1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Από την αγροτική οικονομία στην...

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

1 Το αγροτικό ζήτημαΣυνέπειες βιομηχανικήςεπανάστασης στον αγροτικό τομέα

ΕΛΛΑΔΑ19ος αι

1 Αρχικά

2 διεύρυνση ελληνικού κράτους

1864 Επτάνησα1881 Θεσσαλία Άρτα

20ος αι

3 Νομοθεσία 1907

4 τέλος Βαλκανικών πολέμων (1913)

5 1917( Α΄ παγκόσμιος πόλεμος) κυβέρνηση Βενιζέλου

Αποτελέσματα

υποχώρηση αγροτικού τομέα η κατοχή γης παύει να αποτελεί πηγή εξουσίας και κοινωνικού κύρους αγροτική μεταρρύθμιση = κατάργηση μεγάλων ιδιοκτησιών και κατάτμηση (=χωρισμός σε τμήματα τεμαχισμός) των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρότερες παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα

δεν υπάρχουν εντάσεις διανομή εθνικών γαιών που προέκυψαν από τον αγώνα 1821 πλήθος αγρότες με μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες λίγα τσιφλίκια σε Εύβοια και Αττική που δε δημιουργούν

πρόβλημα

τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράζονται από Έλληνες του εξωτερικού που διατηρούν το θεσμό των κολίγωνασκούν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν εντάσεις

επιτρέπει στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει1 μεγάλες ιδιοκτησίες ώστε να μπορεί να τις διανέμει (= μοιράζει παραχωρεί) σε ακτήμονες τριβές και συγκρούσεις (Κιλελέρ 1910)

περιπλοκή ζητήματος μέσα στα νέα όρια μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων

ολοκλήρωση αγροτικής μεταρρύθμισηςστόχος α στήριξη και πολλαπλασιασμός ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχέςβ αποκατάσταση προσφύγων και πρόληψη κοινωνικών εντάσεων

απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών κυρίως στα μετά τον πόλεμο χρόνια και ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος

προβλήματα δυσκολίες μικροκαλλιεργητών στην εμπορευματοποίηση της παραγωγής τους θύματα εμπόρων λύση ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας κρατικών οργανισμών παρέμβασης και παραγωγικών συνεταιρισμών

Από τις πηγές1 απαλλοτρίωση = αναγκαστική μεταβίβαση ιδιωτικού κτήματος στο δημόσιο με αποζημίωση

1


1 [Προβλήματα που προκύπτουν με την προσάρτηση της Θεσσαλίας ]

2 Οι νομοθετικές ρυθμίσεις του 1907

3 [Η ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης το 1917 από την κυβέρνηση Βενιζέλου]

2

Η εξέλιξη αυτή είχε αποσοβηθεί στην παλιά Ελλάδα όπου στη θέση των Τούρκων τσιφλικούχων που αποχωρούσαν είχε υπεισέλθει το κράτος Με την κυβέρνηση ωστόσο Τρικούπη ήταν η πρώτη φορά που το κράτος εμφανίστηκε να ευνοεί τη συγκρότηση μεγάλης ιδιοκτησίας Η αιτία της μεταβολής αυτής πρέπει να αναζητηθεί σε ένα εξαιρετικό γεγονός δικαιούχοι των τσιφλικικών δικαιωμάτων στη Θεσσαλία ndashΆρτα δεν ήταν πια οι επαρχιακοί προύχοντες ndash κοτζαμπάσηδες αλλά οι Έλληνες χρηματιστές της διασποράς (hellip)Κατrsquo αρχάς ο Τρικούπης σε αντίθεση με την πολιτική του Κουμουνδούρου πενταπλασίασε το δασμό πάνω στα εισαγόμενα σιτηρά το 1884 ενώ κατά το 1892 τον ήδη υψηλό δασμό τον αύξησε ακόμα κατά 1600 Ο σκοπός ήταν προφανής να περιορίσει την εισαγωγή αλλοδαπού σίτου ώστε ο εγχώριος να υπερτιμηθεί και να διογκωθεί η έγγειος πρόσοδος των τσιφλικούχων Στην περίοδο αυτή η προστασία των τσιφλικιών ήταν πλήρης Οι γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας όντας εξασφαλισμένοι πέρασαν σε ακόμα πιο επιθετική στάση Περιόρισαν προοδευτικά τις καλλιεργούμενες εκτάσεις για δύο λόγουςα) για να πετύχουν τεχνητή υπερτίμηση των σιτηρών στην εγχώρια αγορά και συνεπώς αύξηση της εγγείου προσόδου και β) για να απελευθερώσουν εκτάσεις προς ενοικίαση στην αποδοτικότατη νομαδική κτηνοτροφία [Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΔ σελ 70-71]

Τους θεσσαλικούς laquoασκούς του Αιόλουraquo τους άνοιξε ο ίδιος ο Θεοτόκης με το νόμο ΓΣΒ του 1907 που αφορούσε στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων από τη Ρουμανία Βουλγαρία και ανατολική Ρωμυλία Σύμφωνα με το νόμο αυτό η κυβέρνηση είχε τη νομοθετική εξουσιοδότηση από τη Βουλή να επικυρώνει με απλά βασιλικά διατάγματα συμβάσεις μεταξύ δημοσίου και ιδιωτών κτηματιών με τις οποίες οι τελευταίοι θα πουλούσαν τα κτήματά τους στο κράτος που θα έπρεπε να τα κατανείμει στους ακτήμονες πρόσφυγες ή αυτόχθονες (hellip)Σε εφαρμογή των διατάξεων του νόμου ΓΣΒ΄ του 1907 το Δημόσιο λειτουργώντας σαν μεσίτης μεταξύ τσιφλικάδων και ακτημόνων αγόρασε και μεταπώλησε ανάμεσα στο 1907 και στο 1914 συνολικά 1060000 στρέμματα (δηλαδή το 16 του συνόλου των τσιφλικιών) και προκάλεσε έτσι τα πρώτα ρήγματα στο laquoψυχολογικό φράγμαraquo που εμπόδιζε μέχρι τότε τη ριζική επίλυση του θεσσαλικού ζητήματος Στα κτήματα αυτά αποκαταστάθηκαν ως ιδιοκτήτες 4898 οικογένειες αυτοχθόνων ακτημόνων και 2624 οικογένειες προσφύγων


Άσκηση για το σπίτιΜε βάση το παράθεμα 3 και τις ιστορικές σας γνώσεις να προσδιορίσετε τις συνθήκες που επιβάλλουν την προώθηση της αγροτικής μεταρρύθμισης το 1917

3

Η κατάσταση της γεωργίας στις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου ΠολέμουΠαρόλο ότι ως το 1917 πολύ λίγα είχαν γίνει προς την κατεύθυνση μιας αγροτικής μεταρρυθμίσεως είναι γεγονός ότι ο Βενιζέλος και το κόμμα του υπήρξαν υποστηρικτές της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας πράγμα που ανταποκρινόταν στις επιθυμίες και την πολιτική μιας ανερχόμενης τάξεως επιχειρηματιών που ευνοούσε έναν καπιταλιστικό τρόπο οργανώσεως της παραγωγής Ως την έκρηξη όμως του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου η κυβέρνηση δεν είχε ακόμα διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγροτικών μεταρρυθμίσεων και συνέχισε να μένει πιστή στην αρχή της σταδιακής απαλλοτριώσεως με αποζημιώσεις Μετά την προσάρτηση της Μακεδονίας όμως το πρόβλημα έγινε πιο πιεστικό Η κατάσταση των αγροτών στη Μακεδονία ήταν πολύ χειρότερη από εκείνη των χωρικών της Παλαιάς Ελλάδος Στην πραγματικότητα η κατάστασή τους δεν ήταν καλύτερη από την κατάσταση των δουλοπαροίκων του Μεσαίωνα Μετά μάλιστα την εισροή χιλιάδων προσφύγων σαν συνέπεια των Βαλκανικών πολέμων η κατάσταση αυτή χειροτέρεψε Αργότερα οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν σοβαρότατες επιπτώσεις στο αγροτικό πρόβλημα Μετά το φθινόπωρο του 1915 οι βόρειες επαρχίες της Ελλάδος έγιναν πεδίο πολέμου Η επικρατούσα ανασφάλεια και τελικά οι στρατιωτικές επιχειρήσεις που επεκτάθηκαν και σε ελληνικές περιοχές προκάλεσαν μαζική έξοδο των χωρικών προς τις πόλεις όπου υπήρχε μεγαλύτερη ασφάλεια Όπως ήταν φυσικό η παραγωγή έπεσε απότομα στις περιοχές αυτές ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους τον Αύγουστο του 1916 Η κρίση στη Μακεδονία επιδεινώθηκε από την παρουσία 150000 περίπου προσφύγων από τη Θράκη και τη Μ Ασία


Ερωτήσεις

1 Να περιγράψετε τις συνέπειες που είχε για την αγροτική παραγωγή η βιομηχανική επανάσταση τόσο στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες όσο και στην Ελλάδα (σελ 42 πρώτη παράγραφος)

2 Σε ποια αποτελέσματα για την έγγεια ιδιοκτησία οδήγησε η διανομή των εθνικών κτημάτων (σελ 42 Στον ελληνικό χώρο hellip ιδιαίτερο πρόβλημα)

3 Ποια προβλήματα προέκυψαν μετά τη διεύρυνση του ελληνικού κράτους το 1881 (σελ 42 Αργότερα όμωςhellip τεχνητές ελλείψεις)

4 Να παρουσιάσετε τον τρόπο αντιμετώπισης εκ μέρους των ελληνικών κυβερνήσεων του προβλήματος των τσιφλικιών της Θεσσαλίας (σελ 43 laquoΟι πρακτικές αυτές δημιούργησαν εντάσεις ndash σελ 44 κρατικού ενδιαφέροντοςraquo

5 Να προσδιορίσετε τις συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης στην οικονομική ζωή της χώρας (σελ 45 πρώτη παράγραφος)

6 Πώς επηρέασε την αγροτική μεταρρύθμιση το προσφυγικό ζήτημα

4

Προσοχή στην ορολογία

Αγροτική μεταρρύθμισηΑγροτική μεταρρύθμιση ονομάζουμε την κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και την κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά τη βιομηχανική επανάσταση [ Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσμος στον οικονομικό τομέα άσκησαν σοβαρές πιέσεις στον αγροτικό χώρο ο οποίος κυριαρχούσε παραγωγικά αλλά και κοινωνικά στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισμών ως το 19ο αιώνα Με την βιομηχανική επανάσταση η κυριαρχία αυτή άρχισε προοδευτικά να υποχωρεί και καθώς η κατοχή γης έπαυε προοδευτικά να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού -ταξικού- κύρους άνοιξαν οι δρόμοι προς την αγροτική μεταρρύθμιση]


Αγροτικό ζήτημα1828

Μετά την επανάσταση

1881

Προσάρτηση Θεσσαλίας

1907

Νόμος για απαλλοτρίωση

1910

Κιλελέρ

1913

Βαλκανικοί πόλεμοι

1917

Ολοκλήρωση μεταρρύθμισης

Γεγονότα

Διανομή εθνικών γαιώνδημιουργία μικρών και μεσαίων ιδιοκτησιών

Πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού αγοράζουν τα τσιφλίκια της ΘεσσαλίαςΔιατηρούν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων και ασκούν πολιτικές και κοινωνικές πιέσειςμε σκοπό να κερδοσκοπήσουν Έτσι δημιουργούν κοινωνικές εντάσεις

Το 1907 ψηφίζεται νόμος που επιτρέπει τις απαλλοτριώσεις μεγάλων ιδιοκτησιών

προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικές εντάσεις Η εφαρμογή τους αποδείχτηκε δύσκολη υπόθεσηκαι προκάλεσε τριβές και συγκρούσεις

Η πιο σημαντική από τις συγκρούσεις που προκλήθηκαν λόγω του αγροτικού ζητήματος έγινε στο σταθμό του Κιλελέρ στην περιοχή της Λάρισας

Το αγροτικό ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο καθώς μέσα στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων - των οποίων τα κτήματα δε μπορούσαν να απαλλοτριωθούν

Το 1917 η κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφασίζει την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισηςΟ στόχος ήταν διπλός α) στήριξη και πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γηςβ) αποκατάσταση των προσφύγων και πρόληψη των κοινωνικών εντάσεων

5


6


1 Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος

τέλος 19ου αι =

καθυστέρηση στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος

Αιτίες

20ός αι =ανάπτυξη εργατικού κινήματος

Αιτίες

υπάρχουν σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις

έχουν μικρότερη πολιτική και κοινωνική επιρροή από αντίστοιχα κινήματα στη Δύση αλλά και στα Βαλκάνια

1 απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων2 στα δημόσια έργα σημαντικό ποσοστό του εργατικού

δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό3 ιδεολογικός τομέας επικράτηση Μεγάλης Ιδέας παρεμπόδιση ανάπτυξης και διάδοσης ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο

μετά τους βαλκανικούς πολέμουςενσωμάτωση Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα α) πόλη με βιομηχανικό υπόβαθρο και κοσμοπολίτικο χαρακτήραβ) Φεντερασιόν (πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης) διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα

κατά τον Α΄ παγκόσμιο ωρίμανση εργ κινήμ α) πιέσεις στην ελληνική κοινωνία β) εμπλοκή σε διεθνείς υποθέσεις γ) αντίκτυπος ρωσικής επανάστασης (1917)

ίδρυση Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ)

ίδρυση Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) (αργότερα Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας)

7


Από τις πηγές

1 Η ελληνική κοινωνία στο μεταίχμιο δύο αιώνων (19ου και 20ού)

Άσκηση Λαμβάνοντας υπόψη τα παραθέματα και τις ιστορικές σας γνώσεις να διερευνήσετε τις αιτίες της καθυστέρησης στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα το 19ο αι

laquoΗ εργατική τάξη η οποία θα έδινε και το μέτρο των ταξικών αντιθέσεων στα αστικά κέντρα βρισκόταν σε νηπιακή κατάσταση στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας χωρίς κοινωνικά δικαιώματα και νομική περιχαράκωση Το σπουδαιότερο θεμέλιο για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων της η συνδικαλιστική οργάνωση των εργαζομένων είχε μια υποτυπώδη διάρθρωση σωματειακής- συντεχνιακής μορφής και της έλειπε η δυνατότητα να οργανώσει και να καθοδηγήσει ταξικούς αγώνες Για να σχηματίσει κανείς μια ιδέα της ασύδοτης εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης αρκεί να σημειωθεί πως η Κυριακή αργία και το οκτάωρο καθιερώθηκαν νομοθετικά από την πολιτεία μόλις το 1911raquo(Βουρνάς Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδος Αθήνα 2003)

Η πορεία της ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα δεν επέτρεψε να δημιουργηθούν εκείνες οι διεργασίες που θα οδηγούσαν τη χώρα σrsquo ένα στάδιο ανάπτυξης ανάλογο προς εκείνο των εκβιομηχανισμένων καπιταλιστικών χωρών της Δ Ευρώπης Η Ελλάδα παρέμενε χώρα αγροτική με διογκωμένο τον τριτογενή τομέα της οικονομίας (παροχή υπηρεσιών εμπόριο πιστοδοτικές υπηρεσίες) και με έναν τεράστιο κρατικό μηχανισμό Μέχρι το 1880 δεν είχε γίνει καμιά σχεδόν προσπάθεια για ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα (βιομηχανία) (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη Γ΄ Λυκείου)

Οι Έλληνες σοσιαλιστές μετά τις αναπάντεχα ραγδαίες επιτυχίες των βαλκανικών συμμάχων είχαν υποκύψει εύκολα ως προς τα ζητήματα των εθνικών διεκδικήσεων στο κύμα του σωβινισμού που επικρατούσε από άκρη σε άκρη στη χώρα Εκτός από την έλλειψη ενότητας και την περιορισμένη λαϊκή απήχηση το σοσιαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα πριν κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά τους βαλκανικούς πολέμους επηρεάστηκε δυσμενώς από τη δημοτικότητα του Βενιζέλου (που είχε τη μεγάλη πλειοψηφία των εργατικών δυνάμεων στο πλευρό του λόγω της μεταρρυθμιστικής του πολιτικής) και από τις στρατιωτικές νίκες και την εντυπωσιακή επέκταση της χώρας που είχαν απορροφήσει τις προσπάθειες και τη φαντασία του ελληνικού λαού[Πετρίδης Π Ξενική εξάρτηση και εθνική πολιτική 1910 -1918]

8


2 20ός αι Συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος

Φεντερασιοόν ετιτλοφορήθη η σοσιαλιστική οργάνωσις Θεσσαλονίκης Ωνομάσθη υπό των ιδρυτών της ούτω διότι εφρόνουν ότι εν Τουρκία όπου υπήρχον πολλαί εθνότητες δεν ηδύνατο άλλως πώς να οργανωθώσιν οι σοσιαλισταίΤο σπουδαιότερον έργον της Φεντερασιόν ήτο η μεταξύ των Ισραηλιτών διδασκαλία η παρακολούθησις των σωματείων η οργάνωσις διαλέξεων συζητήσεων κλπ Υπήρχε όμως έλλειψις

φιλολογίας βιβλίων και εφημερίδων Οι εργάται δεν ήξευραν άλλην γλώσσαν πλην της ισπανοεβραϊκής Έπρεπε να εκδοθή εν φύλλον (= εφημερίδα)Η εφημερίς αυτή εβαπτίσθη Εφημερίς των Εργατών και εξεδόθη κατrsquoαρχάς μεν εις 4 γλώσσας τουρκικήν ελληνικήν βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκήνΗ Νεοτουρκική κυβέρνησις παρηκολούθει υπόπτως την αναπτυσσομένην ζύμωσιν Απεργίαι σιδηροδρομικών όλων των ευρωπαϊκών δικτύων ετάραξε τα νεύρα του κομιτάτου Ο τότε υπουργός Εσωτερικών Φερίτ πασάς συνέταξε και υπέβαλε εις την οθωμανικήν Βουλήν νομοσχέδιον δια του οποίου απηγορεύετο το δικαίωμα της απεργίας εις τους οπωσδήποτε εργαζομένους εις υπηρεσίας laquoδημοσίας ανάγκηςraquo ως οι σιδηροδρομικοί ταχυδρομικοί κλπ Εξrsquo αφορμής του νομοσχεδίου τούτου εξαπελύθη εκ Θεσσαλονίκης κύμα αγανακτήσεως και διαμαρτυρίας το οποίον διατρέξαν την Μακεδονίαν και Θράκκην μετεδόθη εις όλην την Μικράν Ασίαν Το πρώτον συλλαλητήριον ωργανώθη εν Θεσσαλονίκη ουχί άνευ εμποδίων και προστριβών με τας αρχάς αι οποία δεν ηννόουν να το επιτρέψουνhellip Την ημέραν εκείνην όλος ο στρατός Θεσσαλονίκης ήτο εν επιφυλακή το δε ιππικόν είχε περιζώσει την πλατείαν Μrsquoόλα ταύτα το συλλαλητήριον εσημείωσεν εξαιρετικήν επιτυχίαν Μια ανθρωποπλημμύρα κατέκλυσε τας οδούς και εγέμισε γρήγορα όχι μόνο την πλατείαν αλλά και όλας τας παρόδους Το ιππικόν ηναγκάσθη να ευρύνη διαρκώς περισσότερον την περιζωθείσαν περιοχήν δια να περιλάβη όλον εκείνον τον ανθρώπινον όγκον Εις έναν εξώστην των δύο μεγάλων κτιρίων έναντι του Τελωνείου εστήθησαν αι σημαίαι των σωματείωνhellip [Γ Κορδάτου]

Άσκηση Με βάση τα παραπάνω παραθέματα να τεκμηριώσετε την άποψη του βιβλίου σας ότι laquoη Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για το πέρασμα της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώραraquo

Εργατική απεργία στη Θεσσαλονίκη

τη δεκαετία του 1910

9


3 Η Ελλάδα κατά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο

Ερωτήσεις1 Ποιοι παράγοντες επηρέασαν θετικά ή αρνητικά την εξέλιξη του εργατικού

κινήματος στην Ελλάδα (όλο)2 Γιατί η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα αποτέλεσε σταθμό για

το εργατικό κίνημα (2η παράγραφος Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκηςhellip σοσιαλιστικής ιδεολογίας στη χώρα)

3 Ποιες είναι οι εξελίξεις στο εργατικό κίνημα κατά τη διάρκεια και μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο (τρίτη παράγραφος)

hellipΟ Α΄ παγκόσμιος πόλεμος που επέφερε την πτώση του διεθνούς εμπορίου και ο αποκλεισμός που είχε επιβάλει η Αντάντ το 1915 στην Ελλάδα δυσκόλευε τον εφοδιασμό της χώρας σε καταναλώσιμα είδη Κάτω απrsquo αυτές τις συνθήκες οι εγχώριες παραγωγικές δυνάμεις αναγκάζονται να αναπληρώσουν αυτές την έλλειψη προϊόντων που εισάγονταν από το εξωτερικό Έτσι άρχισαν να αναπτύσσονται μικρές βιομηχανικές μονάδες οι οποίες αξιοποιούν τις εγχώριες πρώτες ύλες Τα προϊόντα τους είναι κυρίως είδη πλατιάς κατανάλωσης (είδη διατροφής ρουχισμού επεξεργασία γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων) και προορίζονται για την εγχώρια αγορά [Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη]

Κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και στα αμέσως επόμενα χρόνια αναπτύσσεται ουσιαστικά το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα Σrsquo αυτή τη χρονική περίοδο παρατηρείται αλματώδης αύξηση των εργατικών σωματείων και του αριθμού των μελών τους Η ανάπτυξη του συνδικαλισμού συντελεί στην προώθηση των εργατικών διεκδικήσεων και στην εντονότερη ταξική συνειδητοποίηση των εργατών Το 1914 πραγματοποιείται η απεργία των καπνεργατών της Καβάλας η οποία επεκτείνεται στη Θεσσαλονίκη και σε όλη την Μακεδονίαmiddot καταλήγει σε νίκη των καπνεργατώνhellip Σιγά σιγά τα συνδικάτα αρχίζουν να αποκτούν δύναμη η οποία επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας Γιrsquo αυτό τα διάφορα κόμματα προσπαθούν να τα ελέγχουν και πολλές φορές να τα κατευθύνουν[Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη]

10


Προσοχή στην ορολογίαΦεντερασιόνΗ Φεντερασιόν ήταν μια μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα

11


Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910 ndash 1922

Βενιζελισμός

Οπαδοί= Αστική τάξη Αιτίες -Επιδιώξεις

Η διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας

1910 εμφανείς πρόοδοι οικονομίας

Βαλκανικοί πόλεμοι Κέρδη

Μειονεκτήματα

Ορισμός Νέα πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και εμφανίστηκε στην περίοδο 1910 ndash 1922

Στόχοι το ελληνικό κράτος μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης ελληνισμού το ελληνικό κράτος έπρεπε να ενσωματώσει τον εκτός συνόρων ελληνισμό και να διεκδικήσει με ενιαία εθνική υπόσταση τη θέση του στο σύγχρονο κόσμο

Προϋποθέσεις 1 ) θεσμικός εκσυγχρονισμός κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο 2) ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων του έθνους

οικονομικές δραστηριότητες σε όλη τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου φιλοδοξούν και πολιτική κυριαρχία στο χώρο αυτό

διασφάλιση του πλούτου με τη δημιουργία ισχυρού εθνικού κέντρου που μπορεί να προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών

Η διεκδίκηση αυτή κρίσιμο αίτημα γιατί και άλλες τέτοιου είδους διεκδικήσεις (εθνικιστικά

κινήματα) κατάλληλη ιστορική συγκυρία (Α΄ παγκόσμιος)

το αίτημα αυτό βρίσκει ερείσματα (στηρίγματα) ιδεολογικά πολιτικά οικονομικά στη Μεγάλη Ιδέα και τις προϋποθέσεις της (εκσυγχρονισμός)

Απόδειξη Πλεονασματικοί προϋπολογισμοί παρά τις αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες

Αιτία μετανάστευση αντιμετώπιση αγροτικής κρίσης εκτόνωση κοινωνικών εντάσεων από τη σταφιδική κρίση ενίσχυση οικονομίας υπαίθρου μέσω εμβασμάτων

μεταναστών

Η Ελλάδα κερδισμένη ενσωμάτωση πλούσιων περιοχών αύξηση εδαφών 70 νέες οικονομικές προοπτικές πεδινά και αρδευόμενα εδάφη άριστες προοπτικές για γεωργική παραγωγή

Αποτέλεσμα Η Ελλάδα υπολογίσιμη δύναμη που ενέπνεε εμπιστοσύνη στις αγορές χρήματος και πιστώσεων

παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές αυτές πχ Ήπειρος 166000 Έλληνες 38000 μουσουλμάνοι (αλβανικής καταγωγής) μερικές χιλιάδες Εβραίοι

12


Ποιοι λόγοι συσπείρωσαν σύμφωνα με το σχολικό εγχειρίδιο και τα παραθέματα την αστική τάξη στο πλευρό του Ελ Βενιζέλου κατά την περίδο 1910 ndash 1922

Παράθεμα 1 Δεν είναι συμπτωματικό υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς το γεγονός ότι από την περίοδο αυτή η ελληνική μεγαλοαστική τάξη αρχίζει να δραστηριοποιείται πολιτικά Οι επεκτατικές επιχειρήσεις των Ελλήνων που ως το 1900 απέβλεπαν κυρίως στη διεύρυνση της πολιτιστικής και οικονομικής τους εμβέλειας θα πάρουν στο μέλλον άμεσα πολιτική μορφή Όλοι οι οικονομικοί πόροι των Ελλήνων διοχετεύονται στην laquoυψίστη εθνική προσπάθειαraquo που έχει αρχίσει στη Μακεδονία και για πρώτη φορά οι μεγαλοκεφαλαιούχοι όχι μόνο δεν αντιτίθενται αλλά και συμμετέχουν ενεργά σε αυτή Η επαπειλούμενη άμεση αντιπαράθεση των βαλκανικών εθνικισμών που αντιστοιχούσε σε μιαν αύξουσα ένταση ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις του κέντρου δεν τους άφηνε πια περιθώρια εκλογής Το οικονομικό τους μέλλον εμφανιζόταν τώρα πια σαν συνάρτηση της δυνατότητας του ελληνικού κράτους να επιβάλει πάντοτε με τη βοήθεια της Αγγλίας ένα διαμοιρασμό όσο το δυνατόν πιο συμφέροντα Συμφωνούμε απόλυτα με τις απόψεις του Τσουκαλά ότι η βρετανική διπλωματία και τα οργανωμένα συμφέροντα των Ελλήνων κεφαλαιούχων επέδρασαν αποφασιστικά αν όχι στην έκρηξη του κινήματος στο Γουδί τουλάχιστον στον τρόπο με τον οποίο ο σχετικά άγνωστος Βενιζέλος επιβλήθηκε στον ελληνικό πολιτικό κόσμο με τις ευλογίες του Γεωργίου Αʹ Έπρεπε να οργανωθεί μια ισχυρή πολιτική και στρατιωτική βάση στο εσωτερικό της χώρας που να έχει βάσιμες ελπίδες επικράτησης στην επικείμενη σύγκρου‐ση Έτσι όταν το 1910 ανέλαβε την εξουσία ο Βενιζέλος η ελληνική μεγαλοαστική τάξη για πρώτη φορά αποδέχτηκε ομόφωνα να ρίξει το πολιτικό και κυρίως το οικονομικό της βάρος στην προετοιμασία της αναδίπλωσης των εθνικών πεπρωμένων

Π Πετρίδης Ξενική εξάρτηση και εθνική πολιτική 1910 ndash 1918 Θεσσαλονίκη 1981 σελ

ΠΑΡΑΘΕΜΑ 2 Οι ελληνικοί θρίαμβοι στους βαλκανικούς πολέμους δεν συγκίνησαν μόνο το λαό Και η μεταπρατική μεγαλοαστική τάξη στο σύνολό της που μό‐νο μετά το 1912 ndash 1913 διαμορφώθηκε σε ομάδα πίεσης συμμετείχε τώρα για πρώτη φορά άμεσα στην οργάνωση του ελληνικού επεκτατισμού που επακολούθησε την άνοδο του Βενιζέλου καθώς υποστηρίζει ο Κ Τσουκαλάς Η στάση της ελληνικής μεγαλοαστικής τάξης ερμηνεύεται πλήρως από τις προοπτικές που ανοίχτηκαν στο πλαίσιο της νέας συγκυρίας όχι μόνο οι κύκλοι αυτοί περιστοιχίζουν το Βενιζέλο και χρηματοδοτούν τις προσπά‐θειές του αλλά και για πρώτη φορά φαίνεται να προωθούν την οργάνωση μιας πολιτικής εξουσίας στην οποία συμμετέχουν άμεσα και οι ίδιοι εξου‐σίας που θα εκταθεί προοπτικά στις ζώνες που ελπίζουν να ελέγξουν μόνον οικονομικά πια αλλά και πολιτικά Παρατηρείται έτσι μια πλήρης αντιστοιχία ανάμεσα στα ταξικά τους συμφέροντα και στα σχέδια της ελλη‐νικής πολιτικής ηγεσίας

Πετρίδης Π Ξενική εξάρτηση και εθνική πολιτική 1910 ndash 1918 Θεσσαλονίκη 1981 σελ 156

13


Πώς παρουσιάζεται στο κείμενο που ακολουθεί ο ιδεολογικός και οικονομικός χαρακτήρας της Μεγάλης Ιδέας στις αρχές του 20ου αιώνα Να λάβετε υπόψη σας στην απάντησή σας τα στοιχεία του σχολικού εγχειριδίου

Η Ελλάς και ο εν τη δούλη Ελληνισμός της Ανατολής επιδιώκοντες την εμπορικήν επικράτησιν ήτις και ιστορικώ και εθνολογικώ δικαιώματι ανήκει αυτοίς οφείλουσι πρωτίστως να έχωσιν υπrsquo όψιν ότι η πάλη εν τω σταδίω τούτω δεν θα διεξαχθή με τους μακαρίως νωχελείς και βαρέως υπνώττοντας Οθωμανούςhellip Η πάλη συνάπτεται ήδη και θα συναφθή έτι δριμύτερα μεταξύ αντιπάλων και συναγωνιστών Ευρωπαίων εχόντων άπειρον εθνικήν δύναμιν και ανεξάντλητα τα υλικά μέσα και τελειότατον τον εμπορικόν καταρτισμόνhellipΕις την εργασίαν ταύτην η ειρηνική κατάκτησις ην λυσσωδώς απεργάζονται οι αλληλομαχούμενοι αυθαίρετοι αληθώς διεκδικηταί Ευρωπαίοι ας μη νομίσωμεν ότι μόνον η στρατιωτική οργάνωσις και η ναυτική παρασκευή ημών εισίν αρκετοί δια να φέρωσι εν τη κρισίμω ημέρα τελειωτικόν αντιπερισπασμόν Οφείλωμεν να κατακτήσομεν εμπορικώς καθrsquo όλην την γραμμήν τα υπό την δούλην ελληνικά μέρη άνευ δε της κατακτήσεως ταύτης εξ ης και μόνης η οικονομική ανεπάρκεια του μικρού Κράτους θα αναπληρωθή δια τας σχετικώς δυσαναλόγου δαπάνας δια την παρασκευήν του κατά ξηράν και θάλασσαν στρατού

14


Προσοχή στην ορολογία ΒενιζελισμόςΣτην περίοδο 1910-1922 κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά βενιζελισμός Είναι δύσκολο να ορίσουμε με λίγα λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική στον οικονομικό όμως τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει την θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους

Η μετανάστευση

Οι περιορισμένες οικονομικές προοπτικές που υπήρχαν τότε στην Ελλάδα έδωσαν την ώθηση στο μεταναστευτικό κύμα ndash κυρίως προς τις Ηνωμένες πολιτείες ndash που σημειώθηκε στη δεκαετία του 1890 Έχει εκτιμηθεί ότι από το 1890 μέχρι το 1914 μετανάστευσαν περίπου 350000 Έλληνες αριθμός που αντιπροσώπευε σχεδόν το ένα έβδομο του συνολικού πληθυσμού όλοι άνδρες Η μεγάλη πλειονότητα έφυγε με την πρόθεση να επιστρέψει στην πατρίδα μετά από μερικά χρόνια σκληρής εργασίας στο εξωτερικό για την εξοικονόμηση κάποιων κεφαλαίων στο τέλος όμως οι περισσότεροι μετανάστες εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις χώρες υποδοχής Από τότε τα εμβάσματα που έστελναν στις οικογένειές τους αυτοί οι λιτοδίαιτοι σκληρά εργαζόμενοι και επιχειρηματικά δραστήριοι μετανάστες θα αποτελούσαν καθοριστικό παράγοντα στο ισοζύγιο πληρωμών

Το σταφιδικό ζήτημαΗ κρίση της σταφιδικής οικονομίας συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα Φαίνεται ότι η κρίση αυτή αποτέλεσε έναν αναγκαίο σταθμό στη διαδικασία ξεπεράσματος της αγρο-εμπορευματικής μορφής της ελληνικής κοινωνίας προς τη θεμελίωση παραγωγικότερων και λιγότερο μεταπρατικών μορφώνhellip Πραγματικά η σταφιδική κρίση κινητοποίησε τους αγρότες προς νέες κατευθύνσεις και συγκεκριμένα α) κοινωνικά κινήματα έκαναν την εμφάνισή τους στη δυτική Πελοπόννησο πρώτα απrsquo όλα μεταξύ των σταφιδοπαραγωγών και από εκεί διαδόθηκαν και σε άλλους χώρους της ελληνικής κοινωνίας β) η σταφιδική οικονομία εξασθένησε από τη μαζική μετανάστευση η οποία εγκαινιάστηκε από την αρχή της δεκαετίας 1890 ndash 1990 προς την Αμερική και γ) σπουδαία ρεύματα εσωτερικής μεταναστεύσεως εκδηλώθηκαν την ίδια περίοδο και οδήγησαν μεγάλο αριθμό εργατικών χεριών στα αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα και ιδίως στην περιοχή Αθηνών ndash Πειραιώς Με δυο λόγια η σταφιδική κρίση λειτούργησε σαν ένας καταλύτης για τη μετατροπή του χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΔ΄ σς 67 ndash 68)

15


Θέμα εξετάσεων 2009

ΘΕΜΑ Β1 Συνδυάζοντας τις ιστορικές γνώσεις σας και τις πληροφορίες των παραθεμάτων που σας δίνονται να αναφερθείτε στα οφέλη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς πολέμους αλλά και στα προβλήματα που προέκυψαν από την ενσωμάτωση των νέων περιοχών στον εθνικό κορμό Μονάδες 25

Κείμενο Α

Μολονότι η Ελλάδα βγήκε υπερχρεωμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους η ελληνική οικονομία έδινε κάποια σημεία ανόρθωσης οφειλόμενα ίσως στην αναθέρμανση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς το κράτος μετά τη γενική ευφορία που δημιούργησαν οι σαρωτικές στρατιωτικές επιτυχίες επιτρέποντας στον ελληνικό λαό να ατενίζει το μέλλον με πρωτόγνωρη αισιοδοξία [] Ότι συνέβαλε τα μέγιστα στο κλίμα σιγουριάς και αισιοδοξίας ήταν ο ενθουσιασμός για τις στρατιωτικές επιτυχίες [] Η παραγωγική δυνατότητα όσων περιοχών προσαρτήθηκαν και η παρεπόμενη επέκταση της εσωτερικής αγοράς ασφαλώς προοιωνίζονταν λαμπρό μέλλον [hellip] Επιπλέον οι στρατιωτικές επιτυχίες υπαγόρευαν τη διαρκή πολεμική ετοιμότητα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων για την προάσπιση των νέων εδαφών αφού τόσο η Τουρκία όσο και η Βουλγαρία δεν θα αποδέχονταν μάλλον τις εδαφικές τους απώλειες Η επέκταση όμως της αμυντικής θωράκισης της Ελλάδας αναπόφευκτα καταπονούσε την οικονομία της Γεώργιος Β Λεονταρίτης Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918 ΜΙΕΤ Αθήνα 2000 σσ 238-239

Κείμενο Β []

Το 1913 η ύπαιθρος της Ηπείρου της Μακεδονίας και της Θράκης έμοιαζε περισσότερο με την νοτιοελλαδική ύπαιθρο των αρχών του 19ου παρά με εκείνη των αρχών του 20ού αιώνα Εκτεταμένα έλη κάλυπταν τις πεδινές περιοχές η ελονοσία ενδημούσε η πληθυσμιακή πυκνότητα ήταν χαμηλή Κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας ήταν τα τσιφλίκια που συνδυάζονταν με την ημινομαδική κτηνοτροφία Η οικονομία των νέων επαρχιών αντιμετώπιζε πρόσθετα προβλήματα κι απrsquo το γεγονός ότι έως τότε ήταν προσανατολισμένη προς τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τα οποία είχε αποκοπεί Επιπλέον στις νέες βόρειες επαρχίες κατοικούσε ένα μωσαϊκό από διαφορετικές φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες [hellip] Αλέξης Φραγκιάδης Ελληνική Οικονομία 19ος ndash 20ός αιώνας Νεφέλη Αθήνα 2007 σσ 127-128

16


Κείμενο βιβλίου Κείμενο πηγής

Το κόστος των βαλκανικών πολέμων ήταν σημαντικό δεν κλόνισε όμως την εθνική οικονομία όπως συνέβαινε με τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19ου αιώνα

(Σύνδεση) Δεν ήταν όμως μόνο το θετικό κλίμα που δημιούργησε ευνοϊκές προοπτικές για την οικονομίαΌπως γνωρίζουμε η Ελλάδα βγήκε ιδιαίτερα κερδισμένη από τον πόλεμο Ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές και εκατομμύρια νέους κατοίκους Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70 περίπου και ο πληθυσμός της κατά 80

Το κυριότερο όμως ήταν οι νέες οικονομικές προοπτικές Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα πράγμα που δημιούργησε νέες προοπτικές για τη γεωργική παραγωγή Για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη δύναμη και η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά

( προσπαθούμε να το εκφράσουμε με δικά μας λόγια) Εισαγωγή Χρονικός εντοπισμός γεγονότων -κατάταξη πηγών - περιεχόμενο

Ο Γ Λεονταρίτης στο πρώτο παράθεμα εξετάζει τους λόγους για τους οποίους η ελληνική οικονομία παρά τα σημαντικά χρέη της παρουσιάζει σημεία ανάκαμψης Συγκεκριμένα αποδίδει τη θετική οικονομία πορεία της Ελλάδας αρχικά στην ανάκτηση της εμπιστοσύνης του λαού προς το ελληνικό κράτος και στο κλίμα αισιοδοξίας που επικρατεί μετά τη νικηφόρα πορεία της χώρας στους βαλκανικούς πολέμους

Η αύξηση του πληθυσμού είχε θετικό αντίκτυπο στην οικονομία όπως σημειώνει ο Λεονταρίτης εφόσον σήμαινε τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς ενώ η ενσωμάτωση νέων περιοχών οδήγησε στην αύξηση της παραγωγικής δυνατότητας της χώρας

(Σύνδεση με το δεύτερο σκέλος της απάντησης)

Εκτός όμως από τις θετικές συνέπειες υπήρξαν και κάποια προβλήματα που προέκυψαν από την ενσωμάτωση των νέων περιοχών

Καθώς οι περιοχές αυτές διεκδικούνταν τόσο από την Τουρκία όσο και από τη Βουλγαρία η χώρα μας ήταν αναγκασμένη να σπαταλά μεγάλα ποσά για την αμυντική της θωράκιση γεγονός που καταπονούσε την οικονομία της όπως αναφέρει ο Λεονταρίτης

Το παράθεμα από το βιβλίο του Αλέξη Φραγκιάδη αναφέρεται στα σοβαρά προβλήματα που υπήρχαν στις νεοαποκτηθείσες περιοχές

17


Πράγματι η παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές αυτές ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα Για παράδειγμα στη σχετικά ομοιογενή Ήπειροhellip

Συμπέρασμα - Επίλογος Παρά τα προβλήματα λοιπόν που παρουσιάστηκαν η γενική εικόνα της οικονομίας της χώρας ήταν θετική και ευοίωνη Έτσι η Ελλάδα ήταν έτοιμη να αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της ενσωμάτωσης των νέων περιοχών όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος

( Αναφορά σε α) καθυστέρηση ndash υπανάπτυξηβ) άσχημες συνθήκες έλη- ελονοσία χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότηταγ) τσιφλίκια ndash ημινομαδική κτηνοτροφίαδ) διακοπή συναλλαγών με τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με τα οποία ήταν συνδεδεμένη η οικονομία των νεοαποκτηθεισών περιοχών ε) μειονότητες

Ενδεικτική απάντηση της ΕΛΜΕ Χανίων

Β1 Τα ιστορικά παραθέματα τα οποία είναι δευτερογενείς πηγές αναφέρονται στα οφέλη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς πολέμους και στα προβλήματα που προέκυψαν από την ενσωμάτωση των νέων περιοχών στον εθνικό κορμό Το πρώτο έχει αντληθεί από το βιβλίο laquoΗ Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917 -1918raquo του Γ Λεονταρίτη και το δεύτερο από την laquoΕλληνική οικονομία 19ος -20ος αιώναςraquo του Αλ Φραγκιάδη

Γνωρίζουμε ότι το κόστος των Βαλκανικών πολέμων ήταν σημαντικό αυτό εξάλλου επισημαίνεται και στην αρχή του πρώτου παραθέματος και μάλιστα με τη μάλλον υπερβολική διατύπωση laquoη Ελλάδα βγήκε υπερχρεωμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμουςraquo δεν κλόνισε όμως την εθνική οικονομία όπως συνέβαινε με τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19ου αιώνα Επιπλέον στην περίπτωση αυτή η Ελλάδα βγήκε ιδιαίτερα κερδισμένη από τον πόλεμο Ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές ndashΉπειρο Δυτική και Κεντρική Μακεδονία Νησιά του Αιγαίου Κρήτη- και εκατομμύρια νέους κατοίκους Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70 περίπου(από 65000 σε 108000 τετρ χλμ) και ο πληθυσμός της κατά 80 (από 2700000 σε 4800000 κατοίκους) Το κυριότερο όμως ήταν οι νέες οικονομικές προοπτικές Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα πράγμα που δημιουργούσε άριστες προοπτικές για τη γεωργική παραγωγή

Την ανόρθωση της οικονομίας επισημαίνει και το πρώτο παράθεμα καθώς επίσης και το κλίμα αισιοδοξίας και εμπιστοσύνης προς το κράτος που επικρατούσε λόγω των σημαντικών στρατιωτικών επιτυχιών Επιβεβαιώνει εξάλλου το παράθεμα τις παραγωγικές δυνατότητες των περιοχών που προσαρτήθηκαν κάτι που σε συνδυασμό με τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς έδινε στη χώρα λαμπρές οικονομικές προοπτικές Επισημαίνει τέλος τη δυνατότητα της Ελλάδας να βρίσκεται

18


σε διαρκή πολεμική ετοιμότητα γεγονός που αποτελούσε αναγκαιότητα βέβαια για την προάσπιση των νέων εδαφών Να προσθέσουμε όμως ότι το κείμενο αναφέρεται και στην επιβάρυνση της οικονομίας από τις στρατιωτικές δαπάνες για τη διατήρηση των εδαφών αυτών

Το κύριο πρόβλημα για την ενσωμάτωση των νέων περιοχών όπως γνωρίζουμε ήταν η παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές αυτές Στη σχετικά ομοιογενή Ήπειρο για παράδειγμα δίπλα στους 166000 Έλληνες υπήρχαν το 1914 38000 μουσουλμάνοι (αλβανικής κυρίως καταγωγής) και μερικές χιλιάδες Εβραίοι Το δεύτερο παράθεμα επιβεβαιώνει το πρόβλημα των μειονοτικών ομάδων καθώς επισημαίνει τις ποικίλες φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες οι οποίες κατοικούσαν κυρίως στις βόρειες περιοχές που ενσωματώθηκαν Προσθέτει όμως και άλλα προβλήματα όπως την εικόνα της υπαίθρου στην Ήπειρο και τη Μακεδονία όπου στις πεδινές περιοχές υπήρχαν έλη και κατrsquo επέκτασιν ελονοσία καθώς και το γεγονός ότι η ύπαιθρος ήταν αραιοκατοικημένη Άλλο πρόβλημα το οποίο είχε σε μεγάλο βαθμό λυθεί στην παλαιά Ελλάδα ήταν τα τσιφλίκια κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας στις νεοαποκτηθείσες περιοχές όπως και η ημινομαδική κτηνοτροφία Τέλος πρόβλημα για την οικονομία αποτελούσε η οικονομική και πολιτική εξάρτηση που είχαν ως τότε οι περιοχές αυτές από κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από τα οποία φυσικά αποκόπηκαν μετά την ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό

Οπωσδήποτε όμως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη πλέον δύναμη και η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά Η χώρα ήταν έτοιμη να αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της ενσωμάτωσης των νέων περιοχών όταν ξέσπασε το καλοκαίρι του 1914 ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

19


Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος

Α Δανεισμός (1917)Αίτια δανεισμού

Δανείστριες χώρες

Μορφή δανείου

Χρήση δανείου

Β Διχοτόμηση δραχμής (1922)

Αίτια

Μέτρο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο διχοτόμηση χαρτονομίσματος

Κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα κατά την εμπλοκή της στον πόλεμο

Διχασμός σύγκρουση παλατιού με τον Βενιζέλο άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση το 1915 διάσπαση της χώρας σε 2 κράτη με τη δημιουργία της

κυβέρνησης Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη συμμαχικός αποκλεισμός (1916) και συγκρούσεις

μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος

1917 (ενοποίηση χώρας) ιδιόμορφος δανεισμός από τους συμμάχους για την κάλυψη του κόστους συμμετοχής στον πόλεμο

Μ Βρετανία (12000000 λίρες)Γαλλία (300000000 φράγκα)ΗΠΑ (50000000 δολάρια)

θεωρητικός δανεισμός τα ποσά δε δόθηκαν - αποτέλεσαν κάλυμμα για την έκδοση χαρτονομίσματος

χρηματοδότησε την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μ Ασία

επαναφορά βασιλιά από τα φιλοβασιλικά κόμματα μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920 απόσυρση της κάλυψης του χαρτονομίσματος σε αντίποινα από τους Συμμάχους χωρίς αντίκρυσμα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας

από το 1918 ο κρατικός ισολογισμός κλείνει με παθητικό η παρουσία στη Μ Ασία εξελίχτηκε σε σκληρό και δαπανηρό

πόλεμο

Αποτέλεσμα πλήρες αδιέξοδο στα δημοσιονομικά δεδομένα

= το αριστερό τμήμα κυκλοφορεί στο 50 της αναγραφόμενης αξίας (πχ οι 50 δραχμές αποκτούν ονομαστική αξία 25 δραχμών)το δεξί ανταλλάχτηκε με ομολογίες του ΔημοσίουΑποτέλεσμα επιτυχής επιχείρηση το κράτος απέκτησε 1200000000 δρχΕπανάληψη πειράματος το 1926

20



1 Οι οικονομικές συνθήκες της εμπλοκής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο

2Οι επιπτώσεις στην εθνική οικονομία από την εμπλοκή της Ελλάδας στον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο

Η κυβέρνηση εξαιτίας της απουσίας των εξωτερικών πιστώσεων ήταν αναγκασμένη να καταφύγει στην έκδοση χαρτονομίσματος πράγμα που συνέβαλε στην εμφάνιση καλπάζοντος πληθωρισμού Ο κίνδυνος του πληθωρισμού ήταν βέβαια προφανής και λήφθηκαν ορισμένα μέτρα για τον έλεγχό του Αλλά ήταν σχεδόν αδύνατο να ελεγχθούν οι τιμές κατά τη διάρκεια του πολέμου και προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι η δραχμή διατήρησε την αξία της ως το 1918 Μετά το 1919 όμως ο πληθωρισμός και οι πολιτικές και οικονομικές κρίσεις που ενέσκηψαν υπονόμευσαν την αξία της δραχμής και την οικονομία της χώρας γενικά Για να αντιμετωπισθούν τα νέα οικονομικά βάρη νέοι φόροι επιβλήθηκαν και οι παλαιοί αυξήθηκαν Προς το τέλος του πολέμου έγινε προσπάθεια να φορολογηθούν τα πολεμικά κέρδη και επιβλήθηκαν φόροι επί της αξίας των προϊόντων Το φορολογικό και δημοσιονομικό σύστημα της χώρας όμως ήταν πρωτόγονο παρά τις βελτιώσεις στις προηγούμενες δύο δεκαετίες και τα φορολογικά βάρη έπεφταν σχεδόν αποκλειστικά στις τάξεις εκείνες που δεν ήταν σε θέση να το σηκώσουν hellip Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η Ελλάδα βγήκε από τον πόλεμο βαριά χρεωμένη με το νόμισμά της στα πρόθυρα της καταστροφήςhellip (ΙΕΕ ΙΕ΄ σελ 84 -85)

21


3 Η διχοτόμηση του 1922 και οι επιπτώσεις της στην Ελληνική οικονομία

Άσκηση Με βάση την πηγή 3 και τις ιστορικές σας γνώσεις να προσδιορίσετε τους λόγους που επέβαλαν στην κυβέρνηση να καταφύγει στη λύση της laquoδιχοτόμησης της δραχμήςraquo καθώς και τις συνέπειές της σε οικονομικό κοινωνικό και διεθνές επίπεδο

Προσοχή στην ορολογία Διχοτόμηση της δραχμήςldquoΔιχοτόμηση της δραχμήςrdquo ονομάστηκε το οικονομικό μέτρο στο οποίο αναγκάστηκε να καταφύγει η ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να αντιμετωπίσει το δημοσιονομικό αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει το ελληνικό κράτος μετά τη διακοπή της πίστωσης των Συμμάχων στην Ελλάδα λόγω της επιστροφής του βασιλιά Κωνσταντίνου Συγκεκριμένα το Μάρτιο του 1922 η κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό δάνειο με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50 της αναγραφόμενης αξίας ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία το κράτος απέκτησε 1200000000 δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926 Φυσικά ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειες της

Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η υποτίμηση της δραχμής ήταν ένα μηχανισμός που αφενός επέτρεπε στο κράτος να θέτει σε εφαρμογή την παρεμβατική πολιτική του και αφετέρου προστάτευε και ενθάρρυνε την εγχώρια παραγωγήhellip Γιrsquo αυτό παρά το δημιουργούμενο νομισματικό και δημοσιονομικό χάος η υποτίμηση ευνοούσε τη δημιουργία και ανάπτυξη των βιομηχανικών επιχειρήσεων Όμως από τη διεθνή σκοπιά η υποτίμηση ήταν μια διαρκής αιτία διεθνούς καχυποψίας εις βάρος της Ελλάδας και διεθνούς απομονώσεώς της(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙΕ σελ 333)

Οι προσπάθειες του Γούναρη για δανειοδότηση από το εξωτερικό αποτυγχάνουν Οι Αγγλογάλλοι έχουν ακυρώσει όλες τις πιστώσεις από την εποχή της επανόδου του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα Ο Γούναρης αναγκάζεται να ακολουθήσει αντιλαϊκή πολιτική Ο υπουργός οικονομικών Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης προχωρεί με νόμο στη σύναψη εσωτερικού αναγκαστικού δανείου ύψους ενός δισεκατομμυρίου πεντακοσίων εκατομμυρίων δραχμών (Μάρτιος 1922) Ο τρόπος εφαρμογής του αναγκαστικού δανείου ήταν πρωτότυπος Το χαρτονόμισμα που κυκλοφορούσε χάνει τη μισή του αξία Οι πενήντα δραχμές για παράδειγμα που είχε στα χέρια του ο πολίτης αποκτούν ονομαστική αξία εικοσιπέντε δραχμών Οι άλλες εικοσιπέντε κατατίθεται στο δημόσιο ταμείο Έτσι ο ελληνικός λαός αιφνιδιαστικά χάνει το μισό του νόμισμα (Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη)

22


Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922 - 1936

άφιξη προσφύγων

μεταβολή δεδομένων ελληνικής κοινωνίας

η άφιξη των προσφύγων = καταλύτης 2

Προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστούν

αξιολόγηση αντίδρασης κρατικού μηχανισμού

έρχονται 1230000 Έλληνες χριστιανοί 45000 Αρμένιοιφεύγουν 610000 μουσουλμάνοι

αποτέλεσμα ανατρέπονται οι ισορροπίες και τα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας νέα αρχή για το ελληνικό κράτος

στη δυναμική της ελληνικής κοινωνίας χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης πολλαπλασιασμός το 1923 και 1924 των θανάτων

από αρρώστιες ndash μάστιγες της εποχής (φυματίωση ndash ελονοσία)

πολιτική αστάθεια μίση του διχασμού ανακήρυξη δημοκρατίας επεμβάσεις του στρατού και απόπειρες πραξικοπημάτων αποτελούν αρνητικούς παράγοντες για την αποτελεσματικότητα του κράτους και της διοίκησης

ωστόσο επαρκής

αξιοποιεί τις μουσουλμανικές περιουσίες η εξωτερική βοήθεια λειτουργεί συμπληρωματικά

2 Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμουΠλεονεκτήματα

αποτέλεσμα θετική οικονομική πορεία

1 είχε ομογενοποιηθεί εθνικά (μειονότητες 7 πληθυσμού)

2 είχε ολοκληρώσει την αγροτική μεταρρύθμιση

3 είχε προωθήσει την αστικοποίησή της (13 του πληθυσμού

ζει στα αστικά κέντρα)

4 είχε βελτιώσει τις υποδομές της και είχε υιοθετήσει

αναπτυξιακές πολιτικές

5 συγκέντρωση Ελλήνων στα πλαίσια του εθνικού κράτους

6 οι πρόσφυγες έφεραν μαζί τους γνώσεις πολιτισμό και διάθεση για εργασία

2 ουσία που επιδρά στην ταχύτητα μιας χημικής αντίδρασης = σημαίνει ότι επέσπευσε τις αλλαγές

23


3 Οι μεγάλες επενδύσεις

συνέπειες Μικρασιατικού πολέμου

επενδύσεις στις υποδομές

κατασκευή φράγματος και τεχνητής λίμνης στο Μαραθώνα για την ύδρευση πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνας (1925 αμερικανική εταιρία ΟΥΛΕΝ)

εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην Αθήνα και

δημιουργία δικτύου αστικών συγκοινωνιών με ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία (βρετανική εταιρία ΠΑΟΥΕΡ)άλλες επενδύσεις στο τηλεφωνικό δίκτυο (γερμανικές

εταιρείες) στους δρόμους και στη διευθέτηση χειμάρρωνεπενδύσεις στην υπόλοιπη χώρα εγγειοβελτιωτικά έργα

αύξηση καλλιεργούμενων εδαφών


1 Παράγοντες που επηρεάζουν την οικονομία της Ελλάδας κατά την περίοδο του μεσοπολέμου

laquo Με την προσάρτηση εδαφών ή την ανταλλαγή πληθυσμών όλες σχεδόν οι βαλκανικές χώρες απέκτησαν μεγαλύτερη εθνική ομοιογένεια μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο Άμεση συνέπεια των πληθυσμιακών ανακατατάξεων ήταν και η διανομή της μεγάλης γαιοκτησίας μέτρο που εξασφάλιζε παντού στους ακτήμονες αγρότες ένα ελάχιστο μέσο επιβιώσεως αλλά και την εκπλήρωση μιας παλιάς διεκδικήσεως την ιδιοκτησία της γης που καλλιεργούσαν Στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία ο αναδασμός ερχόταν να καλύψει την πιεστική ανάγκη της αποκαταστάσεως των προσφύγωνhellipraquolaquohellipΟι αλλεπάλληλες κρίσεις του διεθνούς συστήματος κατά τα έτη 1920 ndash 22 1924 1927 1929 επέδρασαν πάνω στην ελληνική οικονομία κατά τρόπο διαρκή και σωρευτικό Η στροφή της Ελλάδος προς την οικονομική αυτάρκεια και την εθνικο ndash οικονομική ολοκλήρωση θα κινδύνευε να καταλήξει σε ένα στείρο συντηρητικό απομονωτισμό και στο τέλμα της παραδοσιακής στασιμότητας αν δεν είχαν ήδη διασφαλιστεί ορισμένες βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη όπως η συσπείρωση του συνόλου των Ελλήνων μέσα στα πλαίσια του αυτού κράτους η αγροτική μεταρρύθμιση και τα πρώτα βήματα για μια σύγχονη εκβιομηχάνισηraquo

hellip Με την άφιξη των προσφύγων και την εγκατάσταση ενός μεγάλου μέρους από αυτούς στην περιφέρεια των ελληνικών πόλεων αρχίζει ουσιαστικά η περίοδος της έντονης αστικοποίησης Στη διόγκωση των αστικών κέντρων συνέβαλε και ο τρόπος ανάπτυξης της βιομηχανίας Οι βιομηχανικές μονάδες αναπτύχθηκαν κυρίως γύρω από την Αθήνα τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη όπου έβρισκαν εύκολα φθηνό εργατικό δυναμικό(ΙΕΕ)

24


2 Για τις μεγάλες επενδύσεις

Άσκηση Με βάση το παράθεμα 2 και τις ιστορικές σας γνώσεις α) να προσδιορίσετε τις αιτίες εισροής ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας κατά την περίοδο του μεσοπολέμου β) τους τρόπους με τους οποίους τα χρήματα αυτά επενδύθηκαν

Η ύφεση και κρίση του διεθνούς συστήματος μετά το 1920 περιορίζοντας την αγορά στα παραδοσιακά δυτικο- ευρωπαϊκά κέντρα του διεθνούς εμπορίου εξώθησε τα κεφάλαια στην αναζήτηση νέων αγορών για επενδύσεις ή τοποθετήσεις Στην Ελλάδα τα ξένα κεφάλαια δεν επενδύθηκαν μόνο και μόνο για να βοηθήσουν στην προσφυγική αποκατάσταση αλλά επίσης για να εκμεταλλευθούν τις νέες ευκαιρίες που δημιουργούνταν με την αιφνίδια διεύρυνση της εγχώριας αγοράς Η ανάπτυξη των δομών της εγχώριας αγοράς η οποία επιτελέστηκε στην Ελλάδα μετά το 1922 υπό την αιγίδα του κράτους ήταν στο βάθος το κίνητρο που επέφερε στη χώρα μας τη συρροή με κάθε μορφή των ξένων κεφαλαίων Η οικονομική σταθεροποίηση που άρχισε από το 1924 στην Ελλάδα και κατέληξε στη νομισματική σταθεροποίηση του 1928 και στην εξυγίανση του πιστωτικού συστήματος ήταν το κυριότερο επιχείρημα που έπεισε τους ξένους χρηματοδότες να τοποθετήσουν τα κεφάλαια στην Ελλάδα Αυτό έγινε όχι μόνο με τη μορφή των προσφυγικών δανείων αλλά και με δάνεια που απέβλεπαν στη χρηματοδότηση δημοσίων έργων αποξηραντικών υδρευτικών ή ακόμη στην επέκταση του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου Τα δημόσια έργα ήταν ένας χώρος για επικερδείς τοποθετήσεις κεφαλαίου αφού η οικονομική γενικά δραστηριότητα αναπτυσσόταν όσο το ισοζύγιο πληρωμών και τα δημοσιονομικά διατηρούνταν σε ισορροπία Παράλληλα η ανάπτυξη της αγοράς και η βελτίωση του κλίματος των επενδύσεων προσείλκυσαν στην Ελλάδα από τα μέσα της δεκαετίας 1920 ndash 1930 και ξένα ιδιωτικά κεφάλαια είτε σε απευθείας παραγωγικές επενδύσεις είτε σε χρηματοδότηση ελληνικών ιδιωτικών επιχειρήσεωνhellip Στην κατηγορία των άμεσων επενδύσεων ανήκουν οι περιπτώσεις των ξένων εταιριών Πάουερ Ούλεν Φαουντέισιον κλπ που εγκαταστάθηκαν κατά τα χρόνια αυτά στην Ελλάδα Υπήρξε δηλαδή μετά το 1924 μια γενική εισβολή του ξένου κεφαλαίου στη χώρα που επεκτάθηκε στο σύνολο των δυνατοτήτων που πρόσφερε η αιφνίδια ανάπτυξη της εγχώριας αγοράς σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση της διεθνούς αγοράς κατά τα χρόνια αυτά( ΙΕΕ)

25


4 Η Τράπεζα της Ελλάδος

Μάιος 1927

Αφορμή

Σκοπός - Αρμοδιότητες

Επιτεύγματα ndash

Συνέπειες

Ίδρυση Τράπεζας της Ελλάδας (λειτουργεί 1 χρόνο αργότερα)

το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή πρόσθετου δανείου

1 διαχείριση χρεών2 έκδοση χαρτονομίσματος3 ενιαία εφαρμογή κυβερνητικής οικονομικής

πολιτικής

στήριξε την έκδοση χαρτονομίσματος στα αποθέματά της σε χρυσό και συνάλλαγμα

εξασφάλισε τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό

πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα

νομίσματα

1 τα δημόσια οικονομικά οδηγούνται σε περίοδο ευφορίας2 βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους3 ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις4 έδωσε τη δυνατότητα στην τελευταία κυβέρνηση Βενιζέλου

να προωθήσει τις πολιτικές θεσμικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της


Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε σε συνέχεια του Πρωτοκόλλου της Γενεύης της 15ης Σεπτεμβρίου 1927 και άρχισε να λειτουργεί στις 15 Μαϊου 1928 Η πρόταση για τη δημιουργία κεντρικής τράπεζας έγινε από την Κοινωνία των Εθνών προκειμένου να στηριχτούν οι προσπάθειες της ελληνικής Κυβέρνησης να ξεπεραστούν τα σοβαρά οικονομικά και δημοσιονομικά προβλήματα της εποχής Μέχρι την ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος οι λειτουργίες της κεντρικής τράπεζας ασκούνταν από τη βασική εμπορική Τράπεζα της χώρας την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος η οποία είχε ιδρυθεί το 1841 και βαθμιαία είχε αποκτήσει μονοπώλιο επί του εκδοτικού προνομίου Σύμφωνα με την Κοινωνία των Εθνών στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος υπήρχε ασυμβίβαστο για την άσκηση δημόσιας εξουσίας όπως η έκδοση χαρτονομίσματος παράλληλα με τη δραστηριότητα εμπορικής τράπεζας Με την ίδρυση της νέας τράπεζας της μεταβιβάστηκαν στοιχεία ενεργητικού (κυρίως χρυσός και ομόλογα του Δημοσίου) και παθητικού (το εκδοθέν χαρτονόμισμα και ιδίως οι καταθέσεις του Δημοσίου) από την Εθνική Τράπεζαhellip Σύμφωνα μάλιστα με το άρθρο 4 του αρχικού καταστατικού της Τράπεζας της Ελλάδος laquoκύριον καθήκον της Τραπέζης είναι η εξασφάλισις της σταθερότητος της εις χρυσόν αξίας των γραμματίων αυτής Προς τον σκοπόν τούτον θα ρυθμίζη εντός των ορίων του Καταστατικού αυτής την κυκλοφορίαν και την πίστιν εν Ελλάδιraquo (httpwwwbankofgreecegrbanchistoryasp)

26


Η αποδοχή από τον Γ Καφαντάρη της προτάσεως να ιδρυθεί ξεχωριστή Τράπεζα του Κράτους που να αναλάβει το εκδοτικό προνόμιο και τη διαχείριση του χρήματος δημιούργησε κυβερνητική κρίση τον Ιούλιο του 1927το Λαϊκό κόμμα αποσύρθηκε από την laquoΟικουμενικήraquo Παρόλα αυτά υπογράφηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1927 το πρωτόκολλο της Γενεύης με το οποίο η ΚΤΕ αναλάμβανε να εγγυηθεί για δάνειο 9 εκατομμυρίων λιρών προς την Ελλάδα αλλά από την άλλη πλευρά επέβαλε σαν όρους την ίδρυση απαραιτήτως της νέας Κεντρικής Τράπεζας στην Ελλάδα τη σταθεροποίηση του νομίσματος και τη δημοσιονομική εξυγίανση Ιδρύθηκε έτσι παρά τις έντονες αντιδράσεις της Εθνικής η Τράπεζα της Ελλάδος (14-5-1928) με διοικητή τον Αλέξανδρο Διομήδη Δύο μέρες νωρίτερα είχε αναγγελθεί η σταθεροποίηση της δραχμής πάνω στην ισοτιμία 375 δραχμές =1 λίρα Στο εξής εγκαινιαζόταν η ελεύθερη κυκλοφορία της δραχμής και η ελεύθερη μετατρεψιμότητά της σε χρυσό από την Τράπεζα της Ελλάδος (1 δρχ =001952634 γραμμάρια χρυσού ή 1487 νέες δραχμές = 1 παλαιά δραχμή) Η ισοτιμία αυτή ήταν πολύ υψηλή και πολύ σκληρή για να την αντέξει η Τράπεζα της Ελλάδος όμως το laquoτριμερέςraquoδάνειο των 9 εκ λιρών που συνάφθηκε τότε ήταν αυτό που θα βοηθούσε την Ελλάδα να τηρήσει τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από τη σταθεροποίηση (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους)

27


9 Η κρίση του 1932

κατάσταση στην Ελλάδα

η οικονομική κρίση στην Ελλάδα 1932

συνέπειες

α) στην οικονομία

β) στο εμπόριο η μέθοδος laquoκλήριγκraquo

γ) στο πολιτικό πεδίο

ευημερία = 1 η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο

οικονομικά μέλλον έχει αποκατασταθεί2 απομακρύνονται οι σκοτεινές εποχές του 19203 οι πληγές έκλειναν4 η φτώχεια περιοριζόταν5 το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με

αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία

η προσπάθεια της κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμαΈτσι αποφασίστηκε αναγκαστικάα) αναστολή μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματοςβ) αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων

α) περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγέςβ) πολιτική προστατευτισμού με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας

η Ελλάδα μπαίνει στο χώρο της κλειστής οικονομίας

οι διεθνείς συναλλαγές δε γίνονται με βάση το συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες

κοστολογούνταν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και ισοσκελίζεται η αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών

συνέπεια για την Ελλάδα εκτός από αρνητικές και θετικές συνέπειες αφού μέχρι τότε οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν ελλειμματικές (περισσότερες εισαγωγές παρά εξαγωγές)

επιπτώσεις στο πολιτικό πεδίο μέσα από τη διαδικασία αυτή αναδείχτηκαν ισχυρά

συγκεντρωτικά κράτη που προκαλούσαν την ανάδειξη ολοκληρωτικών κινημάτων και καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη

4 Αυγούστου 1936 επιβολή δικτατορίας Μεταξά

28


1 Οικονομικός και κοινωνικός εθνισμός

2 Η μέθοδος laquoclearingraquo

Η βασική αρχή της νέας εμπορικής πολιτικής ήταν ότι οι εισαγωγές έπρεπε όσο ήταν δυνατό να πληρώνονται με τα εξαγόμενα εθνικά προϊόντα Η μέθοδος των clearing αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό την παρεμβολή του συναλλάγματος και γιrsquo αυτό συγκρίνεται με τις πρωτόγονες μορφές των ανταλλαγών Με το μηχανισμό αυτό κάθε χώρα εξωθείται να μην εισάγει προϊόντα άλλης παρά μόνο υπό τον όρο ότι και η τελευταία δέχεται να εισαγάγει σε αντιστάθμιση προϊόντα ίσης αξίας της πρώτης Η μορφή αυτή του εμπορίου προτιμήθηκε στο μεσοπόλεμο από πολλές χώρες γιατί επέτρεπε την εξοικονόμηση συναλλάγματος και για τις δύο εμπορευόμενες πλευρές Ήδη στα 1932 η Ελλάδα είχε υπογράψει τέτοιες συμφωνίες συμψηφιστικών ανταλλαγών με 10 χώρες (Γερμανία Αυστρία Γιουγκοσλαβία Γαλλία Τσεχοσλοβακία Αργεντινή Περσία Σουηδία Ουγγαρία Αλβανία) hellipΤο πλεονέκτημα της μεθόδου αυτής ήταν ότι στηριζόταν σε συμφωνίες ολιγόμηνης διάρκειας ανανεώσιμες πράγμα που έδινε στο μηχανισμό ιδιαίτερη ευκαμψία και ικανότητα προσαρμογής στις νέες συνθήκες Ως το 1936 διέρχονταν από τα γραφεία συμψηφισμών περίπου το 765 των εξαγωγών και τα 525 των εισαγωγών της Ελλάδος Η εξέλιξη αυτή επέφερε όπως ήταν φυσικό έναν ακόμα μεγαλύτερο έλεγχο του κράτους πάνω στο εξωτερικό εμπόριο Το 95 των συμψηφιστικών πληρωμών διέρχονταν από τα λογιστικά γραφεία του κράτους Το κράτος όμως παράλληλα ανέλαβε με τον τρόπο αυτό την προώθηση των ελληνικών εξαγωγών σαν ένα μέσο για τη βελτίωση των δημοσιονομικών πραγμάτων Η οργάνωση του εξωτερικού εμπορίου με επίκεντρο το κράτος είχε μια ακόμη αξιοσημείωτη επίπτωση παρακίνησε τους εμπόρους να οργανωθούν σε ενώσεις εισαγωγέων και εξαγωγέων με την κρατική αιγίδα και κατοχύρωση Στα πλαίσια των ενώσεων αυτών ο κάθε έμπορος διατηρούσε μια προσωπική μερίδα από τις εισαγωγές ή τις εξαγωγές με βάση τις επιδόσεις των τελευταίων χρόνων Έτσι η ανάπτυξη του εμπορικού clearing εκτός από τις άλλες επιπτώσεις που είχε ενίσχυσε τον έλεγχο του κράτους πάνω στο εξωτερικό εμπόριο και οδήγησε στην laquoκαρτελλοποίησηraquo της ελληνικής αγοράς Στην ουσία εμφάνιζε πια τους εμπόρους σαν απλούς φορείς των αναγκών και των θελήσεων της κρατικής πολιτικής

29


Άσκηση Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω παράθεμα (Η μέθοδος clearing) και τις ιστορικές σας γνώσεις να προσδιορίσετε την έννοια του όρου laquoclearingraquo και να αναφερθείτε στις συνέπειες της υιοθέτησης αυτής της μεθόδου εμπορικών συναλλαγών από την Ελλάδα

Ερωτήσεις σε όλες τις ενότητες του κεφαλαίου

Προσοχή στην ορολογία ΚλήριγκΚλήριγκ ονομάζεται μια μέθοδος διακανονισμού που κυριάρχησε προοδευτικά στο εξωτερικό εμπόριο ως μέτρο για τον περιορισμό της διεθνούς οικονομικής κρίσης του 1929 που έπληξε και την Ελλάδα μετά το 1932 Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν δηλαδή με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών στα πλαίσια ειδικών λογαριασμών Για μια χώρα όπως η Ελλάδα όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές η διαδικασία αυτή πέρα από τα αρνητικά είχε και θετικά στοιχεία

30


31


32


Απαντήσεις στις ασκήσειςΑγροτικό ζήτημα

Παράδειγμα επεξεργασίας πηγώνΑπάντηση στην εργασία για το σπίτι της σελ 3 των σημειώσεων

Άσκηση για το σπίτιΜε βάση το παράθεμα 4 και τις ιστορικές σας γνώσεις να προσδιορίσετε τις συνθήκες που επιβάλλουν την προώθηση της αγροτικής μεταρρύθμισης την περίοδο αυτή

Η κατάσταση της γεωργίας στις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου ΠολέμουΠαρόλο ότι ως το 1917 πολύ λίγα είχαν γίνει προς την κατεύθυνση μιας αγροτικής μεταρρυθμίσεως είναι γεγονός ότι ο Βενιζέλος και το κόμμα του υπήρξαν υποστηρικτές της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας πράγμα που ανταποκρινόταν στις επιθυμίες και την πολιτική μιας ανερχόμενης τάξεως επιχειρηματιών που ευνοούσε έναν καπιταλιστικό τρόπο οργανώσεως της παραγωγής Ως την έκρηξη όμως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η κυβέρνηση δεν είχε ακόμα διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγροτικών μεταρρυθμίσεων και συνέχισε να μένει πιστή στην αρχή της σταδιακής απαλλοτριώσεως με αποζημιώσεις Μετά την προσάρτηση της Μακεδονίας όμως το πρόβλημα έγινε πιο πιεστικό Η κατάσταση των αγροτών στη Μακεδονία ήταν πολύ χειρότερη από εκείνη των χωρικών της Παλαιάς Ελλάδος Στην πραγματικότητα η κατάστασή τους δεν ήταν καλύτερη από την κατάσταση των δουλοπαροίκων του Μεσαίωνα Μετά μάλιστα την εισροή χιλιάδων προσφύγων σαν συνέπεια των Βαλκανικών πολέμων η κατάσταση αυτή χειροτέρεψε Αργότερα οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν σοβαρότατες επιπτώσεις στο αγροτικό πρόβλημα Μετά το φθινόπωρο του 1915 οι βόρειες επαρχίες της Ελλάδος έγιναν πεδίο πολέμου Η επικρατούσα ανασφάλεια και τελικά οι στρατιωτικές επιχειρήσεις που επεκτάθηκαν και σε ελληνικές περιοχές προκάλεσαν μαζική έξοδο των χωρικών προς τις πόλεις όπου υπήρχε μεγαλύτερη ασφάλεια Όπως ήταν φυσικό η παραγωγή έπεσε απότομα στις περιοχές αυτές ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους τον Αύγουστο του 1916 Η κρίση στη Μακεδονία επιδεινώθηκε από την παρουσία 150000 περίπου προσφύγων από τη Θράκη και τη Μ Ασία

33



ΕισαγωγήΉδη από το 1907 οι εντάσεις στον αγροτικό χώρο οδήγησαν στην ψήφιση νόμων που επέτρεπαν την απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών Σύνδεση Ωστόσο όπως σημειώνεται στο παράθεμα από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα ταραγμένα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και του laquoεθνικού Διχασμούraquo Το 1917 η κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισηςΣύνδεση Όπως αναφέρεται στην πηγή

Ο στόχος ήταν διπλός αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώροΣύνδεση Από το κείμενο της πηγής γίνεται φανερό ότι οι κοινωνικές εντάσεις εντείνονται αυτή την εποχή κυρίως λόγω των ιστορικών εξελίξεων των Βαλκανικών πολέμων και του Α παγκοσμίου πολέμου Συγκεκριμένα

Επίλογος Από όλα όσα αναφέρθηκαν γίνεται φανερό ότι η αγροτική μεταρρύθμιση προωθείται και ολοκληρώνεται όταν η κοινωνική πίεση γίνεται μεγαλύτερη λόγω της ανάγκης αποκατάστασης των προσφύγωνή όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού

( προσπαθούμε να το εκφράσουμε με δικά μας λόγια)

ως το 1917 πολύ λίγα είχαν γίνει προς την κατεύθυνση μιας αγροτικής μεταρρυθμίσεως

ο Βενιζέλος και το κόμμα του ανταποκρινόμενοι στις προσδοκίες της αστικής τάξης που τους στήριζε υπήρξαν υποστηρικτές της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας

α) Η κατάσταση των αγροτών της Μακεδονίας (που προσαρτήθηκε στην Ελλάδα το 1913 μετά τους Βαλκανικούς πολέμους) ήταν χειρότερη από των αγροτών της ΠΕ β) Μια άλλη συνέπεια των Βαλκανικών πολέμων ήταν η εισροή χιλιάδων προσφύγων στον ελλαδικό χώρογ)Επιπλέον όταν ξέσπασε ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος πολλοί χωρικοί εγκατέλειψαν τις περιοχές της Μακεδονίας που μετατράπηκαν σε πεδία μαχών με αποτέλεσμα τη μείωση της γεωργικής παραγωγήςδ)το πρόβλημα επιδεινώνεται από την άφιξη μεγάλου αριθμού προσφύγων από τη Θράκη και Μ Ασία

34


ενδιαφέροντος

35


Απάντηση στην πηγή της δεύτερης ενότητας Εργατικό κίνημα

Εισαγωγή

Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα παρατηρείται κάποια καθυστέρηση στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος σε σχέση με τις γειτονικές της και τις ευρωπαϊκές χώρες Για την καθυστέρηση αυτή ευθύνονται οι ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες που παρατηρούνται στην Ελλάδα


Έτσιστο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις ωστόσο η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές χώρες (πχ Βουλγαρία)

Ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στην καθυστέρηση του εργατικού κινήματος ήτανη απουσία σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων

Από την άλλη πλευρά ακόμα και στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού

Συγκεκριμένα όπως αναφέρεται στην laquoΙστορία νεώτερη και σύγχρονηraquo η Ελλάδα δεν κατορθώνει κατά το 19ο αιώνα να ακολουθήσει τους ρυθμούς ανάπτυξης και εκβιομηχάνισης που παρατηρούνται στις χώρες τις Δ Ευρώπης

Όπως αναφέρει συμπληρωματικά ο Βουρνάς (Ιστορία της Νεότερης και της Σύγχρονης Ελλάδας) οι εργαζόμενοι την εποχή αυτή είναι οργανωμένοι σε συντεχνίες και σωματεία που η υποτυπώδης οργάνωσή τους δεν τους επιτρέπει να συντονίσουν τους εργαζομένους και να τους καθοδηγήσουν στους αγώνες για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν η εργατική τάξη να γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους εργοδότες της να καταπατούνται τα κοινωνικά της δικαιώματα και να μην έχει νομική προστασία Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που αποδεικνύει την κατάσταση των εργαζομένων στην Ελλάδα την εποχή αυτή είναι ότι η Κυριακή αργία και το οκτάωρο καθιερώθηκαν νομοθετικά από την πολιτεία μόλις το 1911

Πράγματι στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα ο παραγωγικός τομέας που κυριαρχεί είναι ο αγροτικός και μέχρι την εποχή του Τρικούπη δεν σημειώθηκαν σημαντικές προσπάθειες εκβιομηχάνισης

36


προερχόταν από το εξωτερικό (στη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί) ή ήταν πρόσκαιρης βραχύχρονης απασχόλησης (παράγοντες που δεν ευνοούσαν τη δραστηριοποίησή του) Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο 1896)

Τέλος στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο

Όπως εξηγεί ο Π Πετρίδης οι στρατιωτικές επιτυχίας της Ελλάδας κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων έστρεψαν το ενδιαφέρον του ελληνικού λαού στα εθνικά ζητήματα γεγονός που ζημίωσε την επιρροή των σοσιαλιστών Οι τελευταίοι εξάλλου επισκιάζονταν από τη μεγάλη δημοτικότητα του Βενιζέλου που οφείλονταν στις ευνοϊκές μεταρρυθμίσεις που είχε προωθήσει για τους εργαζομένους Η έλλειψη ενότητας τέλος ήταν ένας ακόμα αρνητικός παράγοντας για την επικράτηση των σοσιαλιστικών ιδεών

Συμπέρασμα - ΕπίλογοςΌλοι οι παράγοντες που αναφέρθηκαν παραπάνω συντέλεσαν στην περιορισμένη απήχηση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά το 19ο

αιώνα Η κατάσταση αυτή ανατρέπεται μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και περισσότερο ακόμα μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο όταν οι συνθήκες γίνονται πιο ευνοϊκές για την ταξική συνειδητοποίηση των εργαζομένων

37


Παράδειγμα ανάλυσης πηγής(Άσκηση της σελ 21 των σημειώσεων για το κεφάλαιο laquoΜεγάλες Επενδύσειςraquo)

Εισαγωγή

Κείμενο βιβλίου

Μεταβατική φράση

Πηγή

Συνδετική φράσηβιβλίου

Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου γίνονται στην Ελλάδα σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας

Η ανάγκη για τις επενδύσεις αυτές υπαγορεύτηκε (προέκυψε) από τις ραγδαίες αλλαγές που προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού πολέμου Για παράδειγμα το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας ξεπέρασε με την έλευση των προσφύγων το 1000000 κατοίκους και φυσικά δε μπορούσε πλέον να υδρεύεται με το χρονολογούμενο από τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο Τη λύση του ζητήματος ανέλαβε το 1925 η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ με την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα

Το κείμενο της πηγής μας παρέχει πληροφορίες για τις αιτίες που την περίοδο αυτή ξένοι ιδιώτες και εταιρείες επιλέγουν την Ελλάδα για την επένδυση των κεφαλαίων τους

Συγκεκριμένα ένας σημαντικός παράγοντας που συντέλεσε στην εξέλιξη αυτή ήταν η διεθνής οικονομική κρίση που ώθησε τα ξένα κεφάλαια στην αναζήτηση νέων αγορώνΣτην Ελλάδα την ίδια εποχή ανοίγονται νέες ευκαιρίες για επενδύσεις καθώς με την άφιξη των προσφύγων διευρύνεται η εγχώρια αγορά ενώ παράλληλα την ίδια περίοδο παρατηρείται σημαντική ανάπτυξή της Επιπλέον μετά το 1924 παρατηρείται σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας ενώ το 1928 επιτυγχάνεται και νομισματική σταθεροποίηση παράγοντες που ευνοούν την τοποθέτηση κεφαλαίων στην Ελλάδα

Αξίζει να σημειωθεί ότι στη νομισματική σταθεροποίηση συντέλεσε και η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδας η οποία laquo hellip(σελ 53) ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσειςraquo

β


Κείμενο πηγής

Συμπέρασμα

Όσον αφορά στη μορφή των επενδύσεων σημαντικές ήταν οι επενδύσεις που έγιναν στον τομέα των υποδομών Ήδη αναφέρθηκε η λύση του προβλήματος της υδροδότησης της Αθήνας από την αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝΤην ίδια εποχήhellip καλλιεργούμενων εδαφών ( σελ 53) Στην πηγή επιβεβαιώνονται οι πληροφορίες αυτές και αναφέρεται ότι αυτή την εποχή δανειοδοτούνται πολλά δημόσια έργα έργα που έχουν σκοπό τη βελτίωση των καλλιεργούμενων εδαφών (αποξηραντικά υδρευτικά) καθώς και έργα που αφορούν τις συγκοινωνίες (σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο Από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους πληροφορούμαστε συμπληρωματικά ότι αυτή την εποχή και για όσο διάστημα η οικονομία της Ελλάδας ήταν σταθερή τα δημόσια έργα αποτελούσαν χώρο για επικερδείς επιχειρήσεις Οι ξένοι επενδυτές τοποθετούσαν ακόμα τα κεφάλαιά τους σε απευθείας παραγωγικές επενδύσεις όσο και σε επενδύσεις στον ιδιωτικό τομέαΣυμπερασματικά θα λέγαμε ότι το ξένο κεφάλαιο εκμεταλλεύτηκε όλες τις ευκαιρίες που προσέφερε η ανάπτυξη της ελληνικής αγοράς

38


39


40


Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσμος στον οικο‐νομικό τομέα άσκησαν σοβαρές πιέσεις στον αγροτικό χώρο Στον ελληνι‐κό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη Η διεύρυνση όμως του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864) την Άρτα και τη Θεσσαλονίκη (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας Τα laquoτσιφλίκιαraquo της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι πέρα από το γεγονός ότι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σι‐ταριού Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι ώστε να μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υ‐ψηλότερες τιμές για το εγχώριο προκαλώντας μάλιστα μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις Οι πρακτικές αυτές δημιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν στην ψή‐φιση νόμων το 1907 οι οποίοι επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρ‐νηση να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες ώστε να μπορεί να τις διανέ‐μει σε ακτήμονες Η εφαρμογή τους αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση και οι τριβές που προκλήθηκαν προκάλεσαν συγκρούσεις η πιο σημαντική από τις οποίες έγινε στο χωριό Κιλελέρ (1910) Οι εξελίξεις προχώρησαν αργά μέχρι το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913) οπότε το ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο καθώς μέσα στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρ‐ρύθμισης έγινε στα ταραγμένα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και του laquoεθνικού διχασμούraquo Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης Ο στο‐χος ήταν διπλός αφετέρου η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνι‐κών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η από‐κατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη των κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85 των καλλιεργήσιμων ε‐κτάσεων στη Μακεδονία και στο 68 στη Θεσσαλία Στο σύνολο της καλ‐λιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40 Μετά από λίγα χρόνια κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος η αγρο‐τική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία της χώρας σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας Οι προαναφερθείσες ιστορικές πληροφορίες έρχονται σε συμφωνία με όσα καταγράφονται στο ιστορικό παράθεμα Συγκεκριμένα το πρό‐βλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας γης εντοπίζεται κυρίως στην περιοχή της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας όπου και παρουσιάζονταν μεγάλες εκτά‐σεις γης τα επονομαζόμενα τσιφλίκια Η διατήρηση των τελευταίων και κυρίως ο τρόπος λειτουργίας τους προκαλούσε πολλά προβλήματα οικο‐νομικά αλλά και πρακτικά στο ελληνικό κράτος ακόμα και πριν από τις αλλαγές που προώθησε ο Βενιζέλος

41


προκειμένου να οδηγηθεί στην ορι‐στική επίλυση του αγροτικού ζητήματος δηλαδή πριν από το 1917 Τα προβλήματα αυτά έγκεινται στην βαριά φορολογία που επέβαλ‐λαν σκόπιμα οι γαιοκτήμονες καθώς και στην άνοδο των τιμών πώλησης κυρίως του σιταριού το οποίο αποτελούσε βασική διατροφή για τους πολί‐τες Παράλληλα ουσιαστικά προβλήματα δημιουργούνταν και από την περιορισμένη παραγωγή σταριού ή από τις τεχνητές ελλείψεις που προ‐καλούσαν οι γαιοκτήμονες για να αυξήσουν περαιτέρω την τιμή πώλη‐σης των προϊόντων τους Η παραπάνω κερδοσκοπική δράση των ιδιοκτητών των τσιφλικιών οδηγούσε τους Έλληνες σε αναζήτηση σιταριού από χώρες του εξωτερι‐κού με αποτέλεσμα η εισαγωγή σταριού να καλύπτει το 40 των συνολι‐κών εισαγωγών και να προκαλεί δυσκολίες στο ισοζύγιο του εξωτερικού εμπορίου Για τους προηγηθέντες λόγους ήταν αναγκαία μια οριστική ρύθμι‐ση του αγροτικού ζητήματος την οποία επωμίστηκε ο Βενιζέλος με σκοπό όχι μόνο τη διευθέτηση του ισοζυγίου του εξωτερικού εμπορίου αλλά και την προώθηση της παραγωγικής διαδικασίας η οποία στηριζόταν πλέον στο ισχυρό κεφάλαιο

Στην περίοδο 1910 ndash 1922 κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά laquoβενιζελισμόςraquo Είναι δύσκολο να ορίσουμε με λίγα λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική στον οικονομικό όμως τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελ‐ληνισμού Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό που θα καθιστούσε το κρά‐τος αποτελεσματικό και αξιόπιστο αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους Ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος στη διαδικασία διαμόρφωσης και υλο‐ποίησης των νέων επιλογών Συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια αστική τάξη που εξακολουθούσε ακόμα να πλουτίζει σε όλη τη λεκάνη της ανα‐τολικής Μεσογείου και που φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις οικονομικές της δραστηριότητες Κατά την περίοδο αυτή υπήρχε ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική παρουσία στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας στη λεκάνη του Δούναβη και το εσωτερικό της Ρουμα‐νίας στον Πόντο και τα μικρασιατικά παράλια στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη τη Θεσσαλονίκη την Αίγυπτο το Σουδάν την Αλεξάν‐δρεια Όλος αυτός ο πλούτος μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο μέσα από τη δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου μιας περιφερειακής δύνα‐μης ικανής να παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των πολι‐τών της Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά κρίσιμο σε μια εποχή κατά την οποία πολλά εθνικιστικά κινήματα έκαναν αισθητή την παρουσία τους Για τους λόγους αυτούς η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της ‐ο εκσυγ‐χρονισμός του κράτους‐ αποτέλεσαν ισχυρά ιδεολογικά πολιτικά και οι‐κονομικά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανό‐τητες επιτυχίας Χαρακτηριστικό είναι ότι στα

42


χρόνια αυτά της μεγάλης προσπάθειας οι προϋπολογισμοί του κράτους ήταν συνήθως πλεονασμα‐τικοί Το 1911 τα έσοδα του προϋπολογισμού ήταν 240000000 και τα έξοδα μόνο 181000000 δραχμές παρά τις αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες Σύμφωνα με τα δεδομένα του πρώτου ιστορικού παραθέματος ένας από τους πιο βασικούς λόγους που οδήγησαν την αστική τάξη να ταχθεί στο πλευρό του Βενιζέλου στην προσπάθειά του να υλοποιήσει το όραμα του laquoβενιζελισμού ήταν η προοπτική της περαιτέρω επέκτασης της πολιτι‐κής πολιτιστικής και οικονομικής εμβέλειας της Ελλάδας Συγκεκριμένα η επιχείρηση που βασίζεται στους εθνικούς πόρους αποτελεί κρατική επιλογή και αποβλέπει στην διεύρυνση των συνόρων προς βορρά με έπα‐θλο τη Μακεδονία και βρίσκει σύμφωνη την ομάδα των κεφαλαιούχων καθώς τα αναμενόμενα κέρδη από την προσάρτηση της Βόρειας Ελλάδας δεν θα είναι μόνο εθνικής αλλά κυρίως οικονομικής φύσεως Επιπροσθέτως η έξαρση των εθνικιστικών κινημάτων σε περιοχές όπου ανθούσε το εξωελλαδικό κεφάλαιο δημιουργούσε κλίμα ανασφά‐λειας Ειδικότερα η αστική τάξη των ομογενών συνειδητοποιεί ότι ο πλού‐τος που έχουν συσσωρεύσει μπορεί να διασφαλιστεί μόνο με τη δημιουρ‐γία ισχυρού εθνικού κέντρου μιας περιφερειακής δύναμης ικανής να παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των απανταχού πολιτών της

43

1828



1 [Προβλήματα που προκύπτουν με την προσάρτηση της Θεσσαλίας ]

2 Οι νομοθετικές ρυθμίσεις του 1907

3 [Η ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης το 1917 από την κυβέρνηση Βενιζέλου]

2

Η εξέλιξη αυτή είχε αποσοβηθεί στην παλιά Ελλάδα όπου στη θέση των Τούρκων τσιφλικούχων που αποχωρούσαν είχε υπεισέλθει το κράτος Με την κυβέρνηση ωστόσο Τρικούπη ήταν η πρώτη φορά που το κράτος εμφανίστηκε να ευνοεί τη συγκρότηση μεγάλης ιδιοκτησίας Η αιτία της μεταβολής αυτής πρέπει να αναζητηθεί σε ένα εξαιρετικό γεγονός δικαιούχοι των τσιφλικικών δικαιωμάτων στη Θεσσαλία ndashΆρτα δεν ήταν πια οι επαρχιακοί προύχοντες ndash κοτζαμπάσηδες αλλά οι Έλληνες χρηματιστές της διασποράς (hellip)Κατrsquo αρχάς ο Τρικούπης σε αντίθεση με την πολιτική του Κουμουνδούρου πενταπλασίασε το δασμό πάνω στα εισαγόμενα σιτηρά το 1884 ενώ κατά το 1892 τον ήδη υψηλό δασμό τον αύξησε ακόμα κατά 1600 Ο σκοπός ήταν προφανής να περιορίσει την εισαγωγή αλλοδαπού σίτου ώστε ο εγχώριος να υπερτιμηθεί και να διογκωθεί η έγγειος πρόσοδος των τσιφλικούχων Στην περίοδο αυτή η προστασία των τσιφλικιών ήταν πλήρης Οι γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας όντας εξασφαλισμένοι πέρασαν σε ακόμα πιο επιθετική στάση Περιόρισαν προοδευτικά τις καλλιεργούμενες εκτάσεις για δύο λόγουςα) για να πετύχουν τεχνητή υπερτίμηση των σιτηρών στην εγχώρια αγορά και συνεπώς αύξηση της εγγείου προσόδου και β) για να απελευθερώσουν εκτάσεις προς ενοικίαση στην αποδοτικότατη νομαδική κτηνοτροφία [Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΔ σελ 70-71]

Τους θεσσαλικούς laquoασκούς του Αιόλουraquo τους άνοιξε ο ίδιος ο Θεοτόκης με το νόμο ΓΣΒ του 1907 που αφορούσε στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων από τη Ρουμανία Βουλγαρία και ανατολική Ρωμυλία Σύμφωνα με το νόμο αυτό η κυβέρνηση είχε τη νομοθετική εξουσιοδότηση από τη Βουλή να επικυρώνει με απλά βασιλικά διατάγματα συμβάσεις μεταξύ δημοσίου και ιδιωτών κτηματιών με τις οποίες οι τελευταίοι θα πουλούσαν τα κτήματά τους στο κράτος που θα έπρεπε να τα κατανείμει στους ακτήμονες πρόσφυγες ή αυτόχθονες (hellip)Σε εφαρμογή των διατάξεων του νόμου ΓΣΒ΄ του 1907 το Δημόσιο λειτουργώντας σαν μεσίτης μεταξύ τσιφλικάδων και ακτημόνων αγόρασε και μεταπώλησε ανάμεσα στο 1907 και στο 1914 συνολικά 1060000 στρέμματα (δηλαδή το 16 του συνόλου των τσιφλικιών) και προκάλεσε έτσι τα πρώτα ρήγματα στο laquoψυχολογικό φράγμαraquo που εμπόδιζε μέχρι τότε τη ριζική επίλυση του θεσσαλικού ζητήματος Στα κτήματα αυτά αποκαταστάθηκαν ως ιδιοκτήτες 4898 οικογένειες αυτοχθόνων ακτημόνων και 2624 οικογένειες προσφύγων



3



Ερωτήσεις







4






1881


1907


1910

Κιλελέρ

1913


1917


Γεγονότα








5


6





Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




3



Ερωτήσεις







4






1881


1907


1910

Κιλελέρ

1913


1917


Γεγονότα








5


6





Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



Ερωτήσεις







4






1881


1907


1910

Κιλελέρ

1913


1917


Γεγονότα








5


6





Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828





1881


1907


1910

Κιλελέρ

1913


1917


Γεγονότα








5


6





Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



6





Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






Αιτίες


Αιτίες









7








8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828









8








9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828









9









10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828










10



11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




11























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828
























12







13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828








13




14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828





14






15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828







15




Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828





Κείμενο Α




16













17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828














17









18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828










18





19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






19








Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828









Αίτια












πόλεμο



20






21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828







21







22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828








22


























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



























23














24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828















24





25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






25



Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




Μάιος 1927

Αφορμή



Συνέπειες




πολιτικής




νομίσματα





26



27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




27





συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






συνέπειες
















28





29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






29





30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828






30


31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



31


32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



32






33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828







33











34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828












34



35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




35



Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




Εισαγωγή









36







37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828








37



Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828




Εισαγωγή



Πηγή







β





38


39


40



41




42



43

1828



39


40



41




42



43

1828



40



41




42



43

1828




41




42



43

1828





42



43

1828




43

1828


1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Από την αγροτική οικονομία στην...

Documents

Transcript of 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Από την αγροτική οικονομία στην...