπκειά ηνπ Πφληνπ θαηά παξάδνζε ή βάζεη ησλ θηεηνξηθψλ θαη αθηεξσκαηηθψλ

ηνπο επηγξαθψλ. Δθηφο απφ έγγξαθα ηεο απηνθξαηνξηθήο θαη ηεο παηξηαξρηθήο

Γξακκαηείαο, θαζψο θαη εγεκφλσλ ηεο Μνιδνβιαρίαο, πεξηιακβάλνληαη:

Έξγα κεηαιινηερλίαο: θάιπκκα Δπαγγειηζηαξίνπ απφ εληαίν

"καιακνθαπληζκέλν" (επηρξπζσκέλν) θχιιν αξγχξνπ ζε θάζε φςε ηνπ 1736,

ζηαπξφο ιηηαλείαο απφ άξγπξν κε θαηά ηφπνπο επηρξχζσζε θαη κίκεζε πνιχηηκσλ

ιίζσλ απφ πξάζηλε θαη βαζπθφθθηλε παιφκαδα (1862), αξγπξφ εμαπηέξπγν,

αθηέξσκα ζηε Μνλή ηνπ 1702, δχν ιεηςαλνζήθεο ρεηξψλ αγίσλ: κία ηνπ 18νπ αη. απφ

πνιχηηκα πιηθά (κάξγαξν, φζηξαθν ζαιάζζηαο ρειψλαο, ρξπζφ, άξγπξν,

εκηπνιχηηκνπο ιίζνπο θαη παιφκαδα) θαη πνηθίιεο ηερληθέο (εκπίεζην, ζπξκαηεξφ,

θνθθηδσηφ δηάθνζκν) θαη κία δεχηεξε, ελδερνκέλσο απφ αθξακπνιίηηθν

εξγαζηήξην, φπνπ θπξηαξρνχλ ηα ηκήκαηα θνξαιιηνχ, κηθξφ αξγπξφ αξηνθφξην κε

εγράξαθην δηάθνζκν ηνπ 1740.

Δηθόλα 1. Λεηςαλνζήθε (χς. 11,5εθ., κήθ. 21,5εθ., πι. 15,5εθ.), 18νο αη. (Πεγή: Σα ηεξά

θεηκήιηα ηνπ γέλνπο ησλ Πνληίσλ, Αζήλα 2010, 135)

Δθθιεζηαζηηθά άκθηα, ηεξαηηθά θαη ιεηηνπξγηθά: κεγάινο αήξ γηα ηελ

ηαπηφρξνλε θάιπςε ηνπ Γίζθνπ θαη ηνπ Πνηεξίνπ απφ θφθθηλν, ρξπζφ θαη γαιάδην

κεηάμη, κε ρξπζφλεκα θαη πνιχρξσκεο κεηαμσηέο θισζηέο (18νπ αη.), θεληεκέλε

εηθφλα Οδεγεηξίαο απφ θφθθηλν κεηάμη, κε ρξπζφλεκα, αξγπξφλεκα, πνιχρξσκεο

κεηαμσηέο θισζηέο, καξγαξηηάξηα, ζκαξάγδηα, πνιχηηκνπο ιίζνπο (1758), επηκαλίθηα

ηνπ 17νπ, 18νπ θαη 19νπ αη., επηγνλάηην απφ θφθθηλν θαη γαιάδην κεηάμη,

αξγπξφλεκα, ρξπζφλεκα, κεηαμσηέο θισζηέο, πνχιηεο, γπάιηλεο ράληξεο ηνπ 1680,

επηηάθηνο ηεο Θενδνζίαο θαη ηεο Διηζάβεη (1738), ηξία επηηξαρήιηα (16νο αη., 18νο

αη., 1774), νξάξην ησλ Δπγελίνπ θαη Ησάζαθ, έξγν ηνπ 1681/2, κίηξα κνλαρηθνχ

ζρήκαηνο κε δπηηθέο επηδξάζεηο ζηελ εηθνλνγξαθία, ηελ ηερλνηξνπία θαη ηελ ηερληθή

(πηζαλψο ηνπ 17νπ-18νπ αη.), ιάβαξν απφ αξγπξφλεκα, ρξπζφλεκα θαη

mailto:[email protected]


5

ςεπδνκαξγαξηηάξηα, πνιχηηκν δείγκα ηεο κεηαβπδαληηλήο εθθιεζηαζηηθήο

ρξπζνθεληεηηθήο (1678) θαη ηξεηο αξρηεξαηηθνί ζάθθνη ηνπ 16νπ, 17νπ θαη 18νπ αη.,

εθ ησλ νπνίσλ νη δχν θαηαζθεπάζηεθαλ απφ χθαζκα παξαγσγήο νζσκαληθνχ

εξγαζηεξίνπ.

Δηθόλα 2. Λάβαξν (χς. 94εθ., πι. 50εθ.), 1678 (Πεγή: Σα ηεξά θεηκήιηα ηνπ γέλνπο ησλ

Πνληίσλ, Αζήλα 2010, 95)

ε απηά ζα πξέπεη λα πξνζζέζνπκε ηα ηξία θεηκήιηα πνπ κεηαθέξζεθαλ ην

1931 ζηελ Διιάδα, ζε εθαξκνγή ηεο ζρεηηθήο ζπκθσλίαο Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ –

Ηζκέη Ηλνλνχ θαη ην 1951 απνδφζεθαλ ζηε λεντδξπζείζα νκψλπκε Μνλή ζην φξνο

Βέξκην ηεο Ζκαζίαο: ηελ ππξίθαπζηε εηθφλα ηεο Παλαγίαο νπκειίηηζζαο, πνπ ε

παξάδνζε απνδίδεη ζηνλ Δπαγγειηζηή Λνπθά θαη ζηελ εχξεζε ηεο νπνίαο ζην φξνο

Μειά νθείιεηαη ε ίδξπζε ηεο Μνλήο, ην ζηαπξφ επινγίαο πνπ θαηά ηελ παξάδνζε

πεξηέρεη κεγάιν ηκήκα ηνπ Σηκίνπ ηαπξνχ θαη ζεσξείηαη σο δσξεά ηνπ Μαλνπήι Γ'

Μεγαινθνκλελνχ (1390-1417) ηεο Σξαπεδνχληνο, θαίηνη ηερληθψο θαη κνξθνινγηθψο

αλάγεηαη ζην δηάζηεκα 1650-1750 θαη ηε ζηάρσζε Δπαγγειίνπ απφ μχιηλεο πηλαθίδεο

ζηηο νπνίεο πξνζειψζεθαλ αξγπξά ειάζκαηα κε αλάγιπθν δηάθνζκν θαη πέληε

κεηάιιηα κε εγράξαθηεο κνξθέο απφ άξγπξν θαη ληέιν ζε β' ρξήζε, ζε δηάηαμε πνπ

αλάγεηαη ζην δηάζηεκα απφ ηα κέζα ηνπ 18νπ σο ηα κέζα ηνπ 19νπ αη.

Σα αλσηέξσ ζπληζηνχλ έλα ζχλνιν ηδηαηηέξσο ζεκαληηθφ, θαζψο κέζα απφ

απηά θσηίδνληαη φςεηο ηεο κεηαβπδαληηλήο θπξίσο πεξηφδνπ ηεο ηζηνξίαο ηεο Μνλήο.

Δμ άιινπ, ηα θεηκήιηα απηά θαζ' εαπηά απνηεινχλ αμηφινγα έξγα εθθιεζηαζηηθήο

ρξπζνθεληεηηθήο, κεηαιινηερλίαο, κηθξνηερλίαο, ρπκεπηηθήο, ελψ νη πνηθίιεο ηερληθέο

θαη νη κέζνδνη επεμεξγαζίαο ησλ εκηπνιχηηκσλ θαη πνιχηηκσλ πιηθψλ θαη ν

ζπλδπαζκφο ζηνηρείσλ δπηηθψλ, ηζιακηθψλ θαη ζηεξηγκέλσλ ζηε βπδαληηλή

παξάδνζε ηνχο πξνζδίδνπλ πξφζζεην ελδηαθέξνλ, αλάγνληάο ηα ζε έξγα αμηφινγα

απφ θαηαζθεπαζηηθήο, ηερλνηξνπηθήο, ηππνινγηθήο, εηθνλνγξαθηθήο θαη βεβαίσο

ηζηνξηθήο θαη ζξεζθεπηηθήο άπνςεο.


6

The rescued relics from the monastery of Panagia Sumela

Dr. Stauros Arvanitopoulos

[email protected]

During the last few years, a significant number of objects became known

which are attributed with relative or absolute certainty to the historic monastery of

Panagia Sumela in the Pontus according to tradition or due to the dedicatory

inscriptions that most of them bear.

They constitute a set of artefacts and documents of particular importance,

since they cast light on quite a few aspects of the Monastery history, especially of its

post-Byzantine phase. Moreover, the collection comprises many distinct categories of

works of art: manuscripts, book bindings, icon covers, reliquaries, processional and

service crosses, ecclesiastical vessels, miniature sculptures, priestly vestments,

liturgical cloths, embroidered icons. The variety of diverse techniques and methods of

treating semi-precious and precious materials, as well as the combination of styles,

motifs and materials of Western, Islamic and local (based on the age-old Byzantine

tradition) origin used in these samples of gold-thread embroidery, metalwork, minor

arts and enamels enhance our knowledge of various technical, stylistic, typological,

iconographical, historical and religious matters of that era.



7

Δηθόλεο από ηα εξγαζηήξηα ζπληήξεζεο ηεο 22εο

Δθνξείαο

Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ

Γξ. Ησάλλεο Π. Υνπιηαξάο Πξντζηάκελνο 22

εο Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ, Σδαβέιια 17,30300 Ναχπαθηνο

[email protected]

Οη εηθφλεο πνπ βξίζθνληαη ζηα εξγαζηήξηα ηεο 22εο

Δθνξείαο Βπδαληηλψλ

Αξραηνηήησλ είηε ζπιιέρζεθαλ θαηά ηε δηελέξγεηα απηνςηψλ ηεο ππεξεζίαο, είηε

παξαρσξήζεθαλ πξνο θχιαμε θαη ζπληήξεζε απφ ηηο θαηά ηφπνπο εθθιεζηαζηηθέο

αξρέο, είηε θηλδχλεπαλ λα θαηαζηξαθνχλ ή ήηαλ ζε πνιχ θαθή θαηάζηαζε. ηηο

εηθφλεο πνπ θηλδχλεπαλ λα θαηαζηξαθνχλ πξέπεη λα ζπκπεξηιάβνπκε απηέο απφ ηε

κνλή Μεηακφξθσζεο ηνπ σηήξνο ζην Υξχζνβν Ναππαθηίαο θαη απηέο απφ ηνλ λαφ

ηνπ Αγίνπ ππξίδσλα ζηελ Λεπθάδα. ε πνιχ θαθή θαηάζηαζε ήηαλ ε βπδαληηλή

εθπαισκέλε εηθφλα ηεο ηαχξσζεο απφ ηελ Αξσληάδα Βάιηνπ θαη ε εηθφλα ηεο

Θενηφθνπ Οδεγήηξηαο, πνπ είλαη πξντφλ αξραηνθαπειίαο θαη παξαδφζεθε ζηελ

ππεξεζία καο απφ ην αζηπλνκηθφ ηκήκα Λεπθάδαο. Οη εηθφλεο απφ ηνλ Άγην Νηθφιαν

Ακπειαθηψηηζζαο παξαδφζεθαλ πξνο θχιαμε θαη θαζαξηζκφ.

Ζ πιένλ ζεκαληηθή εηθφλα απφ άπνςε αξραηφηεηαο θαη αμίαο είλαη ε πήιηλε

εθπαισκέλε εηθφλα απφ ηελ Αξσληάδα Βάιηνπ, πνπ θπιαζζφηαλ ζξπκκαηηζκέλε ζην

νζηενθπιάθην ηνπ ρσξηνχ Νέν Υαιθηφπνπιν. Ζ εηθφλα απηή είρε δεκνζηεπζεί απφ

ηνλ Κίζζα ην 1991 ζην Πξψην Αξραηνινγηθφ θαη Ηζηνξηθφ πλέδξην

Αηησιναθαξλαλίαο θαη έρεη ρξνλνινγεζεί ζηα ηέιε ηνπ 13νπ

αηψλα, θαζψο ζπλδέεηαη

ηερλνηξνπηθά κε ηηο δπν επίζεο εθπαισκέλεο εηθφλεο ηνπ Αγίνπ Βαζηιείνπ Άξηαο θαη

ηηο ηνηρνγξαθίεο ηνπ ζπειαίνπ ηνπ Αγίνπ Αλδξέα ηνπ Δξεκίηε θνληά ζην

Υαιθηφπνπιν, πνπ ρξνλνινγνχληαη ηελ ίδηα πεξίνδν.

Ζ κηθξή ζθαθσηή εηθφλα ηεο Θενηφθνπ Οδεγήηξηαο είλαη πξνβιεκαηηθή ηφζν

ζηε ρξνλνιφγεζή ηεο, θαζψο έρεη ππνζηεί βάξβαξεο επεκβάζεηο, φζν θαη ζηελ

πξνέιεπζή ηεο, θαζψο ππήξμε αληηθείκελν αξραηνθαπειίαο θαη δελ γλσξίδνπκε απφ

πνχ είρε θιαπεί. Ζ εχξεζή ηεο σζηφζν ζηε Λεπθάδα θάλεη πνιχ πηζαλή ηελ

πξνέιεπζή ηεο απφ θάπνην λαφ ηνπ λεζηνχ. Σα ιίγα ζηνηρεία πνπ ζψδνληαη απφ ην

αξρηθφ πιάζηκν ηνπ πξνζψπνπ ηεο Παλαγίαο θαη ε ηδηαίηεξα πξνζεγκέλε πηπρνινγία

καο νδεγνχλ ζε έλαλ αμηφινγν δσγξάθν, εθθξαζηή ηεο θξεηηθήο ηέρλεο ηνπ 15νπ

αηψλα.

Έλα αμηφινγν ζχλνιν απνηεινχλ νη εηθφλεο απφ ηε κνλή Μεηακφξθσζεο ηνπ

σηήξνο ζην Υξχζνβν Ναππαθηίαο. Πξφθεηηαη γηα έλα επηζηχιην ηέκπινπ θαη πέληε

δεζπνηηθέο εηθφλεο, πνπ ηνπνζεηήζεθαλ ζην ηέκπιν ηνπ θαζνιηθνχ ζε δπν

δηαθνξεηηθέο ρξνληθέο πεξηφδνπο, ε πξψηε ην 1742 θαη ε δεχηεξε ην 1813. Ζ χπαξμε

ηνπ επηζηπιίνπ ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 17νπ

αηψλα έξρεηαη λα επηβεβαηψζεη, φηη

ππήξρε παιαηφηεξν ηέκπιν, ζην νπνίν ηνπνζεηήζεθαλ απηέο νη εηθφλεο δηαδνρηθά. Σν

επηζηχιην απνηειεί έξγν επεηξσηηθνχ εξγαζηεξίνπ, ιατθήο ηέρλεο θαη ν δσγξάθνο

ηνπ πηζαλψο λα ηαπηίδεηαη κε θάπνηνλ απφ ηνπο δσγξάθνπο ησλ ηειεπηαίσλ θάζεσλ

δηαθφζκεζεο ηνπ θαζνιηθνχ κεηαμχ 1600 θαη 1629. Οη δεζπνηηθέο εηθφλεο ηνπ 1742

απνηεινχλ έξγν ηνπ δσγξάθνπ Αλδξέα Παπαδφπνπινπ απφ ηε Πεινπφλλεζν, ελψ

απηέο ηνπ 1813 θηινηερλήζεθαλ απφ έλαλ επίζεο δσγξάθν, ηνπ νπνίνπ ην φλνκα

ππάξρεη, αιιά δπζηπρψο δελ δηαθξίλεηαη, ζηελ αξηζηεξή παξεηά ηνπ μχινπ ηεο

εηθφλαο κε ηελ Θενηφθν «Ρφδνλ ην Ακάξαληνλ».

Οη δπν δεζπνηηθέο εηθφλεο απφ ηνλ Άγην ππξίδσλα ζηελ Λεπθάδα

ρξνλνινγνχληαη ην 1748 θαη θηινηερλήζεθαλ απφ ηνλ θξεηηθφ δσγξάθν Σνκάδν



8

Σδελ. Πξφθεηηαη γηα έξγν ηεο σξηκφηεηαο ηνπ δσγξάθνπ, ν νπνίνο ζπλδπάδεη ηελ

επηαλεζηαθή ηέρλε ηνπ 18νπ

αηψλα κε αλαγελλεζηαθά ζηνηρεία θαη ην ηηαιηθφ κπαξφθ.

Αθφκε έλα ζχλνιν απνηεινχλ νη δπν δεζπνηηθέο εηθφλεο ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ

Νηθνιάνπ ζηελ Ακπειαθηψηηζζα Ναππαθηίαο. Πηζαλψο ν άγηνο Ησάλλεο Πξφδξνκνο

λα ρξνλνινγείηαη ζην 1748, φπσο θαη νη εηθφλεο ηνπ ηέκπινπ ηνπ λανχ, ν δε άγηνο

Νηθφιανο πξνέξρεηαη απφ ιατθφ εξγαζηήξη ηνπ ηέινπο ηνπ 17νπ

ή ησλ αξρψλ ηνπ 18νπ

αηψλα. ίγνπξα είλαη έξγα δπν δηαθνξεηηθψλ δσγξάθσλ, θαζψο ν δσγξάθνο ηεο

εηθφλαο ηνπ αγίνπ Νηθνιάνπ απνθεχγεη ηηο έληνλεο ζθηάζεηο, δεκηνπξγεί θσηεηλά

πξφζσπα θαη πξνηηκά ηελ ζπλνπηηθή πηπρνινγία, ελψ απηφο ηεο εηθφλαο ηνπ

Πξνδξφκνπ ρξεζηκνπνηεί έληνλεο ζθηάζεηο θσηίδνληαο κφλν ηα εχζαξθα κέξε.

Ζ ζπιινγή ηεο Δθνξείαο θηινμελεί εηεξφθιεηεο ρξνληθά θαη θαιιηηερληθά

εηθφλεο, πνπ έρνπλ σζηφζν θνηλή ηχρε θαη θνηλή πξννπηηθή λα δηαζσζνχλ θαη λα καο

δηαθσηίζνπλ έζησ θαη απνζπαζκαηηθά γηα ηα θαιιηηερληθά ξεχκαηα θπξίσο ηνπ 18νπ

αηψλα ζηελ νξεηλή Ναππαθηία θαη ηελ Λεπθάδα. Μπνξεί επίζεο νη εηθφλεο απηέο λα

κελ ζπληζηνχλ έλα ηθαλνπνηεηηθφ ζχλνιν, πιελ ησλ εηθφλσλ ηνπ Υξπζφβνπ,

παξέρνπλ φκσο επηπιένλ γλψζεηο γηα ηελ παξαγσγή εηθφλσλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο

απηέο πεξηνρέο θαη ζπκπιεξψλνπλ ην θαιιηηερληθφ πξνθίι δσγξάθσλ, γλσζηψλ θαη

απφ άιια έξγα ηνπο.

Δηθόλα 1. Μνλή Μεηακνξθψζεσο Υξπζφβνπ. Λεπηνκέξεηα κε ηνλ επαγγειηζηή Μάξθν απφ

επηζηχιην ηέκπινπ (αξρέο 17νπ

αη.)


9

Σα γλσζηά & άγλσζηα: κειέηε θαη ζπληήξεζε ηεζζάξσλ

Κσλζηαληηλνππνιίηηθσλ ιεηηνπξγηθώλ πθαζκάησλ

Γξ. Υξήζηνο Υ. Καξύδεο

Α.ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ- Kαηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζκηθήο Κιεξνλνκίαο, Παλαγνχια,

29100, Εάθπλζνο

[email protected]

Mέζα ζηελ Αλαηνιηθή Οξζφδνμε Δθθιεζία, θαηά ηελ ηέιεζε ηεο Θ.

Δπραξηζηίαο θαη ησλ άιισλ κπζηεξίσλ ρξεζηκνπνηνχληαη δηαθνζκεηηθά θαη

ιεηηνπξγηθά ελδχκαηα θαη πθάζκαηα.

Οη δχν απηέο θαηεγνξίεο θέξνπλ ζπκβνιηζκνχο ηφζν ζηα ρξψκαηα φζν θαη

ζηε δηαθφζκεζή ηνπο. Σππηθνδνγκαηηθνί, εζηθνί, θαη αιιεγνξηθνί

ζπκβνιηζκνί απνηεινχλ αλαπφζπαζην ζηνηρείν ησλ πθαζκάησλ θαη γεληθφηεξα

δήηεκα ηεο εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο ησλ Παηέξσλ ζηε Θεία

Λεηηνπξγία θαη ζηε ιαηξεία. Ζ βπδαληηλή θαη κεηαβπδαληηλή εθθιεζηαζηηθή

θεληεηηθή δελ ήηαλ αθεγεκαηηθή αιιά πλεπκαηηθή θαη ζπκβνιηθή.

Σέζζεξα δείγκαηα ιεηηνπγηθψλ θαη δηαθνκεηηθψλ πθαζκάησλ

κεηαβπδαληηλψλ Κσλζηαληηλνππνιίηηθσλ εξγαζηεξίσλ πνπ απνζεζαπξίδνληαη ζην

Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν είλαη ν ζθνπφο ηεο παξνχζαο κειέηεο.

Σν πξψην έξγν, πνπ ρξνλνινγείηαη ζηα 1837, είλαη ν επηηάθηνο ηεο νλνκαζηήο

θεληήηξηαο Κνθφλαο ηνπ Ρνινγά (ηνπ Ησάλλε), ηεο νπνίαο είλαη γλσζηά

δεθαηέζζεξα έξγα (Δηθφλα 1).

Ο δεχηεξνο επηηάθηνο πνπ κειεηάηαη, έξγν ηνπ 19νπ

αηψλα, είλαη αλππφγξαθνο

αιιά θέξεη ζηνηρεία, πνηφηεηα πιηθψλ, αλάγιπθεο παξαζηάζεηο θαη ηερληθή ζηα

γπκλά κέξε, φκνηα κε ηα πθάζκαηα πνπ έρεη θαηαζθεπάζεη ε ρξπζνθεληήζηξα ηεο

πφιεο Κνθφλα. Οη θηλήζεηο θαη ε „ζθηρηή‟ δηαξχζκηζε ησλ κνξθψλ παξαπέκπεη ζε

Κσλζηαληηλνππνιίηηθν εξγαζηήξην.

Σν ηξίην ελππφγξαθν έξγν ηνπ 1857 είλαη πφλεκα ηεο γλσζηήο Γξεγνξίηζαο

δηδαζθάιαο θαη πξφθεηηαη γηα βήιν Ωξαίαο Πχιεο πξνεξρφκελν απφ ηνλ Ναφ ηνπ Αγ.

Φσθά ζην Οξηάθηντ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε πνπ γηα ιφγνπο αζθαιείαο θπιάζζεηαη

ζην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν. Αληίζηνηρα έξγα θαη αλάγιπθε ηερληθή ζην θέληεκα

θαη ζηελ ηνπνζέηεζε ησλ κεηαιιηθψλ λεκάησλ βιέπνπκε ζηελ Πχιε ηεο Μνλήο

Παλαρξάληνπ ζηελ Άλδξν, πνπ είλαη επίζεο έξγν ηεο Κνθφλαο θαη ζε βήιν ηνπ

Βπδαληηλνχ θαη Υξηζηηαληθνχ Μνπζείνπ (Κ.Πξ. 191) απφ ηα θεηκήιηα ησλ

πξνζθχγσλ.

Σέινο, ν αλάγιπθνο ζηαπξφο, έξγν ηνπ 19νπ

- 20νπ

αηψλα, επηξακκέλνο ζην

θέληξν βήινπ Ωξαίαο Πχιεο ηνπ Νανχ ηνπ Αγ. Νηθνιάνπ Τςσκαζείσλ ζηελ

Κσλζηαληηλνχπνιε, πιαηζηψλεηαη κε εμαπηέξπγα θαη δηάζπαξηνπο αζηέξεο. Ο

ζηαπξφο είλαη θαηαζθεπαζκέλνο απινπνηεκέλα απφ πιαηηά κεηαιιηθά λήκαηα κε

κεηαμσηφ ππξήλα, κηκείηαη ζηαπξφ αγγειηθνχ ζρήκαηνο θαη έρεη αηζζεηηθέο

νκνηφηεηεο κε δεκηνπξγίεο εξγαζηεξίσλ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο.

θνπφο ηεο κειέηεο θαη θαηαγξαθήο ησλ παξαπάλσ έξγσλ κε ηε ρξήζε

αλαιπηηθψλ ηερληθψλ είλαη ε αλάδεημε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ έξγσλ, πνπ είλαη άγλσζηα

γηα ην επξχ θνηλφ, θαη ε παξνπζίαζε ησλ θαηαζθεπαζηηθψλ πιηθψλ θαη ηεο ηερληθήο

πνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη νη ηερλίηεο κέζα απφ ηε ζχγθξηζή ηνπο κε άιια έξγα,

δηάζπαξηα ζηελ Αλαηνιηθή Οξζφδνμε Δθθιεζία.



10

Ζ παξνπζίαζε νινθιεξψλεηαη κε ηελ θαηαγξαθή ηεο ζεκεξηλήο θαηάζηαζεο

δηαηήξεζεο ησλ πθαζκάησλ θαη ησλ επεκβάζεσλ ζπληήξεζεο πνπ έρνπλ

πξαγκαηνπνηεζεί.

Eηθόλα 1. Λεπηνκέξεηα ηεο θεληεκέλεο ππνγξαθήο ηεο Κσλζηαληηλνππνιίηηζζαο θεληήηξηαο

ζηνλ επηηάθην πνπ εθηίζεηαη ζηνλ Ναφ ηνπ Αγ. Γεσξγίνπ ζην Φαλάξη. (Πεγή: Υξ. Καξχδεο)


11

The known and the unknown: study and conservation of four

Constantinopolitan liturgical textiles

Dr. Christos Karydis

Α.TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100,

Zakynthos Island

[email protected]

Inside the Eastern Orthodox Church, during the Liturgy and the other

mysteries, decorative and liturgical garments and textiles are used by the clergy.

After 1453 and the break-up of the Byzantine Empire, Constantinople

remained an important centre for gold-embroidery. From the 17th

century onwards,

famous Constantinopolitan embroidresses, who were fully abreast of the latest

developments in their art, signed their handiwork, well aware of their worth.

Outstanding examples of Orthodox ecclesiastical fabrics have been found in regions

ranging from Alexandria to Romania, Mount of Athos, Sinai, Ankara, Cyprus etc.

Every single object that participates with one way or another in the Christian

religion has a specific role and meaning. As in every religion, symbolism plays a

significant role bringing together the human and the divine.

The aim of this paper is the presentation of four post-Βyzantine liturgical

textiles belonging to the Ecumenical Patriarchate.

The first item is the epitaphios of the well known Kokona of Rologa (19th

century), the second epitaphios is dated in the 19th

century and is similar to the work

of Kokona, both displayed and stored in the Ecumenical Patriarchate

The third item dated in the 1897 is a decorated fabric called vilo, work of

Grigoria the head of the workshop. Finally, the forth liturgical textile is a large cross

which decorates a velvet vilo displayed in the Church of St. Nickolaos of Ipsomathion

(Samatya Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakfı) in Constantinople.

The aim of this paper is the presentation of theese unknown and known

liturgical textiles to the research community and the presentation of the construction

materials and techniques used by the technicians and their comparison with other

projects scattered in the Eastern Orthodox Church.

The presentation is completed by recording the current preservation state of

textiles and the conservation treatments which have been carried out.



12

Κσδηθνινγία θαη πληήξεζε ηνπ Σεηξαεπαγγειίνπ ηνπ Οζίνπ

Υξηζηνθόξνπ ηεο Παλαγίαο νπκειά

Γξ. Νηθόιαο αξξήο

ΑΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ- Καηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζκηθήο Κιεξνλνκηάο, Παλαγνχια


[email protected]

Σν ηεηξαεπαγγέιην ηνπ Οζίνπ Υξηζηνθφξνπ ηεο Παλαγίαο νπκειά ηνπ

Πφληνπ είλαη έλα απφ ηα ζπαληφηεξα, αξραηφηεξα θαη ζεκαληηθφηεξα θεηκήιηα πνπ

έρνπλ δηαζσζεί απφ ηελ παιαηνηάηε απηή Μνλή, ελψ ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηελ

ηζηνξία ηεο Οξζνδνμίαο ηνπ Πφληνπ. Σν πεξγακελφ απηφ ρεηξφγξαθν δηαζψδεηαη

ζήκεξα κε εληνλφηαηα ζεκάδηα θζνξψλ θαη δειαηηλνπνίεζεο ζε ζεκείν πνπ είλαη

πιένλ δπζδηάθξηηε ε γξαθή ηνπ θαη αδχλαηε ε ρξήζε ηνπ σο βηβιίν. Σαπηφρξνλα

είλαη έλα ηεξφ θεηκήιην ην νπνίν πξνζθπλεηέο ηεο λέαο Μνλήο Παλαγίαο νπκειά

ζηε Βέξνηα φπνπ θπιάζζεηαη ζήκεξα επηζθέπηνληαη θαη αζπάδνληαη ζην κφληκν

ρψξν έθζεζήο ηνπ εληφο ηνπ λανχ ηεο Μνλήο.

ηελ αλαθνίλσζε απηή, εμεηάδνληαη νη ηδηαηηεξφηεηεο ηνπ ρεηξνγξάθνπ

θαηφπηλ κηαο πξψηεο κειέηεο ησλ παιαηνγξαθηθψλ θαη βηβιηνδεηηθψλ ηνπ

ραξαθηεξηζηηθψλ θαη παξνπζηάδνληαη νη ηξφπνη ζπληήξεζεο θαη έθζεζεο ηνπ

ρεηξνγξάθνπ.

Ζ θαηάζηαζε δηαηήξεζεο ηνπ ρεηξνγξάθνπ πξνθαιεί κεγάιεο αλεζπρίεο,

παξφηη βξίζθεηαη ζε κεηαιιηθφ θπηίν δίρσο ηε δπλαηφηεηα απεπζείαο πξφζβαζεο ζε

απηφ. Ζ δειαηηλνπνίεζε ηεο πεξγακελήο είλαη έλα θαηλφκελν πνπ απνδεηθλχεη ηηο

θαθνπρίεο απφ ηηο νπνίεο πέξαζε ην ρεηξφγξαθν αλά ηνπο αηψλεο. Δίλαη κηα

θαηάζηαζε δε πνπ απνδεηθλχεηαη αδχλαηνλ λα αληηζηξαθεί παξά κφλν λα επηδεηλσζεί

κε πεξαηηέξσ έθζεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ζε ζπλζήθεο κεγάιεο ζεξκνθξαζίαο ζε

ζπλδπαζκφ κε πςειή πγξαζία, ζέηνληαο πξνβιεκαηηζκνχο γηα ηνπο

θαηαιιειφηεξνπο ηξφπνπο έθζεζεο ηνπ θεηκειίνπ.

Πέξα απφ ηελ ππφζηαζε ηνπ ρεηξνγξάθνπ σο θεηκήιην, ην πεξηερφκελν ηνπ

ρεηξνγξάθνπ απνηειεί επίζεο αληηθείκελν πξνο κειέηε θαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηηο

ηζηνξηθέο πιεξνθνξίεο πνπ απνξξένπλ απφ ηελ εμέηαζή ηνπ είλαη κεγάιν. Παξφια

απηά , ε ζπγθφιιεζε ησλ πεξγακελψλ θχιισλ ηνπ ρεηξνγξάθνπ ιφγσ ηεο

δειαηηλνπνίεζεο είλαη επίζεο κε αληηζηξέςηκε. Κάζε πξνζπάζεηα λα απνθνιιεζνχλ

ηα θχιια ην έλα απφ ην άιιν ζα επέθεξε κφλνλ κεγαιχηεξε θζνξά έσο θαη

«ζπάζηκν» ηνπ αληηθεηκέλνπ ζε επηκέξνπο θνκκάηηα. Παξφηη ε ρξήζε ηνπ

ρεηξνγξάθνπ σο βηβιίν πξνο αλάγλσζε θαη κειέηε είλαη αδχλαηε ρσξίο λα

πξνθιεζνχλ πεξαηηέξσ θζνξέο ζην αληηθείκελν, ε ζχγρξνλε ηερλνινγία ζε ηερληθέο

ςεθηαθήο αλάγλσζεο παξέρνπλ εξγαιεία θαη κεζφδνπο πνπ επηηξέπνπλ ηε δηείζδπζε

ζε εηδάιισο κε πξνζβάζηκεο πεξηνρέο θαηεζηξακκέλσλ θαη ρεηξνγξάθσλ, φπσο είλαη

θαη ην ρεηξφγξαθν ηνπ Οζίνπ Υξηζηνθφξνπ, θαη επηηξέπνπλ ηε κε θαηαζηξεπηηθή

αλάιπζε θαη αλάγλσζή ηνπ.

Μέζνδνη φπσο ην X-Ray CT scanning (αμνληθή ηνκνγξαθία) ην Multispectral

Imaging, έρνπλ βξεη εθαξκνγέο ζηελ αλάγλσζε θαη απνθάιπςε ζεκαληηθψλ

θεηκέλσλ ρεηξνγξάθσλ ελψ άιιεο αλαιπηθέο κέζνδνη (π.ρ. Raman Spectroscopy,

XRD, XRF) καο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα αλαγλσξίζνπκε ηα ζηνηρείσλ θαη πιηθά ηνπ

ρεηξνγξάθνπ θαη λα ζπιιέμνπκε πιεξνθνξίεο γηα ην ρξφλν, ηηο κεζφδνπο θαη ηελ

ηζηνξία θαηαζθεπήο ηνπ. Μηα ηέηνηα αλάιπζε καο δίλεη επηπιένλ ηε δπλαηφηεηα λα

εληνπίζνπκε ζηνηρεία βηβιηνδεηηθά πνπ επί ηνπ παξφληνο δελ είλαη εκθαλή ή



13

βξίζθνληαη παγηδεπκέλα εληφο ησλ ζειίδσλ ηνπ ρεηξνγξάθνπ ψζηε λα καο βνεζήζνπλ

λα θαηαλνήζνπκε εάλ ε ππάξρνπζα βηβιηνδεζία θαη ην θάιπκκα πνπ βξίζθεηαη καδί

κε ην ρεηξφγξαθν ήηαλ πνηέ κέξνο ηνπ θαη λα καο βνεζήζνπλ έηζη ζηε ρξνλνιφγεζή

ηνπ.

Σν ζχλνιν ησλ αλαιχζεσλ θαη κειεηψλ απηψλ απαηηεί ην ζπληνληζκφ θαη ηε

ζπλεξγαζία δηαθνξεηηθψλ εηδηθνηήησλ γχξσ απφ ηε κειέηε ρεηξνγξάθσλ , φπσο

θσδηθνιφγνπο, παιαηνγξάθνπο θαη ζπληεξεηέο βηβιίσλ, κε ζθνπφ λα λα αλαδεηρζνχλ

θαη λα αλαγλσξηζηνχλ ηα ζηνηρεία ηνπ ζεκαληηθφηαηνπ απηνχ ρεηξνγξάθνπ θαη λα

κάζνπκε πεξηζζφηεξα γχξσ απφ ηελ ηζηνξία ηνπ θαη ηηο ζπλζήθεο παξαζθεπήο ηνπ.

Οη ζπλζήθεο δηαηήξεζεο θαη νη δπζθνιίεο ζπληήξεζεο απηνχ ηνπ

ρεηξνγξάθνπ ην θαζηζηνχλ σο κηα ηδηαίηεξα ζπάληα πεξίπησζε. ην ζεκείν απηφ, ε

επηζηήκε ηεο ζπληήξεζεο ρεηξνγξάθσλ ηαιαληεχεηαη αλάκεζα ζε δχν ηξφπνπο

αληηκεηψπηζεο ησλ ρεηξνγξάθσλ, είηε σο ζηαηηθά θεηκήιηα είηε σο ρξεζηηθά βηβιία

θαη θαιείηαη λα δψζεη ιχζεηο πνπ λα εμππεξεηεί ηαπηφρξνλα ηδηαίηεξεο κνπζεηαθέο,

ζξεζθεπηηθέο, θαη ηερληθέο απαηηήζεηο γηα ηε ζσζηή πξνβνιή θαη δηαηήξεζε ηνπ

ρεηξνγξάθνπ.

Δηθόλα 1. Δμσηεξηθή φςε ηνπ θαιχκκαηνο ηνπ ρεηξνγξάθνπ


14

Δηθόλα 2. Γεληθή φςε ηνπ ρεηξνγξάθνπ

The Codicology and Conservation of the Gospel Manuscript of Saint

Christoforos from Panagia Soumela

Dr. Nikolas Sarris Book Conservator, Α.TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage,

Panagoula 29100, Zakynthos Island

[email protected]

The Gospel Manuscript of Saint Christoforos from Panagia Soumela of Pontos

is one of the most rare, ancient and important relics to have survived from this old

monastery , while it is directly linked with the history of Orthodoxy in Pontos. This

parchment manuscript survives to date with strong signs of damage and gelatinization,

to an extent that it is no longer possible to identify its text nor to use it as a book. At the

same time it is a relic which pilgrims come to worship at the new Monastery of Panagia

Soumela in Veroia, where the manuscript is on display today within the church of the

monastery.

In this paper, the particularities of the manuscript are examined, following a

preliminary investigation of its palaeographical and bookbinding characteristic while

the options for its conservation treatment and displaying are presented.

The current preservation conditions of the manuscript are alarming, even if it

is kept within a metal box container and direct access to it is not permitted. The

gelatinization of the parchment leaves is a phenomenon that proves the hardship that

the manuscript has undergone over the centuries. It is a state that unfortunately is

difficult to reverse while it may become worsened by its exposure to high temperatures

and high relative humidity, setting a series of dilemmas on which are the most

appropriate ways to display this object.

Beyond being a relic, this manuscript is also an object that attracts interest for

the historical information that derives from its examination. Nevertheless the blocking

of the leaves due to the gelatinization of the parchment is also irreversible. Every

attempt to separate the leaves would lead to the breaking of the object in to smaller

fragments. Regardless of the fact that it would be impossible to use this manuscript as a



15

book for reading and researching its content without causing greater damage to it,

recent technologies and techniques for digital viewing provide the tools and methods

that allow the optical penetration to otherwise inaccessible parts of damage

manuscripts, such as the manuscript of Saint Christoforos, and permit its digital

analysis and reading.

Techniques such as X-Ray CT scanning and Multispectral Imaging have found

many applications for revealing important and ilegible texts in manuscripts, while other

analytical techniques (eg Raman Spectroscopy, XRD, XRF) would allow us to identify

the elements and materials of the manuscript, to collect evidence of its date and the

methods and history of its making. Such analysis allow us furthermore to identify

bookbinding evidence which at current are inaccessible between blocked leaves, so as

to help us understand whether the current bookbinding and its covering ever belonged

together and to help us date it.

The results of the aforementioned analysis and studies is a task of a

collaborating team of different specialisms, including codicologists, palaeographers and

book conservators, in order to reveal and identify the multiple elements of the

manuscript and to learn more on the history of the precious manuscript and its

production.

The state of its preservation and the difficulties of conserving this manuscript

make this a special and very rare case. At this point, the science of conservation is split

between different approaches of treating manuscripts, as static relics or as functioning

books and it is called upon to offer solutions that will serve at the same time the

museological, religious and technical requirements for the most appropriate way to

display and preserve this manuscript.


16

πληήξεζε & επαλα-ππνζηήξημε ηνπ μπιόγιππηνπ ηέκπινπ ηνπ Η.

Νανύ Αγ. Γεκεηξίνπ Σαηανύισλ Κσλζηαληηλνύπνιεο

Υαξάιακπνο Γαιαλόπνπινο Μεηείθαζκα- Restoration Art Production, Καζηνξηάο 3, 54636, Θεζζαινλίθε

[email protected]

Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε πέξα ηεο ρηιηφρξνλεο Βπδαληηλήο ηζηνξίαο ηεο,

παξνπζηάδεη θαη κηα λεφηεξε κεηαβπδαληηλή αθαηάπαπζηε πνξεία παξάιιειεο

εθθιεζηαζηηθήο ηέρλεο κε εμαίξεηα δείγκαηα λανδνκίαο, δσγξαθηθήο,

εθθιεζηαζηηθψλ θεηκειίσλ θαη κνπζηθήο. Απηά απνηεινχλ αδηάςεπζην κάξηπξα ηνπ

πνιηηηζκνχ, ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο έληνλεο παξνπζίαο ησλ Ρσκηψλ ζηνλ ηφπν, έλα

ηζηνξηθφ ρλάξη ηεο κεγάιεο αθκήο πνπ ζεκεηψζεθε ηδηαίηεξα ηνπο ηειεπηαίνπο δχν

αηψλεο.

Γηα ηνπο ζεκεξηλνχο Ρσκηνχο, νη λανί κε ηα εθθιεζηαζηηθά ηνπο θεηκήιηα, ζα

κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ ζεκεία απηνπξνζδηνξηζκνχ ηεο ζξεζθεπηηθήο ηαπηφηεηαο

ηνπο θαη ηνπ γέλνπο ηνπο. Απνηεινχλ φκσο θαη αληηθείκελα κέξηκλαο γηα ην πψο ζα

δηαηεξεζνχλ θαη ζα αλαδεηρζνχλ ζε πείζκα ησλ θαηξψλ, παξά ηελ αξηζκεηηθά

θζίλνπζα πνξεία πνπ ζπληεινχληαλ γηα εμήληα ρξφληα ηψξα ζηνλ πιεζπζκφ ησλ

θνηλνηήησλ ηνπο.

Ζ ζπληήξεζε ηνπ ηέκπινπ ηνπ ηεξνχ λανχ Αγίνπ Γεκεηξίνπ Σαηανχισλ, ηεο

πνιππιεζέζηεξεο ησλ Ρσκαίηθσλ θνηλνηήησλ, απνηειεί πξντφλ ηεο κέξηκλαο απηψλ

ησλ αλζξψπσλ.

Θα παξνπζηαζηνχλ νη εξγαζίεο ζηαηηθήο απνθαηάζηαζεο ηεο μχιηλεο

θαηαζθεπήο, νη επεκβάζεηο ππνζηήξημεο ηεο, νη εξγαζίεο θαζαξηζκνχ θαη ε κέζνδνο

αηζζεηηθήο απνθαηάζηαζεο ησλ επίρξπζσλ μπιφγιππησλ επηθαλεηψλ, θαζψο θαη ην

ζθεπηηθφ επηινγήο ησλ παξαπάλσ ζπγθεθξηκέλσλ κεζφδσλ.

Ζ ζπληήξεζε ηνπ ηέκπινπ ζα παξνπζηαζηεί ζε αληηπαξαβνιή κε ηελ

επηθξαηνχζα αληίιεςε πεξί ζπληήξεζεο, φπνπ ιαλζαζκέλα θπξηαξρεί ζηνλ επξχηεξν

ηνπξθηθφ ρψξν θαη θαηά ζπλέπεηα ζηνπο Ρσκαίηθνπο Οξζφδνμνπο λανχο.



17

The Conservation and Reinstatement of the Wooden Carved Screen

νf the Orthodox Church of St. Dimitrios in Tatavla- Istanbul

Charalambos Galanopoulos Μεηείθαζκα- Restoration Art Production, Kastorias 3, 54636, Thessaloniki

[email protected]

Istanbul except its long-drawn Byzantine history, presents also a newer post-

byzantine unceasing development of ecclesiastical art with exceptional samples in

architecture, painting, ecclesiastical heirlooms and music. These treasures are a

testimony of the civilization, the culture, and the indigenous presence of the Istanbul

Greeks in the area, consisting this way of a historical pattern that was specially

marked through the last two centuries.

For the today Istanbul Greeks, the churches accompanied with all the precious

heirlooms that they possess, can easily be assumed as marks of their self-designation

towards their religious and cultural identity. Besides these heirlooms become objects

of interest and care of how these, can be preserved and distinguished through the era

and according to time, no matter the decayed march that has been moved for sixty

years now in the population of their communities.

The conservation project of the wooden carved screen of the Orthodox Church

of Saint Dimitrios in Tatavla, the most numerous places of the Istanbul Greek

communities, results the relief and the care of those people.

Following, the presentation of the project will introduce the static

reinstatement of the wooden construction, the process of the minimum intervention

including the cleaning of the surface and the restoration of the gilded wooden carved

areas, as well as the concept of the above chosen methods.

The conservation of the wooden carved screen will be presented in

comparison to the predominant concept of conservation, which wrongly rules over the

broader Turkish area in conservation nowadays, affecting consequently the Greek

Orthodox churches.



18

Σα εθθιεζηαζηηθά θεηκήιηα σο ηκήκα ηεο πνιηηηζηηθήο

θιεξνλνκηάο θαη ε λνκηθή ππνρξέσζε ηνπ ειιεληθνύ Κξάηνπο γηα

ηελ πξνζηαζία ηνπο

Γξ. Αλαζηάζηνο Βαβνύζθνο Γηθεγφξνο

Δξκνχ 1 – 54625 Θεζζαινλίθε

www.vavouskos.com

[email protected]

Σν δήηεκα ηεο πξνζηαζίαο ηεο πνιηηηζηηθήο καο θιεξνλνκηάο σο αξκνδηφηεηα

ηεο θεληξηθήο Γηνηθήζεσο απνηέιεζε αληηθείκελν λνκνζεηηθήο ξπζκίζεσο απφ ηηο

πξψηεο θηφιαο ζηηγκέο ηνπ ειεχζεξνπ βίνπ ησλ ππφδνπισλ Διιήλσλ κέρξη θαη ηηο

κέξεο καο κε ηελ ςήθηζε ηνπ ηζρχνληνο λφκνπ 3028/2002 «Γηα ηελ πξνζηαζία ησλ

Αξραηνηήησλ θαη ελ γέλεη ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο».

Καηά ηε δηάηαμε ηνπ άξζξνπ 1 παξ. 1 ηνπ λ. 3028/2002 αληηθείκελν ηνπ

λφκνπ απηνχ είλαη ε πξνζηαζία ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο Διιάδνο απφ ηελ

αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα. πλεπψο, ν ηζρχσλ λφκνο έρεη ζπγθεθξηκέλα ηνπηθά θαη

ρξνληθά φξηα εληφο ησλ νπνίσλ εθαξκφδεηαη.

Καηά πξψην ιφγν θαιχπηεη θαη πξνζηαηεχεη ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο

Διιάδνο σο γεσγξαθηθήο πεξηθέξεηαο θαη φρη ησλ Διιήλσλ ελ γέλεη, ζεζπίδνληαο

φκσο ηαπηνρξφλσο δη‟ εαπηφλ ηε λνκηθή ππνρξέσζε ηεο κέξηκλαο εληφο ησλ πιαηζίσλ

ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ πνπ ζπλδένληαη κε

ηελ Διιάδα ηζηνξηθά, νπνπδήπνηε θαη αλ βξίζθνληαη απηά αλά ηνλ θφζκν (άξζξν 1

παξ. 3 εδ. β΄). Καηά δεχηεξν ιφγν θαιχπηεη ρξνληθψο ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά

πνπ ρξνλνινγείηαη απφ ηνπο αξραηφηαηνπο ρξφλνπο κέρξη ζήκεξα (άξζξν 1 παξ. 1 εδ.

α΄), θαιχπηνληαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν κηα πεξίνδν επξχηαηε ρξνληθψο, πνπ αξρίδεη

απφ ηελ πξντζηνξηθή πεξίνδν θαη θζάλεη κέρξη ηηο κέξεο καο.

Πεξαηηέξσ, ε πνιηηηζηηθή απηή θιεξνλνκηά ηεο Διιάδνο απνηειείηαη απφ ην

ζχλνιν ησλ πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ, ηα νπνία πξέπεη θαη απηά λα επξίζθνληαη εληφο

ησλ ηδίσλ γεσγξαθηθψλ νξίσλ (άξζξν 1 παξ. 2 εδ α΄).

Σέινο, σο πνιηηηζηηθά αγαζά ελλννχληαη θαηά λφκν (άξζξν 2 ζηνηρ. α΄) νη

καξηπξίεο ηεο χπαξμεο θαη ηεο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο δξαζηεξηφηεηαο ηνπ

αλζξψπνπ, δειαδή θάζε αλζξψπηλν δεκηνχξγεκα, ην νπνίν είλαη έλπιν, έρεη δειαδή

πιηθή ππφζηαζε, ή άπιν, ρσξίο δειαδή πιηθή ππφζηαζε.

Με ηε ζπκπεξίιεςε ηεο δηαηάμεσο ηνπ άξζξνπ 73 παξ. 1 ζηνλ λφκν

3028/2002: «Γηα ηελ πξνζηαζία ησλ Αξραηνηήησλ θαη ελ γέλεη ηεο πνιηηηζηηθήο

θιεξνλνκηάο», θαηά ηελ νπνία: «Σα ππάξρνληα θαηά ηελ έλαξμε ηζρχνο ηνπ λφκνπ

απηνχ δηθαηψκαηα θπξηφηεηαο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ λνκηθψλ πξνζψπσλ ηεο

Δθθιεζίαο ηεο Διιάδαο, ηεο Δθθιεζίαο ηεο Κξήηεο, ησλ Μεηξνπφιεσλ ηεο

Γσδεθαλήζνπ, ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο, ησλ

Παηξηαξρείσλ Αιεμαλδξείαο, Αληηνρείαο θαη Ηεξνζνιχκσλ, ηεο Ηεξήο Μνλήο ηνπ

ηλά, ησλ Ηεξψλ Μνλψλ ηνπ Αγίνπ 'Οξνπο, ησλ Ηεξψλ Μνλψλ ηεο Αγίαο Αλαζηαζίαο

ηεο Φαξκαθνιχηξηαο ζηε Υαιθηδηθή, ησλ Βιαηάδσλ ζηε Θεζζαινλίθε θαη ηνπ

Δπαγγειηζηή Ησάλλε ηνπ Θενιφγνπ ζηελ Πάηκν, άιισλ λνκηθψλ πξνζψπσλ ή άιισλ

ελψζεσλ πξνζψπσλ πνπ εθπξνζσπνχλ ζξεζθείεο ή δφγκαηα, ζε αξραία κλεκεία

ζξεζθεπηηθνχ ραξαθηήξα, αθφκε θαη αλ ρξνλνινγνχληαη κέρξη θαη ην 1453,

δηαηεξνχληαη», ν έιιελαο λνκνζέηεο δηαηππψλεη ζαθψο ηε βνχιεζή ηνπ πεξί

ππαγσγήο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θεηκειίσλ ζηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο ρψξαο.

Καη εθφζνλ θαηά λφκν ε πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο Διιάδνο απνηειείηαη απφ ηα

πνιηηηζηηθά αγαζά πνπ βξίζθνληαη εληφο ησλ νξίσλ ηεο ειιεληθήο επηθξάηεηαο,

http://www.vavouskos.com/



19

ζπλεπάγεηαη φηη ηα εθθιεζηαζηηθά θεηκήιηα, ηα νπνία βξίζθνληαη εληφο ησλ νξίσλ

απηψλ, σο ηκήκα ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο Διιάδνο ζπληζηνχλ θαηά λφκν

πνιηηηζηηθά αγαζά ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο ρψξαο, δπλάκελα λα

θαηαηαρζνχλ είηε ζηα πιηθά είηε ζηα άυια πνιηηηζηηθά αγαζά.

Ζ θαηάηαμε, δε, ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θεηκειίσλ ζηα πνιηηηζηηθά αγαζά ηεο

πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο ρψξαο έρεη σο απνηέιεζκα ηελ ππνρξέσζε ηνπ

Κξάηνπο: 1) λα πξνζηαηεχεη ηα εθθιεζηαζηηθά θεηκήιηα πνπ βξίζθνληαη εληφο

Διιάδνο, σο ηκήκα ηνπ πνιηηηζηηθνχ καο πεξηβάιινληνο, ιακβάλνληαο ηα

απαξαίηεηα πξνιεπηηθά ή αλαζηαιηηθά κέηξα ζην πιαίζην ηεο αξρήο ηεο αεηθνξίαο,

2) λα κεξηκλά εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ

εθθιεζηαζηηθψλ θεηκειίσλ, πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ ειιεληθή επηθξάηεηα,

νπνηεδήπνηε θαη αλ απνκαθξχλζεθαλ απφ απηήλ, 3) λα κεξηκλά εληφο ηνπ πιαηζίνπ

ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θεηκειίσλ, ηα νπνία

νχηε βξίζθνληαη εληφο Διιάδνο, νχηε ππήξμαλ θάπνηε εληφο Διιάδνο θαη

απνκαθξχλζεθαλ αιιά πνπ ζπλδένληαη ηζηνξηθψο κε ηελ Διιάδα, νπνπδήπνηε θαη αλ

απηά βξίζθνληαη.


20

The ecclesiastical artefacts as part of the cultural heritage and the

legal obligation of the Greek State for their protection

Dr. Anastassios Vavouskos Lawyer

1 Ermou str. – 54625 Thessaloniki

www.vavouskos.com

[email protected]

The matter of protecting our cultural heritage as central administration

jurisdiction became object of legal regulation from the first free living moments of the

up to then enslaved Greeks till present by voting the law in force 3028/2002,

“Regarding the Antiquities Protection and in general the cultural heritage”.

According to this law:

1. Protects the cultural heritage within the Greek borders from the Antiquity till

present and at the same time the State legal obligation to care is established

within the borders of international law for the protection of cultural commodities

connected to Greece historically, wherever they may be in the world.

2. The sense of Greek cultural heritage is defined as total of cultural commodities

which are found within its geographical borders.

3. The sense of cultural commodity is defined as testimonial of its existence and the

personal and collective activity of human,

the ecclesiastic artifacts as part of the national cultural heritage are included with the

article 73 par. 1 in law 3028/2002, “Regarding the Antiquities Protection and in

general the cultural heritage”. And since the cultural heritage of Greece consists of the

cultural commodities found within the Greek borders by law, means that the

ecclesiastic artifacts found within these borders, as part of the cultural heritage of

Greece are by law cultural artifacts of the cultural heritage of Greece. The enlisting of

ecclesiastic artifacts in the cultural commodities of the national cultural heritage has

as result the state obligation to protect the ecclesiastic artifacts found either within

Greece or within the Greek territory, whenever they may have been removed by it, or

historically connected to Greece wherever they may be.

http://www.vavouskos.com/



21

Σα βπδαληηλά & κεηαβπδαληηλά θεηκήιηα ζε Σνπξθηθά κνπζεία

Νηθόιανο αιακνύξεο ΑΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ- Καηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζηηθήο Κιεξνλνκηάο, Παλαγνχια


[email protected]

ηελ αλαθαηάηαμε, θνηλσληθνπνιηηηθά, ησλ ειιεληθψλ θχισλ ηνπ 8νπ θαη

7νπ αηψλα π.Υ ε κεηαθίλεζε αλζξψπσλ θαη πξαγκάησλ ήηαλ έλα απφ ηα θχξηα

ραξαθηεξηζηηθά εθείλεο ηεο πεξηφδνπ. Ζ ψζεζε γηα κηα λέα θαη πην επδφθηκε δσή

ήηαλ ε θηλεηήξηα δχλακε πνπ έζπξσμαλ ηνπο Έιιελεο θαη θπξίσο ηνπο Ίσλεο ζε

καθξηλνχο απνηθηζκνχο κέζα ζηελ ιεθάλε ηεο Μεζνγείνπ θαη ηνλ Δχμεηλν Πφλην.

Απηή ε καθξηλή απνίθεζε έσο ηηο εζραηίεο ήηαλ ε έλαξμε καθξαίσλσλ, ηζηνξηθά,

εκπνξηθψλ δξφκσλ θαη θέληξσλ ηα νπνία έδσζαλ μερσξηζηά θεθάιαηα ζηελ ειιεληθή

ηζηνξία, φρη κφλν γηα ηελ αξραηφηεηα αιιά θαη γηα ηα βπδαληηλά θαη λεψηεξα ρξφληα.

Ζ κεηαθίλεζε πιεζπζκψλ δελ πξνθαινχζε κφλν θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο

αιιαγέο, ιφγσ ησλ εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ αιιά, έκκεζα ή άκεζα, είρε αληίθηππν

θαη ζηελ γεληθφηεξε δηακφξθσζε ελφο θνηλνχ πνιηηηζκνχ ν νπνίνο, ζηαδηαθά,

δεκηνχξγεζε ηελ ηαπηφηεηα ηνπ θάζε απνηθηαθνχ θέληξνπ βάζεη κηαο αιιειέλδεηεο

πξφζκημεο κε γεγελή πνιηηηζκηθά ζηνηρεία. Σν απνηέιεζκα ήηαλ, ζηαδηαθά, ε

δηακφξθσζε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο, κηαο γιψζζαο θαη κηαο θνηλήο Σέρλεο. Ζ Σέρλε

πνπ αγθάιηαδε φιεο ηηο εθαξκνζκέλεο θαιιηηερληθέο πξαθηηθέο είηε είραλ

ιεηηνπξγηθφ, είηε ζξεζθεπηηθφ θαη πλεπκαηηθφ ραξαθηήξα.

Απηή ε εληαία πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα δελ άξγεζε λα εμαπισζεί ζε φια ηα

θέληξα, φρη κφλν ιφγσ ηεο κεηαθίλεζεο πξντφλησλ απφ ηελ Διιάδα θαη πξνο απηά,

αιιά θαη απφ ηερλίηεο νη νπνίνη αθνινπζνχζαλ ηνπο εκπνξηθνχο δξφκνπο. Απηνί

ήηαλ άιισζηε θαη νη βαζηθνί εθθξαζηέο ηεο πνιηηηζκηθήο δπλακηθήο πνπ

ραξαθηήξηζε φιε ηελ ειιεληθή ηζηνξία ηεο αξραηφηεηαο. Απφ ηελ αξρατθή, ζηελ

θιαζηθή θαη απφ ηελ ειιεληζηηθή ζηελ ξσκατθή επνρή νη ηερλίηεο ήηαλ ην

αζηακάηεην εθείλν ξεχκα αλζξψπσλ πνπ καδί κε ηνπο ιφγηνπο επηθνηλψλεζαλ ηελ

ειιεληθή ηέρλε θαη πνιηηηζκφ ζε φια ηα ζεκεία ηεο ιεθάλεο ηεο κεζνγείνπ, ζηα βάζε

ηεο Αλαηνιήο θαη ηνπ Δχμεηλνπ Πφληνπ.

Ζ κεηαθίλεζε ησλ ηερληηψλ δελ ζα γηλφηαλ ραξαθηεξηζηηθφ κφλν ηεο

αξραηφηεηαο αιιά θαη ελφο λένπ θφζκνπ πνπ γελλήζεθε κε ηελ έιεπζε ηνπ

ρξηζηηαληζκνχ θαη ηελ ηζρπξνπνίεζε ηνπ Βπδαληίνπ. ηελ καθξαίσλε ηζηνξία ηεο

λέαο απηνθξαηνξίαο ε ηέρλε, κε ραξαθηήξα ζξεζθεπηηθφ θαη νηθηζηηθφ, ζα γίλεη ν

ζπλδεηηθφο θξίθσλ φισλ ησλ πεξηνρψλ πνπ βξίζθνληαλ θάησ απφ ηελ αζπίδα ηεο

θεληξηθήο εμνπζίαο πνπ ήηαλ ε Κσλζηαληηλνχπνιε.

ήκεξα, ηξεηο πφιεηο παξνπζηάδνπλ, κέζσ ησλ επξεκάησλ ηνπο, ηελ ηζηνξία

ηεο ηερληθήο θαη ηεο κεηαθίλεζεο πνπ ζπληειέζηεθε ζηελ δηάξθεηα κηαο κεγάιεο

ηζηνξηθήο πνξείαο πνπ ήηαλ ην Βπδάληην. Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε, ε Θεζζαινλίθε θαη

Αζήλα είλαη νη ηξεηο πφιεηο, κέζα ζε έλα ζχλνιν πνιιψλ άιισλ ζεκαληηθψλ πφιεσλ,

πνπ ζπλδένληαη κέζσ κηαο κεγάιεο ζπιινγήο ζξεζθεπηηθψλ αληηθεηκέλσλ ηα νπνία

είλαη ν ζπλδεηηθφο θξίθνο απηήο ηεο κεγάιεο ηζηνξηθήο πνξείαο πνπ δηέγξαςε ην

Βπδάληην. Ζ ηερληθή, ην πιηθφ, ε αηζζεηηθή έλσζε εθαηνληάδεο δσέο ηερληηψλ νη

νπνίνη ζε δηαθνξεηηθέο ρξνληθέο θάζεηο θαη δηαθνξεηηθά γεσγξαθηθά ζεκεία έδσζαλ



22

αξηζηνπξγήκαηα ηα νπνία ζπλέζεζαλ έλα ηεξάζηην πνιηηηζκηθφ ηζηφ πνπ ραξαθηήξηδε

ηνλ βπδαληηλφ πνιηηηζκφ.

Απηά ηα εθζέκαηα απνθαιχπηνπλ παξάιιεια, ζπάληεο θαιιηηερληθέο

εθαξκνγέο νη νπνίεο καξηπξνχλ έλα κεγάιν ηαμίδη αηζζεηηθψλ ζηνηρείσλ ηα νπνία

πξνέξρνληαλ απφ φια ηα ζεκεία ηεο απηνθξαηνξίαο θαη πέξα απφ απηά. Με

θαζνξηζκέλεο ηελ ζξεζθεπηηθή ζεκαηνινγία θαη ηελ ιεηηνπξγηθφηεηα, δελ ήηαλ

εκπφδην λα εμειηρζεί κηα ηδηαίηεξε ηέρλε θαη λα πξνζαξκνζζεί ζηηο εθάζηνηε

ηζηνξηθέο κεηαιιάμεηο φρη κφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο

αιιά θαη πέξα απφ απηήλ.

Σν παξφλ καξηπξεί ηελ δπλακηθή απηήο ηεο ζεκαληηθήο ηέρλεο πνπ κέρξη θαη

ζήκεξα ππάξρνπλ ηερλίηεο νη νπνίνη φρη κφλν είλαη ζπλερηζηέο κηαο παξαδνζηαθήο

ηερληθήο αιιά έρνπλ ηελ βαζηά αληίιεςε λα ηελ εμειίμνπλ θαη λα ηελ πξνρσξήζνπλ

ζηηο κειινληηθέο γελεέο.


23

The Byzantine & post-Byzantine artefacts in Turkish museum

collections

Nikolaos Salamouris

Α.TEI of Ionian Islands-Specialization Conservation of Cultural Heritage, Panagoula 29100,

Zakynthos Island

[email protected]

One of the key features of the sociopolitical rearrangements characterizing the

7th

and 8th

century BC ancient Greek tribes was the mobility of both people and

goods. The urge for a new and flourishing life was the driving force that led the

Greeks, and mainly the Ionians, to distant settlements along the Mediterranean Basin

and Euxeinos Pontos. That remote colonization up to the outermost reaches was the

origin of historically long-lasting trade routes and centers which gifted special

chapters to Greek History, not only in antiquity but also during both the Byzantine

and Modern eras.

Socioeconomic changes due to trade transactions were not the exclusive

results of population movement. Directly or indirectly, population shifts had an

impact on the general formation of a common civilization, which gradually created

the identity of each colonial center on the basis of a mutual blending with indigenous

cultural elements. As a consequence, a common culture, language and art took form.

An art embracing all of the applied artistic practices, whether they had an operational,

religious or spiritual character.

This uniform cultural identity didn‟t take long to spread throughout the

centers, not only because of the transfer of products but also due to the movement of

artisans who followed the trade routes. After all, those artisans were the main

exponents of the cultural dynamic that characterized the history of Greek antiquity.

From the Archaic period to the Classical, and from the Hellenistic to the Roman it

was artisans that constituted the stream of people who communicated, along with

scholars, the Greek art and civilization throughout the Mediterranean Basin, the deep

East, and Euxeinos Pontos.

Artisans‟ movement would not be an exclusive characteristic of antiquity, but

it would come to feature a new world that emerged through the coming of Christianity

and the strengthening of Byzantium. In the long-lasting history of the new empire, art

–ekistic and religious- is the link that connects the regions under the shield of central

power, which was Constantinople.

Currently, three cities present through their findings the history of technique

and transfer that took place during a vast historical course of Byzantium.

Constantinople, Thessaloniki and Athens connected through an important collection

of religious objects are the three cities, within a larger number of other important

cites, that link this vast historical course that constitutes the Byzantine Empire. Craft,

material, aesthetics connected hundreds of artisan lives that in different historical

phases and geographical locations created masterpieces composing a huge cultural net

which characterized Byzantine civilization.

At the same time, these findings reveal rare artistic appliances which testify a

long course of aesthetic elements coming from all the various parts of the empire and

even from outside its limits. Having its religious subject matter and operation defined



24

there was no obstacle for a special art to evolve and to adjust to various historical

mutations, not only during Byzantine Empire but also crossing it‟s temporality.

The present time bares witness to the dynamic of this important art that until our days

is applied by artisans who continue a traditional craft and at the same time hold a deep

understanding necessary for its evolution and for it‟s heritage.


25

Αλαιύζεηο θαη Υξνλνινγήζεηο Κεξακηθώλ θαη Ταισδώλ

Τιηθώλ. Δίλαη ε Γηάβξσζε Πξόβιεκα ή Δπινγία;

Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο. Νίθνο Εαραξηάο

Σκήκα Ηζηνξίαο, Αξραηνινγίαο θαη Γηαρείξηζεο Πνιηηηζκηθψλ Αγαζψλ,

Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ

24 100 Καιακάηα

[email protected]

Οη αλαιχζεηο θαη ρξνλνινγήζεηο ησλ θεξακηθψλ θαη παισδψλ πιηθψλ θαη

αληηθεηκέλσλ έρνπλ σο θνηλφ ηφπν ηελ έθζεζε ζε πςειέο ζεξκνθξαζίεο (π. 800 –

1.000 νC) ε νπνία απνηειεί ηελ αηηία δεκηνπξγίαο ηνπο.

Οη εξγαζίεο ρξνλνιφγεζεο θαη ειέγρνπ απζεληηθφηεηάο ηνπο κε ηηο ηερληθέο

ηεο Φσηαχγεηαο, εζηηάδνπλ ζηε κειέηε ηνπ ππξηηηθνχ πιηθνχ ηνπο, θξπζηαιιηθνχ

(θεξακηθά) ή αθφκε θαη ζε άκνξθε θαηάζηαζε (γπαιηά).

Οη αλαιπηηθέο θαη ηερλνινγηθέο εξγαζίεο έρνπλ ηεθκεξηψζεη ηε δηάθξηζε

θάζεσλ ησλ ζρεηηθψλ πιηθψλ ζε θεξακηθή-παινπνηεκέλε-παιψδε-δηαβξσκέλε,

απνζθνπψληαο θχξηα ζηελ απνθπγή ησλ παινπνηεκέλσλ θάζεσλ ζηελ θεξακηθή θαη

ησλ δηαβξσκέλσλ θάζεσλ ζηα παιψδε πιηθά.

Πξφζθαηα, έρνπλ αλαπηπρζεί εξγαζηεξηαθά πξσηφθνιια, ηα νπνία θάλνπλ

ρξήζε ηνπ ζπλφινπ ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θαηάζηαζε ηνπ

αληηθεηκέλνπ, αθελφο ψζηε λα ραξαθηεξηζηεί ζπλνιηθά ην αληηθείκελν, αθεηέξνπ –

θαη ζπνπδαηφηεξα- ψζηε νη πιεξνθνξίεο ηεο δηάβξσζήο ηνπ λα δηαζαθελίδνπλ

ηερλνινγηθά εξσηήκαηα θαη ππνζέζεηο πεξί ηεο απζεληηθφηεηάο ηνπο.

ηελ παξνχζα εξγαζία ζα παξνπζηαζηνχλ ζρεηηθά παξαδείγκαηα απφ ηε

κειέηε ραξαθηεξηζκνχ θαη ρξνλνιφγεζεο δηαβξσκέλεο εθπαισκέλεο θεξακηθήο ηεο

θιαζηθήο θαη βπδαληηλήο πεξηφδνπ, θαη παισδψλ αληηθεηκέλσλ ηεο κπθελατθήο θαη

ξσκατθήο πεξηφδνπ, απφ ηνλ ειιαδηθφ ρψξν. Παξάιιεια, ζηα πιαίζηα ηεο εξγαζίαο, ζα επηρεηξεζεί κηα ζχληνκε παξνπζίαζε ηνπ

εξεπλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο: Mobile Care for the Documentation, Characterisation and Conservation of Movable Cultural Heritage Artefacts from Remote Areas in Greece (MoCaCu) 2013-2015, ησλ ζηφρσλ ηνπ θαη ησλ πξννπηηθψλ ηνπ ζηελ πνιηηηζηηθή

θιεξνλνκηά θαη εηδηθφηεξα ζηελ εθθιεζηαζηηθή ηέρλε.

.

Eηθόλα 1. Φσηνγξαθία Ζιεθηξνληθνχ Μηθξνζθνπίνπ άξσζεο. Ρσκατθφ γπαιί κε εκθαλή

ζεκάδηα δηάβξσζεο (ξσγκαηψζεηο, βεινληζκφο, ζηξψκαηα επηθαζίζεσλ).



26

Analyses and Absolute Dating of Ceramic and Glass Materials:

Is Corrosion a Problem or a Bless?

Associate Professor. Nikos Zacharias

Department of History, Archaeology and Cultural Resources Management,

University of Peloponnese,

24 100 Kalamata

[email protected]

Chemical Analyses and absolute dating studies of ceramic an glass material

share the history of their exposure to high temperatures ranging from 800 – 1,000 νC

and the subsequent effects caused by this process.

Absolute dating and authenticity testing performed using the Luminescence

techniques are focused on study of the silica material being in abundance and in a

crystalline form for ceramic material or in amorphous state for glasses and glazed

material.

The analytical and technological studies have extensively reported, so far, the

categorization of the above material to four distinct phases those of ceramic-vitrified-

glassy-corroded ones; that categorization aims mainly to aware for compositional

deviations potentially found on vitrified pottery and corroded glasses and glazes.

Recently, the development of laboratory protocols which make use all

analytical information that can be acquired during the study of fired materials, are in

use for a more holistic characterization of their preservation state proving also

valuable decision-making data for authenticity purposes.

Within the present study, case studies for glazed pottery from the Classical

and Byzantine periods and glass studies of Mycenaean and Roman artefacts from

Greek excavated areas will be presented.

Additionally, a short presentation of the main aims of the EU funded research

program: Mobile Care for the Documentation, Characterisation and Conservation of

Movable Cultural Heritage Artefacts from Remote Areas in Greece (MoCaCu) 2013-

2015, will be made.

Photo 1: A roman glass sample photo taken by a Scanning Electron Microscopy.

Sings of cracklings, pitting and encrustations are extensively observed.



27

Οη δπηηθνεπξσπατθέο επηδξάζεηο ζηε κεηαβπδαληηλή ηέρλε ηεο

Κξήηεο θαη ησλ Ηνλίσλ Νήζσλ

Γξ. Διέλε Κνπινπκπή Δξγαζηήξην Φπζηθνρεκηθψλ Δξεπλψλ, Δζληθή Πηλαθνζήθε-Μνπζείν Αιέμαλδξνπ νχηδνπ

Άιζνο Διιεληθνχ ηξαηνχ, Αζήλα Σ.Κ.11525

[email protected]

Ζ πηψζε ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο ην 1453, ζεκαηνδνηεί ηελ αξρή κηαο

απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πεξηφδνπο ηεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο ηεο Σέρλεο. Ζ

Μεηαβπδαληηλή πεξίνδνο, ε νπνία δηήξθεζε έσο ηελ ίδξπζε ηνπ πξψηνπ Διιεληθνχ

θξάηνπο, ππήξμε ε κεηαβαηηθή πεξίνδνο φπνπ ε ηέρλε ηεο ζξεζθεπηηθήο δσγξαθηθήο

ζε μχιν, κέζα απφ έληνλεο δπηηθέο επηδξάζεηο, αιιάδεη ζηαδηαθά χθνο: απφ

ζξεζθεπηηθφ ζε θνζκηθφ. πγρξφλσο, ε ηερληθή δηαθνξνπνηείηαη: ν θαιιηηέρλεο

αιιάδεη ην κέζν έθθξαζεο θαη απφ ηελ απγνηέκπεξα ζε μχιηλν ππφζηξσκα,

κεηαβαίλεη ζηελ ειαηνγξαθία ζε πθαζκάηηλν ππφζηξσκα. Δπηπιένλ, νη πνιηηηζκηθέο

επηδξάζεηο επέθεξαλ αιιαγή θαη ζηνπο εηθνλνγξαθηθνχο ηχπνπο: ν θαιιηηέρλεο

μεθεχγεη απφ ηνπο απζηεξνχο Βπδαληηλνχο θαλφλεο απεηθφληζεο θαη απνθηά

ειεπζεξία έθθξαζεο.

Ζ παξνχζα έξεπλα επηθεληξψλεηαη ζηελ επηζηεκνληθή θαηαγξαθή ηεο

εμέιημεο ηεο ηερληθήο ηεο αγηνγξαθίαο κέζσ ηνπ θπζηθνρεκηθνχ ραξαθηεξηζκνχ ησλ

ρξσζηηθψλ θαη ηνπ ζπλδεηηθνχ κέζνπ ηνπ δσγξαθηθνχ ζηξψκαηνο ησλ θνξεηψλ

εηθφλσλ.

Παξάιιεια, γίλεηαη κειέηε ησλ επηδξάζεσλ ησλ δπηηθψλ επηξξνψλ ζηελ

ηερληθή θαη ζηα δσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, κέζα απφ ζχγθξηζε ησλ Βπδαληηλψλ θαη

δπηηθψλ δσγξαθηθψλ πξνηχπσλ.

Ζ κεζνδνινγία θπζηθνρεκηθήο έξεπλαο βαζίζηεθε ηφζν ζηελ πεξηπινθφηεηα

ηεο αλάιπζεο ελφο δείγκαηνο δσγξαθηθήο, φζν θαη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ κεγέζνπο ηνπ

δείγκαηνο, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ην κέγηζην πνζνζηφ πιεξνθνξηψλ απφ θάζε

δείγκα πξνο αλάιπζε. Έηζη, θξίζεθε ζθφπηκν λα μεθηλήζεη ε αλάιπζε ησλ δεηγκάησλ

απφ κε-θαηαζηξεπηηθέο κεζφδνπο, φπσο SEM-EDX θαη mFTIR, πξνθεηκέλνπ λα

παξζεί έλα πξψην ζεη απνηειεζκάησλ πξηλ πξνβνχκε ζε κηα θαηαζηξεπηηθή κέζνδν,

φπσο ε αέξηα ρξσκαηνγξαθία πνπ απνδεηθλχεηαη ε πιένλ θαηάιιειε κέζνδν γηα ην

ζεηηθφ ραξαθηεξηζκφ ηνπ νξγαληθνχ κέζνπ.



28

Western- European influences on the post- byzantine icon painting

technique of Crete and the islands of Ionian

Dr. Eleni Kouloumpi Laboratory of Physicochemical Research, National Gallery-Alexandros Soutzos Museum.

Alsos Ellinikou Stratou, Athens, 11525,

[email protected]

The fall of the Byzantine Empire in 1453 marks the beginning of one of the

most important periods of the Greek history of art. The Post-Byzantine era, which

lasted until the establishment of the first Greek State, was the transitional period

where the art of panel painting through strong interchanges with the western world,

changes gradually style; from religious to civil. At the same time, the artists‟

technique evolves; the painter changes the means of creation and from egg tempera on

wooden panel, oil painting on canvas is introduced. Cultural influences also brought a

change in the iconographic types: the artist exempts himself from the strict Byzantine

rules of depiction in order to acquire the right of free expression.

The painting was approached from two different perspectives; the

physicochemical one, in order to understand the technique and the materials used and

the conservation side, in order to record the condition of the artefact and follow the

proper conservation procedure.

The current research is focused on the scientific documentation of the

evolution of the icon painting technique via physicochemical characterization of the

pigment and binding medium present in the paint layer of the panel painting, in order

to understand the technique of the artist. At the same time, the effects of western

influences on the technique and the painting characteristics of the icon are being

studied through comparison with both Byzantine and western painting standards.

Taking into consideration the complication of analyzing a paint sample,

together with the limitation of the sample size, a methodology was set up in order to

ensure that as much information as possible would definitely be obtained from each

sample. Therefore, it was decided to start the analysis by using non-destructive

methods, such as SEM-EDX and mFTIR, for obtaining a first set of results before

proceeding to a destructive method such as GC which appears to be necessary for the

positive identification of organic media.



29

Οη θπζηθνρεκηθέο αλαιύζεηο σο απαξαίηεην εξγαιείν ζηε

ζπληήξεζε αληηθεηκέλσλ πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο

Γξ. Αξηέκηνο Οηθνλόκνπ

Ηλζηηηνχην Ππξεληθήο θαη σκαηηδηαθήο Φπζηθήο

Δ.Κ.Δ.Φ.Δ. ΓΖΜΟΚΡΗΣΟ, 153 10 Αγία Παξαζθεπή Αηηηθήο, Αζήλα.

[email protected]

Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο είλαη εκθαλήο ε δηεπηζηεκνληθφηεηα ζε φινπο ηνπο

ηνκείο ηεο έξεπλαο. Έηζη ινηπφλ ν ρψξνο ηεο κειέηεο αληηθεηκέλσλ πνιηηηζκηθήο

θιεξνλνκηάο δελ ζα κπνξνχζε λα μεθχγεη απφ ηνλ γεληθφ θαλφλα. Ο θιάδνο ηεο

αξραηνκεηξίαο είλαη απηφο πνπ «παληξεχεη» ηηο ζεηηθέο επηζηήκεο (θπξίσο θπζηθή θαη

ρεκεία) κε ηηο ζεσξεηηθέο (αξραηνινγία, πξνζηαζία θαη ζπληήξεζε). χκθσλα κε ηνλ

νξηζκφ, αξραηνκεηξία είλαη ν δηεπηζηεκνληθφο θιάδνο ηεο έξεπλαο θαη εθαξκνγήο

ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ γηα ηε κειέηε ησλ αξραηνινγηθψλ πιηθψλ θαη ηέρλεξγσλ

πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο (Brothwell and Pollard, 2002 θαη Λπξηηδήο, 2007).

εκαληηθφ ξφιν ζε απηή ηελ θαηεχζπλζε έπαημε ε αλάπηπμε θαη ε ρξήζε ησλ

θπζηθνρεκηθψλ κεζφδσλ αλάιπζεο ζε ζέκαηα ζπληήξεζεο αληηθεηκέλσλ

πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο. Σν θάζκα εθαξκνγήο ησλ κεζφδσλ απηψλ είλαη επξχ θαη

κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί κε πνιχ ηθαλνπνηεηηθά απνηειέζκαηα ηφζν ζε αλφξγαλα

πιηθά (πέηξα, γπαιί, κέηαιιν, θεξακηθφ) φζν θαη ζε νξγαληθά (ραξηί, χθαζκα, μχιν).

ηελ παξνχζα εξγαζία ζα γίλεη αλαθνξά ζηηο ζεκαληηθφηεξεο θπζηθνρεκηθέο

κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε ζπληήξεζε αληηθεηκέλσλ πνιηηηζηηθήο

θιεξνλνκηάο. Οη θπζηθνρεκηθέο αλαιχζεηο πξνεγνχληαη ζπλήζσο θάζε επεκβαηηθήο

ελέξγεηαο ηνπ ζπληεξεηή θαη ηνπ δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ηαρηνπνηήζεη θαη λα

πξνζδηνξίζεη ηε θπζηθνρεκηθή θαηάζηαζε ηνπ αληηθείκελνπ ψζηε λα πξνρσξήζεη ζηε

ζσζηή εθαξκνγή ησλ κεζφδσλ ζπληήξεζεο, πξάγκα ην νπνίν απνδεηθλχεη ην

ζεκαληηθφ ξφιν ηνπο ζηελ ππεξεζία ηεο ζπληήξεζεο.



30

Physicochemical analysis as an important tool in the conservation of

artefacts of cultural heritage

Dr. Artemios Oikonomou Institute of Nuclear and Particle Physics

N.C.S.R. Demokritos, Agia Paraskevi Attikis, 153 10, Athens.

[email protected]

In recent years, the interdisciplinarity in all areas of archaeological research is

evident, and the field of artifact conservation is not an exception . Archaeometry is a

new field of research that comes to “marry” natural sciences (especially physics and

chemistry) with theoretical sciences (archaeology, protection and conservation).

Indeed, the very definition of archaeology is the application of natural sciences to the

study of archaeological materials and artefacts of cultural heritage in an

interdisciplinary way (Brothwell and Pollard, 2002; Liritzis, 2007).

An important role in this direction is played by the development and

application of physicochemical methods of analysis in order to analyze the properties

of objects for the purposes of conservation of cultural heritage. The range of

application of these methods is wide as they can be applied with very satisfactory

results both to inorganic (stone, glass, metal, ceramic) and organic materials (paper,

textiles, wood).

In the present study we demonstrate the importance of physicochemical

methods used in the conservation science. The physicochemical analysis usually

precedes any invasive restoration, and enables one to identify and determine the

physicochemical state-character of the object. This choice, then, informs the correct

application of conservation techniques and methods, thus making it an invaluable

analytical step in the process of conservation.



31

Μηα δηεπηζηεκνληθή κειέηε ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζεο θαη

κεζνδνινγίαο ζπληήξεζεο ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνύ ςεθηδσηνύ ζην

ηεξό ηνπ Απόιισλα Δξεζηκίνπ ζηε Ρόδν

Γξ. Γεκήηξεο Σζίπνηαο

IZ 'Δθνξεία Πξντζηνξηθψλ & Κιαζηθψλ Αξραηνηήησλ

Αξηζηνηέινπο 16, 582 00 Έδεζζα

& I.IEK ΠΑΣΔΡ, Θεζζαινλίθε

[email protected]

Σν Ηεξφ ηνπ Απφιισλα Δξεζηκίνπ βξίζθεηαη ζηε ΒΓ πιεπξά ηνπ λεζηνχ ηεο

Ρφδνπ, θνληά ζην ρσξηφ Θενιφγνο (Θνιφο). Οη αλαζθαθέο ζην ηεξφ θαηά ηε δηάξθεηα

ηνπ 1980-1990, κε ηε ζπλεξγαζία ηεο ΚΒ 'Δθνξείαο Πξντζηνξηθψλ θαη Κιαζηθψλ

Αξραηνηήησλ θαη ηνπ Σκήκαηνο Αξραηνινγίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ,

έθεξαλ ζην θσο ηκήκαηα παιαηνρξηζηηαληθήο Βαζηιηθήο, φπσο ζηαπξφζρεκε

θνιπκβήζξα θαη ςεθηδσηά δάπεδα κε γεσκεηξηθά κνηίβα γχξσ απφ απηή.

Καηά ηε κειέηε, πξαγκαηνπνηήζεθαλ νινθιεξσκέλε ςεθηαθή ηεθκεξίσζε

θαη αλάιπζε θαηαζθεπήο θαη πιηθψλ ησλ θαηαζθεπψλ ηεο Βαζηιηθήο, θαζψο θαη

εθηίκεζε ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζήο ηνπο. Πξαγκαηνπνηήζεθε επίζεο αλαγλψξηζε

θαη ηαπηνπνίεζε ησλ κεζφδσλ θαη πιηθψλ θαηαζθεπήο ησλ ςεθηδσηψλ, κε

εξγαζηεξηαθέο αλαιχζεηο θαη εμέηαζε ησλ θνληακάησλ κε θνξεηή ζπζθεπή XRF, γηα

ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ νμεηδίσλ ησλ ζηνηρείσλ πνπ ππάξρνπλ ζηα δείγκαηα.

Οη ρξσκαηηθέο δηαβαζκίζεηο ησλ θνληακάησλ θαη ησλ ςεθίδσλ

πξνζδηνξίζηεθαλ κε ραξαθηεξηζκφ ησλ ηηκψλ ηνπο RGB ζε ινγηζκηθφ επεμεξγαζίαο

εηθφλαο θαη ςεθηαθή αλαγλψξηζε ηνπο ζηελ θιίκαθα Munsell.

Γείγκαηα θνληάκαηνο απφ ην ζχλνιν ησλ θαηαζθεπψλ παξαηεξήζεθαλ ζε

ςεθηαθφ κηθξνζθφπην γηα ηνλ εληνπηζκφ ησλ εγθιεηζκάησλ ηνπο, ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ

κεγέζνπο ησλ ζπζζσκαησκάησλ ησλ αδξαλψλ ηνπο, ηελ αλαινγία θνλίαο - αδξαλψλ

θαη ζπλνιηθά ηεο θαηάζηαζεο δηαηήξεζήο ηνπο. Ζ γεληθή εμέηαζε, νη ππνινγηζκνί

θαη νη παξαηεξήζεηο δηαηήξεζεο δηεμήρζεζαλ κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ αλαιπηηθνχ

ινγηζκηθνχ ηνπ ςεθηαθνχ κηθξνζθνπίνπ.

Μαθξνζθνπηθά θαη κηθξνζθνπηθά νη θζνξέο πνπ παξαηεξήζεθαλ ζην

ςεθηδσηφ είλαη, εχζξππηε ζχλζεζε ησλ ππνζηξσκάησλ, απψιεηα ζπλνρήο ζηηο

δηεπηθάλεηεο ππνζηξσκάησλ - ςεθίδσλ, ξσγκέο, θελά, απψιεηεο, έληνλε αλάπηπμε

ρισξίδαο θαη ξηδηθνχ ζπζηήκαηφο ηεο, βηνινγηθέο επηθαζίζεηο θαη αηκνζθαηξηθέο θαη

θεξηέο δηαιπηέο θαη αδηάιπηεο επηθαζίζεηο.

Ωο απνηέιεζκα απηψλ, θαηά ηε δηαηχπσζε θαη εθαξκνγή ηεο γεληθήο

κεζνδνινγίαο ζπληήξεζεο ησλ ςεθηδσηψλ δαπέδσλ ηεο Βαζηιηθήο, ιήθζεζαλ

θπξίσο ππφςε ε έιιεηςε ηεο δνκηθήο ζηαζεξφηεηαο ηεο δηαζηξσκάησζεο ησλ

ππνζηξσκάησλ ηνπο, ε εθηεηακέλε εμάπισζε ηνπ ξηδηθνχ ζπζηήκαηνο δηαθνξεηηθψλ

κεγεζψλ ζηα ππνζηξψκαηα θαη ηηο επηθάλεηεο, ε επζξππηφηεηα ησλ πιηθψλ

θαηαζθεπήο ησλ ππνζηξσκάησλ θαη ησλ επηθαλεηψλ, ε απψιεηα ζπλνρήο ησλ

ςεθίδσλ, νη εμσηεξηθέο θιηκαηηθέο ζπλζήθεο, ζηηο νπνίεο νη θαηαζθεπέο ζα

ζπλερίζνπλ λα εθηίζεληαη κεηά ην πέξαο ησλ εξγαζηψλ ζπληήξεζεο θαη ε

αξραηνινγηθή ζεκαζίαο ηνπο, ε νπνία ππαγνξεχεη ηελ ειάρηζηε δπλαηή επέκβαζε θαη

ηηο αξρέο ηεο αληηζηξεςηκφηεηαο.

ην άξζξν ζα παξνπζηαζηεί ε αλάιπζε ησλ πιηθψλ θαη ε in situ ζπληήξεζε

θαη δηαηήξεζε ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ επηδαπέδηνπ ςεθηδσηνχ κε ζπλδπαζκφ

παξαδνζηαθψλ ηερληθψλ θαη πιηθψλ κε ζχγρξνλα πιηθά θαη πιηθά λαλνηερλνινγίαο.



32

An interdisciplinary study of the preservation state and

conservation methodology of the Early Christian mosaic at the

Apollo Erethimios sanctuary in Rhodes, Greece

Dr. Tsipotas Dimitris IZ Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities, Pella

Private Insitute PASTER Thessaloniki

[email protected]

The Sanctuary of Apollo Erethimios is located on the NW side of Rhodes

island, near the village of Theologos (Tholos). Excavations in the sanctuary during

1980-1990, with the collaboration of the KB‟ Ephorate of prehistoric and classical

antiquities and the Department of Archaeology of the University of Ioannina, once

more brought to light part of the construction of the Early Christian Basilica, such as a

cruciform baptismal font and mosaic floors with geometric patterns around it.

During the study of the Basilica, a full digital documentation of the mosaic

construction and materials as well as damages and preservation state has been carried

out. Identification of the mosaic substrates and tesserae and chemical analytical

methods of the mortars along with in situ analysis with a portable XRF device in

order to determine the elements in the form of oxides present in the mortar samples,

were performed.

The mortar samples and tesserae colors were identified by their RGB values‟

characterization in an image editing software and digitally recognized at the Munsell

scale.

Mortar samples from throughout the construction were observed in a digital

microscope to identify their inclusions, calculate the size of their aggregates, the

mortar-aggregate proportion and their preservation state in general. The examination,

dimensions and preservation observations were carried out with the support and

image processing software of the digital microscope.

In general, damages observed in the mosaic are fragile composition, loss of

cohesion at the substrate-tesserae interface, cracks, gaps, loses, vigorous plant growth

and root system, biological attack and atmospheric and soil soluble and insoluble

deposits.

Therefore, in formulating the overall conservation methodology of the floor

mosaics of the Basilica, the lack of the structural stability of the substrates‟

stratification, the extensive root system of different sizes spread on the substrates and

surfaces, the fragility of the material substrates and surfaces, the loss of cohesion of

the stones and tesserae, the external climatic conditions, in which the construction will

also remain exposed after conservation and its archaeological significance which

dictates to follow minimum intervention and reversibility principles, should be taken

seriously into account.

The case study of the Early Christian mosaic materials‟ analysis, in situ

conservation and presentation project with traditional, modern and nanotechnology

compounds combination will be presented.



33

Μηθξνζθνπηθέο θαη θπζηθνρεκηθέο ηερληθέο αλάιπζεο: εθαξκνγέο

ζηε δηεξεύλεζε ησλ πιηθώλ θαηαζθεπήο ησλ θνξεηώλ εηθόλσλ

Γεώξγηνο Μαζηξνζεόδσξνο Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ, Ησάλληλα, 45110

θαη

Δξγαζηήξην Αξραηνκεηξίαο, ΔΚΔΦΔ „Γεκφθξηηνο‟, Αγία Παξαζθεπή, Αηηηθή, 15310

[email protected]

Ο φξνο „εηθφλα‟ ζπλήζσο αλαθέξεηαη ζηα θνξεηά ζξεζθεπηηθά δσγξαθηθά

έξγα πνπ θαηαζθεπάδνληαη θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ζηα πιαίζηα ηεο αλαηνιηθήο

νξζφδνμεο ρξηζηηαληθήο ιαηξείαο. Σν δσγξαθηθφ ηδίσκα ησλ θνξεηψλ εηθφλσλ (αλ

θαη έιαβε νξηζκέλα ζηνηρεία απφ ηελ ειιεληζηηθή παξάδνζε) δηακνξθψζεθε ελ

πνιινίο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ· ε παξάδνζε δηαηεξήζεθε θαη

θαηά ηνπο κεηαβπδαληηλνχο ρξφλνπο θαηά ηνπο νπνίνπο κάιηζηα ελζσκάησζε πνιιέο

εμσγελείο επηδξάζεηο. Ζ νινέλα απμαλφκελε πξφζιεςε δπηηθψλ θπξίσο επηδξάζεσλ,

νδήγεζε ζην ζηαδηαθφ εθθπιηζκφ ηνπ παξαδνζηαθνχ „βπδαληηλνχ‟ δσγξαθηθνχ

ηδηψκαηνο, ην νπνίν κάιηζηα πεξί ηα ηέιε ηνπ 19νπ

αηψλα είρε ζρεδφλ πιήξσο

εγθαηαιεηθζεί. ήκεξα, κεηά απφ εληαηηθέο πξνζπάζεηεο πνιιψλ αγηνγξάθσλ,

ηζηνξηθψλ ηεο ηέρλεο θ.α., παξαηεξείηαη ζεκαληηθή αχμεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηε

„βπδαληηλή ζξεζθεπηηθή δσγξαθηθή‟.

Οη θνξεηέο εηθφλεο -πέξα απφ ηα ηδηαίηεξα δσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο-

εκθαλίδνπλ θαη νξηζκέλεο ηδηαηηεξφηεηεο ζε επίπεδν ηερλνινγηθφ θαη θαηά ζπλέπεηα

σο πξνο ηα πιηθά θαηαζθεπήο ηνπο. Γηαηεξψληαο πνιιά ζηνηρεία απφ ηε κεζαησληθή

επξσπατθή δσγξαθηθή παξάδνζε (βι. Thompson 1998), νη „βπδαληηλέο‟ θνξεηέο

εηθφλεο ζπλήζσο ραξαθηεξίδνληαη απφ:

i. ρξήζε μχιηλσλ θνξέσλ θαιπκκέλσλ κε ζηξψκα πξνεηνηκαζίαο επί ηνπ νπνίνπ

εθηειείηαη ε δσγξαθηθή

ii. δσγξαθηθά ζηξψκαηα πνπ παξαζθεπάδνληαη κέζσ αλάκημεο ρξσζηηθψλ

θνληψλ κε θξφθν απγνχ ή ζπαληφηεξα κε γαιαθηψκαηα

θξφθνπ/μεξαηλφκελσλ ειαίσλ

iii. θάκπν („θφλην‟) πνπ απνδίδεηαη κε ρξήζε ιεπηφηαησλ κεηαιιηθψλ θχιισλ

Ζ δηεξεχλεζε ησλ πιηθψλ θαηαζθεπήο ησλ θνξεηψλ εηθφλσλ δχλαηαη λα

απνθέξεη πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο (Sotiropoulou θαη Daniilia, 2010). Γηα παξάδεηγκα,

ε ηαπηνπνίεζε ησλ ρξσζηηθψλ είλαη πηζαλφ λα απνδψζεη ζηνηρεία ζρεηηδφκελα κε ηε

ρξνλνινγία θαηαζθεπήο ελφο έξγνπ. Αθφκε, ε δηεξεχλεζε πνηθίισλ -επξχηεξα

ζρεηηδφκελσλ κε ηηο εηθφλεο- δεηεκάησλ φπσο νη ηερληθέο θαηαζθεπήο θαζψο θαη ε

δηαθίλεζε θαη ρξήζε πξψησλ πιψλ θαηά ηφπνπο/πεξηφδνπο, δηεπθνιχλεηαη ζεκαληηθά

κε ρξήζε δεδνκέλσλ απφ ηελ ηαπηνπνίεζε ησλ πιηθψλ θαηαζθεπήο ησλ αληίζηνηρσλ

θνξεηψλ έξγσλ.

Πιένλ πθίζηαηαη πιήζνο ζχγρξνλσλ αλαιπηηθψλ ηερληθψλ νη νπνίεο κπνξνχλ

λα αμηνπνηεζνχλ ζηελ εμέηαζε ησλ θνξεηψλ εηθφλσλ θαη ελ γέλεη ησλ έξγσλ ηέρλεο

(Spoto 2003). πρλά κέζσ κε θαηαζηξνθηθψλ πξνζεγγίζεσλ, ηα απνηειέζκαηα απφ

ηηο νινέλα απμαλφκελεο ζρεηηθέο κειέηεο, ζπκβάινπλ ζηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε

ησλ πιηθψλ θαη ηερληθψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ ηνπο αγηνγξάθνπο ησλ

παξειζφλησλ ρξφλσλ.



34

Microscopic and physicochemical analytical techniques; applications

in the identification of portable icons’ materials

Giorgos Mastrotheodoros PhD candidate, Materials Science and Engineering Department, University of Ioannina,

Ioannina, Greece, 45 110

and

Laboratory of Archaeometry, NCSR „Demokritos‟, Aghia Paraskevi, Athens, Greece, 15 310

[email protected]

The term „icon‟ in the context of the Eastern Orthodox Church, refers to

portable paintings which depict holy persons and scenes from their lives. The unique

style of icon painting traces its roots in Hellenistic painting and was fully developed

during the byzantine period. In the post-byzantine era, icon painters adopted several

western elements and they gradually abandoned the traditional byzantine idiom.

Recently, under the influence of several icon painters, art historians etc. an increased

interest towards byzantine painting is observed.

Portable icons executed in the traditional manner, pose several technological

characteristics similar to those of the middle age European panel paintings. More

specifically:

i. they are painted on wooden panels which have been prepared by applying a

ground layer

ii. paint layers are made by mixing ground pigments with water-based binders

(mainly egg yolk)

iii. the background of the painting is almost exclusively executed by applying thin

metallic foils

By indentifying the materials of icons a lot of useful information is acquired

(Sotiropoulou and Daniilia, 2010). For example, the identification of pigments in

some instances may clarify aspects of dating. What is more, questions regarding

provenance, raw materials circulation etc. are also usually answered on the basis of

analytical data.

Nowadays, the application of modern analytical techniques on the

identification of the materials used in the manufacture of works of art is a well

established approach (Spoto 2003). Thus, the examination of portable icons by means

of analytical techniques enhances the knowledge of the raw materials and techniques

used by icon painters who lived and created in the past.



35

ΣΟΗΥΔΗΑ ΟΜΗΛΖΣΩΝ

Γξ. Νηθόιανο Εαραξηάο Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο αξραηνκεηξίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ-

Γηεπζπληήο Δξγαζηεξίνπ Αξραηνκεηξίαο

[email protected]

Γξ. Ησάλλεο Υνπιηαξάο

Αξραηνιφγνο, Έθνξνο 22εο

Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ

[email protected]

Γξ. Υξήζηνο Καξύδεο πληεξεηήο έξγσλ ηέρλεο (ΠΔ), Γηδάζθσλ πληήξεζεο Έξγσλ Σέρλεο & Ηζηνξίαο

Τθάζκαηνο Α.ΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ, Α.Δ.Α.Θ & Α.Π.Θ

[email protected]

Γξ. ηαύξνο Αξβαληηόπνπινο Γξ. Βπδαληηλήο Αξραηνινγίαο, η. Γεληθφο Δπηκειεηήο Μνπζείν ηεο Πφιεσο ησλ

Αζελψλ – Ίδξπκα Βνχξνπ-Δπηαμία

[email protected]

Γξ. Διέλε Κνπινπκπή Δπηζηήκσλ πληήξεζεο, Δζληθή Πηλαθνζήθε Αζελψλ, Μνπζείν Αιέμαλδξνπ

νχηζνπ- Δπηζηεκνληθφο πλεξγάηεο ΑΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ

[email protected]

Γξ. Νηθόιαο αξξήο

πληεξεηήο βηβιίνπ θαη ραξηηνχ (ΠΔ), Δπηζηεκνληθφο πλεξγάηεο ΑΣΔΗ Ηνλίσλ

Νήζσλ- Καηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζκηθήο Κιεξνλνκηάο

[email protected]

Γξ. Γεκήηξεο Σζίπνηαο πληεξεηήο αξραηνηήησλ θαη έξγσλ ηέρλεο ζηελ IZ 'Δθνξεία Πξντζηνξηθψλ &

Κιαζηθψλ Αξραηνηήησλ θαη εθπαηδεπηήο ζπληήξεζεο ζην ΗΗΔΚ ΠΑΣΔΡ

[email protected]

Γξ. Αλαζηάζηνο Βαβνύζθνο

Γηθεγφξνο, Δξκνχ 1 – 54625 Θεζζαινλίθε [email protected]

Γξ. Αξηέκεο Οηθνλόκνπ

Φπζηθφο-Αξραηνκέηξεο, Δπηζηεκνληθφο πλεξγάηεο ΑΣΔΗ Ηνλίσλ Νήζσλ-

Καηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζκηθήο Κιεξνλνκηάο

[email protected]

Νηθόιανο αιακνύξεο Δηθαζηηθφο MA, Τπνς Γηδάθησξ Δ.Μ.Π, Δπηζηεκνληθφο πλεξγάηεο ΑΣΔΗ Ηνλίσλ

Νήζσλ- Καηεχζπλζε πληήξεζεο Πνιηηηζηηθήο Κιεξνλνκηάο

[email protected]












36

Γεώξγηνο Μαζηξνζεόδσξνο πληεξεηήο έξγσλ ηέρλεο MSc, Τπνς. δηδάθησξ ηκήκαηνο Μεραληθψλ ηεο

Δπηζηήκεο ησλ Τιηθψλ, Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ.

[email protected]

Υαξάιακπνο Γαιαλόπνπινο

πληεξεηήο έξγσλ ηέρλεο, Ηδξπηήο „Μεηείθαζκα‟-Restoration Art Production &

D.R.K Galanopoulos

[email protected]



1η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ...

Documents

Transcript of 1η ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ & ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ...