Η Α Ν Ε Λ Κ Υ Σ Η TOY ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΟΙΟΥ Μάίκλ Λ, Kατ

— Ένα ραντεβού με τον εικοστό αιώνα.

ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ Κ Α Ι ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Δίον. Π. Σιμόπουλος

— 'Αναζήτηση της ζωής στο Διάστημα

Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΡΠΕΤΩΝ Γ. Α, Λάνγουω

— "Οταν κοριαρχοΰσαν οι Δεινόσαυροι

ΝΕΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ-ΤΑ ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ Πέτρος Ροβίθης

— 'Ενα καταπληκτικό ουράνιο φαινόμενο

Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΪΑΣ Πήτερ Γουέστ

— Ό εξωγήινος πρέσβυς

ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ Πέτερ Κολοζίμο

— Τα τεκμήρια του παράλογου

ΝΕΚΡΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ ΤΩΝ ΑΡΟΥΣΙ Γκεόργκ Γκέρστ

— 'Οταν ό θάνατος γίνεται τέχνη

Η ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Τζέϊμς Γουέλαρ

•— Ή ερευνα για τους χαμένους κόσμους

τμήματαΦΙΛΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ Μία, θερμή υποδοχή

ΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΜΑΣ ΓΡΑΦΟΥΝ Αναγνώριση και συμπαράσταση

ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ Τα βιβλία της σύγχρονης σκέψης

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Νέα και ειδήσεις

ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ μηνιαίο περιοδικό. Έτοςιδρύσεως 1975, ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ : Έκδόσεις «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»Γ. Σωτηρόπουλος Σ. Άλεβιζόπουλος Ο.Ε, Πανεπιστημίου» 56,Τηλ. 600.059. ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Σπύρος Άλε-βιζόπουλος, Βούλγαρη 72, Πειραιεύς. ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝ-ΤΑΞΕΩΣ Χρήστος Δ. Λάζος, Δημητρακοπούλου 65-67,Αθήνα. ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣΔανάη Άρνέλλου - Λάζου. ΠΡΟΊ'ΣΤΑΜΕΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑ-ΦΕΙΟΥ Μιχάλης Μακέδος, Βουλγαροκτόνου 26 - 28, Τηλ.64.33.197 ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΜΟΝΤΑΖ - ΕΚΤΥΠΩΣΗGRAMAK Ε.Π.Ε. Βουλγαροκτόνου 26-28. ΓΛΩΣΣΙΚΗΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Γεώργιος Κωνσταντόπουλος, Εύτυχίδου 10,ΙΙαγκράτι. ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ : 'Εξάμηνη 180 δρχ. — Όργαν.-σμών κ.λ.π, 300 8ρχ. 'Επιταγές, εμβάσματα, Σπύρο Άλεβι-ζόπουλο , Πανεπιστημίου 56, Αθήνα Τ.Τ. 142.

Το επόμενο βήμα στην κατάκτηση τον ηλιακού μαςσυστήματος, ό 'Αρης, σύντομα θα δεχτεί τους πρώ-τους επισκέπτες από την Γη. Το διαστημόπλοιο«Βίκινγκ» θα είναι ό πρώτος από αυτούς. Στή σύν-θεση αυτή το «Βίκινγκ» βρίσκεται πάνω άπό τηνπεριοχή της ερυθρής κηλίδας του 'Αρη.

Για μια ακόμη φορά αποδείχτηκε ότι ή αλήθειακαι ή αξία δεν περνάνε απαρατήρητες σε μια δύσκοληεποχή σαν την σημερινή. 'Ενα πλήθος γραμμάτωνπου στάλθηκαν στό περιοδικό μας έπιβεβαίωσε αυτόπου πιστεύαμε όταν ξεκινούσαμε την έκδοση αυτή:ότι το περιοδικό θά βρει την μεγαλύτερη ανταπόκρι-ση που μπορούσαμε ποτέ vα ελπίζουμε. Αυτά ήτανμία ευχάριστη έκπληξη για μας. Γράμματα με ευχέςγια την συνέχιση της προσπάθειας μας, παραινέσεις-για ποιοτική βελτίωση και συμπαράσταση στό έργομας. Για όλα αυτά ένα μεγάλο ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ.

Σ' ολους τους φίλους μας πού τόσο ζεστά, υπο-δεχθήκανε το περιοδικό δηλώνουμε ότι θα σταθαύμεστο ύψος που τους υποσχεθήκαμε.

Σ' αυτό το τεύχος, πρωτοτυπόντας και πάλι εγκαι-νιάζουμε την στήλη της επιστημονικής φαντασίας ί

ένα είδος διηγήματος χαρακτηριστικό για την εποχήπού περνάμε. Το άρθρο επιστημονικής φαντασίας τουτεύχους αυτού είναι μια γενική εισαγωγή στο όλοθέμα, πράγμα πού θεωρήσαμε αναγκαίο για μια πλή-ρη ενημέρωση τον κοινού στον τομέα αυτό. Αρχί-ζει από τον Ουέλλς και φτάνει ως τους νεώτερους.Τα δε επόμενα τεύχη θα πλουτιστούν με τα καλύτέ-ρα διηγήματα του είδους, αρχίζοντας από τον 'ΑρθουρΚλάρκ.

Το Ελληνικό ναυάγισμένο πλοίο της Κυρήνειαςείναι ή αρχή μιας νέας επίσης σειράς: της υποβρύ-χ ι α ς αρχαιολογίας.

Καθιερώνουμε επίσης την σειρά των άρθρων ανθρω-πολογίας, όπου δίχως προκαταλήψεις παρουσιάζουμεένα νεκρικό έθιμο μιας Αίθιοπικής φυλής: των 'Αρού-σι. Δεν πιστεύουμε στην ανωτερότητα καμμιάς φυλήςκαι ή ιστορία έχει άποδείξει ότι στην Αφρική άνθισανπολιτισμοί και αναπτύχθηκαν τέχνες απαράμιλλες,Με την παρθένα αυτή περιοχή (για. την 'Ελλάδα) — τηνΑφρικανική ήπειρο — θα άσχοληθούμε καί σ' επό-μενα τεύχη.

Επαναλαμβάνουμε καϊ πάλι ότι το περιοδικό είναι«ανοιχτό» για κάθε άποψη.

Οι εκδότες

ΚύριοιΑπ' την πρώτη παρουσίαση, αντε-λήφθην, ότι το περιοδικό σας, πρό-κειται για ένα άξιο σκαπανέα πα-ρουσιάσεως των αγνώστων και τό-σο γοητευτικών, περιοχών της επι-στήμης.

'Η προσπάθεια σας είναι αξιο-λογότατη αν σκεφθή κανείς το πόσοπεριορισμένη επιστημονική βιβλιο-γραφία υπάρχει στην Ελληνικήκαι πόσο υστερούν οί 'Ελληνες σεπληροφορίες για τις νέες επιστήμες.

Εδώ στην Ελλάδα, το μόνο πούέχουμε ακούσει είναι για τον 'ΕριχΦόν Νταίνικεν και μόλις πριν δύοχρόνια έχουμε αρχίσει να μελετάμετα βιβλία του.

Βλέπετε, το ευρύ κοινό δεν μπο-ρεί εύκολα να βρή έναν παρόμοιοκύκλο θεμάτων πού θα δημιουργή-σει ερεθίσματα για μια περαιτέρωμόρφωση. Δεν υπάρχουν βιβλία προ-σιτά και πολύ περισσότερο περιο-δικά πού θα κεντούσαν το ενδια-φέρον του αναγνωστικού κοινού.

Εσείς κάνατε το πρώτο βήμα.Μέσα στη λαίλαπα των εκδόσεωνκαι τον σκοταδισμό των ανόητωνφυλλαδίων, μέσα στίς οργανωμένεςπλύσεις εγκεφάλου προπαγανδιστι-κών βιβλίων θελήσατε να γίνετεπρωτοπόροι στην πληροφορία τουατόμου για τις σύγχρονες επιστή-μες. ΑΥΤΟ ΣΑΣ ΤΙΜΑ. Ανεβά-ζει το δημοσίευμα σας στην ανωτέρακλίμακα των επιστημονικών εκδό-σεων.

Στήν προσπάθεια σας θα είστεαρχικά μόνοι, θα συναντήσετε πολ-λές δυσκολίες όχι όμως και αξεπέ-ραστα εμπόδια. Οπωσδήποτε δενπρέπει να σταματήσετε. Το κοινόπεριμένει «διψασμένα» απ' τις σε-λίδες σας, να πληροφορηθή γιατόσα πράγματα πού έγιναν ή γίνον-ται γύρω του χωρίς αυτό να έχηιδέα.

Δεν θα περάση καιρός πού τοδύσκολο έργο σας θα άποφέρη τουςκαρπούς του. Γύρω από το περιο-δικό σας θα δημιουργηθή ένας πυρή-νας φίλων επιστημονικού τεχνικούκόσμου μιας πνευματικής «ελίτ»πού θα ανάπτυξη την κίνηση πούεσείς είσθε ή αρχή της...

Συγχαρητήρια λοιπόνΜετά τιμής

Κατσαβός Γεώργιος Δώριζα 13Ν. Ψυχικό

Αρχιτέκτων

Ευχαριστούμε για τα ενθαρρυντικάκαί παροτρυντικά σας λόγια. Δενμας τρομάζουν ούτε οί δυσκολίεςούτε οι κόποι πού θα χρειαστούνκαι πιστεύουμε ότι δεν θα είμαστεγια πολύ καιρό μόνοι. Ό πυρίναςτων φίλων πού αναφέρετε πρέπεινα δημιουργηθεί από τους ίδιουςτους φίλους του περιοδικού, καιπιστεύουμε ότι πάντοτε θα βρισκό-μαστε στην πρωτοπορία. 'Οσον άφο-ρα τις πλύσεις εγκεφάλου πού γρά-φετε θα διαπιστώσετε με την πάρο-δο του χρόνου ότι σκοπός μας είναι,αυτό πού εξαγγείλαμε στο πρώτοτεύχος: ή αντικειμενική πληροφό-ρηση, ή δίχως προκαταλήψεις πα-ρουσίαση όλων εκείνων πού νομί-ζουν ότι μπορούν να συμβάλουνστην πνευματική βελτίωση του τό-που μας.

ΚύριοιΈδιάβασα με ενδιαφέρον το πρώ-

το τεύχος σας μηνός Ιουνίου ε.ε.Πολύ αληθινά τα άρθρα σας. Επίτέλους διαβάζει κανείς σοβαρές ερ-γασίες, όπως των κυρίων Π. Ροβίθη«Ή γέννησις και ό θάνατος τηςΓης» και Δ. Σιμόπουλου «Ιπτά-μενοι δίσκοι και διαστημικοί πολι-τισμοί».

Κουραστήκαμε από τα παραμύθιατύπου Νταίνιγκεν, Α. Τόμας κλπ.,οί όποιοι γράφουν αστρονομικά θέ-ματα ενώ αγνοούν αστρονομία! Αυ-τή είναι ή μόνη παρατήρησις.

Τιμά τον τόπο μας ή προσπά-θεια σας. Μας έλειπε ένα περιοδικόσαν το δικό σας. Πρέπει κάτι ναγίνη ώστε να άνέβη το μορφωτικόμας επίπεδο, κυρίως των νέων μας.

Ιδιαίτερα συγχαρητήρια για τηνκαλλιτεχνική επιμέλεια της εκδό-σεως σας. Σας εύχομαι καλή επι-τυχία. Το αξίζετε.

ΦιλικώταταΆλέξ, Λαγκαδας

Μέλος της ' ΕλληνικήςΑστρονομικής Ενώσεως

Ή επιστολή του κ. Άλέξ. Λαγκα-δά μας χαροποιεί γιατί διαπιστώ-νουμε ότι ή προσπάθεια μας πέτυχε

τον στόχο της, δηλ. την επιστημο-νική ενημέρωση και πληροφόρησημε την γλαφυρή παρουσίαση και

ωραία εμφάνιση, θέλουμε ό επι-στημονικός κόσμος να αγαπήσει τοπεριοδικό, να του συμπαρασταθείκαι να δικαιώσει την προσπάθειαμας. Δεχόμαστε την συμπαράστα-ση όλων. Εάν υπάρχουν αποδεί-ξεις αντίθετες των ισχυρισμών «τύ-που Νταίνιγκεν, Α. Τόμας» ευχα-ρίστως θά τις παρουσιάσουμε απότις σελίδες του περιοδικού.

Ευχαριστούμε για την συμπα-ράσταση.

'Αξιότιμοι Κύριοι,Δεν μπορώ να σας περιγράψω την

έκπληξη μου και την χαρά πού εν-νοιωσα, όταν είδα στο περίπτεροτο πρώτο τεύχος του περιοδικού σας.Είναι αλήθεια ότι ένα περιοδικό σαναυτό μας έλειπε, παρά το γεγονόςότι τα θέματα με τα όποια ασχο-λείται έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.Είμαι βέβαιος ότι την ίδια με μέναχαρά θά νοιώσαν και οί χιλιάδεςάλλοι πού το αγόρασαν.

Απαντώ λοιπόν στο ερωτηματο-λόγιο, πού βρήκα, με χαρά, καιεκφράζω την ευχή να γίνη το περιο-δικό στα επόμενα του τεύχη, πραγ-ματικά. «Το περιοδικό μας»,

Σας ευχαριστώ και πάλι γιατη μεγάλη χαρά. πού πού δώσατεκαι εύχομαι επιτυχία στο έργο σας.

Με εκτίμησηΧ, Δημόπουλος, Ξενοκράτους 51

Αθήναι (140)

Είμαστε το ίδιο σίγουροι με τοναγαπητό μας αναγνώστη ότι τοπεριοδικό θα γίνει κτήμα όλων εκεί-νων πού διψάνε να μάθουν τις επι-τεύξεις και εξελίξεις σ' όλα τα εν-διαφέροντα θέματα πού αναφέρουμε,Θα διαπιστώσουν όλοι οί φίλοι μαςότι δεν θα τους απογοητεύσουμε.

'Αξιότιμοι κ.κ. έκδόται,'Εχων ανά χείρας το πρώτον

τεύχος της υμετέρας εκδόσεως «ΑΙ-ΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ»είλικρινώς συγχαίρω υμάς, αφ' ενόςδια το εν παντί άρτιον αυτής, αφ'ετέρου δε χαιρετώ με ίδιαιτέραν

ικανοποίησιν το γεγονός ότι δι'αυτής πληρούται ένα άλλο κενόνμεγάλο εις τον χώρον των περιο-δικών εκδόσεων και το όποίον ήτοτο όντι κραυγαλαίον (ας μου επι-τραπεί ή έκφρασις) εις την χώρανμας και μάλιστα εις μίαν έποχήνκαθ' ήν αι πύλαι του διαστήματος,ήνοιξαν και όρμητικόν και άνθρώ-πινον πνεύμα και ή τεχνολογία σπεύ-δουν να το κατακτήσουν.

'Οπως πολύ ορθώς παρατηρείτε,«θα προκαλέσετε συζητήσεις, αντι-δράσεις και θα δημιουργήσετε τοκατάλληλον κλίμα μέσα εις το όποί-ον θα δοθή ή ευκαιρία να εκδηλω-θούν στον τόπο μας οι νέες απόψειςγύρω από τα προβλήματα τηςεποχής μας» διότι είναι αφάνταστοςό αριθμός και τω όντι θα εκπλα-γείτε συν τω χρόνω, των ανθρώ-πων πού στον τόπο μας ασχολούνται,ερευνούν και μελετούν την «περιο-χή του άγνώστου» προς όλες τιςκατευθύνσεις καί σε όλες του τιςμορφές.

Θα ήθελα να προσθέσω θα έχρειά-ζετο μία διαφήμησις δια των μέσωνενημερώσεως καθ' όσον καί εγώό ίδιος τυχαίως καί όλως συμπτω-ματικώς; έλαβον γνώσιν της εν λόγωεκδόσεως.

Μετά τιμήςΔιον, Σταυριανόπουλος

Κύριε διευθυντά,Κατά πρώτον δεχθήτε τα συγ-

χαρητήρια μου για την προσπά-θεια σας αυτή. Είναι πράγματι μιααξιέπαινη καί φιλότιμη προσπάθειαδιαφωτίσεως καί ενημερώσεως τουκοινού επάνω σε ενδιαφέροντα θέ-ματα. Το περιοδικό σας «ΑΙΝΙ-ΓΜΑΤΑ TOΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ» ί-σως έχει την πρωτοπορία στο είδοςτου. Είναι ένα περιοδικό πού έλειπεμέχρι σήμερα. Το λέω δε αυτό απόπροσωπική πείρα, διότι ήμουν αναγ-κασμένος να ανατρέχω σε διάφοραπεριοδικά καί άρθρα εφημερίδων—έλλειπή καί σύντομα πολλές φο-ρές— για να ενημερωθώ στα θέματαπού με ενδιαφέρουν. Στό περιοδικόσας βρήκα τα ενδιαφέροντα μου,να παρουσιάζονται συγκεντρωμένα,να περιγράφονται καί να αναλύονταιένα- ένα χωριστά, σε επιστημονική

πάντα βάσι, με ύφος γλαφυρό καίγλώσσα κατανοητή. Οί εντυπώσειςπού μου άφισε το περιοδικό σαςείναι άριστες. Εγώ σαν αναγνώστηςτου περιοδικού σας θα συμπαρα-σταθώ, κατά το δυνατόν, στην προσ-πάθεια σας. Να είστε βέβαιοι ότιτο περιοδικό σας θα τύχη της δεού-σης εκτιμήσεως καί κατανοήσεως.

Με εκτίμησηΔελής Λουκάς

Σπουδαστής

Ευχαριστούμε για τα καλά σαςλόγια καί για την συμπαράστασησας. Το περιοδικό μας πού είναι«πρωτοπόρο» στον τομέα των γνώ-σεων αυτών με την συμπαράστασηόλων των αναγνωστών του θά προσ-παθήσει να σταθεί στο επίπεδο πούυποσχεθήκαμε.

Αγαπητή «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»Με μεγάλη χαρά αντιμετώπισα

το γεγονός της εκδόσεως —επί τέ-λους καί στην Ελλάδα— ενός περιο-δικού σαν το «ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥΣΥΜΠΑΝΤΟΣ»,

Τυχαία το είδα σ' ένα περίπτερο,το αγόρασα από περιέργεια καί τε-λικά έμεινα κατάπληκτος από τηνεπιμελημένη καί σοβαρή επιστημο-νική εργασία. Δεν πίστευα στογεγονός ότι έφθασε ή ώρα της δημι-ουργίας καί κυκλοφορίας ενός τόσοωραίου περιοδικού.

Θερμά συγχαρητήρια για τηνεύκαιρία που δίνετε στον κόσμο να

μάθη το σωστό καί να άφίση τον με-σαιωνικό σκοταδισμό.

Επί τέλους κάποιος σκέφθηκεκαί εμάς τους νέους πού δεν ασχο-λούμεθα με το ποδόσφαιρο, αλλάδιψάμε για μάθηση καί κατανόησητου αγνώστου. Το περιοδικό τοείδα και τ' αγόρασα στις 4.6.75καί αμέσως —επειδή στον Πειραιάδεν είχε εμφανιστεί— το πρότειναστους φίλους μου καί στους συν-σπουδαστάς μου, τους μίλησα γιατην προσφορά του περιοδικού καίπάρα πολλά παιδιά χάρηκαν με αυ-τήν την νέα εποχή πού ανοίγει τοπεριοδικό σας.

Είμαστε υπερήφανοι για σας καίτην ευγενή προσφορά σας καί πρέπει

να είσαστε κι εσείς υπερήφανοι γι'αυτό.

Θέλω όμως να σας παρακαλέσωθερμά τα ακόλουθα:

Το περιοδικό στερείται διαφη-μήσεως δια τούτο διαφημήστε τομε μια σοβαρή διαφήμηση αντί-στοιχη της προσωπικότητας τουγια να το γνωρίσουν όλοι οι 'Ελλη-νες.

Σας παρακαλώ επίσης ποτέ ναμην αλλοιώσετε το επιστημονικόπεριεχόμενο με πρόσθετες κρίσειςκαί ανακρίβειες και ποτέ να μηνπροσαρμοσθήτε εις το να γράφετεότι άλλοι αναρμόδιοι θέλουν. 'Ετσιτο περιοδικό θά διατήρηση τηναίγλη του καί την επιστημονικήπροσωπικότητα του,

Να είστε βέβαιοι τότε, ότι πολ-λοί θα το αγαπήσουν όπως εγώ.

Σας ευχαριστώ πού αφιερώσατετον πολύτιμο χρόνο σας για να μεδιαβάσετε.

Μετά τιμής'Ενας φίλος αναγνώστης

Οί νέοι είναι πάντοτε ό στόχοςμας, ακόμα κι αυτοί πού ασχολούν-ται με το ποδόσφαιρο. Πάντα υπάρ-χει περιθώριο να μάθη κάποιος τιςεπαναστατικές αλλαγές στη σύγ-χρονη σκέψη. Ή καλύτερη διαφή-μηση γεά μας είναι όταν εσείς οιαναγνώστες πιστείτε για την αξίατου καί το διαδώσετε. Διαφήμησηέγινε καί θα γίνει. Ποτέ δεν Θα γρά-ψουμε ανακρίβειες επιστημονικές ού-τε σκοπεύουμε να κάνουμε παρα-χωρήσεις οπουδήποτε. 'Αν σκο-πεύαμε σε κάτι παρόμοιο δεν θαεκδίδαμε τα περιοδικό. Ευχαριστού-με για την συμπαράσταση.

Αξιότιμοι κύριοι, σας συγχαίρωολόψυχα για το θαυμάσιο περιο-δικό «Αινίγματα του Σύμπαντος»πού είναι αληθινό απόκτημα γιατον τόπο μας με τόσο θαυμάσια ύληκαί εμφάνιση. Σας έσωκλείω τοερωτηματολόγιο συμπληρωμένο ανκαί ομολογώ ότι με ενδιαφέρουνόλα τα θέματα καί γι' αυτό συνέ-χισα την αρίθμηση.

Με φιλικούς χαιρετισμούς'Αλκις Γουλιμή, Λογοτέχνις

Αναγνωστοπούλου 56, Αθήναι

3

4

η ανέλκυσητου αρχαιότερου

ελληνικού πλοίου

Μια ματιά επιβεβαίωσε ότι ό δύτης σφουγγαριώνείχε πει την αλήθεια. Ακόμα και στο αμυδρό φωςπού υπάρχει σε βάθος 90 ποδιών οι σωριασμένοιαμφορείς φαινόντουσαν καθαρά. Φύκια ριπίδιζαν πά-νω στις καμπυλωτές πλευρές των μεγάλων δοχείων.Λαμπερά ψάρια ορμούσαν ανάμεσα στα κομψά σχή-ματα τους.

Γεμάτοι χαρά, ή γυναίκα μου κι εγώ κολυμπή-σαμε άλλη μία φορά γύρω απ' τα λείψανα πού ήτανκαλυμένα με σκληρό επίθεμα μάργας, και κατόπινανεβήκαμε κατά μήκος της αλυσίδας της άγκυραςτου πλοίου πού μας είχε πάει εκεί.

Είδαμε αρκετά για να μας δώσουν ελπίδες για μιασπουδαία ανακάλυψη, αλλά δεν υπήρχε τρόπος τότενα μαντέψουμε πόσο μεγάλο ήταν το έπαθλο πού βρι-σκόταν εκεί και πού θα μπορούσε να κερδηθεί. 'Οπωςαποδείχτηκε, αυτό το χαμένο και μοναχικό σημείοπού βρισκόταν λιγώτερο από ένα μίλι έξω απ' τολιμάνι της Κυρήνειας στην Κύπρο, (βλέπε τον χάρτη),δεν απέδωσε μόνο το φορτίο άλλά και το ίδιο το πλοίο.'Ηταν ένα Ελληνικό εμπορικό πλοίο του τέταρτου π.Χ.αιώνα. Οί συγκεντρωμένοι αμφορείς πού είχαμε δεισημείωναν τον τάφο του παλαιότερου ποντοπόρου σκά-φους πού περισυλέχτηκε ποτέ, ένα πλοίο τόσο ανέ-παφο σχεδόν ώστε μπορούσε να μεταφερθεί στην επι-φάνεια, να διατηρηθεί, να μελετηθεί και να παρου-σιαστεί στο κοινό.

Μια ώρα νωρίτερα είχαμε αναχωρήσει μ' ένα ντό-πιο πλοίο απ' το λιμάνι της Κυρήνειας. Βασιζόμαστεγια την επιχείρηση μας στα μάτια και στη μνήμηενός δύτη σφουγγαριών με το όνομα Ανδρέας Καρίο-λος, πού μας είχε εκμυστηρευτεί εμπιστευτικά ότιβρήκε αποδείξεις για κάποιο «παλιό ναυάγιο», ΄Οταναπομακρυνθήκαμε για 10 λεπτά ταξιδεύοντας στη θά-λασσα, ό Ανδρέας κοίταξε το κάστρο των σταυροφό-

Σάν ανακατωμένες ταφόπετρες, μερικοί αμφορείς ση-μαδεύουν τον αμμόλοφο τον τυλιγμένο με φύκια πουέκρυψε τα λείψανα τον πλοίου τής Κυρήνειας. Στηνπρώτη κατάδυση το 1967, η σύζυγος του συγγραφέαΣούζαν μέτρησε 100 περίπου στάμνες για κρασί.Ανασύρθηκαν τελικά 403 από αυτές. Μερικά χερού-λια έφεραν ελληνικά αρχικά όπως τα γράμματα APIπού άνήκαν σε δικαστές που είχαν πεθάνει από χρό-νια, καί οι όποίοι πιστοποιούσαν με αυτό το τρόπο,την χωρητικότητα της στάμνας.

Εγκαινιάζοντας μια νέα σειρά άρθρων, της υποβρύ-χιας αρχαιολογίας, παρουσιάζουμε ένα γλαφυρότατοάρθρο για ένα αρχαίο ελληνικό πλοίο. Έπί 23 αιώνεςκοιμότανε στο βυθό περιμένοντας το ραντεβού τουμε τον 20ο αιώνα.

'Ενας καλλιτέχνης αναπαράστησε το βύθισμα τουπλοίου που πιθανό να ήταν αποτέλεσμα μιας τρικυ-μίας. Κρασί που διέφυγε απ' το άμπάρι στριφογυρί-ζει στα τελικά απόνερα του πλοίου.

5

ρων πού βρισκόταν ένα μίλι σ' απόσταση από μαςκαi ενώ το πλοίο έκανε άλλη μία στροφή και φάνηκετο βουνό Πενταδάκτυλος, πού φαίνεται σα να έχειπέντε δάκτυλα, είπε:

— Το ναυάγιο είναι πολύ κοντά τώρα πηγαίνετεσιγά! Κοίταξε πάλι προς την ξηρά. Δέκα γυάρδεςανατολικά... τώρα πέντε γυάρδες προς την παραλία.Εντάξει! Ρίξετε, άγκυρα.

Ή Σούζαν κι' εγώ βάλαμε τις υποβρύχιες στο-λές με τα εξαρτήματα καταδύσεως και πηδήξαμε στηθάλασσα. Άφού βυθιστήκαμε μέσα στο καθαρό νερό,μπορέσαμε να δούμε αμέσως σχεδόν τον βυθό της,15 όργυιές πιο κάτω. Τα φύκια κάλυπταν τον βυθότης θάλασσας σαν χαλί, σε όση έκταση μπορούσαμενα διακρίνουμε. Και τότε ξαφνικά είδαμε τον σωρότων αμφορέων πού μας είχε περιγράψει ό Ανδρέας.Άλλά πού βρισκόταν το πλοίο ;

Εξετάσαμε προσεκτικά τον μικρό σωρό των αμφο-ρέων. Δεν ήταν μεγαλύτερος από 10X15 πόδια.

Μάταιη θωράκιση. Μολύβδινο κάλυμμα του παλαιότε-ρου πλόϊμου σκάφους που βρέθηκε ποτέ υψώνεται απότο βυθό της Μεσογείου. 'Οπως φαίνεται, το μέταλλοδεν μπόρεσε να προστατεύσει το σκάφος από τα σκου-λήκια των ξύλων. Σανίδες και φορτίο πού βυθίστη-καν έξω απ' την ακτή της Κύπρου κατά τα τέλη τουτετάρτου αιώνα π.Χ. ανασύρθηκαν απ' την ομάδαεργασίας του συγγραφέα του άρθρου σε δύο περιόδουςεκσκαφών με την βοήθεια της Εθνικής Γεωγραφι-κής Εταιρείας.

Προσπαθήσαμε να βρούμε και άλλες ενδείξεις γιατην αρχαιότητα τους, 'Αλλοίμονο! Έκτός από μερι-κές πέτρινες έρμες, πού χρησίμευαν για σαβούρα, δενυπήρχαν άλλες ενδείξεις. Μερικά ψάρια πού κολύμπη-σαν πάνω απ' τους αμφορείς, μας υπενθύμισαν ότιβρισκόμαστε σ' ένα ξένο περιβάλλον και ότι ή προ-μήθεια οξυγόνου είχε σχεδόν εξαντληθεί, έτσι κατευ-θυνθήκαμε προς την επιφάνεια, σταματώντας για λίγοσε βάθος 10 ποδιών για άποσυμπίεση.

Επί ένα μήνα συνέχεια ερευνούσαμε την ακτή τηςΚύπρου για ναυάγια αρχαίων πλοίων. Βρήκαμε πέντεή έξη ναυάγια, άλλα βρισκόντουσαν όλα σε ρηχά. νεράκαι ήταν τόσο πολύ σπασμένα ώστε δεν δικαιολογού-σαν τις συνεχιζόμενες έρευνες. Στήν παραλία, τηνήμέρα, που έγινε ή ανακάλυψη το κουρασμένο πλή-ρωμα μου από έξη δύτες περίμενε τ' αποτελέσματααυτής της τελευταίας έρευνας. Είχαμε έρθει στην Κύ-προ στα τέλη του θέρους του 1967 για να εργαστούμεπάνω σ' ένα ρωμαϊκό πλοίο που βρισκόταν έξω απ'την παραλία του Γιάσι 'Αντα της Τουρκίας. Ό διευ-θυντής εκείνης της αποστολής, δόκτωρ Τζώρτζ Μπας,διευθυντής του Μουσείου του Πανεπιστημίου της Πεν-συλβανίας, είχε στείλει έμένα και την ομάδα μου στηνΚύπρο για ν' ανταποκριθούμε στην πρόσκληση του'Οργανισμού 'Αρχαιοτήτων της Κυπριακής δημοκρα-τίας και να κάνουμε έρευνες για αρχαία πλοία. Γι'αυτό το λόγο συγκέντρωσα αύτη την καλή ομάδαώστε να εξασφαλίσω μια αποτελεσματική προσπά-θεια.

'Αν και είχαμε ενθουσιαστεί απ' αυτά πού είδαμεάνησυχούσα ακόμη. Μόνο 100 περίπου αμφορείς ήτανορατοί. Μήπως το σκάφος πού βυθίστηκε εδώ ήτανμόνο μια μικρή μαούνα; 'Η μήπως ό μεγάλος σωρόςτης άμμου έκρυβε εκατοντάδες ακόμα αμφορείς πούήταν το φορτίο ενός κανονικού εμπορικού πλοίου;

Ή Σούζαν χτύπησε ελαφρά το ρολόϊ του χεριοϋμου, δείχνοντας έτσι ότι ήταν καιρός ν' ανέβουμε στηνεπιφάνεια,

Τι νομίζετε; ρώτησε ό 'Ανδρέας, καθώς ανεβαί-ναμε στο πλοίο.

Το τελευταίο ταξείδι τον βυθισμένου πλοίου, όπωςφαίνεται απ' το φορτίο του, άρχισε απ' την Σάμομε το φόρτωμα αμφορέων με κρασί. Κατόπιν τοπλοίο σταμάτησε στην Κω για ένα φορτίο μυλόπετρες.Οι περισσότεροι αμφορείς φορτώθηκαν στή Ρόδο, πούπαινεύεται σε αρχαία γραπτά για το φτηνό κρασί της.

6

—Είναι ωραίο θέαμα! Δεν υπάρχει αμφιβολία γι'αυτό. Μόνο ένα πλοίο της μεταγενέστερης κλασσι-κής ή Ελληνιστικής εποχής θα μετέφερε αμφορείςμ' αυτό το σχήμα. Αν ανήκει στον τέταρτο αίώνα π.χ.Θα είναι το αρχαιότερο Ελληνικό ναυάγιο πού βρέ-θηκε ποτέ...

Ευχαριστημένος απ' τον ενθουσιασμό μας, ό Αν-δρέας ανέσυρε από την μνήμη του πράγματα πού συ-νέβηκαν πριν από πολύ καιρό.

—Βούτηξα για σφουγγάρια είπε, όταν ξαφνικά πα-ρατήρησα την άγκυρα του καραβιού μου να σέρνε-ται, την παρακολούθησα, και γλύστρησε ακριβώς δί-πλα από εκείνο το σωρό των αμφορέων. Άλλά ότανανέβηκα στην επιφάνεια, βρισκόμουν σε φουρ-τούνα και δεν είχα καιρό να πάρω έδρανα. Επί τρίαχρόνια προσπαθούσα να εντοπίσω πάλι τους αμφο-ρείς, εσύ είσαι τυχερός. Μόνο πριν από λίγες εβδο-μάδες, κοίταξα πάλι.

—Τώρα είναι δικό σου συνέχισε ό Ανδρέας. Μόνοοι αρχαιολόγοι επιτρέπεται να το αγγίξουν. Κράτησατο μυστικό ακριβώς για μια ομάδα σαν εσάς, και ναεξασφαλίσω καλό όνομα στην πόλη μου. Δεν πρέ-πει να ξεχάσετε ότι ανήκει στην Ιστορία της Κυρή-νειας.

Γνώριζα ότι ό Ανδρέας, υπηρετούσε την πόλη τουσαν δημοτικός σύμβουλος, κι' εκτίμησα την υπερη-φάνεια του γι' αυτό το αξίωμα. 'Ο,τι και αν απε-κάλυπτε το ναυάγιο, αποφάσισα ότι θα έπρεπε ναονομαστεί «Πλοίο της Κυρήνειας».

Εκείνο το βράδυ, πίνοντας Κυπριακή σαμπάνια,το πλήρωμα μου έκανε πρόποση για τα θαυμάσιαμυστικά πού ελπίζαμε ότι υπήρχαν κάτω απ' τονσωρό των αμφορέων. Άλλα ήταν ήδη αρχές 'Οκτω-βρίου και τα φθινοπωρινά κύματα έσκαζαν με μανίαπάνω στον τοίχο του λιμανιού της Κυρήνειας.

Ό βετεράνος των υποβρύχιων ερευνών ΚλώντΝτάτχιούϊτ, ό άρχιδύτης μας εκείνο τον χρόνο, διεύ-θυνε την πρώτη μελέτη. 'Εβαλε πασάλους γύρω απ'το ναυάγιο κι ένα δίκτυ από σχοινιά. Βουτήξαμε κατάομάδες, χρησιμοποιώντας μία μεταλική ράβδο γιανα εξετάσουμε τον βυθό μέσα στα πλαίσια του δι-κτύου μας.

Κάτω απ' την άμμο, οι αμφορείς ήταν σκορπισμέ-νοι σε μια περιοχή διαστάσεων 60 Χ 30 πόδια. 'Εναςανιχνευτής μετάλων κι ένα μαγνητόμετρο πρωτονίουέδειξαν την ακριβή θέση εννέα μεταλικών μαζών.Ή έξαψη μας έφτασε έτσι στο κατακόρυφο.

Αμφορείς της Ρόδου δίνουν την κλασσική

χρονολογία.

'Οπλισμένοι με φωτογραφίες και σκίτσα, πήραμετο αεροπλάνο για την Αθήνα για να συμβουλευτούμετην δεσποινίδα Βιρτζίνια Γκρέΐς, εμπειρογνώμονα γιατους αμφορείς, πού εργάζεται στην ΑμερικανικήΣχολή Κλασικών Σπουδών.

—'Υποθέτω ότι οί περισότεροι αμφορείς είναι απ'την Ρόδο, είπε ή δεσποινίς Γκρέΐς, είναι απ' τα αρ-χαιότερα σχήματα, δηλ., από τα τέλη του τέταρτουπ.Χ. αίώνα. Τέταρτος αιώνας! ήταν πραγματικά ένααρχαίο πλοίο.

Την εποχή εκείνη έκανα μεταπτυχιακές σπουδέςστο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας. Οι καθηγητέςμου στο Μουσείο του Πανεπιστημίου άκουσαν μ' εν-διαφέρον την αφήγηση μου για το Ελληνικό πλοίο.

Ό πρόεδρος και ιεράρχης της Κύπρου, αρχιεπίσκοποςΜακάριος III και ό Τέϊλορ Γ. Μπέλτσερ, τότε πρεσβευ-τής των Ηνωμένων Πολιτειών στην Δημοκρατία τουνησιού, επιθεωρούν αρχαίες μυλόπετρες πάνω στηνμαούνα. Ό συγγραφέας εξηγεί πώς πιστεύει ότιλειτουργούσαν. Δύο άντρες σφίγγοντας ένα μοχλόστρέφουν μία μυλόπετρα πάνω σε αυλακωτή βάση.

Σιτάρι που τροφοδοτείται στην σχισμή αλέθεται ανά-μεσα στις δύο πέτρες και χύνεται στο τραπέζι σανχοντροκομμένο αλεύρι.

7

Έξω απ' την ακτή της Τουρκίας, ό Τζώρτζ Μπαςείχε ήδη ανακαλύψει το φορτίο ενός φοινικικού πλοίουτης εποχής του Μπρούντζου (ήταν το αρχαιότερο γνω-στό ναυάγιο του κόσμου), και τον σκελετό ενός Βυζαν-τινού εμπορικού πλοίου. 'Ενα ναυάγιο απ' την εποχήτου Μεγάλου Αλέξανδρου θα μας βοηθούσε να συμ-πληρώσουμε το κενό των 1,800 ετών μεταξύ εκείνωντων δύο όροθεσιών της ναυτιλιακής ιστορίας. ΤοΜουσείο ένθάρυνε την άμεση εκσκαφή.

Ό Δρ. Βάσος Καραγεώργης, Διευθυντής του τμή-ματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου, έδωσε την άδειατης κυβερνήσεως του. 'Η Εθνική Γεωγραφική Εται-ρεία ανέλαβε τα έξοδα της έρευνας. 'Αλλοι δωρητέςμας βοήθησαν αναλαμβάνοντας επίσης τμήματα απότις μεγάλες δαπάνες. Οι δωρητές αυτοί ήταν οι εξής:'Ιδρυμα Κούκ, Εταιρεία Κυπριακών 'Ορυχείων, Εθνι-κό 'Ιδρυμα Ανθρωπιστικών Σπουδών, 'Ιδρυμα Χάου-τον-Κάρπεντερ, 'Ιδρυμα Ντητριχ και το Κολέγιο'Ομπερλιν, οπου είμαι τώρα βοηθός καθηγητής.

'Εξη μήνες αργότερα είμαστε πίσω στην Κύπρο.Τόννοι εξοπλισμού κι' ένα διεθνές πλήρωμα 40 ατό-μων φοιτητών, μηχανικών, σχεδιαστών, φωτογρά-

φων και γιατρών συγκεντρώθηκε στην Κυρήνεια. Ότόπος παραμονής δεν ήταν πρόβλημα. Ό αρχιεπίσκο-πος Μακάριος, Πρόεδρος της Κύπρου, και ό Επί-σκοπος 'Ανθιμος του Κυτίου έθεσαν στη διάθεση μαςένα παλιό ακατοίκητο αρχοντικό.

Απ' τους κατασκευαστές των νέων λιμενικών έργωντης Αμμοχώστου, αγοράσαμε την μαούνα μας. 'Ητανμια εξέδρα καταδύσεως διαστάσεων 53 Χ 26 πόδια.Την βαφτίσαμε Ά λ ά σ ι α, πού ήταν ίσως το αρ-χαιότερο όνομα της Κύπρου, και την πήγαμε πάνωαπ' το ναυάγιο,

Ο καθένας άπο μας θα έπρεπε να εργάζεται σε βά-θος 90 ποδών για περιόδους 30 - 40 λεπτών, δυο φο-ρές την ήμερα συνέχεια έπι τρεις μήνες, γι' αυτό, ήπρώτη μου σκέψη ήταν ή ασφάλεια. Πρώτα βυθί-στηκε ή «τηλεφωνική μας καμπίνα», δηλαδή έναςθόλος από πλεξιγκλάς.

Σ' ένα γαλάζιο κόσμο, ό Νορβηγός δύτης ΚριστιάνΚέλλερ, χρησιμοποιεί ένα δίκρανο για να σκάψει έναχαντάκι γύρω απ' το ναυάγιο.

8

Αυτό προσέφερε στους δύτες ένα μέρος ν' ανα-παύονται σε μια κλειστή κάψουλα αέρα και να μιλάνεμε το τηλέφωνο σ' ένα χειριστή στο πλοίο.

Με ντεπόζιτα αέρος για επείγουσα ανάγκη τοπο-θετημένα σε στρατηγικές θέσεις στο βυθό, δύο στα-θμούς άποσυμπίεσης προς τα πάνω, και δύο θαλάμουςάνασυμπιέσης στη μαούνα, ήμασταν έτοιμοι ν' αρχί-σουμε.

«Ή Μαγική Ράβδος» λύνει το πρόβλημα.

—Αυτό είναι δύσκολο πράγμα, είπε ό Μπρούς Ντά-λιν, ό νέος άρχιδύτης μας, όταν ανέβηκε στη σκάλατης μαούνας μετά την πρώτη κατάδυση του.

—Κόβοντας εκείνα τα φύκια είναι σαν να κόβεις έναπερσικό χαλί με μαχαίρι για βούτυρο.

Ό υποδιευθυντής Δρ. Ντέϊβιντ Όουεν, δέχτηκετην πρόκληση. Σχεδίασε μια «μαγική ράβδο», δηλαδήένα σωλήνα με τρύπες μ' ένα μυτερό άκρο, το όποιοέπρεπε να χωθεί πλάγια στο βυθό της θάλασσας.Συμπιεσμένος αέρας πού έβγαινε με δύναμη απ' τιςτρύπες δημιουργούσε φουσκάλες πού χαλάρωναν τηνμάζα των ριζών. Οι απελευθερωμένοι σβώλοι μπο-ρούσαν να άποροφηθοϋν προς τα πάνω, στον σωλήναμέσω του οποίου ό αέρας υπό πίεση μεταφέρει υλι-κά για να διαλεχτούν ή να πεταχτούν. Σύντομα είχαμεσπουδαία ευρήματα.

Το τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου μας παρα-χώρησε τόπο εργασίας στο κάστρο των σταυροφόρωνστην Κυρήνεια. Ως τον Αύγουστο, 300 αμφορείς απ'την Ρόδο συγκεντρώθηκαν στην αποθήκη μας εκεί.'Οπωσδήποτε κρασί είχε μεταφερθεί σ' αυτούς τουςαμφορείς. Ή Ρόδος ήταν σχεδόν ένας τεράστιος αμπε-λώνας και το κρασί της πουλιόταν πολύ στην ανατο-λική Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα.

Εκείνοι οί αμφορείς της ρόδου μας έφεραν μιαευχάριστη έκπληξη. 'Ολα τα ίχνη των αρχικών τουςβουλωμάτων εξαφανίστηκαν, και τώρα ήταν γεμάτοιλάσπη ως την κορυφή. 'Αλλά όταν βγάλαμε την λά-σπη, βρήκαμε μέσα σ' αυτούς πολλά αμύγδαλα μετο κέλυφος διατηρημένο τέλεια.

Σύντομα χιλιάδες άλλα αμύγδαλα παρουσιάστη-καν ενώ σωροί απ' αυτά ήταν μέσα στο σκάφος σαννα είχαν στοιβαχτεί σε σάκους πού σάπισαν πριναπό πολλά χρόνια. Γνωρίζαμε ότι τ' αμύγδαλα απο-τελούσαν συνηθισμένο έδεσμα της αρχαίας ελληνικήςδίαιτας.

Ή «Μαγική ράβδος αέρος» δημιουργεί φυσαλίδες κα-θώς ό εφευρέτης Ντέϊβιντ 'Οουεν απομακρύνει, τιςρίζες από τα φύκη.

Πληρώματα εργασίας στην παραλία καθάρισαν καιταξινόμησαν τα καλλιτεχνικά ευρήματα τον ναυαγίου.'Ενας καλλιτέχνης της αποστολής ζωγραφίζει μίαυδρία (με σπασμένο χερούλι), μία στάμνα για λάδι,κι ένα πιάτο απ' το μαγειρείο τον πλοίου. Τώρα όλααυτά είναι απαλλαγμένα από τα σκληρά επιθέματα.Σκεύη για τέσσερα σερβίτσια δείχνουν ότι ο πλοίαρχοςτου πλοίου ταξείδεψε με τρία μέλη πληρώματος του-λάχιστον.

9

'Ενα ικρίωμα από πλαστικούς σωλήνες διαιρεί την τοποθεσία σε άριθμημέva τετράγωνα, δίδοντας την σωσ

10

τη τοποθεσία των πληροφοριών για μετρήσεις που καταγράφουν ακριβώς που βρέθηκε κάθε είδος του πλοίου.

11

Μέρος του φορτίου του πλοίου μια χούφτα άμύγδαλαδιατηρούν το εξωτερικό κέλυφος αν και το μαλακόεσωτερικό περιεχόμενο τους άποσυντέθηκε εν μέρει.Ή αποστολή ανέσυρε χιλιάδες αμύγδαλα.

Δεμένος σ' ένα ανυψωτήρα με μπαλόνι, ένας δίσκοςμε σανίδες του σκάφους αρχίζει το ανέβασμα του.'Ενα κάλυμμα από πανί εμποδίζει την τριβή του νε-ρού να μετακινήσει και να βλάψει τα ευθραστα καιμουσκεμένα ξύλα. Ό συγγραφέας συνοδεύει τον δίσκογια να ρυθμίζει τον αέρα του μπαλλονιού ώστε ό δίσκοςνα υψώνεται αργά. 'Ενας άλλος δίσκος, ένα από τα 29φορτία πού υψώθηκαν, περιμένει στον βυθό. Διαλύον-τας το σκάφος κομμάτι-κομμάτι, ή ομάδα εργασίαςέφερε στην επιφάνεια κάπου πέντε τόννονς ξύλα.

Την τελευταία εβδομάδα εκείνης της σαιζόν, ό Ντέϊ-βιντ 'Οουεν έσκαψε μία εξερευνητική τάφρο και μέσασ' αυτή ανακάλυψε τον θησαυρό που ελπίζαμε ναβρούμε, δηλαδή το ίδιο το πλοίο. Βρήκε την τελευ-ταία σειρά αμφορέων πού ακουμπούσαν πάνω σε καλάδιατηρημένα πευκίσια σκαριά. Χάλκινα καρφιά κρα-τούσαν ακόμα τις σανίδες. Αυτό το εμπορικό πλοίοεπέζησε στο πέρασμα των αιώνων. Το μεγαλύτερομέρος του ήταν ακόμη θαμένο κάτω από ένα στρώμασκληρής λάσπης, πάχους δύο ποδών.

Ένας θάλαμος Άνασυμπίεσης σώζει μια ζωή.

Άλλα δεν έμεινε καιρός εκείνο τον χρόνο για πε-ρισότερες εκσκαφές. Θα ήμασταν αναγκασμένοι ναξαναβάψουμε αυτά τα προκλητικά ξύλα και να σκε-πάσουμε το μέρος με πλαστικά προστατευτικά τμή-ματα, κατά των θαλασσοταραχών του χειμώνα.

Στήν παραλία εκείνη την νύχτα, αισθανόμουν άσχη-μα. Ή επομένη θα ήταν ή τελευταία μας μέρα κατα-δύσεων για το 1968. Κάναμε όλα τ' αναγκαία γιατον επόμενο χρόνο; 'Ετσι έλπιζα.

Χαρούμενες φωνές ήχούσαν απ' το ντους των αν-τρών. 'Ηταν ένα τραγούδι πού άκουσα πρωτύτερα,πειράζοντας ευγενικά τον αρχηγό της αποστολής:« Μάικλ, κωπηλάτησε το πλοίο στην στεριά», άρχισενα ψέλνει ή χορωδία.

'Ηταν τότε άκριβώς πού ό δύτης Πήτερ Λέναρντπαρατήρησε ότι αισθανόταν άρρωστος,

—Νομίζω ότι είναι εξάντληση είπε στον ΜπρούςΝτάλιν, άλλά ή απογευματινή κατάδυση με ξεθέωσε.

Σύντομα παρουσιάστηκε πόνος στα πόδια του Πή-τερ. Ό Μπρούς έστειλε να φωνάξουν τον Μπλαΐρκαι τον Τζέφ Φέλντ. Ό Τζέφ είχε τροποποιήσει τονθάλαμο άνασυμπίεσης, που μας τον δάνεισε ή Κανα-δική Κυβέρνηση, προσθέτοντας ένα σωλήνα για τηνεισροή καθαρού οξυγόνου.

Νομίζω ότι ό Πήτερ «λύγισε», είπε ό Τζέφ, χρη-σίμοποιώντας την άργκώ για την άρρώστεια της άπο-συμπίεσης.

—'Ας τον πάμε στον θάλαμο... γρήγορα!

12

Το ξύλινο κομμάτι με την Θήκη ακόμη στη θέση της,Ισως χρησίμευε για να υψώνεται ή κεραία τον ίστον.

Ακόμα και τα λίγα λεπτά πού χρειάστηκαν ναπάμε τον Πήτερ στην μαούνα, ό πόνος έγινε έντονος.

Ό αέρας άρχιζε να σκούζει γύρω απ' τον ασθενή,άνασυμπιέζοντας τη φυσαλίδα του αζώτου πού προ-καλούσε την ανωμαλία. Σέ 15 λεπτά ό πόνος εξα-φανίστηκε. Μέσω μιας μάσκας, ό Πήτερ άνέπνεεοξυγόνο, κατόπιν αέρα εναλλάξ, ενώ εμείς χαμηλώ-σαμε αργά την πίεση του θαλάμου. Σέ τέσερεις ώρεςπερίπου, ή βασανιστική δοκιμασία τελείωσε, Ό μι-κροσκοπικός κύλινδρος πού χρησίμευε για ένα μόνοπρόσωπο, έσωσε την ζωή του Πήτερ. Άλλα τι θασυνέβαινε αν δύο από μας είχαμε «λυγίσματα» σ'εκείνη την κατάδυση, Υποσχέθηκα στον εαυτό μουότι δεν θα έπρεπε ν' αντιμετωπίσουμε ποτέ μια τέ-τοια κρίση, και όταν επιστρέψαμε στην Κύπρο στίςαρχές Μαΐου του 1969, ό Πήτερ ήταν εκεί για ναμας βοηθήσει να ξεφορτώσουμε τον νέο μας θάλαμοάνασυμπίεσης πού μπορούσε: να χρησιμοποιηθεί ταυ-τόχρονα για τέσερα άτομα.

Τότε όλα τα πολύτιμα αντικείμενα, πήγαν για κα-θάρισμα κι' επισκευή στον συντηρητή μας, την δεσποι-νίδα Φράνσες Τάλμποτ, στο εργαστήριο της, μέσαστην αποθήκη του Κάστρου.

—Μη φέρετε άλλα! Παρακαλούσε ή Φράνσες. Μό-λις υπάρχει χώρος για μένα. Άλλα δεν υπήρχε τρό-πος για να ικανοποιήσουμε την παράκληση της Φράν-σες. Βρίσκουμε συνεχώς νέα τεχνουργήματα. Μαγει-ρικά σκεύη ήταν σκορπισμένα σ' όλο το σκάφος. 'Αρ-χισε να εμφανίζεται ένα πρότυπο: τέσερα πηρούνια,τέσερεις άλατιέρες... Ό καπετάνιος του πλοίου είχετουλάχιστον τρεις συντρόφους.

Οι ανακαλύψεις μας προκάλεσαν μεγάλο ενδιαφέ-ρον. Ό αρχιεπίσκοπος Μακάριος ήρθε να τις δει,καθώς επίσης και ό Αμερικανός Πρεσβευτής. Γιατα πλήθη των ενδιαφερομένων, τελικά κάναμε μιαέκθεση αντικειμένων πούχαμε βρει και φωτογρα-φιών του ναυαγίου.

Τα Όκτώ Μακρυά χέρια των Άνόμων.

—Το χταπόδι μας έκανε ζημιά πάλι! Παραπονέ-θηκε ή γυναίκα μου μια μέρα. Πώς μπορώ να έχωόλους τους μολύβδινους κρίκους μ' εκείνο τον μικρο-κλέφτη στα χαντάκια μου; 'Υπήρχαν 17 κρίκοι σή-μερα το πρωί, τώρα λείπουν τρεις.

Το κουφάρι τον πλοίου της Κυρήνειας αρχίζει να σχη-ματίζεται. Ό ξυλουργός στο μπροστινό μέρος τηςεικόνας σκάβει έντορμίες (έγκοπές) σ' ένα πευκίσιοπελεκυμένο ξύλο πού θα ταιριάζουν με τους τόρμους(δόντια) μιας σανίδας πού τοποθετήθηκε ήδη. Ό εργά-της αριστερά ανοίγει τρύπες ανάμεσα στις έγκοπέςκαι στα δόντια για να τ' ασφαλίσει με ξυλόκαρφα.

Ό άνθρωπος μέσα στο κουφάρι στερεώνει ενισχυτι-κές πλευρές, μέθοδος πού είναι αντίθετη της σημε-ρινής, σύμφωνα με την οποία οι πλευρές συναρμολο-γούνται πρώτα. Το τελειωμένο πλοίο καλύφθηκε μεμολύβδινες πλάκες για να το προστατεύσουν απότα σκουλήκια των ξύλων. Αυτή είναι ή αρχαιότερηγνωστή χρήση αυτής της τεχνικής. Στήν πραγματι-κότητα, το περίβλημα πάχους 1/8 της ίντσας ίσωςνα επιτάχυνε τον θάνατο τον πλοίου κρύβοντας τηνβλάβη που έκαναν οι τερηδώνες. Οι μολύβδινοι κρί-κοι (άνω) καθοδηγούσαν τα σχοινιά που μάζευαν τοπανί σαν γρίλλια παραθύρου.

13

Η Σούζαν μιλούσε για τα εξαρτήματα από ταρτια του πλοίου. Ραμένοι στην υπήνεμη πλευρά

του πανιού, περισσότεροι από 100 επίπεδοι μολύβδι-νοι κρίκοι καθοδηγούσαν τα πολλά σχοινιά έλξης, γνω-στα ως «σχοινιά στίγκου» πού ανέβαζαν, το πανί.

Υπήρχε πράγματι κάποιος κλέφτης στην περιο-χή 6 Α. 'Ενα χταπόδι συγκέντρωσε χαρούμενα 5έως 6 κρίκους σε μέγεθος βραχιολιού μέσα στη φω-λιά του που ήταν ό λαιμός ενός σπασμένου αμφορέα.

—Θα τον πάρω μέσα στην καμπίνα για να μιλή-σουμε άντρας προς χταπόδι, πρότεινε ό Βρεταννός'Οουεν Γκάντερ. Άλλα δεν πρέπει να φανούμε σκλη-ροί προς τον γέρο Όχτάποδα. Είναι φανερό ότι τοσόι του λήστευε την περιοχή εδώ επί αιώνες.

Και πραγματικά ήταν· φανερό. Ενώ καθαρίζαμετους αμφορείς, βρήκαμε ένα ξύλινο πηρούνι, ένα πιά-το, μια σιδερένια λίμα, μια κανάτα με στόμιο, κο-μάτια αμφορέων. 'Ολα αυτά ήταν κλεμένα άπό τηνκακή συνήθεια του ένοχου χταποδιού και των προ-γόνων του. 'Ισως τ' αμύγδαλα πού βρήκαμε στουςαμφορείς του κρασιού να μαζεύτηκαν έκεί με τοπέρασμα των αιώνων από αυτούς τους «σκίουρους»με τα οχτώ χέρια.

Ως τα μέσα Αυγούστου το αρχαίο σκάφος εκτει-νόταν σχεδόν 40 πόδια μπροστά μας πάνω στον άμου-δερό βυθό της θάλασσας. Σάν να περίμεναν 22 αιώ-νες γι' αυτό το τελικό κάλεσμα. Οι πευκίσιες πλευ-ρές του πλοίου στέκονταν προσοχή σιωπηλά. Ή καμ-

πύλη και ή άντικαμπύλη ήταν τόσο κομψές όπως καιτότε που το πλοίο έλαβε την μορφή του.

Κατά τα πρώτα χρόνια μετά το ναυάγιο, τα εκτε-θειμένα ξύλα της δεξιάς πλευράς του πλοίου αδυνά-τισαν, κατέρευσαν, και σκόρπισαν τις βαρειές στά-μνες με το κρασί. 'Αλλά ή αριστερή πλευρά του πλοίουεπειδή κατακάθησε στον άμουδερό βυθό, διατήρησετο σχήμα του σχεδόν ανέπαφο. Οι 'Ελληνες ναυπη-γοί δούλευαν με μια παράδοση πού ήταν εντελώς αντί-θετη απ' ό,τι είναι ή δική μας. Συναρμολογούσαν τασκάφη τους με το κέλυφος πρώτο. Οι εξωτερικέςσανίδες τοποθετούνται απ' την καρένα πάνω σε στη-ρίγματα ικριώματος. Μόνο άφού είχε συμπληρω-θεί το μεγαλύτερο μέρος του σκάφους άρχιζαν νακαρφώνουν τις πλευρές με μεγάλα χάλκινα καρφιά.

Βρήκαμε ολόκληρο το εξωτερικό των διατηρημέ-νων μερών του σκάφους καλυμένο με πλάκες πάχουςέως το 1/8 της ίντσας. Καρφωμένες με χάλκινα πλα-τυκέφαλα καρφιά, οί μολύβδινες πλάκες εξυπηρετού-σαν τον ίδιο σκοπό όπως το σημερινό άντιρυπαντικόχρώμα. Είχαν τοποθετηθεί εκεί για να εμποδίσουντις τερηδόνες (σκουλίκια του ξύλου) από το να ει-σβάλουν στις σανίδες.

Από το πλοίο Γράν Κογκλουέ πού ανακάλυψε όΖάκ-Υβ-Κουστώ έξω απ' την παραλία της Μασα-λίας, μάθαμε ότι αυτό το τέχνασμα ήταν γνωστόαπ' τον δεύτερο αιώνα π.Χ. τώρα το εμπορικό πλοίοπού βρήκαμε στην Κυρήνεια αποδείχτηκε ότι ήταν

14

ακόμη αρχαιότερο. Μάλιστα, είναι το παλαιότερο πα-ράδειγμα αυτής της τεχνικής πού βρέθηκε ως τώρα.

Μερικά μπαλώματα στο κάλυμα έδειχναν ότι τομολύβδινο «δέρμα» του πλοίου αποδείχτηκε ότι ήταντρωτό. Μήπως ό Πλοίαρχος πίστευε ότι το πλοίοτου ήταν πλόϊμο, ενώ δεν ήταν; Ακόμη και σταδικά μας μάτια οι γερασμένες πλευρές και σανίδεςφαίνονταν αρκετά γερές στην επιφάνεια. Μόνο όταναρχίσαμε να διαλύουμε το σκάφος μπορέσαμε να δού-με την εκτεταμένη βλάβη πού παρέλειψε να δει όπλοίαρχος.

Οί σανίδες ήταν γεμάτες τρύπες πού έκαναν τασκουλήκια του ξύλου. Εκατοντάδες σκουλήκια, ανοί-γοντας τρύπες ανεμπόδιστα, φαίνεται ότι έδωσανστο πλοίο το θανατηφόρο χτύπημα πολύ καιρό πριν

βυθιστεί και καθήσει στο βυθό της θάλασσας.

Το πλοίο μετακινήθηκε στην παραλία σε κομμάτια.

Ως τόν Αύγουστο ή δουλειά είχε προχωρήσει τό-σο καλά ώστε αποφασίσαμε να ανελκύσουμε το πλοίοπρίν τελειώσει ή σαιζόν. Θέλαμε όχι μόνο να σώσου-με τα ξύλα αυτής της μοναδικής ανακάλυψης, αλλάκαί θα τα άνασυναρμολογήσουμε με την μορφή πούτα βρήκαμε.

Ή Σούζαν 'Οουεν έφτιαξε περισσότερες άπο 1,000κωδικοποιημένες πλαστικές ετικέτες. Καρφιτσωμέ-νες σε κάθε κομάτι ξύλου, πριν μετακινηθεί απ' τονβυθό της θάλασσας, αυτοί οι σημαδευτήρες θ' άπλο-ποιούσαν την έπανακατασκευή του πλοίου. 'Ητανσαν ένας γιγαντιαίος τρισδιάστατος γρίφος.

Μ' ένα υποβρύχιο πριόνι πού δούλευε με συμπιε-σμένο αέρα, κόψαμε μερικά μέρη του σκάφους σ' εύ-χείρηστα μεγέθη. Το μεγαλύτερο μέρος του όμως,διαλύθηκε στον βυθό της θάλασσας, κομάτι - κομάτι.Χρησιμοποιώντας δίσκους πού υψώνονταν με μπα-λόνια, μεταφέραμε τα μαλακά καΐ εύθραστα ξύλα στηνεπιφάνεια. Από την μαούνα μεταφέραμε, γρήγορατα ξύλα στο κάστρο για καθάρισμα και αποθήκευσησε ντεπόζιτα με γλυκό νερό. Ή Νάνσυ Πάλμερ έφτια-ξε διαφανή σχέδια κάθε πλευράς για να καταγράψειτην ακριβή καμπυλότητα για μεταγενέστερη έπανα-κατασκευή.

Ή θάλασσα παρέμεινε ήρεμη. Στίς 3 'Οκτωβρίουοι τελευταίες σανίδες του πλοίου βγήκαν στην επι-φάνεια. Με 29 φορτία των μεγάλων δίσκων, ανυψώ-σαμε περίπου πέντε τόννους διαβρεγμένων ξύλων.

Τον περασμένο χειμώνα μια ομάδα μελών της απο-στολής παρέμεινε στην Κυρήνεια για να επιβλέπειτην διατήρηση καί σταθεροποίηση των ξύλων τουπλοίου. Το τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου άπο-καθιστά μία άπο τις θολωτές στοές του κάστρου της

«Το πλοίο ξαναζωντάνεψε γιαμας», λέει ο συγγραφέας Κά-τσεβ, ενώ θυμάται την έξαψητης εκσκαφής. Καθοδηγούμε-νος απ' τα ευρήματα της απο-στολής, ό ζωγράφος ΛόϋντΤάουνσεντ φαντάζεται έδω τοκαλυμμένο με μόλυβδο πλοίοσ' ένα λιμάνι της Ρόδου. Ψα-ράδες φέρνουν στην πόλη ταψάρια που έπιασαν σε πλοιά-ρια, ένω ένα ελληνικό πολε-μικό πλοίο με διπλές σειρέςκουπιών, δεξιά, μπαίνει στολιμάνι, και ίσως να περιπο-λεί σ' αυτή την γωνία τηςαπέραντης ελληνικής αυτοκρα-τορίας.

15

'Ενα ντους με γλυκό νερό προστατεύει, τις μουσκεμέ-νες σανίδες του πλοίου από τη στρέβλωση και τοζάρωμα. Ή κυρία Κάτσεβ και ή εθελοντής της απο-στολής Τζένν Μπόϊζ (αριστερά) καθαρίζουν και πλέ-νουν τ' αρχαία ξύλα. 'Ενα συντηρητικό σαν κερί θασταθεροποιήσει αυτά τα ξύλα. Ή ομάδα του συγ-γραφέα προσπάθησε ν' αναστηλώσει το πλοίο, χρη-σιμοποιώντας όσο το δυνατόν περισσότερες απ' τιςαρχικές σανίδες. Μετά την άνασυναρμολόγησή του τοπλοίο εκτέθηκε σε μια αίθουσα του κάστρου που χτί-στηκε γύρω στα 1.200 και πού φαίνεται στο επάνωμέρος της φωτογραφίας.

Κυρήνειας για να στεγάσει το πλοίο κατά την διάρ-κεια της κατεργασίας του και για ενδεχόμενη δημό-σια επίδειξη. Οί σανίδες και τα κομάτια ξύλου θαέμποτισθοϋν με γλυκόκολα Πολυαιθυλενίου, ή οποίαθ' αντικαταστήσει τις ίνες πού λείπουν στα διάτρηταξύλα με μια κέρινη ουσία.

Από τα πέντε πολύ διαβρωμένα μπρούτζινα νομί-σματα πού βρήκαμε στο ναυάγιο, τα δύο είχαν κο-

16

πεί απ' τον Μακεδόνα Βασιλιά Δημήτριο τον Πο-λιορκητή. Δεν μπορούσαν να είχαν κοπεί πριν άποτο 306 π.Χ.

Και μία ευχάριστη αναφορά ήρθε άπο το τεστ μεάνθρακα 14 στο εργαστήριο του Μουσείου του Πανε-πιστημίου πού επιβεβαίωσε την αρχαιολογική ένδει-ξη για την μεγάλη ηλικία του πλοίου. Οι σανίδεςκόπηκαν το 389 π.Χ. άφού αφαιρέσουμε ή προσθέ-σουμε 44 χρόνια.

Άπόμαχος ενός πολυάσχολου εμπορικού

δρομολογίου.

Το πλοίο, τότε ήταν ίσως πάνω από 80 ετών ότανφορτώθηκε για το τελευταίο του ταξείδι. Η περίο-δος της ζωής του κάλυπτε μια εποχή πού ή Ελλάδαείχε αποκτήσει μια κυρίαρχη θέση στο εμπόριο της'Αν. Μεσογείου, Το θαλάσσιο εμπόριο ευδοκιμούσε.

Ακόμα και ή μέχρι τώρα ατελής μελέτη μας γιατο πλοίο και το φορτίο του, μας επιτρέπει να υπολο-γίσουμε το πιθανό δρομολόγιο του τελικού ταξειδιούτου. Πλέοντας άπο την Σάμο, το σκάφος πιθανόν νασταμάτησε στην Κω για να φορτώσει μυλόπετρες.Πιστεύω ότι οι περισότερες απ' αυτές τις μυλόπε-τρες ξεφορτώθηκαν στη Ρόδο. όπου το τελευταίο φορ-τίο των αμφορέων με κρασί στοιβάχτηκε πάνω στιςσάπιες σανίδες του πλοίου.

Οί απούλητες μυλόπετρες αποτέλεσαν μέρος τουέρματος (σαβούρας).

Ό πλοίαρχος ταξίδεψε ανατολικότερα, στις παρά-κτιες πόλεις της Κύπρου για πιθανές αγορές του κρα-σιού πού μετέφερε. Άλλά πότε έφτασε στον κολπίσκοτης Κυρήνειας; 'Η μήπως το παλιό σκάφος βυθίστη-κε λίγο πιο έξω απ' την ασφάλεια του λιμανιού σεμία άπο εκείνες τις ξαφνικές τρικυμίες πού είναι ε-φιάλτες ακόμα και για τους σημερινούς ναύτες κατάμήκος αυτών των ακτών;

Μπορούμε να φανταστούμε το πλοίο ν' άνεμοδέρ-νεται μέσα στη φουρτούνα, γέρνοντας τα πλευρά τουπρος τα κύματα, Μπορούμε να φανταστούμε τους ναύ-τες ν' αγωνίζονται, για να κατεβάσουν το πανί. Όπλοίαρχος θά έτρεξε να σώσει το πουγγί του με τανομίσματα πού ήταν τα κέρδη του άπο εκείνο τοταξείδι.

Σέ μια τελική κεραυνοβόλα καταστροφή, οι μυλό-πετρες και οι τόννοι του έρματος μετακινήθηκαν βίαιαπρος την αριστερή πλευρά του πλοίου. Ενώ από τουςσπασμένους αμφορείς χύνονταν το περιεχόμενο τουςσε μια θάλασσα πού ήταν πραγματικά σκούρα σανκρασί, το πλήρωμα του πλοίου έψαχνε για σπασμέναξύλα, για να επιπλεύσει ως τη στεριά. Μόνο λίγαλεπτά 0ά πέρασαν πριν οι ναύτες, πού τρέμονταςπροσπαθούσαν να σωθούν, δουν τον αφρό της θάλασ-σας πάνω απ' την κουπαστή να σέρνει το βαρύ σκά-φος στον αλμυρό τάφο του.

Άλλα εκείνο ήταν μόνο το τέλος μιας ζωής γιατο πλοίο της Κυρήνειας. Σύντομα, διατηρημένο καιανακατασκευασμένο θα αναλάβει νέα υπηρεσία. Θαεπιδειχθεί σχεδόν ανέπαφο το παλαιότερο πλοίο πούανασύρθηκε ποτέ απ' την θάλασσα.

Μάϊκλ Λ. Κάτσεβ

Σημ.: Το πλοίο αυτό μαζί με άλλο ένα καταστράφηκεαπό τους Τούρκους εισβολείς.

ιπτάμενοι δίσκοικαι διαστημικοί

πολιτισμοί ΔΙΟΝ Π. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ2ov

17

Συνεχίζοντας την παράθεση των στοιχείων για την ύπαρξη τωνεξωγήινων υπάρξεων ο συνεργάτης μας κ. Διον. Ι. Σιμόπουλοςπροχωρεί ένα άκόμη βήμα προς την κατεύθυνση αυτή. Όπωσδήπο-τε δεν είμαστε μόνοι στο Σύμπαν, Αλλά που είναι oi εξωγήινοι;

Πολλοί νομίζουν ότι ή προσπά-θεια για την ανακάλυψη διαστημι-κών πολιτισμών είναι κάτι το πρόσ-φατο. Κάτι πού άρχισε με την αρχήτης διαστημικής εποχής του ανθρώ-που κατά την δεκαετία 1950- 1960.Ή αναζήτηση όμως ζωής στο διά-στημα χρονολογείται στην πρα-γματικότητα πριν χιλιάδες χρόνια.Ή μυθολογία και οί παραδόσειςόλων σχεδόν των λαών είναι γεμά-τες από ενδείξεις αυτής της προσ-πάθειας.

Φυσικά με τα σημερινά επιτεύ-γματα της επιστήμης, ή προσπά-θεια αυτή έχει πάρει έναν θετικόδρόμο απ' ότι στο παρελθόν. Μπο-ρούμε δηλαδή σήμερα με την πρόο-δο της επιστήμης να βασίσουμετην αναζήτηση μας αυτή στα ανε-πτυγμένα μέσα των επιστημονικώνοργάνων και των πειραματικών μαςενδείξεων. Με βάση λοιπόν αυτάπού αναφέραμε στο προηγούμενοτεύχος για το τι είναι ζωή και γιατην πειραματική εξερεύνηση τηςζωής στα εργαστήρια μας, είμαστεέτοιμοι να ξεκινήσουμε για το τα-ξείδι της αναζήτησης μας αρχί-ζοντας πρώτα από τους πλανήτεςτου ήλιακοϋ μας συστήματος.

Οί πλανήτες πού βρίσκονται πλη-σιέστερα στον ήλιο απ' ότι ή Γημας, δηλ. ό Έρμης και ή Αφροδί-τη είναι αδύνατον να συντηρούνοποιοδήποτε ίχνος ζωής επάνω τους.Ό Ερμής πού απέχει από τον ήλιομόλις το 1/3 απ' ό,τι απέχει ή Γηδέχεται 9 φορές περισσότερη θερ-μότητα από τον ήλιο απ' ότι δέχε-ται ή Γη. Γι' αυτό οί θερμοκρασίεςπού έπικρατούν στον Έρμή είναιτόσο υψηλές ώστε ακόμη καί πολλάμέταλλα του πλανήτη αύτού ναβρίσκονται σε ρευστή κατάσταση.Επί πλέον, ό Έρμης, ό μικρότε-ρος πλανήτης του ήλιακού μας συ-στήματος, είναι τόσο μικρός ώστεδεν μπορεί να συγκρατεί γύρω τουπαρά μικρά μόνο ίχνη άτμφόσφαι-ρας.

Η Αφροδίτη ονομάζεται πολλέςφορές καί δίδυμη αδελφή της Γηςλόγω του ίδιου σχεδόν μεγέθουςπού έχουν οί δύο πλανήτες. Γι' αυ-τό γνωρίζουμε ότι ή 'Αφροδίτη

18

μπορεί να συγκρατεί ατμόσφαιραγύρω της. Ή ατμόσφαιρα όμωςαυτή αποτελείται κυρίως από διο-ξείδιο του άνθρακα πού έχει τηνιδιότητα να συγκρατεί στον πλανή-τη την θερμότητα πού δέχεται απότον ήλιο με αποτέλεσμα μερικάδιαστημόπλοια να μας εχουν πλη-ροφορήσει τελευταία ότι ή θερ-μοκρασία της Αφροδίτης πλησιά-ζει τους 800° Φάρεναϊτ καί ότι ήατμοσφαιρική πίεση πού επικρατείστην επιφάνεια της είναι περίπου 90φορές μεγαλύτερη από την ατμο-σφαιρική πίεση της Γης. Γι' αυτόδεν μπορεί να υφίσταται ούτε νερόσε υγρή κατάσταση, ούτε ίχνηζωής.

Ό τέταρτος πλανήτης του ήλια-κού μας συστήματος ο 'Αρης άνκαι μικρότερος από την Γη δια-

τηρεί ατμόσφαιρα, και παρ' όλοπού δεν είναι δυνατόν να ανακα-λύψουμε κάποιο ανεπτυγμένο πολι-τισμό όπως έλπιζε ό ΠέρσιβαλΛόουελλ με τη θεωρία του γιατίς τεχνικές διώρυγες του Άρη,υπάρχει ακόμη ελπίδα να ανακαλύ-ψουμε μέσα στο 1976 την ύπαρξημιας κάποιας υποτυπώδους μορφήςζωής επάνω του. Το αυτόματο αμε-ρικανικό διαστημόπλοιο Μάρινερ 9στα τέλη του 1971 και κατά το με-γαλύτερο μέρος του 1972 περιστρε-φόταν συνεχώς γύρω από τον 'Αρηστέλνοντας στην Γη πολλές ποικί-λες πληροφορίες. 'Ηταν δε σε θέσηνα χαρτογραφήσει με λεπτομέρειεςολόκληρο αυτό τον πλανήτη άπο-στέλνοντας στη γη καθαρώτατεςφωτογραφείες των χαρακτηριστι-κών της επιφανείας του. Με τίς φω-

Ή Γη από την Σελήνη πού έγινε το 1969 ο πρώτος σταθμός του άν-θρώπου στην αναζήτηση του για εξωγήινους πολιτισμούς.

τογραφίες αυτές έπαψαν πια ναθεωρούνται οί ραβδώσεις του Σκια-παρέλλι σαν τεχνικά κανάλια, κτί-σματα ενός ανεπτυγμένου Άρεια-νού πολιτισμού, γιατί απέδειξανκαθαρώτατα ότι οί ραβδώσεις αυ-τές ήταν φυσικά χαρακτηριστικάτης επιφανείας δηλ. μεγάλες χαρά-δρες, ξεροπόταμα, ή σειρές κρατή-ρων και βουνοσειρών. Παρόλα αυ-τά δεν είμαστε ακόμη σε θέση ναγνωρίζουμε εάν υπάρχει ή όχι ζωήπάνω στην επιφάνεια του. Πολλοίεπιστήμονες που μελέτησαν τις πληροφορίες του Μάρινερ, θεωρούνπολύ πιθανή την ύπαρξη υποτυπώ-δους ζωής σε ορισμένες περιοχέςτου πλανήτη όπου υπάρχει και πά-γος ή χιόνι, το όποιο λειώνονταςνα είναι σε θέση να αναζωογονείυποτυπώδεις μορφές ζωής. Ή τελι-κή όμως απάντηση στο ερώτημα«εάν υπάρχει ζωή ή όχι στον 'Αρη»δεν πρόκειται να δοθεί μέχρι το1976. Γιατί τότε δυο μη επανδρωμέ-να διαστημόπλοια του προγράμμα-τος «Βίκινγκ» θα προσεδαφιστούνεπάνω στον πλανήτη αυτό καί με-ταξύ των παρατηρήσεων πού θαεκτελέσουν είναι καί ή εξερεύνησητου γύρω εδάφους για την ανακά-λυψη οργανικών ενώσεων ή ακόμηενδείξεων για την ύπαρξη μιαςκάποιας μορφής ζωής.

'Οσον άφορά την ύπαρξη ζωήςστους πλανήτες μετά τον 'Αρη, αυ-τό είναι ζήτημα πού ακόμη μελετά-ται. Για παράδειγμα μια ομάδα αμε-ρικανών επιστημόνων έχει προςτο παρόν καταλήξει στο συμπέρα-σμα, ότι οί γεωλογικές καί ατμο-σφαιρικές συνθήκες του μεγαλύτε-ρου δορυφόρου του Κρόνου, τουΤιτάνα, πιθανόν να είναι κατάλλη-λες για τον σχηματισμό ορισμένωνοργανικών ενώσεων, πού θεωρούν-ται σαν πρόδρομοι της ζωής. 'Εναςφυσικός μάλιστα του πανεπιστη-μίου του Πίτσμπεργκ, ό δρ. Ντόνα-χιου ανακάλυψε μεγάλες ποσότη-τες αζώτου στο Τιτάνα. Κατά τονδρ. Ντόναχιου είναι πολύ πιθανόν,το άζωτο αυτό να προέρχεται απόμικροοργανισμούς πού έχουν κύριοσυστατικό τους την αμμωνία.

Επί πλέον, οί καθηγητές ΚύριλΠονναμπερούμα καί Π. Μάλτοντου Πανεπιστημίου Μαίρυλαντ τηςΑμερικής δημιούργησαν στο εργα-στήριο τους μια τεχνική ατμόσφαι-ρα, πού μοιάζει με την ατμόσφαιρατου Δία. Δηλ. σ' ένα αεροστεγήθάλαμο συγκέντρωσαν τα βασικάσυστατικά της ατμόσφαιρας τουΔία, μεθάνιο, αμμωνία, καί προϊόν-τα υδρογόνου. Κατόπιν προκάλε-σαν ηλεκτρικές εκκενώσεις σ' άπο-

Τό διαστημόπλοιο "Βίκινγκ" πού θά εκτοξευθεί το καλοκαίρι τον 1975προς τον "Αρη και θα προσεδαφισθεί έκεί τό καλοκαίρι τον 1976 γιατην αναζήτηση ζωής επάνω στον ερυθρό πλανήτη.

Στόν Γαλαξία μας υπολογίζεται να νπάρχουν 100.000 με 1.000.000 πλα-νήτες οπου έχουν αναπτυχθεί τεχνολογικοί πολιτισμοί.

19

μίμηση των ηλεκτρικών θυελών πούδιαταράσουν συχνά την ατμόσφαι-ρα του Δία. Τα κατάλοιπα του πει-ράματος αύτού έδωσαν ορισμένεςχημικές ουσίες πού θεωρούνταιβασικά συστατικά των αμινοξέων,πού όπως άναφέραμε είναι δυνα-τόν να σχηματίσουν πρωτείνες, απότις όποίες φυσικά προέρχεται κάθεείδος ζωής.

Προτού τελειώσει ή δεκαετία του1970 οι αμερικανοί επιστήμονεςπρόκειται να στείλουν προς τουςμεγάλους πλανήτες Δία και Κρόνοδύο διαστημόπλοια, τύπου Μάρι-νερ πού θα μελετήσουν από κοντάτους πλανήτες αυτούς καθώς καιμερικούς άπό τους 23 συνολικά δο-ρυφόρους τους. Στίς μελέτες πούπρόκειται να εκτελέσουν περιλαμ-βάνονται και ορισμένες πούχουνσκοπό την διερεύνηση στοιχείωνγια την ύπαρξη ζωής, σ' αυτούς.

Ακόμη και στην περίπτωση πούθα βρεθούν στοιχειώδει ίχνη ζωής.είναι βέβαιο ότι οί μορφές αυτέςζωής δεν είναι δυνατό να έχουνεξελιχθεί σ' ανώτερα έμβια όντα,πολύ δε περισσότερο σε λογικάόντα με ανεπτυγμένο πολιτισμό.Ως εκ τούτου στην εξερεύνηση

μας για την ανεύρεση διαστημικώνπολιτισμών, θα πρέπει να απομα-κρυνθούμε από το ηλιακό μας σύ-στημα και να τους αναζητήσουμεανάμεσα στους άλλους αστέρες τουΣύμπαντος.

Την ύπαρξη δισεκατομμυρίων α-στέρων την λαμβάνουμε πλέον σανκάτι το βασικό. Ή σύγχρονη επι-στήμη μας διδάσκει ότι ή Γη μας

Σέ μερικές δεκαετίες διαστημικοί σταθμοί σαν αυτόν θα είναι το πρώτοβήμα του ανθρώπου στην δημιουργία τεραστίων διαστημοπλοίων για τηνεξερεύνηση άλλων Πλανητών του Γαλαξία μας.

δεν είναι παρά ένας μικρός κόκκος,ένα απειροελάχιστο κομμάτι τουσύμπαντος, πού περιστρέφεται γύ-ρω από τον "Ηλιο μας. Ο 'Ηλιοςπάλι με την σειρά του δεν είναιπαρά ένα ασήμαντο μικρό άστροστα 100 με 150 δισεκατομμύρια άλ-λα άστρα πού αποτελούν τον Γαλα-ξία μας. Ό δε Γαλαξίας μας δενείναι παρά ένας από τα δισεκατομ-μύρια άλλων Γαλαξιών πού υπάρ-χουν στο Σύμπαν.

'Ολα αυτά όμως μας οδηγούν στοερώτημα κατά πόσο πλανητικά συ-στήματα σαν το δικό μας πρέπεινα θεωρούνται συνηθισμένα. Πό-σοι από τους αστέρες πού βλέπου-με στον ουρανό έχουν άραγε πλα-νητικά συστήματα σαν το δικόμας; Προς το παρόν υποπτευόμαστεπώς οί ίδιες διαδικασίες πού έγι-ναν στο σύστημά μας, θα πρέπει ναέλαβαν χώρα και κατά τον σχημα-τισμό άλλων αστέρων. Το ότι ο 'Η-λιος μας έχει πλανήτες λοιπόν πούφέρονται γύρω του δεν είναι δυνα-τό να θεωρηθεί σαν κάτι το εξαιρε-τικά ιδιαίτερο. Για αρκετά χρόνια,

Το Σύμπαν είναι γεμάτο με Γαλα-ξίες, αστρικά συστήματα που απο-τελούνται από δισεκατομύρια άστρατο καθένα και οί Γαλαξίες είναι γε-μάτοι από δισεκατομμύρια Πλανή-τες, εκατομμύρια από τους οποίουςέχουν αναπτύξει τεχνολογικούς πο-λιτισμούς, από λογικά όντα.

βάσει λογικών υποθέσεων και α-στρονομικών θεωριών, οί αστρονό-μοι θεωρούσαν την ύπαρξη άλλωνπλανητών γύρω από άλλους αστέ-ρες του Γαλαξία μας σαν κάτι τοφυσικό. Δεν ήταν δυνατό δηλ. ναθεωρηθεί ο 'Ηλιος μας σαν έναςειδικά προνομιούχος αστέρας. Για-τί δεν υπάρχει κανένας λόγος ναυποθέσει κανείς ότι ό 'Ηλιος δια-φέρει για οποιοδήποτε τρόπο άπότους άλλους, όσον άφορά τις εσω-τερικές του ιδιότητες καί το γεγο-νός ότι έχει γύρω του πλανήτες.

Εν τούτοις όλες αυτές οι λογικό-τατες υποθέσεις δεν έπαυαν να εί-ναι τίποτε άλλο από απλές, αν καιθεωρητικά βάσιμες υποθέσεις. Τατηλεσκόπια των αστρονόμων, κα-θώς επίσης καί όλα τα άλλα οργα-να πού διαθέτουν δεν είναι σε θέσηνα επιβεβαιώσουν την λογική υπό-θεση της ύπαρξης πλανητών γύρωαπό άλλους αστέρες. Βλέπετε, τατηλεσκόπια μας, ακόμη και τα πιοισχυρά του κόσμου, δεν είναι σεθέση να εισχωρήσουν στις αχα-νείς εκτάσεις του Σύμπαντος καί ναέκμηδενήσουν τις τεράστιες απο-στάσεις πού μας χωρίζουν απότους άλλους αστέρες. Ούτε και ναδιακρίνουν «κόκκους άμμου» όπωςείναι οι τυχόντες πλανήτες τωναστέρων αυτών. Εφ' όσον λοιπόνδεν είναι δυνατόν με τα σημερινάόργανα να επιβεβαιώσουμε οπτικάτην ύπαρξη πλανητών γύρω απόάλλους αστέρες ό μόνος τρόποςπρακτικής επαλήθευσης της υποθέ-

20

σεώς μας είναι να διακρίνουμε τηνεπίδραση πού έχουν οί τυχόντεςαόρατοι αυτοί πλανήτες πάνω στουςαστέρες γύρω από τους οποίουςκινούνται. Τις μετρήσεις αυτές εξε-τάζει ένας ειδικός κλάδος της άστρονομίας ή άστρομετρία. Ή άστρο-μετρία εξετάζει για πολλά χρόνιατις τροχιές αστέρων σε σχέση μετους φαινομενικά ακίνητους αστέ-ρες πού βρίσκονται στα άκρα τουΓαλαξία μας. Εάν μετά παρατηρή-σεις ετών διαπιστωθεί μία περιο-δική διαταραχή στην τροχιά τωναστέρων αυτών, αυτό είναι ένδει-ξη της ύπαρξης ενός ή περισσοτέ-ρων περιφερόμενων σωμάτων πούπροκαλούν τις διαταραχές αυτές.

Ένας αμερικανός αστρονόμος,ό Πήτερ Βαν ντε Κάμπ, έχει αρχί-σει και συνεχίζει παρόμοιον είδουςπαρατηρήσεις πάνω από τριάνταχρόνια. Πρώτος αυτός ήταν σε θέ-ση να αποδείξει την ύπαρξη δύοπλανητών πού περιφέρονταν γύρωαπό ένα γειτονικό αστέρα, τον«Αστέρα του Μπάρναρντ». Ό α-στέρας αυτός απέχει μόλις 6 έτηφωτός από την Γη μας και το όνο-μά του το πήρε από τον αμερικανόαστρονόμο Ε.Ε. Μπάρναρντ πούτον ανακάλυψε το 1916. Κατά τουςυπολογισμούς του Βαν ντε Κάμποί δύο αύτοί νέοι πλανήτες τουΑστέρα του Μπάρναρντ έχουν μέ-

γεθος ίσο περίπου με έκείνο τουπλανήτη Δία. του μεγαλύτερου πλα-νήτη του ήλιακού μας συστήματος.

'Εκτός αύτού, ό ίδιος αστρονόμοςανακοίνωσε πριν από χρόνια καίτην ύπαρξη ενός άλλου αόρατου

πλανήτη γύρω από τον αστέραέψιλλον του άστερισμού του Ήρι-δανού πού βρίσκεται σε διπλάσιασχεδόν απόσταση από ότι ό πατέ-ρας του Μπάρναρντ, δηλ. περί τα10,7 έτη φωτός. Παρ' όλα αυτά σεσχέση προς τις αχανείς εκτάσειςτου διαστήματος, λογίζεται και αυ-τός σαν γειτονικός της Γης αστέ-ρας. Επί πλέον, ό αστέρας αυτόςείναι ένας από τους συγγενείς προςτον 'Ηλιο μας αστέρες της γειτο-νικής μας περιοχής. Τούτο το γε-γονός ενίσχυσε τις ενδείξεις γιατην πιθανή ύπαρξη ενός πλανήτηπού περιφερόταν γύρω από τοναστέρα εψιλλον έως ότου ό Βανντε Κάμπ, μετά πολυετή μελέτηάνω των 800 φωτογραφιών τουαστέρα ήταν σε θέση να αποδείξειτην ύπαρξη του αόρατου πλανήτη.

Αλλες παρόμοιου είδους ενδεί-ξεις για την ύπαρξη πλανητικώνσυστημάτων γύρω από άλλους αστέρες αναφέρονται και στο βιβλίοτου καθηγητοΰ Κ. Δημ. Κωτσάκηως έξης:

«Ό οπτικά διπλός αστέρας 61Κύκνου, πού βρίσκεται σ' απόστα-ση 11,1 ετών φωτός, έχει «αόρατο»συνοδό δηλ, μη ορατό «πλανήτη»με μάζα 20 φορές μεγαλύτερη τηςμάζας του Δία, με περίοδο περιφο-ράς του 4,8 έτη καί μέγα ήμιάξονα360 εκατομμυρίων χιλιομέτρων.

Ό αστέρας του Λαλάντ 21.185,σ' απόσταση 9 ετών φωτός. Ό κεν-τρικός αστέρας έχει μάζα το ήμισυτου 'Ηλιου μας, ο δε συνοδός μόνο4/100 του 'Ηλιου καί περίοδο πε-ριφοράς 1,14 έτη. Απέχουν μετα-

ξύ τους περί τα 12.000,000 χλμ.»,Ό καθηγητής 'Οττο Στρούβε μι-

λώντας για την ύπαρξη πλανητι-κών συστημάτων υποστηρίζει ότιόλοι οί λευκοί νάνοι του Γαλαξίαμας, ή αστέρες του τύπου ή τουλά-χιστον οί περισσότεροι έχουν πλα-νητικά συστήματα καί έτσι ό αρι-θμός των πλανητών μέσα στο Γαλα-ξία μας ανέρχεται σε δισεκατομμύ-ρια». 'Αλλά ακόμη και αν ύποθέ-σωμε ότι μόνο ένας στους 1000αστέρες έχει δικό του πλανητικόσύστημα, θα έχουμε παρ' 'ολα αυτό100-150 εκατομμύρια αστέρες μεπλανητικά συστήματα μέσα στονστον γαλαξία μας μόνο.

Με αυτά τα δεδομένα όμως δενέχουμε φτάσει ακόμη στο τέλοςτων ερωτήσεων πού θα θέλαμε νααπαντήσουμε. Γιατί ή ύπαρξη τό-σων εκατομμυρίων πλανητικών συ-στημάτων μας οδηγεί στο ερώτημα:πόσα από αυτά τα πλανητικά συ-στήματα περιλαμβάνουν πλανήτες,όπου θα ήταν δυνατό να δημιουργη-θεί μία κάποια μορφή ζωής. 'Ηποιό συνοπτικά υπάρχει ζωή σεάλλους πλανήτες εκτός από τονδικό μας; Θα ήταν πολύ παράδοξονα μην υπήρχε, γιατί ποιος θά ήτανό λόγος πού ό πλανήτης μας πρέ-πει να είναι μοναδικός από τηνάποψη αυτή;

Ό κορυφαίος 'Αγγλος κοσμολό-γος Φρέντ Χόϋλ έγραφε πριν απόκαιρό τα εξής: «Τίποτε απ' όσαπαρατηρούμε δεν υπάρχει σαν μο-ναδικό. Δεν υπάρχει ένας μόνο γα-λαξίας αλλά τουλάχιστον χιλιάδεςεκατομμυρίων από αυτούς. Δεν υ-πάρχει ένας και μόνο αστέρας στογαλαξία μας. Και πάλι υπάρχουνχιλιάδες εκατομμυρίων από αυτούς,Οί σύγχρονες απόψεις ευνοούνιδιαίτερα την άποψη περί διασπο-ράς της ζωής όχι μόνο στον γαλα-ξία μας, αλλά επίσης καί στίς πο-λυάριθμες μυριάδες των γαλαξιώνπου διακρίνουμε στα τηλεσκόπιαμας».

Τα διαστημόπλοια Πρωτοπόρος 10καί 11 προσπερνώντας από τον πλα-νήτη Δία το 1973 και 1974 αναζή-τησαν τις ενδείξεις γιa την ύπαρξηζωής στον Πλανήτη αυτό.

21

Ti είδους ζωή όμως μπορεί ναείναι αυτή; Σέ ποιο βαθμό μπορείνα μοιάζει ή καί να διαφέρει απότην ζωή, πού υπάρχει πάνω στη γη;Ελπίζω να μην φανώ άδικος προςτους βιολόγους αν πω ότι κάτι τέ-τοια ερωτήματα δεν έχουν πάρεικαμμιάν απάντηση ως τώρα. Ηισχυρή διαδικασία της φυσικής ε-πιλογής έχει γίνει αρκετά καλά κα-τανοητή από μιας γενικής ποιοτι-κής απόψεως, άλλα δυστυχώς, όχικαι από ποσοτικής. Αν μου επι-τραπεί να αναφερθώ σε ένα φαντα-στικό πρόβλημα και τότε θα δείτετι εννοώ.

Υποθέσετε ότι εξετάζετε όχι έναμόνο πλανήτη σαν τη Γη, άλλαένα μεγάλο αριθμό τους — ίσωςένα εκατομμύριο — πού ένας φυσι-κός θα αποκαλούσε σύνολο πλα-νητών. Και μάλιστα ό καθένας απότους πλανήτες αυτούς να είναι όλόι-διος με τον άλλο όχι μόνο ως προςτην καταβολή του, αλλά καί μετην ίδια φυσική και χημική ιστο-ρία — τον ίδιο αέρα, τους ίδιουςωκεανούς, το ίδιο ηλιακό φως καίούτω καθ' έξης.

Ή ερώτηση πού θα πρέπει νααπαντηθεί είναι να καταγραφούνόλες οί μορφές της ζωής πού θαδημιουργόντουσαν —όχι μόνο σεένα πλανήτη— άλλα μέσα στο γε-νικό σύνολο. Πόσο μεγάλη θαήταν τότε ή ποικιλία των μορφώντης; Θα μπορούσε ή ζωή σε μερι-κούς από τους πλανήτες να είναιπολύ διαφορετικότερη από εκείνηπού υπάρχει στη γη: 'Η θα υπάρχειμία αρκετά κοντινή ομοιότητα;

Δεν είναι όμως δυνατόν να δο-θούν απαντήσεις στα ερωτήματααυτά. Μπορούμε μόνο να κάνουμεδιάφορες εικασίες καί καθέναςμας να έχει την δική του γνώμη.Προσωπικά νομίζω ότι θα πρέπεινα υπάρχουν πολλές ομοιότητες,το, ίδιο —λόγου χάριν— όπως υ-πάρχουν καί μεταξύ των αστέρων.Ή άποψη αυτή στηρίζεται στηγνώμη ότι ή βιολογική εξέλιξη εί-ναι εξαιρετικά ισχυρή διαδικασία.Είναι μάλιστα από εκείνες, πούεπιτρέπει σε κάθε δυνατότητα ναυπάρχουν πιθανότητες εξελίξεως.

'Οπως στην καθημερινή οίκονο-μική μας ζωή καθένας βρίσκεικάθε δυνατό τρόπο να κερδίζειτο ψωμί του, το ίδιο μου φαίνεταιπώς καί κάθε βιολογική μορφή ενόςδοσμένου φυσικού περιβάλλοντοςπερνάει την δοκιμασία της. Υπο-πτεύομαι ότι μια αρκετά μεγάληαναλογία όλων των δυνατοτήτωνέχουν δοκιμασθεί πάνω στη γη.

Μερικές κατευθύνσεις της εξέ-λιξης ίσως να μη μπόρεσαν ναεπικρατήσουν ποτέ—ιδιαίτερα μά-λιστα στίς αρχές, τις πρώτες ημέ-ρες θα παραξενευόμουν όμως ανδεν υπήρχαν πολλές ομοιότητεςμεταξύ των πλανητών, πού περι-στρέφονται γύρω από τους αστέ-ρες.

Επάνω σ' αυτό το θέμα ό έξω-βιολόγος Στήβ Ντόουλ διατύπωσετο 1970 τις πιο κάτω αναγκαίεςπροϋποθέσεις για να υπάρξει καίνα αναπτυχθεί ζωή πάνω σ' έναπλανήτη.

Πρώτ' απ' όλα χρειάζεται ο πλα-νήτης να έχει τέτοια γωνιακή τα-

κρότερη ή μεγαλύτερη της ηλια-κής μάζας.

Επί πλέον ό υπό μελέτη πλα-νήτης, να έχει μάζα πού να κυμαί-νεται μεταξύ 0,4 καί 2,4 της γήινηςμάζας με σταθερή τροχιά ό δε φω-τισμός του να είναι μέχρι 35 % με-γαλύτερος του γήινου φωτισμού.

Συνοπτνκά οί πλανήτες αυτοίπρέπει να βρίσκονται στην οίκό-σφαιρα του αστέρα, όπως έχει υπο-δείξει καί ό αστροφυσικός τηςΝΑΣΑ Σου Σου Κάν. Με αυτέςλοιπόν τις προϋποθέσεις καί υπο-λογίζοντας ότι μέσα στο γαλαξίαμας γεννιέται ένας περίπου αστέ-ρας κάθε χρόνο, ένα παγκόσμιο

Τα σημερινά μας διαστημόπλοια χωρητικότητας τριών ατόμων θά μοιά-ζουν με άροτρα πού σέρνουν βόδια σε σύγκριση με τα μελλοντικά δια-στημόπλοια του ανθρώπου.

χύτητα, ώστε ή θερμοκρασία τουνα διατηρείται μεταξύ 0 καί 100βαθμών κελσίου, οί δε έτήσειεςως καί αυτές ακόμη οί ημερήσιεςδιακυμάνσεις της θερμοκρασίας αυ-τής να είναι σχετικά μικρές. Επίπλέον θα πρέπει να υπάρξει νερόστο πλανήτη καθώς καί ατμόσφαι-ρα, ή δε ηλικία του να είναι μεγα-λύτερη των 3 δισεκατομμυρίωνετών.

Δεύτερη προϋπόθεση είναι ήκατάσταση πού βρίσκεται ό αστέ-ρας πού φωτίζει τον υπό μελέτηπλανήτη. Κατά πρώτο θα πρέπεινα είναι ηλικίας μεγαλύτερης τωνπέντε δισεκατομμυρίων ετών, ή δεμάζα του να είναι μέχρι 30 % μι-

συνέδριο επιστημόνων στην Αρμε-νία τον Σεπτέμβριο του 1971 υπε-λόγισε ότι θα πρέπει να υπάρχουνσήμερα 100.000 με 1.000.000 τεχνο-λογικοί πολιτισμοί μέσα στο Γαλα-ξία μας και μόνο. Συμπεραίνουμεότι βρίσκονται διασκορπισμένοικατά, μέσο όρο μόλις μερικές εκα-τοντάδες έτη φωτός μεταξύ τους,καί καθένας από τους πολιτισμούςαυτούς έχει την δυνατότητα απο-στολής και λήψεως ραδιομηνυ-μάτων.

Ό αριθμός όμως των πολιτι-σμών αυτών, κατά τους ίδιους επι-στήμονες είναι δυνατόν να κυμαί-νεται πάρα πολύ ανάλογα με τονχρόνο πού μια φυλή λογικών όντων

22

μπορεί να επιβιώσει σα μια πλήρητεχνολογική κοινωνία. Μερικοί α-παισιόδοξοι επιστήμονες υπολο-γίζουν ότι μια τέτοια φυλή είναιδυνατόν να επιζήσει για 50 μόνοχρόνια μετά την δημιουργία τηςδυνατότητας αποστολής και λή-ψεως ραδιοσημάτων από αυτήν.Διότι υπάρχει ό κίνδυνος να αυτο-καταστραφούν, με ένα πυρηνικόπόλεμο ή με την συνεχή μόλυνσητου περιβάλλοντος τους. Ως εκτούτου με τόσο μικρά περιθώριαεπιβιώσεως, ο αριθμός των τεχνο-λογικών πολιτισμών, που μπορούνυπάρχουν εν ζωή ταυτόχρονα μέσαστο γαλαξία μας θα πρέπει να είναιπολύ μικρός, οπότε καί ή μέση από-σταση μεταξύ τους τεράστια.

Σέ οποιαδήποτε περίπτωση όμως,καί παρ' όλο πού τα άστρα μαςπροσκαλούν, δεν είναι δυνατό,προς το παρόν, ούτε καν να σκε-πτόμαστε επανδρωμένα ταξείδιαπρος άλλους διαστημικούς πολι-τισμούς. Ή τεχνολογία μας βρίσκε-ται πολύ πίσω ακόμη. Και ό άν-θρωπος εξακολουθεί να είναι, καίθα είναι για αρκετό ακόμη χρόνο,φυλακισμένος μέσα στο Ηλιακόσύστημα καί την απεραντοσύνητου Διαστήματος. Το φως με τα-χύτητα 300.000 χλμ. το δευτερό-λεπτο χρειάζεται περισσότερα από4 έτη για να φθάσει στην Γη απότον κοντινότερο σε μας αστέρα απότον άστερισμόν του Κενταύρου.Με τους πυραύλους πού διαθέτουμεσήμερα, για να διανύσουμε τοδιάστημα αυτό με μια ταχύτητα10 χλμ. το δευτερόλεπτο θα χρεια-στούν περίπου 80.000 χρόνια γιανα φθάσουμε σ' αυτόν τον πλη-σιέστερον μας αστέρα. Πιο απο-

μακρυσμένοι αστέρες θα μας κρα-τούσαν καθ' οδό για εκατοντάδες,χιλιάδες, εκατομμύρια ή καί δισε-κατομμύρια χρόνια.

Για να επιτύχουμε την μετάβασημας στους πλησιέστερους αστέ-ρες, θα πρέπει τα διαστημόπλοιαμας να αναπτύσσουν ταχύτητα πούνα πλησιάζει αυτή του φωτός. Πα-ρόμοιες σκέψεις θα φαινόντουσανσαν παραλογισμοί. Άλλα έχουμεδιαπιστώσει ήδη πώς οί χθεσινοίπαραλογισμοί μετατρέπονται σε τε-τελεσμένα γεγονότα σήμερα.

Το θέμα είναι μέχρι ποιο σημείοθα μπορέσει να προχωρήσει τελικάή ανθρωπότητα. Άλλά με την πρό-οδο της τεχνολογίας καί τίς πρα-γματικά γαλακτικές δυνατότητεςπού ανοίγονται για τον άνθρωπο,οί προοπτικές μπορούν να είναιμεγαλόπνοες.

Το κύριο πρόβλημα πού θα αντι-μετωπίσει ό άνθρωπος θα είναιοί τεράστιες διαστημικές απο-στάσεις. Ταχύτητες, που πλησιά-ζουν την ταχύτητα του φωτός,έχουν ήδη επιτευχθεί πάνω στηΓη, στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευ-νών, της Γενεύης με ύπατομικάσωμάτια. Ώστικοί κινητήρες πούθα χρησιμοποιούν την ηλεκτρικήενέργεια του ατόμου, θα μας δώ-σουν την δυνατότητα αναπτύξεωςδιαστημικών ταχυτήτων οί όποιεςσε σύγκριση με την ταχύτητα τουπυραύλου «Κρόνος 5» θα την κά-μουν να φαίνεται σα ταχύτητα με-σαιωνικού κάρρου συρόμενου απόβόδια.

Με την επίτευξη ταχυτήτων φω-τός θα επαληθευθεί άλλη μία προ-φητεία του Αϊνστάιν, που έχειήδη διαπιστωθεί στη Γη σε κλί-

μακα μικροδευτερολέπτων. Αυτόσημαίνει ότι μια μέρα μέσα στοδιαστημόπλοιο πού θα ταξιδεύειμε ταχύτητα του φωτός, θα αντι-στοιχεί σε ολόκληρο γήινο έτος,Ενα ταξείδι διαρκείας ενός χρό-

νου στο Διάστημα θα καλύπτειτότε μία χρονική περίοδο 15 γε-νεών Γης. 'Ετσι ό άνθρωπος θαμπορέσει να πραγματοποιήσει καίτα πιο μακρινά ταξείδια στο Σύ-μπαν. Θα αποσπάσουν τον άνθρω-πο από την σημερινή κοινωνία τοι»,και δεν θα υπάρχει τίποτα πού νατον περιορίζει στα ταξείδια του γιατους άλλους κόσμους.

Καθώς εξάλλου τα διαστημό-πλοια θα γίνονται μεγαλύτερα, μέσασε αυτά θα αναπτύσσεται ένας ιδιό-μορφος μικροπολιτισμός για τουςανθρώπους επιβάτες τους. Γιατί

άν σήμερα τρεις άνθρωποι μπο-ρούν να ταξιδεύουν άνετα μέσα στοδιαστημόπλοιο δεν υπάρχει κανέ-νας λόγος να μη γίνει το ίδιο αύριομε τριακόσιους άνδρες, γυναίκεςκαί παιδιά. Τους μεγαλύτερους θαδιαδέχονται τα παιδιά τους, πού θασυνεχίζουν την δράση τους μέσασε ένα περιβάλλον πού οί ίδιοιθα ελέγχουν. Ούτε καί θα υπάρχειθέμα εθελοντών για παρόμοια τα-ξείδια. Νέοι άνδρες καί γυναίκεςθα αναλαμβάνουν τα ταξείδια αυτάόπως οί προγονοί τους σε παλαιό-τερες εποχές ξεκινούσαν για ταμακροχρόνια εξερευνητικά ταξεί-δια τους πάνω στον πλανήτη μας.Ή διαφορά τώρα θα είναι δτι αυ-τοί θα βρίσκονται σε χειμερίανάρκη γιατί θα είναι δυνατό ν'αφυπνίζονται ανά πάσαν στιγμήναυτομάτως.

Φυσικά κίνδυνοι θα υπάρχουν.

Προσπερνώντας από τον ΠλανήτηΚρόνο διαστημόπλοια μιας νέας σει-ράς θα προσπαθήσονν να μας δώ-σουν απάντηση στο ερώτημα «Ύπάρ-χει ζωή στον Κρόνο;»

23

Σχηματική αναπαράσταση της προσεδάφησης καιλειτουργίας των διαστημοπλοίων «Βίκινγκ» για τηναναζήτηση ζωής στον πλανήτη 'Αρη το 1976.

έστω και αν αυτούς ακόμη τους αντι-μετωπίσουν ενδεχομένως όταν φτά-σουν στον προορισμό τους. 'Εναςαπό αυτούς τους κινδύνους είναιή πιθανότητα υπάρξεως άλλων μορ-φών ζωής. Δεν αποκλείεται, π.χ.ή παρουσία θείου αντί άνθρακα,να έχει δημιουργήσει τα πλέοναπίθανα όντα, με τα όποια ό άν-θρωπος να μην έχει κανένα τρόποεπικοινωνίας και να υπάρχουν φυτάκάθε άλλο παρά φαγώσιμα από τονάνθρωπο, με ελάχιστες δυνατότη-τες εκμεταλλεύσεως του περιβάλ-λοντος από αυτόν. Φυσικά τίποτεδεν αποκλείει και την αντίθετηπερίπτωση, να βρεθεί ό άνθρωποςμπροστά σε πολιτισμούς κατά πολύανώτερους του δικού του.

Άλλα δεν είναι μόνο το ζήτηματης υπάρξεως ζωής. Είναι και τοπρόβλημα του περιβάλλοντος. Δεναποκλείεται οι ανθρώπινες αυτέςκοινότητες να βρεθούν σε ατμό-σφαιρα υδρόθειου με αποτέλεσμανα υποχρεωθούν σε ένα τιτάνειοαγώνα για την επιβίωση τους παρό-μοιο μ' εκείνο πού ό άνθρωπος επίαιώνες διεξήγαγε στη Γη\ για τηναντιμετώπιση των διαφόρων συν-θηκών.

24

Άλλα ή ιστορία θα επαναληφθείκαι κατά πολλούς άλλους τρόπους,Ή έννοια του πολιτισμού θα απο-κτήσει νέο περιεχόμενον και ο άν-θρωπος για να επιβιώσει θα προσ-παθήσει να προσαρμοσθεί στο νέοπεριβάλλον άξιοποιόντας κάθε τιπού είναι δυνατό να αποσπάσειαπό το νέο του περιβάλλον. Κατάτους προσεχείς λίγους αιώνες ενδε-χομένως να μην μπορέσουμε ναπροχωρήσουμε πέρα από τον Άρηκαι τον Δία, 'Ισως ή ορμή μας προςτο Σύμπαν να αναχαιτιστεί από τηναντιμετώπιση των επίγειων αναγ-κών μας. 'Ετσι ο δρόμος πού τελι-κά θα διαλέξει ή ανθρωπότητα θαεξαρτηθεί από την εξέλιξη του πο-λιτισμού μας και του βαθμού στονόποιον θα μπορέσουμε να αντιμε-τωπίσουμε τα προβλήματα μαςπάνω στον πλανήτη μας. Προςτο παρόν όμως είμαστε καθηλω-μένοι πάνω στη γη. Ό μόνοςτρόπος επικοινωνίας με άλλουςΔιαστημικούς Πολιτισμούς είναινα μπορέσουμε να συλλάβουμε ταραδιοσήματα που ίσως εκπέμπουνοί Πολιτισμοί αυτοί με την βοή-θεια των μεγάλων μας ραδιοτη-λεσκόπιων. Πολλά προγράμματα

και σχέδια έχουν προταθεί για τηνεπικοινωνία μας με Αστρικούςπολιτισμούς, όπως το "Σχέδιο 'Οζ-μα" και το «Σχέδιο Κύκλωψ»,Πολλά προβλήματα παραμένουνόμως, ακόμη και γι' αυτά τα σχε-τικά τιποτένια σχέδια.

Αν κάποιος διαστημικός πολι-τισμός έλθει σε έπαφή μαζύ μας οπολιτισμός αυτός θα είναι χωρίςαμφιβολία αρχαιότερος του δικούμας. Θα του έχει δοθεί ή δυνατό-τητα να υπερνικήσει τα προβλή-ματα πού μαστίζουν σήμερα τηνγη μας. Ό υπερπληθυσμός, ή μό-λυνση του περιβάλλοντος, και οσυνεχής κίνδυνος του πολέμουθα ανήκει με βεβαιότητα στο πα-ρελθόν του. Και αν θα είναι σεθέση ό πολιτισμός αυτός να ελέγχειτη φοβερή δύναμη της τεχνολογίαςτου πού θα πρέπει να κατέχει, ίσωςθελήσει να διδάξει το μυστικόαυτό και σε μας τους ανθρώπους.Ποια όμως θα είναι ή αντίδρασημας σε περίπτωση πού κάποιοςεξωγήινος πολιτισμός έλθει σε επα-φή μαζί μας; Θα μας δοθεί σύντομαή ευκαιρία να τα εξετάσουμε πιοεπισταμένα σε προσεχές μας άρθρο.

Δίον. Π. Σιμόπουλος

*τα νέα βιβλία*κριτική: Γ. Π.

'Αντριου Τόμας: Δεν είμαστε οιπρώτοι — έκδοση «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ

Το μύνημα πού μας μεταφέρειμέσα άπό τις σελίδες του βιβλίουτου ό 'Αντριου Τόμας. — Δεν είμα-στε οί πρώτοι — είναι απαισιόδοξομα κι αισιόδοξο μαζί.

Απαισιόδοξο μάλλον για τηνικανότητα του ανθρώπινου μυαλούνα ανακαλύπτει και να δημιουργεί,κι αισιόδοξο γιατί αν τελικά όλεςοί ανακαλύψεις δεν ήταν αποτέλε-σμα της δραστηριότητας του ανθρώ-πινου νου, άλλα κ ά π ο ι ω ν άλλωνπού προϋπήρξαν πριν από τον "Αν-θρωπο, τότε ποιος ό λόγος να μηναισθανόμαστε αισιόδοξοι.

Ό συγγραφέας ισχυρίζεται ότιπροϋπήρξαν και πώς όλες οί γνώ-σεις τους έγιναν κτήμα των αρχαίωνλαών κι ότι απλώς οί σύγχρονοι δενέκαμαν τίποτα άλλο από να έ π α-ν α ν α κ α λ ύ π τ ο υ ν ό,τι αποτε-λούσε γνώση εδώ και χιλιάδες χρό-νια, όπως λ.χ. την Ατομική θεω-ρία πού ήταν ήδη γνωστή, περί το500 π.Χ. στον Ούλούκα Κανάνταπριν ό Μπόυλ «ανακαλύψει» τηνθεωρία αύτή το 1661. Φυσικά τοπαράδειγμα πού αναφέρθηκε δενείναι και το μοναδικό στις 271 σε-λίδες του βιβλίου, ό έκπληκτος ανα-γνώστης μαθαίνει πώς οί αρχαίοιλαοί γνώριζαν τη Θεωρία της Σχε-τικότητας πριν από τον Αϊνστάιν,τον σχηματισμό του Ηλιακού Συ-στήματος πριν από τον Κάντ, τηνΑεροπλοία πριν από τους Αδελ-φούς Ράϊτ και για τα διαστημό-πλοια πριν ό πρώτος Σπούτνικ εκ-πέμψει το χαραχτηριστικό του σήμααπό το Διάστημα στα 1957.

'Οπωσδήποτε ένα τέτοιο βιβλίο,γεμάτο από ερωτηματικά, γίνεταιδεκτό με δυσπιστία από τον ανα-γνώστη εκείνον πού δεν είναι εξοι-κειωμένος με τα μυστήρια του Σύμ-παντος ή αγνοεί τα επιτεύγματατων αρχαίων λαών, και είναι φυσι-κό, γιατί πώς ό αναγνώστης γίνε-ται να παραδεχτεί ότι ά λ λ ο ι κιαπό α λ λ ο ύ μετέδοσαν τις θαυ-μαστές τους γνώσεις στους αρχαίουςλαούς. Ωστόσο, ό 'Αντριου Τόμαςπαρόλο πού δημιουργεί ερωτηματι-κά — και δυσπιστία ίσως — δεν αφή-νει τίποτα αναπάντητο, άφού δίνον-ται οί απαντήσεις με τρόπο σαφή

πού δεν επιδέχονται καμιά άντί-ρηση.

Ξέχωρα όμως από τον διαφωτι-στικό τρόπο πού λύνονται τα μυστή-ρια όλων των κοσμογονικών ανακα-λύψεων, ό συγγραφέας φρόντισε ναμη μεταβάλλει την μελέτη του σεμια ξερή αφήγηση, αλλά σε ένα συ-ναρπαστικό ανάγνωσμα πού καθη-λώνει τον αναγνώστη.

Χρήστου Λάζου : Ιστορία καί εξέ-λιξη της Γραφής — 'Εκδοση«ΕΣΤΙΑΣ»

«Τίτλος της εργασίας αυτής θαμπορούσε να ήταν. Ή Εποποιίατου βιβλίου».

Με τα λόγια αυτά τελειώνει τονπρόλογο του βιβλίου του ό κ. Χρή-στος Λάζος, «Ιστορία και εξέλιξητης γραφής», κι άφοβα κανείς θαμπορούσε να πει ότι ό συγγραφέαςεπιτέλεσε ένα πραγματικό άθλο— μιαν Εποποιία — συγγράφονταςτο βιβλίο αυτό, ή μάλλον, με το νακαταπιαστεί με το θέμα αυτό, άγνω-στο στους περισσότερους, μυημέ-νους και αμύητους,

Ό όγκος της βιβλιογραφίας πούχρησιμοποίησε ό συγγραφέας θαμπορούσε να γίνει ένα «μπούμεραγκ»πού θα στρεφόταν όχι τόσο εναντίοντου, όσο σε βάρος του ίδιου τουθέματος και φυσικά, της αφήγησης.Κατάφερε όμως να κρατήσει μιαθαυμαστή ίσοροπία και να μη πέ-σει στην παγίδα των πολλαπλώνστοιχείων πού συγκέντρωσε, άφούτα στοιχεία αυτά τα χρησιμοποίη-σε με σύνεση, κι όπου έπρεπε, έτσιπού τα επί μέρους θέματα να μη γί-νουν άνισα' όσο για την αφήγηση,αύτή έμεινε στα πλαίσια του ανάλα-φρου στυλ, του τόσο γνωστού απότα θέματα πού ό συγγραφέας κατάκαιρούς δημοσιεύει στο περιοδικό«Ιστορία Εικονογραφημένη», Στήνπερίπτωση αυτή δεν ξέρει κανείς τινα πρωτοθαυμάσει: τη σαφήνεια, τωνστοιχείων — πολλά από αυτά βλέ-πουν το φως της δημοσιότητας γιαπρώτη φορά — ή τη γοργή αφή-γηση, ό αναγνώστης του βιβλίου μέ-νει με την εντύπωση ότι το ένα κλέ-

βει την παράσταση από το άλλο, κιωστόσο δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο,άφού το χρησιμοποιούμενο υλικόακολουθεί έναν δρόμο παράλληλομε το αφηγηματικό στυλ, έτσι πούβγαίνει το συμπέρασμα ότι το εναδεν θα επιζούσε αν το άλλο δενυπήρχε.

Το βιβλίο «Ιστορία και εξέλιξητης γραφής» διαιρείται σε τρία μέ-ρη: το πρώτο πραγματεύεται το θέ-μα στην Ιστορική του δομή ξεκινών-τας από την αρχαία Κίνα και διαμέσου της Ιαπωνίας, της αρχαίαςΕλλάδος, του Βυζαντίου, Κρήτης,

Μεσαίωνα, φτάνει ως τα Ιρλανδικάχειρόγραφα και όπου — δια μέσουτων αιώνων, γλαφυρά αναλύεται όρόλος των γραφέων — ιεραποστό-λων, μοναχών κλπ., — στις Αυλέςκαι τα Μοναστήρια ή οπού άλλούαναπτύχθηκε ή θαυμαστή δραστη-ριότητα της Γραφής. Στό δεύτερομέρος μαθαίνουμε τη θέση πού κρα-τούσε ό γραφέας στην κοινωνία τουκαι τους παράγοντες πού προώθη-σαν την εργασία του.

Τέλος, στο τρίτο μέρος αναλύε-ται ή τεχνική της καλλιτεχνικής εξέ-λιξης, από τα μέσα γραφής και καλ-λιγραφίας ως την ανακάλυψη καιδιάδοση του χαρτιού. Το μέρος αυτότου βιβλίου, παρόλο πού πραγμα-τεύεται τεχνικά θέματα, δεν παύειπαρόλα αυτά να διατηρεί την αφή-γηση στο ίδιο υψηλό επίπεδο—άφο-βα θα έλεγε κάποιος ότι είναι καιτο πιο ενδιαφέρον μέρος της θαυ-μαστής αυτής προσπάθειας.

Το βιβλίο κοσμούν ενδιαφέρου-σες γκραβούρες ενώ το «μεσαιωνικό»εξώφυλλο δίνει ένα ακόμα δείγματης ευσυνείδητης δουλειάς της κ. Δα-νάης Άρνέλλου - Λάζου.

Κριτική βιβλίου θα γίνε-ται μόνο για τα βιβλίαπου έχουν σχέση με ταθέματα του περιοδικού.

25

Κατά τη μεσοζωϊκή εποχή μερικά άπό τα πρω-τόγονα πλάσματα της ξηράς ξαναγύρισαν στουςβάλτους και έζησαν ξανά τη ζωή του νερού, 'Αλλαπάλι ανέπτυξαν πολύ ελαφρά οστά και έγιναν ταιπτάμενα πλάσματα, πού απεικονίζονται τόσο συ-χνά, στις είκονογραφήσεις των προϊστορικών χρό-νων, δηλαδή τα πτεροδάκτυλα με φτερούγες, πούμοιάζουν με φτερούγες νυκτερίδας. Πολλά από ταιπτάμενα ερπετά έτρωγαν ψάρια. Οί μεμβρανώδειςφτερούγες τους τους επέτρεπαν να πετοΰν και ναπλανώνται στον αέρα γι' αρκετό χρονικό διάστημακαι πιστεύεται ότι έπιαναν τα ψάρια ορμώντας απόψηλά πάνω ακριβώς από την θάλασσα, όπως ακρι-βώς κάνουν σήμερα πολλά θαλασσοπούλια.

Μερικά από τα αρχαιότερα είδη δεινοσαύρων ήτανοί Κ ο ι λ ο υ ρ ό σ α υ ρ ο ι με μικρό σώμα, δη-λαδή πτηνοειδή θηρόποδα, πού χρησιμοποιούσανμόνο τα πίσω πόδια τους για να περπατούν. Τα μπρο-στινά τους ήταν πολύ κοντά και αναπτύχθηκαν σε«χέρια» πού μπορούσαν με αυτά να κρατούν την λείατους. Ό πιο πτηνοειδής συγγενής του ήταν ο« Σ τ ρ ο υ θ ο δ ε ι ν ό σ α υ ρ ο ς » (STRUTHIOMI-MUS) πού σε σχήμα και μέγεθος έμοιαζε πολύ μετη συνώνυμη του στρουθοκάμηλο. Βρέθηκαν μερικάπολύ καλά διατηρημένα απολιθώματα, πού αποδει-κνύουν ότι τα «χέρια» τους ήταν εφοδιασμένα μεδάκτυλα αντίθετα τοποθετημένα πού έμοιαζαν πολύμε τα δάκτυλα του σημερινού χαμαιλέοντα.

Από αυτή την ίδια οικογένεια θηροπόδων κατά-γονταν και τα μεγαλύτερα σαρκοφάγα πλάσματα,πού παρουσιάσθηκαν ποτέ στη γη. Ό Τ υ ρ α ν νό-σ α υ ρ ο ς είναι ένα παράδειγμα. Είχαν μήκος 15 μέ-τρα και ζύγιζαν πολλούς τόννους, αλλά τα μπρο-στινά τους πόδια ήταν πολύ μικρά και όπως φαί-νεται από το σκελετό τους, τους ήταν άχρηστα. 'Ολοτο βάρος τους έπρεπε να το μεταφέρουν στα δύοβαριά πίσω άκρα τους. Οί σιαγόνες τους ήταν τρο-μερές και άνοιγαν τόσο πολύ ώστε άρπαζαν τουςμεγάλους χορτοφάγους δεινόσαυρους, πού τους κομ-μάτιαζαν με τα καμπυλωτά δόντια τους.

Ό Τυραννόσανρος ήταν ένας πελώριος δεινόσαυρος,'Ολο το βάρος του μεταφερόταν στα βαριά πίσωάκρα του.

Πολλοί από τους χορτοφάγους δεινόσαυρους ήτανακόμα μεγαλύτεροι και βαρύτεροι από τους τυραν-νόσαυρους. Άλλά τα σ α υ ρ ό π ο δ α , όπως ονο-μάζονται, χρειάζονταν τέσσερα πόδια για να στη-ρίζουν τον μεγάλο όγκο τους. Ό Β ρ ο ν τ ό σ α υ -ρος και ό Δ ι π λ ό δ ο κ ο ς έφταναν τα 24 μέτραμήκος και υπολογίζεται ότι ζύγιζαν 30 τόννους ήκαι περισσότερο. Ό Β ρ α χ ι ό σ α υ ρ ο ς , πούείχε μικρότερη ουρά αλλά μεγαλύτερο όγκο απότους δύο προηγουμένους, πιστεύεται ότι ζύγιζε 50τόννους περίπου. Αυτά τα πλάσματα περνούσαν όλητη ζωή τους στους βάλτους και ίσως να εύρισκαν

'Ο Στεγόσαυρος ήταν ένας γιγάντιοςχορτοφάγος δεινόσαυρος με μεγάλεςκοκκάλινες πλάκες κατά μήκος τηςράχης του και με καρφιά στην ουράτου. Πιστεύεται ότι αυτή η θωρά-κιση βοηθούσε τον Στεγάσαυρο ναπροστατεύεται από τους επιθετικούςσαρκοφάγους δεινόσαυρους.

το βάδισμα στο έδαφος, χωρίς την άντωση του νε-ρού, πολύ δύσκολο όπως περίπου και ό σημερινόςιπποπόταμος. Ή τροφή τους, δηλαδή ή πλούσιαβλάστηση, πού ευδοκιμούσε με αφθονία στους βάλ-τους, βρισκόταν πολύ κοντά τους.

Είναι καταπληκτικό πώς μερικά ονόματα δεινο-σαύρων τράβηξαν την προσοχή του κοινού. Παρά-δειγμα είναι το δτι πολλοί άνθρωποι γνωρίζουν τοόνομα Ί γ ο υ α ν ο δ ό ν , χωρίς να γνωρίζουν τί-ποτα γι' αυτό το πλάσμα. Λείψανα του δεινόσαυ-ρου αύτού της ομάδας των ό ρ ν ι θ ι σ χ ι α ν ώ ν(οί δεινόσαυροι πού μόλις περιγράψαμε ανήκουνόλοι στην ομάδα των σ α υ ρ ι σ χ ι α ν ώ ν ) ανακα-λύφθηκαν στο Κέντ της Αγγλίας και επήρε μεγάληδημοσιότητα το θέμα εκείνο τον καιρό. Ήταν έναςπελώριος «δράκοντας» 7,5 μέτρων, πού περπατούσεσχεδόν όρθιος. Μερικοί δεινόσαυροι, πού ανή-καν σ' αυτή την ομάδα ήταν συναρπαστικοί στηνεμφάνιση τους. Παράδειγμα ό Σ τ ε γ ό σ α υ ρ ο ς ,ένας γίγαντας 7,5 μέτρων, είχε τρεις ψηλές όστέϊ-νες πλάκες μήκους 1 μέτρο ή κάθε μια, πού προε-ξείχαν σ' όλο το μήκος της ράχης του και με προε-κτάσεις σαν καρφιά στην ουρά του, και ό Τ ρ ι-κ ε ρ ά τ ο ψ πού είχε κέρατα στο κεφάλι του καιμεγάλες προεξοχές σαν καρφιά γύρω στον λαιμότου. Αυτό το είδος θωρακίσεως βοηθούσε τους χορ-τοφάγους δεινόσαυρους να προφυλάσσονται από τουςεπιθετικούς σαρκοφάγους δεινόσαυρους.

Τ α π τ ε ρ ο δ ά χ τ υ λ α ή ί π τ ά μ ε ν α έ ρ π ε -τ ά ήταν το ίδιο αλλόκοτα, με αυτά πού περπατού-σαν στο έδαφος και άν και πολλά ήταν πολύ μικράυπήρχαν όμως και μερικά γίγαντες, όπως το Πτε-ράνοδον πού οί φτερούγες του είχαν άνοιγμα 6 μέ-τρα ή περισσότερο.

Τα μεγαλύτερα απολιθώματα ιπταμένων ερπετώνανακαλύφθηκαν στο Κάνσας των Ηνωμένων Πολι-τειών. Οί φτερούγες τους είχαν άνοιγμα 7,5 μέτρα.Κατά το τέλος της Μεσοζωϊκής Εποχής, οί δει-νόσαυροι δεν υπήρχαν πια. Είναι ενδιαφέρον νασκεφθούμε τις συνέπειες, αν δεν εξαφανίζονταν καιπαρέμεναν στη γη. Είναι αλήθεια ότι ή ζωή τουςστη γη διήρκεσε περισσότερο από οποιαδήποτε άλ-λη ομάδα, άλλά ή εξαφάνιση τους προβληματίζειτους επιστήμονες. Επρόκειτο να ανακαλύψουν καινα διαλευκάνουν την ύπαρξη των δεινοσαύρων μέσαστα χώματα, σκάβοντας κι' ερευνώντας σε όλα ταμέρη του κόσμου για απολιθώματα και ταιριάζον-τας πολλά μικρά κομμάτια σε ένα γιγάντιο σύνολο.

Ακόμα και απολιθωμένα αυγά δεινοσαύρων ανα-καλύφθηκαν και κατά την διάρκεια μιας πολύ αξιό-λογης ανασκαφής στην Μογγολία πριν από πολλάχρόνια, βρέθηκε ή φωλιά ενός δεινόσαυρου, πού πε-ριείχε αυγά. Στήν φωλιά υπήρχε ακόμα το σπασμένοκρανίο μιας μικρότερης σαύρας, πού όπως φαίνε-ται συνελήφθη την ώρα, πού έκλεβε ένα από τααυγά. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα, το ίδιο συμ-βαίνει και σήμερα, όταν κάποια μεγάλη σαύρα κά-νει επιδρομή στη φωλιά ενός κροκοδείλου και συλ-λαμβάνεται να κλέβει.

Γιατί οί δεινόσαυροι εξαφανίσθηκαν από το πρό-σωπο της γης; Κανένας δεν ξέρει να απαντήσειμε βεβαιότητα. Κατά πάσα πιθανότητα, το γεγονόςότι ή γη γινόταν ψυχρότερη, άλλαξε ολόκληρο τοσύστημα ζωής, όπως έγινε όταν ξεράθηκαν οί βάλ-τοι και αναπτύχθηκαν δάση με σκληρό ξύλο. Οίχορτοφάγοι δεινόσαυροι έχασαν την κυριότερη πη-

Το Ίγουανοδόν ήταν ένας πελώριος χορτοφάγος δει-νόσαυρος, πού περπατούσε σχεδόν όρθιος στα πίσω

άκρα του.Τα Πτεροδάχτυλα ή ιπτάμενα ερπετά ήταν το ίδιοαλλόκοτα, όσο εκείνα πού πατούσαν στο εδαφος.

29

30

γη τροφής και σιγά σιγά πέθαιναν καί, όπως ήτανφυσικό, ακολούθησαν αμέσως και οί σαρκοφάγοιδεινόσαυροι. Ακόμα, πιθανό οί δεινόσαυροι, να υπέ-φεραν, από το συναγωνισμό με τα πιο ευπροσάρμο-στα θηλαστικά ζώα, πού ξαπλώνονταν παντού γρή-γορα. Τα ερπετά είχαν το μειονέκτημα να έχουνπάρα πολύ μικρό εγκέφαλο σε σύγκριση με το μέγε-θος του σώματος τους, ενώ τα θηλαστικά είχαν τοπλεονέκτημα να έχουν μεγάλο εγκέφαλο.

Πιστεύεται ότι, έκτός του ότι στέρησαν τους δει-νόσαυρους απ' την τροφή τους τα θηλαστικά κατα-βρόχθησαν επίσης και τα πελώρια αυγά τους.

Όποιοιδήποτε και αν είναι οί λόγοι, ή χρυσήεποχή των ερπετών τελείωσε και άρχισε ή εποχήτων πτηνών και των θηλαστικών. Μόνο εκείνα ταερπετά, πού μπόρεσαν να προσαρμοσθούν στην αλλα-γή του περιβάλλοντος, κατόρθωσαν να επιζήσουν.Οι κροκόδειλο, οί χελώνες καί τα τουατάρα, πούυπάρχουν σήμερα πολύ λίγο άλλαξαν από τους προ-γόνους τους πού επέζησαν από την παρακμή τωνερπετών, ενώ οί σαύρες και τα φίδια άλλαξαν αρκε-τά. 'Οποιαδήποτε μορφή καί αν έχουν τα σημερινάερπετά, γνωρίζουμε ότι εξελίχθηκαν από εκείνη τηναρχαία ομάδα των ερπετών με «κορμό» δηλαδή ταΚοτυλοσαύρια.

Είναι ωραία απασχόληση το να πάει κανείς σταμουσεία καί να δει την αναπαράσταση των σκελε-τών δεινοσαύρων πού βρέθηκαν σε μακρυνές χώρεςαλλά αν θέλει μια συναρπαστική εμπειρία, θα πρέ-πει να παρακολουθήσει τους παλαιοντολόγους ναξεθάβουν τα λείψανα πλασμάτων, πού περιπλανόν-ταν στη γη από εκατομμύρια χρόνια.

Οί μεγάλες ηφαιστειογενείς εκρήξεις στη γη εί-χαν σαν αποτέλεσμα να φέρουν στο φως αυτούςτους γίγαντες από το παρελθόν.

Τα λείψανα τους ήταν θαμμένα πολλά χιλιόμετραβαθιά στη γη, άλλά ρωγμές και σχισμές στον φλοιότης γης τα έφεραν κοντύτερα προς την επιφάνεια.Ό τρόπος πού ανακαλύπτονται τα απολιθώματα αυτάσυχνά δημιουργεί μια γοητευτική ιστορία. Ένααπολίθωμα πού νομίζω ιδιαίτερα συναρπαστικό,είναι αυτό της Πολιτείας Γουαϊόμιγκ των Ηνω-μένων Πολιτειών, όπου βρέθηκε ένα πραγμα-τικό ορυχείο προϊστορικών ερπετών από ένα νεοϋορ-κέζο επιστήμονα, τον καθηγητή Γκρέϊντζερ, ότανεπισκέφθηκε την καλύβα ενός βοσκού. Παρατήρη-σε τότε ότι μερικές από τις πέτρες πού είχαν χρη-σιμοποιηθεί για να κτισθεί ή καλύβα, ήταν απο-λιθωμένα οστά, πού τα είχαν βγάλει από εκεί κοντά.'Οταν έγινε έρευνα αργότερα αποδείχθηκε ότι ολό-κληρη ή περιοχή ήταν ένα πραγματικό «νεκροτα-φείο» λειψάνων δεινοσαύρων και άλλων πρωτόγο-νων ζώων. Τελικά έγινε ξακουστό στους επιστήμο-νες του κόσμου και πήρε το όνομα Λατομείο τηςΚοκκάλινης Καλύβας. Εδώ ανακαλύφθηκε ό πρώ-τος πλήρης σκελετός Βροντόσαυρου, και αυτό τοεύρημα προσήλκυσε βέβαια την προσοχή του κοι-νού. Τώρα δεν ήταν μόνο οί παλαιοντολόγοι, πού

Ό Βροντόσαυρος ήταν ένας γιγάντιος χορτοφάγοςδεινόσαυρος, πού πιστεύεται ότι περνούσε τη ζωή τουστους βάλτους, όπου ή άντωση τον νερού τον βοη-θούσε να στηρίξει το μεγάλο όγκο του.Ο Διπλόδοκος ήταν χορτοφάγος δεινόσαυρος, πουέμοιαζε πολύ με τον Βροντόσαυρο.

31

Το σπάνιο είδος «Δράκοντας Κομόντο, είναι ή μεγα-λύτερη σαύρα, που υπάρχει στον κόσμο σήμερα.

επιθυμούσαν να σκάψουν για οστά, αλλά και άλλοιαπό κάθε επάγγελμα.

Πολλοί το έκαμαν για την ικανοποίηση ότι βρή-καν κάτι από το παρελθόν, αλλά όταν τα πλούσιαμουσεία πρόσφεραν μυθώδεις αμοιβές για πλήρειςσκελετούς άρχισε ένας πυρετός για το μάζεμα οστών,

Είναι γοητευτική εμπειρία να παρακολουθήσει, κανείςτους παλαιοντολόγους στη δουλειά τους, να ξεθά-βουν τα λείψανα πλασμάτων, που δεν υπάρχουν πιασαν αυτόν τον πλειόσαυρο, πού κατοικούσε στη γηπριν από εκατομμύρια χρόνια.

Ό Τρικεράτοψ ήταν ένας χορτοφάγος δεινόσαυρος,πού είχε εντυπωσιακά κέρατα στο κεφάλι του καιμεγάλες προεξοχές γύρω απ' τον λαιμό του. Αυτέςοι προεξοχές, σαν εκείνες του Στεγόσαυρου, τουπαρείχαν κάποια προστασία από τις επιθέσεις τωνσαρκοφάγων δεινοσαύρων.

κι' αναπτύχθηκε ένα είδος αγοράς, όπου τα απο-λιθώματα δίνονταν σ' αυτόν πού πρόσφερε τα πε-ρισσότερα.

Ή εκσκαφή του σχεδόν ολόκληρου Βροντόσαυ-ρου απασχόλησε μια ομάδα εμπειρογνωμόνων σχε-δόν ένα χρόνο.

Και ή έρευνα για οστά, πού έλλειπαν, ή συναρμο-λόγηση και ανέγερση και τέλος, ή τοποθέτηση τουςστην πελώρια αίθουσα του Αμερικάνικου ΜουσείουΦυσικής Ιστορίας, χρειάσθηκε περίπου πέντε χρό-νια συνεχούς εργασίας. 'Ηταν ένα θριαμβευτικό κα-τόρθωμα, για πρώτη φορά ένας Βροντόσαυρος σεκανονικό μέγεθος είχε εκτεθεί στον κόσμο. Είχεμήκος 20 μέτρα και ύψος 5 μέτρα.

Το βάρος του δεινόσαυρου, όταν ζούσε υπολογί-σθηκε ότι θα ήταν 80 τόννους. Δηλαδή ήταν ένααπό τα βαρύτερα πλάσματα, πού περιπλανήθηκανποτέ στη γη.

"Οταν τα όστά του Ί γ ο υ α ν ο δ ό ν βρέθηκανγια πρώτη φορά στην Αγγλία, πριν από 150 χρό-νια περίπου, ό επιστήμονας πού τα ανακάλυψε ύπε-λόγισε ότι προέρχονταν από ένα πλάσμα μήκους61 μέτρων. Αυτό το μήκος αποδείχθηκε υπερβολικόλίγα χρόνια αργότερα, όταν μερικοί Βέλγοι ανθρα-κωρύχοι απροσδόκητα βρήκαν ένα πλήρη σκελετόΊ γ ο υ α ν ο δ ό ν σε μια ρωγμή των βράχων.

Όταν συναρμολογήθηκε ό σκελετός και τα οστάσυγκρίθηκαν με εκείνα του προηγουμένου, πού βρέ-θηκαν λίγο νωρίτερα στην Αγγλία, συμφωνήθηκεότι 9 μέτρα θα ήταν ο πιο σωστός υπολογισμός.

Στόν κόσμο σήμερα έχουμε περίπου 6000 είδηερπετών πού ανήκουν σε τέσσερεις τάξεις ή ομά-δες, πολύ λιγότερες από ότι όταν τα ερπετά ήτανστην ακμή της εποχής τους, όπου υπήρχαν 16 μεγά-λες τάξεις. Τρεις από τις σημερινές τάξεις άλλαξανλίγο, κατά την πάροδο, εκατομμυρίων ετών, εκτόςαπό τον αριθμό των ειδών και το μέγεθος τους. Ήτάξη χελώνια περιλαμβάνει περίπου 200 είδη χελω-

32

Το Τουατάρα της Νέας Ζηλανδίας μοιάζει μάλλονσαν σαύρα. Είναι πάντως το μοναδικό, πού έπέζησεαπό μια μεγάλη ομάδα πολύ αρχαίων ερπετών, πουέζησε πολύ καιρό πριν εμφανισθούν οι μεγάλοι δεινό-σαυροι. Αυτό το μοναδικό πλάσμα περιγράφεται συ-χνά σαν «ζωντανό άπολίθωμα».

νες ξηράς, λιμνών και θαλασσών, και αν και υπάρ-χουν μερικές θαυμάσιες ποικιλίες μεταξύ τους, λί-γες από αυτές δεν απέχουν πολύ από τον Τ ρ ι α σ ό-χ ε λ ι πού έζησε κατά την Τριασική εποχή, δηλα-δή πριν από 180 έως 150 εκατομμύρια χρόνια. Μπο-ρούμε να πούμε το ίδιο και για την τάξη Κροκο-δείλια πού τώρα περιέχει μόνο 23 είδη κροκοδεί-λων, μαζί με τους άλιγάτορες και τα Καϊμάν.

Πολλά από τα είδη κροκοδείλων έχουν ομοιότη-τες με τον Π ρ ω τ ό σ ο υ χ ο , πού έζησε στουςβάλτους κατά την Τριασική περίοδο. Ή τάξη Ρ ο γ-χ ο κ ε φ ά λ ι α , εκπροσωπείται μόνο από ένα εί-δος, εκείνο το μοναδικό σήμερα σαυροειδές πλά-σμα, πού προστατεύεται τόσο καλά στη Νέα Ζη-λανδία, δηλαδή το Τ ο υ α τ ά ρ α (SPHENODONPUNCTATUS). 'Αλλαξε τόσο λίγο από τους πρώ-τους προγόνους του, ώστε κέρδισε την κοινή ονο-μασία «ζωντανό απολίθωμα». Ή τελευταία τάξη,είναι τα σ κ ο υ α μ ά τ α , που περιλαμβάνει τιςσαύρες και τα φίδια. Στήν τάξη αυτή έχουν γίνειοί μεγαλύτερες εξελίξεις σε σχήμα καί μέγεθος. Μιααπό αυτές τις αλλαγές περιλαμβάνει και την απώ-λεια των άκρων. Προς το παρόν υπάρχουν περί-που 3.000 είδη σαύρες, πού αρχίζουν από τα μικρο-σκοπικά γκέκος με μήκος λιγότερο από 2,5 εκα-τοστά καί φθάνουν ως το μεγάλο Δράκοντα Κομόντο(VARANUS KOMΟDΟENSIS), πού μπορεί να έχειμήκος 3 μέτρα.

Υπάρχουν λιγότερα είδη φιδιών, δηλαδή κάπου2.700 είδη όλα μαζί . Το ανησυχητικό σημείο είναιότι προς το παρόν, πολλά είδη κινδυνεύουν να εξα-φανισθούν σε όλες τις τάξεις, εκτός από τη Ρυγ-χοκεφάλια. Αυτή ή τάξη τουλάχιστον φαίνεται ασφα-λής.

Θα ήταν μεγάλη απώλεια για τον κόσμο, αν κά-ποιο από τα σημερινά ερπετά εξαφανιζόταν, όπωςσυνέβη με τους δεινόσαυρους, ιδιαίτερα άν αυτό συ-νέβαινε από μωρία του ανθρώπου.

Ρ.Α. Λάνγουωρθ

ΝΕΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣΤΑ ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ

ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΒΙΘΗΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

Τό φαινόμενο των νέων άστέρων Νόβα και Σούπερ-νοβα ανα-λύεται από τον συνεργάτη μας κ. Π. Ροβίθη. Ένα φαινόμενοεξαιρετικά ενδιαφέρον που θα συναρπάσει τους φίλους του Δια-στήματος.

Οί διάφορες όψεις του ουρανούείναι, ασφαλώς, ένα άπό τα πρώτααντικείμενα με τα όποια απασχο-λήθηκε ή σκέψη του πρωτόγονουανθρώπου. Μπορούμε να φαντα-στούμε το φόβο του καί τις δυσκο-λίες που αντιμετώπιζε σε ώρες κα-ταιγίδας, άλλα καί την ανακούφισητου στις ώρες της γαλήνης. 'Οταν

στίς άσέληνες καί κατασκότεινεςνύχτες είχε ν' αντιμετωπίσει τανυχτόβια θηρία, περνούσε με αρκε-τή αγωνία τις ώρες του μέχρι ναξημερώσει, Καί τότε, το φως τηςημέρας του επέτρεπε να διακρίνειτους κινδύνους πού τον απειλούσανπρίν, τυλιγμένον στο αδιαπέραστοσκοτάδι της νύχτας. 'Οταν το χρυ-

σό φως του φεγγαριού δεν του κρα-τούσε συντροφιά, μόνον ή συνεχήςεπιφυλακή του θα του εξασφάλιζεκάποια δυνατότητα ν' άνταπεξέλθειστα δυσάρεστα απρόοπτα της νύχτας

Με το πέρασμα των αιώνων άρχι-σε να συσσωρεύει τις γνώσεις τουκαί να τις μεταδίδει σαν εμπειρίααπό γενιά σε γενιά. Ανάμεσα στίς

33

πρακτικές γνώσεις του ήταν κι εκεί-νες πού αφορούσαν Μετεωρολο-γικά ή Αστρονομικά φαινόμενα.Είναι αδύνατο να μην έμαθε λίγα,αλλά απαραίτητα πράγματα γιατη βροχή ή την ξηρασία, για τιςμεταβολές της θερμοκρασίας, γιατα νέφη ή για τις εποχές του έτουςπού οι άμεσες επιδράσεις τους ήτανκαθημερινές. Ή εναλλαγή των φά-σεων της Σελήνης θά πρέπει να χρη-σιμοποιήθηκε σαν «φυσικό ρολόγι»,γιά τη μέτρηση του χρόνου, πράγμαπού συνεχίστηκε και στους ιστο-ρικούς χρόνους και σε μερικές περι-πτώσεις συνεχίζεται ακόμη και σή-μερα.

Όμως όλα αυτά τα σταθερά φαι-νόμενα πού επαναλαμβάνονται στε-ρεότυπα, αποτελούσαν στοιχείο τηςζωής. Αντίθετα, τα έκτακτα φαι-νόμενα θα πρέπει να ήταν θαυμαστάκαι σε πολλές περιπτώσεις φοβεράγια τις πρωτόγονες κοινωνίες. Όφόβος, πού για χιλιάδες χρόνια προ-καλούσε ή εμφάνιση των λαμπρώνκομητών, (επί παραδείγματι), συνε-χίζει να επηρεάζει και σήμερα ακόμηολόκληρους λαούς. Τί κι αν ανα-πτύχθηκε ο πολιτισμός; Τί κι ανκάναμε τα πρώτα μας βήματα στοδιάστημα κι αν γνωρίσανε, αρκε-τά ικανοποιητικά, τα σώματα τουούρανού; Τίποτε δεν μπόρεσε νασβήσει τον πρωτόγονο φόβο μας γιατους κομήτες τους άκακους αλήτεςτου διαστήματος.

Ό σύγχρονος φωτισμός, πού βρί-σκεται κοντά στις κατοικίες μας,δεν επιτρέπει να βλέπουμε τον αύ-

1. Δυο όψεις της περιοχής του καινο-φανού, του Γαλαξία NG 5907. Άνά-λαμψε το 1940.

2. Ό καινοφανής του Άετού πριν καί μετά την άνάλαμψή του (1935).

ρανο και τα παιδιά μας μεγαλώνουνχωρίς να θαυμάσουν ποτέ το μεγα-λείο του. Οι σπουδαστές μας διδά-σκονται τα πορίσματα της Αστρο-νομίας, άλλά σπάνια (αν όχι ποτέ)βλέπουν τα ίδια τα ουράνια σώματα.Στό σημείο αυτό βαδίζουμε προςτα πίσω. Ό πολύς κόσμος σπάνιαβλέπει τον ουρανό και σπανιώτερατον θαυμάζει. Δεν είναι παράξενο,λοιπόν, ότι και σήμερα ακόμη οικομήτες και οι εκλείψεις, πού είναικάπως σπάνια φαινόμενα, αποτε-λούν για τους πολλούς αιτίες φόβουμάλλον παρά θαυμασμού ή πηγέςγνώσεων.

0ι εντυπώσεις και τα συναισθή-ματα πού δημιουργήθηκαν στουςανθρώπους από τη θέα του έναστρουούρανού, τους ενέπνευσαν δέος μαζύμ' ένα θρησκευτικό συναίσθημα. 'Ο-λοι οι αρχαίοι λαοί έλάτρευαν ταουράνια σώματα σαν θεούς ή ήρωες,αφιέρωσαν σ' αυτούς ναούς και τε-λούσαν προς τιμή τους μυστήρια καιεορτές. Ιδιαίτερη σημασία αποδό-θηκε στα ουράνια σώματα, σ' ό,τιάφορά τη μαντική τέχνη. 'Ετσι, όλοιοι ηγεμόνες είχαν στην Αυλή τουςαστρολόγους και μάντεις, πού ή γνώ-μη τους ήταν απαραίτητη για τηδιοίκηση γενικά και ιδιαίτερα γιατις θρησκευτικές ιεροτελεστίες καιτη διεξαγωγή των πολεμικών επι-χειρήσεων. Οι ιερείς και οι αστρο-λόγοι ήταν υποχρεωμένοι, εκ τωνπραγμάτων, να γνωρίζουν τα άστρα,τους πλανήτες και τις κινήσεις τους.'Οταν παρουσιάζονταν έκτακτα φαι-νόμενα, ήταν οί πρώτοι, άλλά και οιπερισσότερο αρμόδιοι για να ταπαρατηρήσουν και να τα καταγρά-ψουν. 'Ετσι, οί Χαλδαϊοι και οιΚινέζοι αστρολόγοι μας έχουν δια-σώσει πάμπολλες παρατηρήσεις εκ-λείψεων, εμφανίσεως κομητών καιάναλάμψεως ύπερκαινοφανών ή «νέ-ων» άστρων. Αυτά τα «νέα» άστρα

θα μας απασχολήσουν σ' αυτό τοάρθρο μας.

Τα άστρα αυτά, πού στη διεθνήορολογία ονομάζονται «novae» ή«supernovae» και στην ελληνικήσαν «νέοι» ή «καινοφανείς» ή ακό-μα και «ύπερκαινοφανείς», δεν είναικαθόλου νέοι, άλλά προϋπήρχαν.Για τους αρχαίους ήταν, βέβαια.άγνωστοί, γιατί ήταν πολύ αμυ-δροί ώστε δεν ήταν δυνατόν ναφανούν με γυμνό» όφθαλμό, χωρίςτηλεσκόπιο, ή ήταν προηγουμένωςασήμαντοι και δεν είχαν κινήσειτο ενδιαφέρον των παρατηρητών.Ξαφνικά όμως άνέλαμψαν, παρου-σίασαν μια εξαιρετική λαμπρότηταγια λίγο καιρό, κατόπιν εξασθέ-νησε το φως τους και επανήλθανστην λαμπρότητα, περίπου, πούείχαν προ της άναλάμψεως τους.Δεν είναι δηλαδή νέοι, στην κυριο-λεξία. Αντίθετα, είναι αρκετά πα-λαιοί, όπως και όλοι οι άλλοι άστέ-ρες, άλλά ήταν άγνωστοι στους χρό-νους πού δεν είχε ανακαλυφθείτο τηλεσκόπιο.

Οι καινοφανείς, αν και λίγοισχετικά, θεωρήθηκαν σαν εξαιρε-τικά γεγονότα και οι λαμπρότεροιαπ' αυτούς έλαβαν το όνομα εκείνουπού τους ανακάλυψε, ή του αστε-ρισμού στον όποίο βρίσκονται. Πάν-τως, ή ανακάλυψη τους έγινε άποεπαγγελματίες ή ερασιτέχνες αστρο-νόμους πού είχαν μεγάλη εξοικείωσημε τον ουρανό, και επομένως ήτανσε θέση να αντιληφθούν την παρου-σία ενός νέου άστρου.

Ή έρευνα πού γίνεται στα φωτο-γραφικά αρχεία μετά την ανακά-λυψη ενός καινοφανούς, αποδεικνύ-ει πάντοτε ότι πράγματι το άστροαυτό προϋπήρχε, άλλά ήταν άγνω-στο και ασήμαντο. 'Οσες φορές ήερευνά των φωτογραφικών αρχείωνμας επέτρεψε να αναγνωρίσουμετον καινοφανή και σε παλαιότερες

34

φωτογραφίες, μπορέσαμε να παρα-κολουθήσουμε την προϊστορία τους,αρκετά έτη προ της άναλάμψεώς του.Μ' αυτό τον τρόπο διαπιστώθηκε

ότι οι περισσότεροι καινοφανείς ή-ταν αμυδροί προ της άναλάμψεώςτους και μάλιστα χωρίς σταθερήλαμπρότητα. Ή λαμπρότητα τουςπαρουσίαζε μικρές μεν, άλλα σχε-δόν πάντοτε ανώμαλες μεταβολές.

Ή ανακάλυψη πολλών καινοφα-νών γίνεται σήμερα, πολλές ημέρεςμετά την άνάλαμψή τους με τηνσύγκριση φωτογραφιών μιας περιο-χής του ουρανού προς άλλες φωτο-γραφίες παλαιότερης εποχής. Σάνπαράδειγμα αναφέρουμε την ανα-κάλυψη του νέου (καινοφανούς) του1903, του αστερισμού των Διδύμων.Αυτός κατά λάθος πήρε την θέση«όδηγού αστέρος» για τη φωτογρά-φηση μιας ορισμένης περιοχής τουουρανού, στο Αστεροσκοπείο του'Οξφορντ. Παρατηρήθηκε όμως ότιοί τελευταίες φωτογραφίες δεν εί-χαν το ίδιο κέντρο. Προσπαθώνταςλοιπόν να επισημάνουν την αιτίατου σφάλματος αυτού, παρατήρησανότι αντί του όδηγοϋ αστέρα πούέπαιρναν συνήθως, κατά λάθος εί-χαν πάρει άλλον, πού είχε την ίδιαπερίπου λαμπρότητα με τον κανονι-κό οδηγό, αλλά πού φάνηκε εν τωμεταξύ. ενώ δεν υπήρχε προηγου-μένως. Επρόκειτο δηλαδή για ένα

πόσοι και ποιοι είναι οί λαμπρό-τεροι, οί πιο «διάσημοι» και ποια ήιστορία τους;

Ό αστρονόμος Μπέϊλυ πού ασχο-λήθηκε ιδιαίτερα με το ερώτημααυτό, κατόπιν μελέτης του φωτο-γραφικού αρχείου του Χάρβαρντ,κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάθε3ο χρόνο εμφανίζονται 10-20 και-νοφανείς λαμπρότεροι του 9ου με-γέθους. Θα μπορούσε δηλαδή να τουςπαρατηρήσει κανείς με γυμνό οφθαλ-μό ίσως, ή με μικρό τηλεσκόπιο.Οί πολύ λαμπροί όμως, είναι πολύσπάνιοι. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότιμέσα στο χρονικό διάστημα 1800 -1850 μ. Χ. δεν παρουσιάστηκε κα-νείς, ενώ μεταξύ του 1850 και 1900παρουσιάστηκαν τρεις λαμπροί. Κα-τά το πρώτο ήμισυ του αιώνα μας(1901 - 1950) παρουσιάστηκαν έξη(6) λαμπροί καινοφανείς.

Στή συνέχεια, αναφέρουμε μερι-κούς από τους πιο χαρακτηριστι-κούς αλλά και λαμπρούς καινοφα-νείς. Το 134 π.Χ. άνέλαμψε ό «α-στήρ του Ίππαρχου», ό όποιος ήτανπολύ λαμπρός ώστε μπορούσε ναδιακρίνεται εύκολα. Ό ιστορικόςΠλίνιος αναφέρει ότι αυτό το γεγο-νός έδωσε την αφορμή στον 'Ιπ-παρχο να καταγράψει. όλους τουςαπλανείς αστέρες πού παρατηρούν-ται με γυμνό οφθαλμό. Πρόκειταιγια τον πρώτο κατάλογο αστέρων

μέρι. Όταν αργότερα ό 'Ήλιος έφυ-γε από την περιοχή του, εξακολου-θούσε να λάμπει έντονα, αλλά σιγά -σιγά έχανε το φως του μέχρις ότουέγινε αόρατος στο γυμνό οφθαλμό.Επειδή κατά τους χρόνους εκείνουςδεν είχε ανακαλυφθεί το τηλεσκό-πιο, ήταν αδύνατο να συνεχιστείή παρατήρηση του. Γι' αυτό και οίθέσεις τόσον αύτού του άστρου, όσονκαι όλων των προηγουμένων του και-νοφανών δεν είναι γνωστές με αρκε-τή ακρίβεια, και δεν μπορεί να με-λετηθεί ή μετέπειτα εξέλιξη τους,Στήν περιοχή πού υπέδειξε ό Τύχωνυπάρχουν πολλά αμυδρά άστρα καιείναι αδύνατον ο προσδιορισμός ενός,πού θα μπορούσε να ταυτιστεί μετον «αστέρα του Τύχωνος», Τοάστρο αυτό, κατά την διάρκεια τηςάναλάμψεώς του μπορούσε να πα-ρατηρηθεί επί 16 μήνες συνεχώςκαι κατά την περίοδο της μεγαλύ-τερης λαμπρότητας του προκάλεσεέντονες συζητήσεις σ' ολόκληρη τηνΕυρώπη.

Ό «αστήρ του Κέπλερ» άνέ-λαμψε το 1604 στον αστερισμό τουΌφιούχου. Κατά την περίοδο τηςμεγαλύτερης λαμπρότητας του έφθα-σε τον πλανήτη Δία (στη λάμψη)και παρέμεινε τόσο λαμπρός γιαένα μήνα περίπου. Κατόπιν άρχισενα εξασθενεί μέχρις ότου έπαψενα φαίνεται με γυμνό οφθαλμό.

3. Τρείς φάσεις από την ανάπτυξη του νεφελώματος του καινοφανούς του 'Αετού (1918).

νέο άστρο, ένα καινοφανή.Ή φωτογραφία 1 παρουσιάζει

δύο όψεις της ίδιας περιοχής τουουρανού και συγκεκριμένα της πε-ριοχής του καινοφανούς πού άνέ-λαμψε στον Γαλαξία NG 5907 το1940. Μπορούμε να παρατηρή-σουμε το οπτικό πεδίο πού καθορί-ζεται από τα άστρα της περιοχήςκαι τον καινοφανή όπως φαίνεταιστην νεώτερη, με όλη του τη λάμψη.

Θα ρωτήσει κανείς, πόσοι είναιοί καινοφανείς, ή πιο συγκεκριμένα.

πού έγινε, στην ιστορία της 'Αστρο-νομίας και ένα από τα πρώτα σοβα-ρά επιτεύγματα της Αστρονομίαςτων Ελλήνων σαν επιστήμης.

Ό «αστήρ του Τύχωνος» άνέ-λαμψε στον αστερισμό της Κασ-σιόπης, τον Νοέμβριο του 1572 μ.Χ.Κατά την περίοδο της μεγαλύτερηςλαμπρότητας του, ήταν λαμπρότε-ρος από την Αφροδίτη. Γι' αυτό,αν και ήταν κοντά στον "Ηλιο, εξα-κολουθούσε να φαίνεται και κατά τηνήμέρα και μάλιστα κατά το μεση-

Θά αναφερθούμε σε δύο ακόμα,από τους πιο ενδιαφέροντες τουαιώνα μας.Κατά το 1901 άνάλαμψε ό καινοφα-νής του άστερισμού του Περσέως.ό όποιος μέσα σε 28 ώρες έφθασεαπό το 13ο μέγεθος στο 11ο. Γύρωαπό αυτόν παρατηρήθηκε σχημα-τισμός από νεφελώδη ύλη, ή οποίαδιαστελλόταν με εξαιρετική ταχύ-τητα. Ή φασματοσκοπία και ή φω-τογραφία πού έχρησιμοποιούντο γιαμελέτες της Αστρονομίας από πολ-

35

λα χρόνια προηγουμένως, επέτρε-ψαν μια πολύ καλή σπουδή του όλουφαινομένου.

Ό καινοφανής του αστερισμούτου Αετού πού άνάλαμψε κατά το1918 αποτελεί αξιοπρόσεκτη περί-πτωση γιατί ανακαλύφθηκε έγκαι-ρα, από πολλούς παρατηρητές, καιεπί πλέον γιατί ή περιοχή του είχεφωτογραφηθεί πολλές φορές προη-γουμένως ώστε να έχουμε αρκετά

καλή εικόνα της εξέλιξης του. Σέφωτογραφία του της 5ης Ιουνίου1918 παρουσιάζεται σαν άστρο10,5 μεγέθους. Την 7η Ιουνίου 1918παρουσιάζεται σαν άστρο 6ου μεγέ-θους σε φωτογραφία του Χάρβαρντ.δηλαδή περίπου 100 φορές λαμπρό-τερος. Την επομένη, 8η Ιουνίου1918 έφθασε στο πρώτο μέγεθος.δηλαδή ήταν ένα άπό τα λαμπρότε-ρα άστρα του ουρανού. Τότε ανακα-λύφθηκε από πολλούς παρατηρητές.Για την ιστορία αναφέρουμε ότι.ένας από τους πρώτους αυτούς πα-ρατηρητές ήταν και ό καθηγητήςτου Γυμνασίου της Μιτυλήνης Δ.Ολύμπιος, πού άσχολεϊτο ερασι-

τεχνικά με τον ουρανό. Την επομέ-νη 9η Ιουνίου 1918 έφτασε στη με-γαλύτερη λαμπρότητα του και ήτανό λαμπρότερος απλανής του ούρα-νού μετά τον Σείριο και τον Κάνω-πο. Κατόπιν άρχισε να εξασθενείή λαμπρότητα του, ώστε κατά τοτέλος του 1918 ήταν μόλις 6ου με-γέθους, έτσι πού με δυσκολία μπο-ρούσε να τον δει κανείς χωρίς τηλε-σκόπιο. Σήμερα είναι περίπου 11ουμεγέθους. Κατά την άνάλαμψή τουέγινε, περίπου, λαμπρότερος από τοαρχικό του μέγεθος κατά 60.000 φο-ρές! Φωτογρ. 2

Παραλείπουμε να αναφερθούμε σεάλλα άστρα με τόσες λεπτομέρειεςγια να μην κουράσουμε τους αγαπη-τούς αναγνώστες. Με όσα αναφέ-ραμε προηγουμένως προσπαθήσαμενα δώσουμε μια εικόνα του πώς ανα-καλύπτονται αυτά τα άστρα και με-ρικές από τις λεπτομέρειες τους, πούφαίνονται κάπως εύκολα. Συνεχίζου-

36

με λοιπόν, με σκοπό να αναφερθού-με στα αίτια πού προκαλούν αυτάτα φαινόμενα, ώστε να κατανοήσου-με, όσο είναι δυνατόν, το μεγαλείοπού έχουν σαν εξαιρετικά γεγονότακαι τη φυσική τους σημασία.

Ή μελέτη των φαινομένων τωνκαινοφανών συνεχίζεται από τα τέ-λη του περασμένου αιώνα με νέεςμεθόδους και νέα τεχνική, οι οποίεςμάλιστα συνεχώς βελτιώνονται κα-θώς αναπτύσσονται και τα σύγχρο-να μέσα έρευνας και υπολογισμού.

Με φασματοσκοπικές μεθόδους,μπορέσαμε π.χ. να μετρήσουμε τηνταχύτητα με την οποία εκτοξεύεταιή ύλη από τα άστρα αυτά, τα χημι-κά στοιχεία από τα όποία αποτε-λούνται, τις θερμοκρασίες οι όποίεςάναπτύσονται και τον τρόπο των με-ταβολών πού παρατηρούνται, 'Ετσικαταλήξαμε σ' ένα μοντέλο αυτώντων σωμάτων, δηλ. μια περιγραφήτης δομής και της εξέλιξης τους κα-τά τη διάρκεια της άναλάμψεωςτους.

Σήμερα λοιπόν πιστεύουμε, ότι τοφαινόμενο των καινοφανών αστέ-ρων οφείλεται σε έκρηξη του άστρι-κού σώματος τους. 'Η φωτογραφία 4

5. Το νεφέλωμα που δημιουργήθηκεΠερσέα.

παριστά το κεντρικό άστρο πού έχειυποστεί έκρηξη. Τότε δημιουργεί-ται ένα περίβλημα από θερμή, αραιό-τατη νεφελώδη ύλη πού συνεχώςαπλώνει στον γύρω χώρο. Επειδήτο περίβλημα είναι θερμό, ακτινοβο-λεί έντονα και επειδή έχει μεγάληεπιφάνεια ακτινοβολίας, άκιινοβο-λούνται στο διάστημα τεράστιες πο-σότητες ενεργείας. 'Ετσι παρουσιά-ζεται το φαινόμενο της άναλάμψεωςτου. Σιγά - σιγά παύει να τροφοδο-τείται με μεγάλες ποσότητες θερμό-τητας, ενώ συγχρόνως, ή έντονηακτινοβολία του περιβλήματος προ-καλεί πτώση της θερμοκρασίας του.Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη στα-διακή εξασθένηση της λαμπρότηταςτου. Το περίβλημα συνεχίζει να δια-στέλεται, εφ' όσον δεν βρίσκει εξω-τερική αντίσταση και άν ή έκρηξηείναι εξαιρετικά έντονη, οπότε καιή ποσότητα της ύλης του περιβλή-ματος είναι μεγάλη τότε διατηρεί-ται αρκετά! Τέτοια σώματα είναιγνωστά σαν «πλανητικά νεφελώμα-τα». Για παράδειγμα το νεφελώδεςπερίβλημα του καινοφανούς του Άε-τού του 1918 παρατηρήθηκε τέσε-ρεις μήνες μετά την έκρηξη του

από την έκρηξη του καινοφανούς του

άστρου. Ή φασματοσκοπική μελέ-τη του έδειξε ότι τα αέρια στην εξω-τερική επιφάνεια του περιβλήματοςάπομακρίνονταν με ταχύτητα 1700χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο.

Ή φωτογραφία 3 παρουσιάζειτρεις φάσεις από την ανάπτυξη τουνεφελώματος του καινοφανούς τουΆετού (1908).

Ή φωτογραφία 5 παρουσιάζειτο νεφέλωμα πού δημιουργήθηκε απότην έκρηξη του καινοφανούς τουΠερσέως (1908), όπως φαίνεται σή-μερα. Μπορούμε να παρατηρήσουμεσ αύτή ότι το σχήμα του δεν πα-ρουσιάζεται σαν κυκλικό, δηλ: στοχώρο δεν είναι σφαιρικό. Αυτό ίσωςνα οφείλεται στα μαγνητικά πεδίαπού επικρατούν στην περιοχή τουάστρου. Και τούτο, γιατί ή ύλη τουνεφελώματος βρίσκεται στη μορφήτου πλάσματος, οπότε οί κινήσειςτης επηρεάζονται από το μαγνητικόπεδίο.

Αναφερθήκαμε μέχρι τώρα στοπερίβλημα πού σχηματίζεται απότην έκρηξη του αρχικού άστρου.Όμως, εκτός απ' αυτό παραμένεικαι ένα αστρικό ύπόλειμα πού βρί-σκεται στο κέντρο του νεφελώμα-τος, και το όποιο παρουσιάζει εξαι-ρετικές ιδιότητες ώστε να μας απα-σχολήσουν όσο το δυνατό σύντομα.Εκείνες πού μας ενδιαφέρουν εδώ,είναι ή υψηλή θερμοκρασία των κεν-τρικών αυτών άστρων, πού είναισυνήθως άνω των 25.000 Κ και μέ-χρι 200.000 Κ καθώς και ή έντονηυπεριώδης ακτινοβολία πού εκπέμ-πουν. Τόσο ή ακτινοβολία, όσο καίή υψηλή αυτή θερμοκρασία επηρεά-ζουν την ακτινοβολία και την έξέλι-ξη του νεφελώματος. Με την πάροδο

9. Το νεφέλωμα «Καρκίνος» του Ταύρου στο πράσινο φως.

7. Αστερισμός της Λύρας καί ή θέσητου πλανητικού νεφελώματος (Μ).

του χρόνου, των έκατοντάδων ή χι-λιάδων ετών, οί ταχύτητες διαστο-λής συνήθως σταθεροποιούνται πε-ρίπου στις λίγες δεκάδες χιλιόμε-τρα το δευτερόλεπτο. Το σχήμα τουςγίνεται έλειπτικό ή κυκλικό και οίτηλεσκοπικές όψεις τους τους δεί-χνουν να μοιάζουν με δίσκους πλα-νητών.

Γι' αυτό ακριβώς λέγονται «πλα-νητικά νεφελώματα». Σήμερα είναιγνωστά περί τα 300 πλανητικά νε-φελώματα πού τα περισότερος βρί-σκονται στην κατεύθυνση προς κέν-τρο του Γαλαξία καί ανακαλύφθη-καν κυρίως από τον Μινκόβσκυ.

Μερικά από τα πλανητικά νεφε-λώματα φαίνονται σαν δάκτυλοι (σανδακτυλίδια καπνού) καί πολύ συχνάέχουν σχήμα έλειπτικό! Αυτό δια-κρίνεται στα πλανητικά νεφελώματατων φωτογρ. 6 (αρχή άρθρου) καί 7καί οφείλεται στο γεγονός ότι το περί-βλημα έχει σχετικά μικρό πάχος,

'Ετσι, το φως πού στέλνουν προςτην κατεύθυνση μας, προέρχεταιαπό τον περίγυρο του νεφελώματος,δηλαδή από περιοχή με μεγαλύτεροπάχος ακτινοβολίας αερίου, ενώ έκεί-νο πού προέρχεται από την κεντρικήπεριοχή, άκτιναβολείται, από αέριομικρότερου πάχους καί επομένωςείναι πολύ λιγώτερο. 'Ετσι δεν φαί-νεται να φωτίζεται ή κεντρική πε-ριοχή τους. Αυτά παριστάνονται στηφωτογραφία 4.

Ή φωτογραφία 7 παριστά τοναστερισμό της Λύρας καί τη θέσητου πλανητικού νεφελώματος της

(Μ), ώστε να μπορέσουν να το πα-ρατηρήσουν όσοι από τους αναγνώ-στες διαθέτουν πολύ ισχυρά κυάλιαή μικρό τηλεσκόπιο. Πρόκειται γιατην ολοσέλιδη φωτογραφία σελ. 39.

Ένα από τα νεφελώματα πού έδη-μιουργήθηκαν μετά από έκρηξη αστέ-ρος καί μάλιστα εξαιρετικά έντο-νης είναι το νεφέλωμα «Καρκίνος»(Κάβουρας) πού βρίσκεται στον άστερισμό του Ταύρου. Θα το περιγρά-ψουμε εδώ κάπως λεπτομερέστερα,επειδή άποτελεί ένα από τα σημαν-τικώτερα ουράνια σώματα.

Ή φωτογραφία 8 παρουσιάζειτο νεφέλωμα αυτό, όπως φαίνεταιμε μεγάλο τηλεσκόπιο. Πάντοτε,από τότε πού παρατηρήθηκε με με-γάλο τηλεσκόπιο, παρουσίαζε ιδιαί-τερο ενδιαφέρον λόγω της μορφήςτου σε παλαιότερες εποχές. Είναιφανερό ότι θα πρέπει να έχει προέλ-θει από έκρηξη, γί' αυτό καί ονο-μάστηκε «εκρηκτικό νεφέλωμα.». Τοενδιαφέρον των επιστημόνων εντά-θηκε κατά τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας των νέων στοιχείων πού απο-καλύφτηκαν σ' αυτό με τις μεθόδουςτης σύγχρονης έρευνας.

Ή έρευνα πού έγινε σε ιστορικάκείμενα, αποκάλυψε ότι ό Καρκίνοςβρίσκεται στη θέση εκείνη ακριβώςόπου άνάλαμψε ό εξαιρετικής λαμ-πρότητας καινοφανής (ύπερκαινοφα-νής) του 1054 μ.Χ. Ό καινοφανήςαυτός παρατηρήθηκε από τους κα-τοίκους της Εύρώπης, της Αμερι-κής καί ιδιαίτερα της Κίνας. Οί Κι-

37

νέζοι αστρονόμοι των χρόνων εκεί-νων παρατήρησαν κατά τρόπο ικα-νοποιητικό το φαινόμενο και κατέ-γραψαν τις παρατηρήσεις τους στα«Σινικά χρόνια». Αυτό έδοσε νέαώθηση στη μελέτη του Καρκίνουσαν υπολείματος ύπερκαινοφανούςάστρου. 'Οταν μετά τον Β Παγκό-σμιο πόλεμο αναπτύχθηκε ή Ραδιο-αστρονομία, αποκαλύφθηκε ότι όΚαρκίνος αποτελεί μια έντονη πηγήεκπομπής ραδιοκυμάτων. Αργότε-ρα αποδείχτηκε ότι το ίδιο νεφέ-λωμα είναι και πηγή εκπομπής άκτί-νων Χ ως και σωματιδίων. Απ'αυτά γίνεται φανερή ή σπουδαιότη-τα πού παρουσιάζει το νεφέλωμαΚαρκίνος, για ποιο λόγο δηλαδή,απασχολεί πολλούς κλάδους της σύγ-χρονης έρευνας και επομένως είναιένα από τα πιο σημαντικά ουράνιασώματα. Ή ιδιαίτερη μεγάλη τουσπουδαιότητα οφείλεται στο γεγο-νός ότι για το ίδιο ουράνιο σώμαενδιαφέρονται πολλοί κλάδοι της επι-στήμης, πράγμα πού επιτρέπει τονσυνδυασμό των έρευνών. στο ίδιο

ρίπου, σχήματος με φωτεινά «νή-ματα», πού περιπλέκονται, τόσοεντός του νεφελώματος, όσο και σταχείλη του, όπως φαίνεται στη φωτ.8. Με κατάληλη φωτογράφιση,το νεφέλωμα Καρκίνος χωρίζεταικατά τρόπο πολύ σαφή, σε δυο ξε-χωριστές περιοχές: τα νήματαπού εκπέμπουν φως όμοιο με εκεί-νο των πλανητικών νεφελωμάτωνκαι τήν «άμορφη» περιοχή εκ-πομπής λευκού φωτός (φωτογρα-φία 9).

Την επέκταση των νημάτων στοχώρο έμελέτησαν πολλοί:

Ό Ντάνκαν απέδειξε ότι ό Καρ-κίνος είναι ό,τι απέμεινε από τηνέκρηξη ενός ύπερκαινοφανοϋς πούσυνέβη το 1054 μ.χ. όπως αναφέ-ρουμε προηγουμένως. Ή διαστολήτου νεφελώματος άρχισε να εκδηλώ-νεται από ένα σημείο πού βρίσκεταικοντά στό κέντρο του και συγκεκρι-μένα από το σημείο πού επισημαί-νουμε με ένα σταυρό στη φωτογρα-φία 9.

Ή κίνηση των διαστελομένων άε-

8. Το νεφέλωμα «Καρκίνος» του αστερισμού του Ταύρου, στο λευκό φώς.

αντικείμενο αλλά από διαφορετικέςπλευρές. Επειδή λοιπόν ή σπουδαιό-τητα του είναι μεγάλη θα επιμεί-νουμε περισότερο στην περιγραφή,τόσο του νεφελώματος, όσο και τουαστρικού ύπολείματος της μεγάληςεκείνης έκρηξης,

Ή όψη πού παρουσιάζει ό Καρ-κίνος εξαρτάται από την ακτινοβο-λία την οποία χρησιμοποιούμε γιατη φωτογράφιση του. Στό λευκό φωςφαίνεται σαν δίσκος έλειπτικού, πε-

38

ρίων συνεχίζεται ακόμη καί σήμεραμε την ίδια περίπου ταχύτητα πούείχαν κατά έκρηξη του αρχικού ά-στρου. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλ-λων, ότι ή πίεση στο εσωτερικό τουνεφελώματος είναι πάρα πολύ μικρήκαι ελάχιστα διαφέρει από την πίε-ση της διάχυτης ύλης του διαστρι-κού χώρου.

Σ' αυτό το σημείο είναι ενδιαφέ-ρον να τονιστεί ότι από την ταχύ-τητα διαστολής του νεφελώματος

μετριέται ή απόσταση του από τηΓη με πολύ «κομψό» τρόπο. Βρέ-θηκε ότι ή απόσταση του είναι πε-ρίπου 5.500 έτη φωτός, δηλαδή, τοφως πού εκπέμπει, πρέπει να ταξι-δεύει επί 5.500 χρόνια για να φτά-σει στη Γη. Η απόσταση αυτή είναιπερίπου 55 τετράκις εκατομμύριαχιλιόμετρα. Αυτό σημαίνει ότι ήέκρηξη του υπερκαινοφανούς έγινεπερίπου το 4.446 π.Χ. και το είδαμεστη Γη το 1.054 μ.Χ.! 'Αλλο πρό-βλημα πού παρουσιάζει το νεφέλω-μα Καρκίνος είναι το σχήμα του,το όποιο θα έπρεπε να είναι κυκλι-κός δίσκος και όχι έλειπτικός. Είναιλοιπόν φανερό ότι κάποια δύναμηέπιδρά και αναγκάζει την ύλη τουνεφελώματος να κινείται ταχύτεραπρος τη μια διεύθυνση ώστε το όλονεφέλωμα να παίρνει αυτό το σχή-μα. Το πρόβλημα αυτό μελετήθηκεαπό πολλούς, πού κατέληξαν στοσυμπέρασμα ότι αυτό οφείλεται στηνύπαρξη του γενικού μαγνητικού πε-δίου του Γαλαξία μας και ή ύλητου νεφελώματος κινείται εύκολώ-τερα κατά τη διεύθυνση των γραμ-μών του πεδίου. Εξ άλλου, ό μεγά-λος άξονας του νεφελώματος είναιπαράληλος προς τις δυναμικές γραμ-μές του γενικού μαγνητικού πεδίουτου Γαλαξία μας, όπως είναι στηνπεριοχή του νεφελώματος.

Παρουσιάζεται επίσης το φαινό-μενο να υπάρχουν τα νήματα σ' ολό-κληρο το χώρο του νεφελώματος,δηλαδή και στο έσωτερικό και στηνεπιφάνεια του. Ή πολύπλοκη μορ-φή τους δεν εξηγείται ικανοποιητι-κά με όσα γνωρίζουμε σήμερα, ήτουλάχιστο δεν έχει ερμηνευθεί τε-λείως. Ιδιαίτερα μάλιστα περιπλέ-κονται τα πράγματα αν λάβουμευπ' όψη ότι παρατηρούνται νήματαπού κινούνται με την υπερβολικάμεγάλη ταχύτητα των 30.000 χι-λιομέτρων κατά δευτερόλεπτο, δη-λαδή με το 1/10 της ταχύτητας τουφωτός.

Αναφέρθηκαν μέχρι τώρα. μερικάαπό τα φαινόμενα πού παρατηρούν-ται στο νεφέλωμα Καρκίνος, με σκο-πό να δείξουμε πόσα προβλήματαγενιούνται κατά τη μελέτη ενός καιμόνο ουράνιου σώματος, 'Οχι βέ-βαια ότι είναι τα μοναδικά. Αντί-θετα μάλιστα, αύτά είναι πολύ λί-γα και από τα απλούστερα, αλλάδείχνουν το ενδιαφέρον πού παρουσιάζει ένα πλανητικό νεφέλωμα, όΚαρκίνος, για να τονίσουμε ότι κάτιανάλογο συμβαίνει από την άποψητου ενδιαφέροντος και με τα άλλαπλανητικά νεφελώματα. 'Αν ό Καρ-κίνος κινεί περισσότερο το ενδια-φέρον των άστρονόμων, από τα άλλα

39

πλανητικά νεφελώματα, αυτό συμ-βαίνει γιατί το σώμα αυτό είναι αρ-κετά νέο και προσφέρεται εύκολώ-τερα στην έρευνα, και όχι γιατί ταάλλα δεν έχουν προβλήματα.

Θα δώσουμε ακόμα μερικά στοι-χεία, όσο το δυνατόν περιληπτικάγια να μην κουράσουμε τους ανα-γνώστες.

Ή κεντρική περιοχή του νεφελώ-ματος Καρκίνος, παρουσιάζεται σαν«άμορφη», δηλαδή συνεχής και νε-φελώδης όπως φαίνεται στη φω-τογρ. 9. Εκπέμπει φως, πού προέρ-χεται από εξαιρετικά πολύπλοκεςφυσικές διεργασίες πού ενδιαφέρουντη σύγχρονη Φυσική και περισότεροτη Φυσική των σωμάτων υψηλώνενεργειών.

Ό Καρκίνος αποτελεί και πηγήεκπομπής ραδιοκυμάτων. Ή μελέ-τη των κυμάτων αυτών έδειξε ότιπαράγονται από ένα τέτοιο μηχανι-σμό πού δεν θα μπορούσε να διατη-ρηθεί περισότερο από 200 χρόνιαμετά την έκρηξη αν οφειλόταν απο-κλειστικά σ' αύτη. Και όμως είναιγνωστή ότι αυτή ή εκπομπή πρέπεινα συντηρείται από τότε πού έδη-μιουργήθηκε το νεφέλωμα, δηλαδήπάνω από 900 χρόνια. Επομένωςπρέπει να συμπεράνουμε ότι υπάρ-χει κάποιο αίτιο στο εσωτερικό τουνεφελώματος πού συνεχίζει να τρο-φοδοτεί το μηχανισμό πού παράγειτα ραδιοφωνικά κύματα. Αυτό δενμπορεί να είναι άλλο σώμα, παράμόνο το αστρικό υπόλειμα της αρχι-κής έκρηξης. Είναι το υπέρθερμοάστρο πού βρίσκεται στη θέση πούεπισημαίνεται με ένα σταυρό στηφωτογραφία 9.

Σέ άλλο δημοσίευμα θα αναφερ-θούμε με περισσότερες λεπτομέρειεςγια τα άστρα αυτά. Εδώ θα τα εξε-τάσουμε με μεγάλη συντομία καιμόνο τόσο, όσο απαιτείται για νασυμπληρώσουμε την εικόνα των και-νοφανών αστέρων. Θα τονίσουμε με-ρικές από τις απίστευτες ιδιότητεςτους.

Τα άστρα αυτά αποτελούνται κα-τά πολύ μεγάλο ποσοστό από νετρό-νια. 'Η ύπαρξη τους είχε προβλεφθεί

από το 1930 και οι βασικές ιδιό-τητες τους έμελετήθηκαν θεωρητικάεκ των πρωτέρων, υπό των Όπεν-χάϊμερ και Βόλκοφ το 1939, καιαργότερα από πολλούς άλλους θεω-ρητικούς. Ή κατάσταση της ύληςστο εσωτερικό των αστέρων νετρο-νίων είναι όμοια με εκείνη πού επι-κρατεί στο εσωτερικό των πυρήνωντων ατόμων της ύλης.

'Ομως παρά τις προβλέψεις, δενείχαν βρεθεί τέτοια άστρα μέχρι πρινλίγα χρόνια, όταν επισημάνθηκαναρκετά και ή μελέτη τους επέτρεψετον έλεγχο των σχετικών θεωριών.Το 1968 ανακαλύφθηκε ότι το νο-τιοδυτικό άστρο τα δύο πού βρί-σκονται στο εσωτερικό του Καρκί-νου, εκπέμπει ρυθμικά ραδιοφωνικάκύματα, μικρής χρονικής διάρκειαςκαι με εξαιρετικά σταθερή περίοδοεκπομπής, Οι μεταβολές του ρυθμούκαι της εντάσεως των εκπομπώναυτών, καθώς και αρκετές άλλες δευ-τερεύουσες ιδιότητες των κυμάτωντων εκπομπών είναι χαρακτηριστι-κές της ύλης, όταν βρίσκεται σε α-κραίες καταστάσεις και επιτρέπουντην ερευνά ορισμένων σταδίων τηςζωής των άστρων.

Τα ραδιοκύματα πού εκπέμπον-ται από το κεντρικό άστρο είναι στα-θερά σε συχνότητα και έχουν πε-ρίοδο εκπομπής 0,033 δευτερόλε-πτα. Λεπτότατες οπτικές παρατη-ρήσεις πού έγιναν αργότερα από τοαστεροσκοπείο Μάκ Ντόναλντ απε-κάλυψαν ότι και το φως του κεντρι-κού άστρου του Καρκίνου παρουσιά-ζει αυξομειώσεις πολύ όμοιες μετις αυξομειώσεις της ραδιοφωνικήςακτινοβολίας. Οί αυξομειώσεις αυ-τές έχουν περίοδο πού διαφέρει απότην περίοδο της ραδιοεκμπομπήςτου, μόλις κατά τέσσερα εκατομμυ-ριοστά του δευτερολέπτου.

Ή πολύπλευρη μελέτη του σώ-ματος αύτού μας επιτρέπει να πι-στεύουμε ότι πρόκειται για έναάστρο υπερβολικά μικρών διαστά-σεων και μεγάλης πυκνότητας. Τοάστρο αυτό περιστρέφεται ταχύταταγύρω από τον άξονα του. Στήν επι-φάνεια του υπάρχει μια περιοχή

(κηλίδα) με ιδιαίτερα υψηλή θερμο-κρασία πού έχει τη δυνατότητα ναστέλνει όχι μόνο φως, αλλά και ρα-διοκύματα. 'Οπως περιστρέφεται τακύματα πού εκπέμπονται, από τη θερ-μή περιοχή του «σαρώνουν» τον γύ-ρω χώρο, όπως το φως ενός φάρου,'Ετσι, έμείς σαν παρατηρητές τομόνο πού μπορούμε να «δούμε» εί-ναι οι άναλάμψεις σε σταθερά χρο-νικά διαστήματα, τόσο σε φως ορα-τό, όσο και (κυρίως) σε ραδιοφω-νική ακτινοβολία.

Περιγράψαμε περιληπτικότατα έ-να από τα άστρα εκείνα που μένουνσαν ύπολείματα των εκρήξεων τωνκαινοφανών και υπερκαινοφανών, γιανα τονίσουμε ότι παρόμοια είναιόλα σχεδόν τα άστρα πού απομέ-νουν μετά την έκρηξη των αστέρων.Αστρικά σώματα με εξαιρετικές ι-διότητες και μάλιστα τέτοιες πούπολύ συχνά δεν έχουμε την δυνατό-τητα να τις κατανοήσουμε, δεν έχου-με τη φυσική εμπειρία γι' αυτές.Πράγματι, ποτέ δεν κατασκευάσα-με στα εργαστήρια τόσο πυκνή, ού-τε τόσο θερμή ύλη. Τα σωμάτιαπού εκπέμπονται από τα άστρα αυ-τά έχουν τόσο υψηλή ενέργεια, πούδεν γίνεται σύγκριση με τις ενέρ-γειες των σωματίων πού παρασκευά-ζουμε στα γήϊνα εργαστήρια. Οι ε-κρήξεις των καινοφανών και ιδίωςτων ύπερκαινοφανών είναι τόσο ισχύρές, ώστε δεν απέχουμε από τηνπραγματικότητα άν ισχυριστούμε ότικαι οι μεγαλύτερες πυρηνικές εκρή-ξεις πού πραγματοποιούμε δεν είναιούτε καν «κακόγουστες γελοιογρα-φίες» συγκρινόμενες με τις μεγα-λειώδεις εκρήξεις των άστρων.

Πριν τελειώσουμε το άρθρο αυτόθέλουμε να επισημάνουμε κάτι πα-ράδοξο. Οί αρχαίοι σοφοί απέδω-σαν μεγάλη σημασία στην εμφάνι-ση των καινοφανών αστέρων, αν καιδεν έγνώριζαν ούτε τον μηχανισμότην εξέλιξη τους ούτε τις λεπτομέ-ρειες που αναφέραμε πάρα-πάνω.Μήπως ή φιλοσοφική τους διάθεσηείχε αντιληφθεί τη σπουδαιότητακαι αύτού του φαινομένου, όπως καιτόσων άλλων; Π. Ροβίθης

μη χάσετετο τρίτο τεύχος

ΓΡΑΦΤΗΤΕ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣΣΤΑ

ΑΙΝΙΓΜΑΤΑΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

40

Η ΩPA ΤΗΣΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣΦΑΝΤΑΣΙΑΣ

'Ενα άρθρο έκπληξη γιατους οπαδούς της επιστη-μονικής φαντασίας. Ό Πή-τερ Γουέστον κάνει μιααναδρομή στο λογοτεχνι-κό αυτό είδος αρχίζονταςαπό τον Ούέλλς και φτά-νοντας ως τις ήμέρες μας.

41

'Ισως θάπρεπε αυτόν τον αστείοανθρωπάκο να τον πάρουν περισ-σότερο στα σοβαρά όταν ταξίδεψεγια πρώτη φορά στη γη. Στό κάτω-κάτω είναι γνωστό πώς ό πλανή-της Σείριος βρίσκεται αρκετές εκα-τοντάδες χρόνια πιο μπροστά στητεχνολογία συγκριτικά με τον δι-κό μας πλανήτη, και το πιθανό εί-ναι να δυσαρεστηθεί πολύ αν τυ-χόν θιγεί ό πρεσβευτής του.

Για την ώρα δεν είναι παρά ήάποψη ενός καλλιτέχνη επιστημο-νικής φαντασίας για την πρώτηεπαφή της ανθρώπινης φυλής μεάλλα ευφυή όντα. Μολαταύτα, τοεξώφυλλο του περιοδικού Γαλα-ξίας (1955) θέτει με έναν τρόποχιουμοριστικό ένα σπουδαίο πρό-βλημα πού τελικά θα πρέπει νααντιμετωπιστεί στην πραγματικό-τητα.

Γιατί θάπρεπε να περιμένουμεαπό τα ξένα όντα να μας μοιάζουν;Πώς άραγε θα μπορούσαμε να συμ-περιφερθούμε σωστά σε υπάρξειςμε τόσο παράξενη μορφή;

Αυτό το εύκολο ερώτημα έχειεμπνεύσει μερικές από τίς πιο ω-ραίες ιστορίες επιστημονικής φαν-τασίας. Δεν είναι δα και τόσο σπου-δαίο αν οι έξωγήϊνοι μας μοιάζουν,φαίνονται αστείοι, μας προκαλούνφόβο ή είναι τελείως έξωπραγμα-τικοί για τίς δικές μας εμπειρίες.

Οπωσδήποτε θα πρέπει να μά-θουμε να τα πάμε καλά μαζί τους.

Πώς μιλάτε σ' ένα μαύρο σύννε-φο, σ' έναν έξυπνο ωκεανό, ή ακό-μα σ' ένα ενεργειακό όν πού μοιά-ζει με φωτεινό ουράνιο σώμα; Όλααυτά υπήρξαν αντικείμενα μυθι-στορημάτων επιστημονικής φαντα-σίας, πράγμα πού δείχνει την μα-κρόπνοη φύση αύτού του κλάδου.Ανακαλύπτουμε όμως ότι ακόμα

καί σε μας, σχετικά μικρότερεςδιαφορές πολιτιστικού επιπέδου,προκαλούν ακόμα και σήμερα πα-ρεξηγήσεις καί δυσπιστία ανάμεσαπ.χ. σε 'Αραβες κι' Εβραίους ήΔιαμαρτυρόμενους καί Καθολικούς.

Στό σημερινό επίπεδο πολιτι-σμού μας ή ειρηνική συνύπαρξη

42

με ξένες μορφές ζωής δεν φαίνεταινα αποτελεί καί τόσο ελπιδοφόραπροσδοκία.

Ή ζωή ήταν παλιότερα πιο εύ-κολη για τα περιοδικά επιστημονι-κής φαντασίας όπου περίεργα όνταυποδούλωναν τέρατα με τεμαχισμέ-να μάτια. Οι ήρωες δεν έπρεπε ναφροντίζουν και πολύ για να κάνουνκαλή εντύπωση, μη τυχόν καί πα-ρεξηγηθούν, απλώς πυροβολούσαντους εξωγήινους ή τόβαζαν στα πό-δια ή αν τύχαινε να είναι γυναίκεςκαι μάλιστα ελκυστικές, οί εξω-γήινοι τίς απήγαγαν.

Τούτο ήταν το πλάνο, πού χρο-νολογείται από τα πρώτα χρόνιααύτού του αιώνα, ένα πλάνο πούμου φαίνεται πώς καθιερώθηκε μ'ένα εξαιρετικά καλό μυθιστόρηματου Ούέλλς «Ό Πόλεμος των Κό-σμων» (1895), το όποίο ακόμα καίσήμερα δεν παύει να αποτελεί μιααπό τίς πιο ωραίες ιστορίες δια-πλανητικής έρευνας.

Οί όχτάποδοι Αρειανοί του Ού-έλλς ήταν αποφασισμένοι να κατα-στρέψουν ασυνείδητα τον Βικτω-ριανό κόσμο. Δεν έδειχναν το πα-ραμικρό ενδιαφέρον ν' ανταλλά-ξουν με τους ανθρώπους τις επιστη-μονικές τους γνώσεις ή άλλες σχε-τικές με τα σύγχρονα διαστημικάταξίδια. Είχαν έλθει να κατακτή-σουν καί να καταστρέψουν τη γη,γιατί, σύμφωνα με τους ισχυρι-σμούς του συγγραφέα, ό 'Αρης δενήταν παρά ένας καταναλωμένος κιετοιμοθάνατος κόσμος.

Δίνοντας μιαν ιδιαίτερη συγκί-νηση μέσα στο αριστούργημα τουό Ούέλλς έγραψε επίσης πώς οίεισβολείς θα κρατούσαν μερικούςζωντανούς από την ανθρώπινη φυ-λή, κάτι σαν ένα κοπάδι, καί θατους πάχαιναν κάνοντας τους χυ-μώδεις λειχουδιές για τους άρει-ανούς. Περιττό βέβαια να πούμεπώς αυτή ή λεπτομέρεια προκάλε-σε ρίγη στη σπονδυλική στήλη τωναναγνωστών του.

Ό Ούέλλς εξέφραζε μιαν άποψηεπικοινωνίας ανάμεσα σε διαφορε-τικές φυλές καί διαφορετικούς πο-

λιτισμούς, μιαν άποψη πού έχειτόσα πολλά ιστορικά αντίστοιχαώστε ν' αποτελεί πράγματι μια πι-θανή δυνατότητα. Ή εισβολή τωνΆρειανών του είναι μονάχα μιαεπανάληψη, μόνο δοσμένη με πε-ρισσότερη έμφαση, της κατάκτη-σης του Μεξικού από τους Ισπα-νούς ή ακόμα της πρόσφατης εξόν-τωσης των ιθαγενών της Τασμα-νίας από τους πρώτους λευκούς α-ποίκους.

Το βιβλίο ήταν εμπνευσμένο γιατον καιρό του. Το ένα ευνοϊκό στοι-χείο ήταν ή κλιμάκωση καί ή συ-νειδητοποίηση ενός αυξανόμενουτρόμου για τον μηχανικό πόλεμοπού ετοιμαζόταν. Το άλλο, ότι οΙταλός αστρονόμος Σκιαπαρέλλιανακάλυψε την ύπαρξη διωρύγωνστον 'Αρη το 1888. Ό Ούέλλς στά-θηκε ικανός να συνθέσει αυτά ταδυο στοιχεία καί να γράψει το φο-βερό του μυθιστόρημα.

«Ό Πόλεμος των Κόσμων» ήτανπράγματι φοβερός, όπως αποδεί-χτηκε το 1938 πού αναμεταδόθηκεαπό το ραδιόφωνο στις ΗνωμένεςΠολιτείες. 'Εγινε όμως ταυτόχρο-να και ένα μπέστ - σέλλερ της επο-χής του, ή μεγάλη του δε επιτυχίαείχε σαν αποτέλεσμα την εμφάνισηενός σημαντικού αριθμού μιμητών,μέχρι καί σήμερα ακόμα.

'Αλλά ό Ούέλλς είχε δυό μεγάλαχαρίσματα, ανεξάντλητη και καρ-ποφόρα φαντασία, όπως επίσης ευ-χέρεια στο γράψιμο, στοιχείαπού έλειπαν απ' όλους τους επίδο-ξους διαδόχους του. Στήν πραγμα-τικότητα, ή «επιδρομή» των περιο-δικών επιστημονικής φαντασίας έ-τεινε να εξευτελίσει το όλο θέματης επικοινωνίας με άλλες μορφέςζωής. Ό κόσμος έδειξε μεγάλη πε-ριέργεια για τα όπλα πού εξέπεμ-παν ακτίνες, για τα τέρατα καί γιαάλλα φοβερά θηράματα στην έξε-νηση ενός κόσμου στ' αλήθεια και-νούργιου και πολύ ενδιαφέροντος.Πόσες εισβολές από τον 'Αρη συ-νεβηκαν από το 1895;...

Μ' αυτόν τον τρόπο, από πολλέςάπόψεις ή επιστημονική φαντασία

έγινε ένα πρόσφορο έδαφος όπουανατράφηκαν τέρατα με τεμαχισμέ-να μάτια, ιδιαίτερα στα μουντά φτη-νά περιοδικά της Αμερικής του1930 και 1940. Οι τίτλοι αφθονού-σαν. «Καταπληκτικό», «Τρομερό»,«Εκπληκτικό», «Απίθανο», «Συ-ναρπαστικό», «Φανταστικό», καιούτω καθεξής, ανταγωνίζονταν, τονπρώτο καιρό ό ένας τον άλλον,μες τον παραλογισμό τους.

'Ας μη σνομπάρουμε όμως, αυτάτα περιοδικά ήταν πολύ ευχά-ριστα στο διάβασμα, αλλά εκτόςαπό λίγες αξιόλογες εξαιρέσεις, ήεμφάνιση τους δεν μπορούσε κα-θόλου να πούμε πώς συνέβαλε ναπροωθηθεί το επίπεδο της επιστη-μονικής φαντασίας σαν ένα σεβα-στό λογοτεχνικό είδος πού αγκα-λιάζει σοβαρά κι ενδιαφέρονταπνευματικά προβλήματα.

Ακόμη, μερικά από τα μεγάλαονόματα στους κύκλους της επιστη-μονικής φαντασίας απόχτησαν φή-μη ανακαλύπτοντας τα τέρατα μετα τεμαχισμένα μάτια. Ό Βαν Βότείναι το κλασσικό παράδειγμα. Ήπρώτη του ιστορία πού εκδόθηκετον Ιούλιο του 1939 «ό μαύροςκαταστροφέας» μικρή μόνον αίσθη-ση προκάλεσε. Ακολούθησε έναακόμα χειρότερο «ό πορφυρός κα-ταστροφέας», ώσπου στο τέλος κα-ταπιάστηκε μ' έναν πελώριο ανθρω-ποφάγο γαλαξία. Δεν θα μπορού-σαμε βέβαια να φιλοδοξούμε τίπο-τα περισσότερο. (Οί ιστορίες τουδιατίθενται σαν «το ταξίδι του δια-στημικού κατάσκοπου»).

Μια άλλη διάσημη προσωπικό-τητα είναι ό Τζών Κάμπελλ πούέγινε περισσότερο γνωστός απόένα ώριμο περιοδικό επιστημονι-κής φαντασίας του 1940 «Τα τρο-μερά». Ό Κάμπελλ δεν είναι πασί-γνωστος σαν συγγραφέας έκτόςαπό μια του ανατριχιαστική ιστο-ρία «ποιος πάει εκεί» πού έγινεταυτόχρονα και φιλμ κυριολεκτικάασύλληπτου τρόμου με τον τίτλο«το πράγμα από τον άλλο κόσμο».

Ό εξωγήινος του Κάμπελλ εμ-πνέει ένα μίσος κι ένα φόβο γιατους ξένους. Είναι ένα πλάσμα πούμπορεί να καταβροχθήσει έναν άν-θρωπο, μετά ν' αλλάξει την έμφά-νησή του και να μιμείται το θύματου τόσο τέλεια ώστε κανείς ναμη μπορεί να καταλάβει την αντι-κατάσταση... μέχρι πού το τέραςθα ξεμοναχιάσει τον επόμενο άν-θρωπο. Βαθμιαία καταλαβαίνουμεπώς μερικοί από τους ήρωες τηςιστορίας έχουν καταβροχθηστεί.αλλά ποιοί; Ή σκηνή περιγράφε-

ται παραστατικά, Μια μικρή συγ-κέντρωση εκτυλίσσεται σ' ένα στρατόπεδο της Ανταρκτικής, ενώ ήή χιονοθύελλα μαίνεται, οι παρευ-ρισκόμενοι αντιλαμβάνονται πώςμερικοί από τους συντρόφους τουςείναι τέρατα και αναρωτιούνται πό-σοι . . . Γιατί όταν αυτά τα πλά-σματα γίνονται αρκετά δυνατά, τό-τε είναι πού φανερώνονται.

Ό Κάμπελλ πράγματι καταφέρ-νει και ξεχύνει τον τρόμο μ' έναντρόπο ειδικό για να προκαλεί εφιάλ-τες. Κάθε περιγραφή δείχνει πώςαυτά τα πλάσματα δεν μπορούν ν'αντιμετωπισθούν με τη λογική, όμόνος τρόπος είναι να τα σκοτώ-σουν. «Τρία τρελλά γεμάτα μίσοςμάτια, χαράκωναν με ζωντανή φλό-γα, λαμπερά σαν φρεσκοχυμένο αί-μα, από ένα πρόσωπο σκεπασμένομε μια κουλουριαστή αηδιαστικήφωλιά σκουληκιών, μπλε σκουλή-κια πού κινούνται και σέρνονταιεκεί πού φυτρώνουν τα μαλλιά».

'Αλλοι συγγραφείς πρόσθεσανλεπτότητα στην ξενοφοβία. Ό Ρό-μπερτ Χένλεϊν στο βιβλίο του «όκύριος της μαριονέττας» περιγρά-φει ξένα όντα σαν γυμνοσάλιαγκεςαπό τον Τιτάνα, πού καβαλάνε τουςανθρώπους και πού (μέσω του εγκε-φάλου και του νωτιαίου μυελού)ελέγχουν τις κινήσεις τους. Κιεδώ πάλι δεν είναι δυνατός κανέ-νας συμβιβασμός, ούτε και με τουςεξ ίσου επαναστατικούς Πιθσικα-νούς στο «παλάτι της αιωνιότη-τας», με τη μόνη διαφορά πώς έδώοι ξένοι, πρώτα σκοτώνουν καιμετά κάνουν ερωτήσεις!

Ό Κάμπελλ, ό Βαν Βότ, ό ΜπόμπΣόου («το παλάτι της αιωνιότητας»)και ό Χένλεϊν φρόντισαν να κάνουντις ιστορίες τους αξέχαστες μετην πρωτοτυπία τους. Παραμένουνόμως μετριότητες γιατί δεν είναιδα και τόσο δύσκολο να εφευρί-σκεις απειλητικά ξένα όντα. Πρά-γματι ένας σημαντικός αριθμόςαπό εξωγήινες δυνάμεις φάνηκεπώς ήταν πολύ ανυπόμονες να εισ-βάλουν στη γη, ανεξάρτητα απότο πόσο θα τους στοίχιζε και απότις προσωπικές τους δυσκολίες.Υπήρξε μια μεγάλη μέρα για ταπεριοδικά επιστημονικής φαντα-σίας, όταν κάποια στιγμή κάποιοςαναρωτήθηκε «και γιατί άραγε νανοιαστούν να 'ρθούν στη γη;»

Αυτός ό άνθρωπος ήταν πάλιό Κάμπελλ, σ' ένα κύριο άρθρο τουπεριοδικού «Τα τρομερά» στις αρ-χές του 1960. Προσπάθησε να εξε-τάσει με τη λογική τις αιτίες πούθά έκαναν μια προηγμένη διαστη-

μική ευφυΐα να ενδιαφερθεί για τονπλανήτη μας. Τελικά δεν φάνηκεπώς υπήρχαν και τόσες πολλές αι-τίες. Συμπέρανε πώς οποιοδήποτεταξίδι ανάμεσα στα αστέρια θαάξιζε τον κόπο για πράγματα όπωςέργα τέχνης, έμφυτες ικανότητες,περιέργεια ή για απλή γνώση. Κα-νένα όμως απ' όλα αυτά δεν κερδί-ζεται καλύτερα με την κατάκτησηκαι την εισβολή, γι' αυτό ας πάνεστο καλό αυτοί οί σαρκοβόροιΑρενανοί πού δεν διστάζουν να υ-

ποδουλώνουν αυτοκρατορίες.Βέβαια ό Κάμπελλ διατύπωνε

μονάχα ένα συμπέρασμα, στο οποίοείχαν καταλήξει προ πολλού όλοισχεδόν οί σπουδαίοι πρακτικοί θια-σώτες της επιστημονικής φαντα-σίας. Περνώντας ο καιρός οί συγ-γραφείς είχαν φανταστεί κάθε δυ-νατή διέξοδο έκτός από την σύγ-κρουση και χωρίς να καταλήξουνκάπου πρόσφεραν μόνο, εξαντλών-τας όλες σχεδόν τις πιθανότητες,συμβουλές μεταχείρησης των ξέ-νων όντων όπως είναι οί ακόλου-θες:

Άλλα τι γίνεται με τους πράσινουςανθρωπάκους; Παρωδίες επιστημο-νικής φαντασίας στο «Άρειανοί τρα-βάτε σπίτια σας» του ΦρέντερικMπράουν.

43

Ι) Ό αποτρόπαιος ξένος. Τελείωςεχθρικός. Συνήθως προκατειλημμένος με την εισβολή στην γη.

2) Ό κακός γήινος - ή εκμετάλλευ-ση των ιθαγενών.

3) Ανώτερες δυνάμεις (είτε τε-λείως αδιάφορες ή σκοπεύον-τας να μας δείξουν τα λάθη τωνμεθόδων μας).

4) Ή «Αυστηρή επιστήμη» ξένεςμορφές ζωής.

5) Συνάντηση των ομοίων.6) Δημιουργία εξωγήινης ζωής.7) Παρωδίες.

Αυτοί οι τίτλοι είναι αρκετά κα-τατοπιστικοί για το περιεχόμενοτων ιστοριών κάθε κατηγορίας καιμπορούμε εύκολα να το μαντέψου-με. Το θέμα «του αποτρόπαιου» έχειήδη περιγραφεί και σήμερα έχειγίνει σχεδόν κλισέ στα θέματα επι-στημονικής φαντασίας, όπως άλλούοί κλέφτες και αστυνόμοι ή οί κά-ουμπόϋς και ινδιάνοι.

Είναι αρκετά περίεργο το πώςόλη αυτή ή ιστορία κερδίζει αυξα-νόμενο σεβασμό και εφαρμογές.Ή Αγγλική Διαπλανητική Εται-ρία έχει τώρα σχεδιάσει έναν εκμε-ταλλεύσιμο πύραυλο με μέλη, γιαταξίδι ανάμεσα στ' αστέρια. Εξάλλου έχουμε ήδη μια νέα επιστή-μη της NASA, την Έξωβιολογία(τη μόνη φυσική επιστήμη χωρίςαντικείμενο έρευνας). Προς το πα-ρόν, σπουδαίοι αστρονόμοι μαζί μετους επίσημους των διαστημικώνπρογραμμάτων στις Ηνωμένες Πο-λιτείες συζητάνε σοβαρά τις δυνα-τότητες επικοινωνίας μ' έναν άλλοπολιτισμό.

Το σχέδιο ΟΖΜΑ πού άρχισεεδώ και δεκαπέντε χρόνια για ναστέλνει κωδικοποιημένα μηνύματαστα κοντινότερα αστέρια φαίνεταιτώρα πώς είναι άχρηστο. Ό αστρο-νόμος Κάρλ Σαγκάν μεσ' το βιβλίοτου -«Ή κοσμική σύνδεση» λέειπώς ή γη στέκεται σα φάρος μέσαστο διάστημα λόγω του τηλεοπτι-κού μας δικτύου. Μερικές διαπρε-πείς αυθεντίες άναρωτιώνται εάνθάπρεπε ίσως να επιχειρήσουμε νατα «καλύψουμε και να σωπάσουμε»αντί να προσπαθούμε να προκαλέ-σουμε την προσοχή. «Τι θα γίνηεάν οι ξένοι είναι εχθρικοί;» ρω-τάνε λυπημένα, αγνοώντας πώς ήεπιστημονική φαντασία άρχισε νασκέπτεται αυτή την πιθανότητα εδώκαι πενήντα χρόνια.

Οί «πρόστυχοι ξένοι» μοιάζουνμε φορεμένα καπέλλα. Από πάνταείναι πολύ της μόδας, στους κύ-κλους της επιστημονικής φαντα-σίας, ιστορίες οπού ανθρωποι-έξε-

ρευνητές είναι έτοιμοι να εκμεταλ-λευτούν και να καταχραστούν όλεςτις ντόπιες μορφές ζωής πού θαβρίσκονται στον καινούργιο πλα-νήτη. Οί πιο νέοι συγγραφείς επι-στημονικής φαντασίας έλκονταιιδιαίτερα απ' αυτό το θέμα. Μερι-κοί σαν τον Μπάρυ Ν. Μάλξμπεργκφαίνεται πώς αισθάνονται ότι ήέκρηξη της ανθρωπότητας στο διά-στημα δυνατόν να είναι το χειρό-τερο πράγμα πού θα μπορούσε νασυμβεί στο Σύμπαν.

Μια εξαίρετη επεξεργασία αυ-τής της ιδέας βρίσκεται στου Μπράυαν Άλντις «τα φωτεινο-σκότειναχρόνια» ένα μυθιστόρημα του 1964στο όποιο οί εξωγήινοι είναι τόσοδιαφορετικοί οργανικά και νοητικάώστε τα πιο βασικά τους κοινω-νικά έθιμα να είναι πολύ χαρακτη-ριστικά σε εμάς.

Αυτό το γεγονός κάνει αμέσωςτους ξένους του μια κακή αρχήγια τον μελλοντικό γήινο πολιτι-σμό. Είναι όλοι έτοιμοι να υποσκά-ψουν, να αποικήσουν και να πολε-μήσουν τα υπάρχοντα των άλλωνλαών. Αυτό είναι. «'Αλλοι λαοί».Γιατί ό 'Αλντις δείχνει πώς οί ξέ-νοι του είναι λαός, ανεξάρτητααπό τη συνήθεια τους να κυλιούν-ται στις κοπριές. Ή συμπάθεια τουαναγνώστη είναι τελείως με το δι-κό τους μέρος και οί γήινοι εξε-ρευνητές δεν θα παραδεχθούν ποτέπώς οί ξένοι είναι κάτι περισσότε-ρο από ζώα για αποικισμό. Το βι-βλίο του Άλντις είναι ένα από τακαλύτερα γιατί επιχειρεί να δείξειότι πρέπει να χτιστούν γέφυρες σταχάσματα πού υπάρχουν στο μυαλότων ανθρώπων. Λέει πώς ή Δύναμηδεν είναι Δίκαιο, ακόμα, το μυθι-στόρημα του είναι πολύ καταθλι-πτικό γιατί εκφράζει την πιο πιθα-νή δυνατότητα, ότι και οί πιο κα-λοπροαίρετοι εξερευνητές, για τονένα ή για τον άλλο λόγο» θα εξον-τώσουν ή θα υποδουλώσουν οποι-ονδήποτε άτυχο, πού θα βρεθεί στοδρόμο τους.

Ενώ ό Μπράυαν 'Αλντις κινείτο δάχτυλο προειδοποιητικά, ό Ρόμπερτ Χέινλεΐν υμνολογεί την επι-θετική φύση του ανθρώπινου εί-δους. Στούς «Καβαλλάρηδες τουΔιαστημόπλοιου» το μήνυμα τουείναι: «Σύμπαν Πρόσεχε!» Αυτότο αντιφατικό μυθιστόρημα, είναιζωντανό, εκτυλίσσεται με ταχύτη-τα και ρεαλισμό με τον τρόπο πούμονάχα ό Χέινλεΐν μπορεί να πε-ριγράψη μια μελλοντική κοινω-νία. Δεν έχει όμως καμμιά εμπά-θεια, αλλά ούτε και χρόνο διαθέ-

σιμο, για να περιγράψει οποιοδή-ποτε ξένο όν. Έκτος από την λάμ-ψη του και την ορθολογιστική τουοργάνωση, «Οί Καβαλλάρηδες τουΔιαστημοπλοίου» είναι τόσο ξε-νόφοβο όπως και τα κλασσικά τουΚάμπελλ του 1930.

Υπάρχουν αμέτρητα άλλα παρα-δείγματα. 'Ισως μία μοναδική σχε-δόν άποψη εκφράζεται στην λίγογνωστή ιστορία του Ισαάκ Άσί-μωφ «Ή Τυφλή Άλλέα» ('Από «Τατρομερά» του Μαρτίου του 1945,και από «τα πρώτα του Άσίμωφ»),'Αναρωτιέται τι τόπος θα υπάρχειγια την μοναδική έξυπνη φυλή πούδυνατό να άνακαλυφτεί σ' έναν Γα-λαξία πού έχει εντελώς αποικιστείαπό το ανθρώπινο είδος; Αυτή εί-ναι ή μόνη αναφορά για εξωγήι-νους πού κάνει ό Άσίμωφ μέσασ' ολόκληρη την «Αυτοκρατορίατου Γαλαξία», μια ηρωική εξιστό-ρηση σε πέντε τόμους και το συμ-πέρασμα του είναι θλιβερό. Αντί-θετα από την καλοπροαίρετη φρον-τίδα για την προστασία τους αυτέςοι υπάρξεις, άπλά χάνουν την επι-θυμία τους να ζήσουν. Δεν απόμει-νε τίποτα για ένα είδος τόσο υπερ-βολικό και τόσο μεγάλο αριθμη-τικά.

Οί προηγμένοι πολιτισμοί τωνξένων όντων, σύμφωνα με την επι-στημονική φαντασία, είναι συχνάφιλάνθρωποι, εάν ενδιαφέρονταικάπως για την ανθρώπινη φυλή.Μερικές φορές ενδιαφέρονται γιαεπιστημονική μελέτη, σχεδόν όπωςεμείς γράφουμε άρθρα για τα έθιματων ιθαγενών Παπούα, στις Κυρια-κάτικες έγχρωμες προσθήκες. Συ-χνά αγνοούν τελείως την ύπαρξητης ανθρωπότητας (εσείς πότε επι-σκεφτήκατε τελευταία τους Πα-πούα;), ή συμπτωματικά προσπα-θούν να βελτιώσουν την λυπηρήμας κατάσταση (κάνουν τους ιθα-γενείς να φοράν παντελόνια).

Ό Άρθουρ Κ. Κλάρκ έδωσελίγη προσοχή σ' αυτό το θέμα καιτα δύο του πιο δυνατά έργα κατα-λήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Τομυθιστόρημα του «To τέλος τηςπαιδικής ηλικίας» πού εκδόθηκετο 1952, εισήγαγε την φυλή πούταξιδεύει στο διάστημα κι έχει τοόνομα «έπικυρίαρχοι». Αυτή ή φυ-λή έβαλε τέρμα στις ασήμαντεςδιενέξεις του ανθρώπινου είδουςκαι επέβαλε την δική της τάξη οδη-γώντας μοιραία σ' έναν μετασχη-ματισμό των ειδών σ' ένα επίπεδοαπίθανα πιο ψηλό από το σημε-ρινό.

Ό Κλάρκ αποκαλύπτει ένα σχε-

44

δον μυστηριακό δράμα στο όποίοτόσο αποτελεσματικά καταλήγειτο έργο 2001 του οποίου μαζί μετον Στάνλεϋ Κιούμπρικ (Το κουρ-διστικό Πορτοκάλι) έγραψαν τοσενάριο. Σ' αυτό το έργο, το πρόσ-φατα ξαναγεννημένο «Νεαρό 'Αστέρι» επιστρέφει στον πλανήτη τηςπροέλευσης του.

«Μολονότι ήταν Κύριος του Κό-σμου, δεν ήταν σίγουρος τί έπρεπενα κάνει ύστερα. Άλλα κάτι θασκεφτόταν».

Συγγραφείς της κατηγορίας τουΚλάρκ είναι σπάνιοι, αλλά υπάρ-χουν κι άλλοι. Ό Όλαφ Στάπλεν-τον υπήρξε ένας ήμι-μεταφυσικόςσυγγραφέας του 1930 Στήν σύγ-χρονη επιστημονική φαντασίαυπάρχει ό Στανισλάβ Λέμ με το«Σολάρις»

Το «Σολάρις» υπερβαίνει μιαναυθαίρετη διαχωριστική γραμμή,σ' αυτήν την ιεραρχία, ανάμεσαστις κατηγορίες της «Ανώτερηςύπαρξης» και την προσέγγιση της

«αυστηρής» επιστήμης Το ξένοόν του Λέμ αποτελεί στ' αλήθειαένα πρόβλημα Είναι ένας ολόκλη-ρος πλανητικός ωκεανός με δισε-κατομμύρια τόννους πρωτοπλασμα-τικοΰ υγρού, ό όποίος μ' ένα μυστή-ριο τρόπο φαίνεται ότι έχει έναείδος ζωής δικής του Άλλά ή ευ-φυία του ώκεανού είναι τόσο δια-φορετική από τη δική μας ώστεείναι αδύνατο να φανταστεί κα-νείς ότι υπάρχει μέτρο σύγκρισης'Ολο το μυθιστόρημα αναφέρεταιστην επικοινωνία, μολονότι στοτέλος ό ωκεανός του πλανήτη Σο-λάρις παραμένει ένα αίνιγμα καιμια επιστημονική περιέργεια

Ό ωκεανός μπορεί να είναι μια«ανώτερη ύπαρξη» αλλά είναι δια-φορετικός από την ανθρώπινη φυ-λή. Μολονότι ό Λέμ βάζει μέσαστο βιβλίο του πάρα πολύ θεαμα-τικό στοιχείο για την φύση αύτούτου ξένου όντος, το επιστημονικόπεριεχόμενο είναι επίσης πολύ ση-μαντικό. Το Σολάρις επομένως τεί-

Ό Άνθρωπος και το ξένο όν έχουν μερικά κοινά. Αυτή η εικόνα δ ε ί χ ν ε ιτον Θάλαμο της μουσικής 'Οργάνωσης του Ντενέμπ.

νει να προσεγγίσει την πιο γνήσιαμορφή της «αυστηρής» επιστημο-νικής φαντασίας, ή οποία τελικάδεν αναφέρεται σε αλληλεπιδρά-σεις χαρακτήρων ούτε σε κανέναηθικό «δίδαγμα»

Ή «σκληρή» επιστημονική φαν-τασία είναι πολύ αρεστή ανέκαθενγιατί τόσο οι συγγραφείς όσο καίοι αναγνώστες της οι περισσότεροιείναι επιστήμονες του ενός ή τουάλλου κλάδου. Κυρίως αναγνωρι-σμένος πρακτικός σ' αυτόν τονχώρο είναι ό Χάλ Κλέμεντ. Έκανετο ντεμπούντο του στο περιοδικό«Τα τρομερά» τις αλκυονίδες ήμε-ρες του 1940 ενώ μια ολόκληρησχολή από νέους συγγραφείς μετην διεύθυνση του Τζών Κάμπελλέρευνούσε νέες κατευθύνσεις καιτεχνικές στην εξιστόρηση θεμά-των επιστημονικής φαντασίας. ΌΚλέμεντ επανήλθε με πολλούς τρό-πους στο είδος της ιστορίας (πούαρχικά είχε προταθεί το 1926 απότον Ούγκο Γκέρνσμπακ, ιδρυτήτων περιοδικών επιστημονικής φα-τασίας) το μόνο ενδιαφέρον είδοςσ' αυτόν τον κλάδο, όπου το επι-στημονικό περιεχόμενο κυριαρχού-σε κυριολεκτικά.

Άλλα ενώ το επιστημονικό πε-ριεχόμενο από πολλές ιστορίες τουΓκέρνσμπακ ήταν επίπλαστο, όΚλέμεντ διακρίθηκε αμέσως γιατην πρωτότυπη και απίθανη προσ-έγγιση του, ειδικότερα στην απει-κόνιση ξένων υπάρξεων και ξένωντοπείων. Σέ τριάντα χρόνια αυτόςό συγγραφέας δημιούργησε μια α-πίστευτα μεγάλη σειρά από εξω-γήινους συμπεριλαμβάνοντας ενερ-γειακά όντα πού ζούσαν μέσα σεήλιους, εϋφιείς κομήτες, όντα πούανάπνεαν ατμούς θείου κι άλλαπού ζούσαν στα 600 G (επιτάχυν-ση πτώσεως). Σέ κάθε περίπτωσηαυτές οί συλλήψεις είναι εξαιρετι-κά πιστευτές κι απ' όσα μπορούμενα πούμε εντελώς πραγματοποιή-σιμες.

Το πιο περίφημο δημιούργηματου είναι «ό κόσμος του Μέσκλιν».βασισμένο σε μια αστρονομική άνακάλυψη ενός πλανήτη του Cygnt 61.Στήν «Αποστολή της Βαρύτητας»(1952) ό Κλέμεντ περίγραψε αυτόντον κόσμο σαν ένα πελώριο πλα-νήτη πού περιστρεφόταν με ταχύ-τητα καί του οποίου ή βαρύτηταποίκιλλε από 600 G στους πόλουςσε απλώς 3 G στον ισημερινό. Τολογικό φούσκωμα του ισημερινοϋτου Μέσκλιν οδήγησε τον συνά-δελφο-συγγραφέα Ισαάκ Άσίμωφ

45

να τον περιγράψει σαν ένα «αύγόμάτι» μες τον ουρανό. Ή αναφοράτου Κλέμεντ πού ακολουθεί για τοκτίσιμο αύτού κόσμου είναι απο-λαυστική. Ό κόσμος είναι κλιμα-κωμένος σύμφωνα με τα όντα του,έκατόποδες 45 πόντων πού είναιαπόλυτα εναρμονισμένοι με τιςυπερβολές του περιβάλλοντος.

Το μόνο πρόβλημα με την φαν-τασία του Κλέμεντ είναι πώς ταόντα του, μολονότι ή οργανικήτους υπόσταση είναι απίστευτη,έχουν εντελώς ανθρώπινη νόησηανάλογη με το επίπεδο νοημοσύ-νης της Βορείου Αμερικής σταμέσα του 20ού αιώνα. Το γεγονόςαυτό επιτρέπει στον Κλέμεντ ναδιηγηθεί ολόκληρα κομμάτια απότις ιστορίες του μέσα από κρανίατων εξωγήινων χαρακτήρων του(όταν έχουν κρανία). Θα πρέπειίσως να παραδεχτούμε ότι αυτό τοεπίτευγμα είναι αρκετά μεγάλο καιότι ή αναφορά του Κλέμεντ είναιβγαλμένη από το κορμί και το πε-ριβάλλον κι όχι από το μυαλό.

Δυο ακόμα συγγραφείς ξεχωρί-ζουν σ' αυτό τον πληθωρικό κλάδο.Ό Τζέημς Χουάϊτ πού με την σει-ρά βιβλίων του «Γενικός Τομέας»δημιούργησε μια πλουσιώτερη συλ-λογή από ταιριασμένα ξένα όντα,μολονότι το φόντο πού διάλεξε τουεπιτρέπει να ξοδεύει λιγότερο χρό-νο σε λεπτομέρειες για το περιβάλ-λον τους.

Ό Λάρρυ Νίβεν είναι το πιο νέο

Μια ύπαρξη ικανή να ζήσει κάτωαπό συνθήκες κόλασης στην επιφά-νεια του Δία, στο έργο του Πωλ'Αντερσον «Λέγε με Τζό».

ταλέντο πού έχει καθιερωθεί. 'Εχειμαζέψει μια σειρά από βραβείαεπάξια, για την περιγραφή παρά-ξενων τοπείων και παράξενων όν-των στα βάθη του διαστήματος. ΌΝίβεν θεωρείται συχνά σαν συγ-γραφέας «αυστηρής» επιστημονι-κής φαντασίας γιατί ή προσέγγισητου είναι αντικειμενική κι εμπειρι-κή αντίθετα από την υποκειμενικήάποψη του 'Αλντις ή του Μάλ-ξμπεργκ. Βέβαια τα ξένα όντα τουείναι περίεργα, αλλά έχουν λογι-κή βάση. Περιλαμβάνουν τις αξέ-χαστες μαριονετίτσες με τα τρίαπόδια και τα δύο κεφάλια, τον Κζίνπούναι σαν τίγρης; τον παχύ άσπροόμορφο Μπαντερονάτσι και τονακίνητο τηλεπαθητικό Γκρόγιας.

Καθένα από αυτά τα όντα είναιαρκετά περίεργα και στο σώμα καιστο μυαλό ώστε ή επαφή ανάμεσαστις φυλές αποκαλύπτει πάντα νέεςεκπλήξεις και χαρές. Οί μαριονε-τίτσες ας πούμε είναι τελείως δει-λές. Αυτό το γεγονός διακατέχειόλη την συμπεριφορά τους με τουπόλοιπο του Σύμπαντος, και ταμόνα άτομα του είδους πού εμπι-στεύονται τις ζωές τους στα δια-στημόπλοια η στις σχέσεις τουςμε αλλά είδη, θεωρούνται τρελλοί.

Η κύρια διαφορά ανάμεσα στηνμάλλον μοναχική προσέγγιση τουΚλέμεντ (ή την αύτομαστίγωσητου Μάλξμπεργκ) είναι ότι ο Νί-βεν αποτελεί τον αιώνιο τουρίστα.Αισθάνεται ότι το να έρευνά τοΣύμπαν είναι ευχάριστο, κι αυτήή ιδέα φαίνεται καθαρώτατα μεςτην φαντασία του.

Γενικά τα ξένα όντα του ΛάρρυΝίβεν είναι εντελώς αδρά, ισο-δύναμα με τους ανθρώπους στα πο-λιτιστικά τους επιτεύγματα. Γι' αυ-τόν σαφώς, είναι άνθρωποι και προ-τιμάει να βλέπει την καλή παράτην κακή πλευρά της ανθρωπότη-τας γι' αυτό και δεν υπάρχει ούτεαποικισμός, ούτε καταπίεση μέσαστα έργα του. Οί εξερευνητές τουαντιμετωπίζουν τις άλλες φυλές στοδιάστημα σαν ίσος προς ίσο.

Το 1945 ό Μάρρεϋ Λέϊνστερέγραψε μια ιστορία πού χρωμάτιζεπολύ ωραία τα προβλήματα μιαςπρώτης επαφής ανάμεσα σε δυοτέτοιες φυλές. Αυτή ή ιστορία ήτανή «Πρώτη Επαφή» («Τα τρομερά»Μάιος 1945). Σ' αυτό το κείμενοπεριγράφει την συνάντηση ενόςεξερευνητικού άερόπλοιου από τηγη μ' ένα διαστημόπλοιο από ένανανθρώπινο πολιτισμό, σε σχεδόνπαράλληλο επίπεδο. Οί δυο λαοίφαίνονται πώς έχουν πολλά κοινά

καί οί δυο τους φέρονται προφα-νώς φιλικά. 'Αλλά μπορεί ο έναςνα εμπιστεύεται τον άλλο;

Σάν δυο παράξενα σκυλιά, τα δια-στημόπλοια περιφέρονται καί ρου-θουνίζουν το ένα στο άλλο, χωρίςνα θέλουν να συμπλακούν αλλά καίχωρίς να θέλουν να φύγουν. Ταστοιχήματα είναι ψηλά, το τίμημαείναι ή εντόπιση της κατοικίας τηςκάθε φυλής. 'Ετσι ή άλλοιώς μετην έλλειψη εμπιστοσύνης πιθανόννα αναγκασθούν να συμπλακούν.

Είναι μια κατάσταση πού έξάπτειτην φαντασία κι ό Λέϊνστερ τηνσκιαγραφεί τόσο καλά ώστε καμ-μιά πραγματική λύση δεν υφίστα-ται. Μολαταύτα είναι ή πρώτη φο-ρά πού στην επιστημονική φαντα-σία χρησιμοποιήθηκε μια συνάν-τηση ανάμεσα σε ξένους για ναερευνηθούν τα διπλωματικά προ-βλήματα περισσότερο, παρά πε-ρίεργες απόψεις της φυσιολογίαςκαι της ψυχολογίας.

Μια διασκεδαστική συνέπεια αυ-τής της ιστορίας είναι ότι ένας Ρώσ-σος συγγραφέας ό Ίβάν Γιεφρέμωφέγραψε μια αγανακτισμένη απάντη-ση στην ιστορία Λέϊνστερ. Στό μυ-θιστόρημα του «Καρδιά Φιδιού» όΓιεφρέμωφ αναφέρεται ειδικά κιεπιχειρεί να αμφισβητήσει τις κύ-ριες προτάσεις της «Πρώτης Επα-φής». Ή θέση του Γιεφρέμωφ είναιπώς όποια κι αν είναι ή εμφάνισητους, όλες οί προηγμένες φυλές θαπρέπει να είναι κομμουνιστικές,γιατί αυτό είναι το αποτέλεσμα κά-θε κοινωνικής εξέλιξης σε κάθεπλανήτη. Οι ταξιδιώτες του απότον Σοβιετικό Κόσμο συναντούνμια φυλή ξένων πού αναπνέουν φθό-ριο αλλά τους αντιμετωπίζουν σανΣυντρόφους. Ή εμπιστοσύνη είναιτυφλή. Σφίγγουν τα χέρια πάνωαπό τ' άστρα καί χωρίς άμφιβολίατραγουδούν την Διεθνή.

Οί διενέξεις πού ακολούθησανστον κόσμο μας άνάμεσα στη Ρωσ-σία και στην Κίνα δημιουργούναμφιβολίες για τους ελπιδοφόρουςοραματισμούς του Γιεφρέμωφ. Ήπροσέγγιση του Λέϊνστερ θεωρεί-ται γενικά ή πιο ρεαλιστική απότις δυο.

Οί ξένες μορφές ζωής έξάπτουντόσο πολύ το ενδιαφέρον για τουςένθερμους θιασώτες της επιστη-μονικής φαντασίας ώστε αν οί συγ-γραφείς δεν ανακαλύπτουν εξωγήι-νους, προσπαθούν να τους κατα-σκευάσουν. Πολλές ιστορίες ανα-φέρονται σε συνθετικές υπάρξεις ήανθρώπους που έχουν τεχνιτά μετα-τραπεί να ζουν σε παράξενα τοπεία.

Αυτή ή τελευταία αντίληψη, φο-βίζει, ήδη όμως έχουν γίνει τα πρώ-τα βήματα για να την εφαρμόσουνπρακτικά, στα εργαστήρια βιολο-γίας. Εν πάσει περιπτώσει το αν-θρώπινο είδος προσαρμόζεται στιςακραίες καταστάσεις του περιβάλ-λοντος. Το πασίγνωστο παράδειγμαείναι οί Περουβιανοί Ινδιάνοι πούζουν κι εργάζονται στον χαμηλήςπεριεκτικότητας σε οξυγόνο αέρατων Άνδεων.

Ή επιστημονική φαντασία βλέ-πει αυτή την δυνατότητα προσαρ-μογής ακόμα πλατύτερα και μετάδημιουργεί το θέμα. Είναι δυνατόαυτά τα όντα να λέγονται ακόμαανθρώπινα; Ή καλύτερη απάντησησ' αυτό το ερώτημα βρίσκεται στοβιβλίο του Τζέημς Μπλίς «Τ' ά-στρα-φυτώρια» όπου στην τελευ-ταία του ιστορία, οί «Προσαρμο-σμένοι» πού έχουν έρθει να αποδε-κατίσουν τους πρώτους ανθρώπουςκι αυτή την ίδια την γη, γιατί όκόσμος τους έχει γίνει μη κατοικί-σιμος για τους παλιούς ανθρώπους.Ό Μπλίς ρωτάει «Τι είναι λοιπόνένας άνθρωπος;» και συμπεραίνειότι το είδος του Αδάμ δεν είναιπαρά μια μικρή ομάδα μες την πλα-τειά οικογένεια των ανθρώπων.

Ο Μπλίς έχει διατυπώσει καθο-ρισμένες προτάσεις για την Παν-τροπία (δική του λέξη) την επιστή-μη πού προσαρμόζει τους ανθρώ-πους για τους νέους κόσμους. Στόβιβλίο πού αναφέρεται στα παρα-πάνω, έχει δημιουργήσει κατοίκουςγια το Γκάνυμεντ πού αναπνέουνμεθάνιο με κόκκαλα από πάγο IV,όπως επίσης ανθρώπους θερμόαι-μους με ουρά πού ξερριζώνουν καισκάβουν. Ή πιο επιτυχημένη καίαγαπημένη του ιστορία είναι ή«επιφανειακή τάση» στην οποίαζωγραφίζει έναν κόσμο από μικρο-σκοπικούς υδρόβιους ανθρώπουςπού τελικά καταφέρνουν να βγούνέξω από την λίμνη τους και να κα-τακτήσουν τα άστρα-φανταστείτε!

'Ομως είναι σ' αυτό το είδος τηςπαρωδίας, πού τα ξένα όντα έγιναντης μόδας. Προφανώς αυτό το τε-λευταίο είδος χρειάζεται αίσθησητου χιούμορ, πού ευτυχώς δεν λεί-πει από τους συγγραφείς επιστημο-νικής φαντασίας, είναι δε ταυτό-χρονα κι ένα καλό σημάδι πώς οίίδιοι μπορούν να κοροϊδεύουν τακλισέ τους αλλά και να τα ξανα-γράφουν μέσα στίς παρωδίες τους.Δεν είναι τυχαίο ότι αν πάρουμετέσσερα παραδείγματα τα τρία εί-ναι γραμμένα από τον ΦρέντερικΜπράουν, πού θεωρείται ως ό μαίτρ

της ειρωνίας στις ιστορίες επιστη-μονικής φαντασίας.

Στό βιβλίο του «Το τρελλό Σύμ-παν» ό Μπράουν παίρνει όλα τακλισέ από τα χοντροκομμένα περιο-δικά της δεκάρας και μηχανεύεταιτρόπους να τα κάνει αληθινά. Γιαεκατό σελίδες ό ήρωας μας τάχειχαμένα και σκοντάφτει σ' έναν κό-σμο όπου ο Στρατηγός Αϊζενχά-ουερ διευθύνει τον τομέα 'Αφροδί-τη στον Στόλο Γης καί Διαστήμα-τος. Διαστημικά κορίτσια φοράνεμεταλλικά σουτιέν και σορτς καιπορφυρά τέρατα από τη Σελήνηφτάνουν με την σαΐτα Λούνα κάθεβράδυ στις 7.30.

Μ' έναν κυριολεκτικά χαριτωμέ-νο τρόπο ό Μπράουν καταφέρνεινα δώσει μια λογική ερμηνεία τωνπιο τρομερών καταχρήσεων πουέκαναν τα περιοδικά της δεκάραςόπως ας πούμε τα αδηφάγα τέρατατης 'Αρκτου με τα σουβλερά δόν-τια, ή ότι άλλο, θα μπορούσε κα-νείς να φανταστεί. Το μυθιστόρη-μα του είναι έξυπνο, γραμμένο μεέλεγχο και ιδιοφυΐα, αντίθετα δηλα-δή από τα περιοδικά της σειράς.

Τι γνώμη έχει ό Μπράουν για ταξένα όντα; Στό δεύτερο μυθιστό-ρημα του «Απάτη στο Διάστημα»,εισάγει ένα έξυπνο αστεροειδές,ένα πλάσμα τόσο παράξενο όπωςκαί ό ωκεανός του Σολάρις ή τουΦρόντ Χόϋλ το «Μαύρο Σύννεφο».Πιστή όμως στη μορφή ή διαπλα-νητική «απάτη» του Μπράουν δενέχει καμμιά από τις φιλοδοξίες τωνάλλων, αλλά είναι ένας αξιαγάπη-τος περιπλανούμενος ταξιδευτήςτων δρόμων του διαστήματος.

Στό «Άρειανοί τραβάτε σπίτιασας» ό Μπράουν γύρισε την παρω-δία στο παλιό θέμα των «μικρώνπράσινων ανθρώπων από τον "Αρη»Μια μέρα λέει, ξαφνικά μικροί πρά-σινοι άνθρωποι εμφανίζονται στηγη. Εκατομμύρια από δαύτους έναςγια κάθε τρεις ανθρώπους. Είναιάϋλοι γι' αυτό δεν μποροΰν να χτυ-πηθούν να καταστραφούν ή να φυ-λακιστούν. Μπορούν να αύτομετα-φέρονται, έτσι πηγαίνουν παντούκαι είναι τα πιο τραχειά, αηδιαστι-κά, φωνακλούδικα κι αύθάδικα όν-τα πού θα μπορούσε κανείς να φαν-ταστεί.

Γρήγορα οί πράσινοι έφεραν τηνοργανωμένη ζωή σε αδιέξοδο. Φαν-ταστείτε το μήνα του μέλιτος μ'έναν πράσινο ανθρωπάκο να κάθε-ται ήσυχα στο δωμάτιο (αν ναί!Βλέπουν επίσης καί στο σκοτάδι).Φανταστείτε έναν κινηματογράφο,θέατρο, μια άλλη συγκέντρωση με

ΕΑΝ, Κόσμοι επιστημονικής φαν-τασίας (τίτλος περιοδικού). Τα ερπε-τά ξένα όντα, στο έργο τον 'ΑρθουρΚλάρκ Ζεύς, V, θα μπορούσαν ναείναι καλοί γείτονες, άλλά εξαλεί-φθησαν εδώ και 2 εκατομμύρια χρό-νια,

ένα πλήθος βραχνές φωνίτσες ναχαλάνε κάθε κίνηση. Ήταν ανυπό-φοροι — Και έπρεπε να τους υπο-φέρουν.

Το πράσινο έγινε ανάθεμα. Ό-ποιος είχε κάτι πράσινο το έβαφεή του άλλαξε χρώμα, το πετούσε ήτόκαιγε αν δεν μπορούσε να αλλά-ξει το χρώμα του. Μερικοί μάλι-στα θάψανε τους κήπους και τηνπρασιά. Πολλές χώρες άλλαξαντη σημαία τους, κι ιδιαίτερα ήΙρλανδία.

Ή τελευταία αναφορά είναι γιατον Ούΐλλιαμ Τέν για να δείξουμεπόσο πλατειά επεκτείνεται ή επι-στημονική φαντασία όταν αναφέ-ρεται στην συμπεριφορά μας προςτα ξένα όντα.

Το είδος προέρχεται από πολύπαλιά από τις πρώτες μέρες των τε-ράτων και των όντων με τα τεμα-χισμένα μάτια, και για να δώσειέμφαση σ' αυτό ή ιστορία τουΤέν λέγεται «Το τέρας με τα επί-πεδα μάτια» (Γαλαξίας 1955).

Στό κάτω-κάτω, όλα είναι σχε-τικά. Σέ μια φυλή που είχε πράγμα-τι τεμαχισμένα μάτια, πώς θα τουςφαινόταν ένας άνθρωπος;

Πήτερ Γούεστον

47

τα δόντιατουήλιου

ΠΕΤΕΡ ΚΟΛΟΖΙΜΟ

'Ολοι γνωρίζουμε ότι ο ήλιος καίει. Ό ΠέτερΚολοζίμο μας λέει ότι «δαγκώνει» επίσης. 'Εναπερίεργο άρθρο όσο και ενδιαφέρον.

Οι φανατικοί αναγνώστες ουτοπικών μυθιστορημά-των κυνηγάνε με μανία τα βιβλία πού περιγράφουνετην επιστροφή στη Γη κάποιου φανταστικού όντος.Κατά κανόνα, περιγράφεται σ' αυτά ή ιστορία ενόςνέου πού μπαίνει σ' ένα διαστημόπλοιο και παρά ή μετη θέληση του, εγκαταλείπει τον πλανήτη του, καιπάει να εξερευνήσει το απώτατο μέλλον. Τρέχει μεταχύτητα φωτός και, όταν πια επιστρέψει στο σπίτιτου, διαπιστώνει πώς ένα σωρό πράγματα έχουνεαλλάξει. Ή διαπίστωση του όμως αύτη δεν τον εμπο-δίζει να μεταδώσει στα δισέγγονα του όσες γνώσειςσυγκέντρωσε κατά τη διάρκεια της διαμονής του στονπλανήτη πού τον φιλοξένησε, και πού είχε αναπτύ-ξει πολιτισμό πολύ ανώτερο από τον πολιτισμό τουδικού του πλανήτη.

Από τις αναρίθμητες παραλαγές της ιστορίας αυ-τής, συνηθέστερη είναι ή αφήγηση των περιπετειώνενός άντρα πού τον αναθρέψανε από μικρόν οί εξω-γήινοι και πού, μόλις γυρίσει στη Γη, τ' αδέρφια τουτον υποδέχονται σα θεό και τον θεωρούνε φορέα θαυ-ματουργικών γνώσεων.

Ακόμα μια φορά πρέπει να πούμε πώς ή επιστη-μονική φαντασία δεν γενήθηκε χτες. θα δυσαρεστή-σουμε ίσως τους σημερινούς πιονέρους, άλλα χωρίςνα θέλουμε να τους μειώσουμε, είμαστε υποχρεωμέ-νοι να τούς άποκαλύψουμε μέσα στα πλαίσια της μελέ-της μας πώς τα σπέρματα πολλών διαστημικών μύ-θων πρέπει ν' αναζητηθούν σε πανάρχαιους χρόνους.

Λοιπόν, στη Γη του 'Αρνεμ της Νέας Γουϊνέας, όμύθος της Δημιουργίας παριστάνεται (ζωγραφισμένοςπάνω σε φλοιό δέντρου) με ένα φίδι πού αρπάζει έναπαιδάκι στα δόντια του, ανεβαίνει στον ουρανό, καιξανακατεβαίνει στη Γη για να δημιουργήσει τα φυτά,τα ζώα καί τους ανθρώπους.

Θα πείτε τώρα: πώς είναι δυνατόν να υπάρχειπαιδί προτού ακόμα δημιουργηθεί το ανθρώπινο γέ-νος; Αντίφαση φαινομενική, πού οφείλεται στην αφέ-λεια του μύθου. Αν ανατρέξουμε σε άλλες αφηγή-σεις πολύ διαδομένες στην περιοχή, θα πληροφορη-θούμε ότι πράγματι «κάτι» προϋπήρχε, κάτι σαν χα-

48

Ενα κεφάλι πού ξεπροβάλλει άπό το στόμα φιδιού.Βρέθηκε στο Ξοκικάλκο, άλλά είναι ολόιδιο σχεδόνμέ τα ανάγλυφα της Τούλα, και τον Κικέν Ιτζά.

οτική μάζα, πού περιείχε ανθρωποειδή όντα ανακατε-μένα με τα ζώα καί τα φυτά. Το φίδι, λοιπόν, άφούεπανέφερε τη λεία του στη Γη, «τακτοποίησε» όμορ-φα τον κόσμο, έχοντας για βοηθό το παιδί πού είχεαπαγάγει. Φαίνεται πώς το παιδί αναλήφθηκε γιανα μορφωθεί άλλού, προκειμένου να καταστεί ό αφέν-της καί ό οδηγός της ανθρωπότητας, πού ίσαμε τότεαπλώς φυτοζωούσε.

Οί έρυθρόδερμοι των φυλών Τσινούκ, στην πολι-τεία της Ουάσιγκτον, πιστεύουνε ότι κάποιο θρυλικόφίδι ανέβασε στο διάστημα τον νεαρό 'Ακας-Ξένα-Ξέ-νας, τον εγκατάστησε στο Βραδινό Αστέρι (την Αφρο-δίτη), τον πάντρεψε με τη Σελήνη, καί τον ξανά-φερε στη Γη για να επιβάλει την τάξη.

Οί ιθαγενείς της φυλής Κιόβα (Κάνσας, Όκλα-χόμα, Τέξας) διηγούνται ότι κάποια πανέμορφη παρ-θένα είχε μυηθεί στην Αστροναυτική: ή κοπέλα «ανε-βαίνει μέσα στη νύχτα παντρεύεται ένα αστέρι καίξανακατεβαίνει στη Γη με τον ουράνιο γιο της», πούπροοριζότανε να δώσει στους ανθρώπους θησαυρούςγνώσεων.

Λαράριο με εφέστιους θεούς στην "Κάζα ντέι Βέτα".στήν Πομπηία. Άνω: το ηλιακό σύμβολο. Κάτω:ένα ερπετό περιέργως όμοιο με ορισμένες αναπαρα-στάσεις του Αμερικάνικου φιδιού.

Ό Κουετζαλκοάτλ τη στιγμή τηςέξαφάνισής του, όπως παριστάνεταιστον "Φλωρεντινό Κώδικα" (3ο βι-βλίο). Προσέξτε τις φλόγες, το κρά-νος και την περίεργη στολή.

"Το φίδι της δημιουργίας" της Ύρκάλα (Γη του "Aρνεμ στη Νέα Γουϊνέα).

Αντίθετα, για τους άργέγονους κατοίκους τηςΑυστραλίας (βορειοδυτική περιοχή), δεν υπάρχει ανά-ληψη άπο τή γη. Το φίδι έρχεται άπο τον ουρανό,εξαγνίζει ορισμένα όντα, πού οι ιθαγενείς τα θεωρού-νε προγόνους τους και τα παριστούν με φιγούρες,τις λεγόμενες «Γουοντζίνα», με πρόσωπα χωρίς στό-μα και με ένα είδος φωτοστέφανου, πού έκανε κάποιουςπαλιότερους ερευνητές να ισχυριστούνε ότι πρόκειταιγια κεφάλια όντων πού φοράνε διαστημική μάσκα.

Στο Παλιό Μεξικό, ό μύθος του φιδίού παρουσιά-ζεται πάντοτε με απίθανες κοσμικές προεκτάσεις. Τοέχουμε ήδη υπογραμμίσει στα προηγούμενα βιβλίαμας, όμως νομίζουμε πώς έχει ενδιαφέρον να παρα-θέσουμε τα συμπεράσματα και τα αποδεικτικά στοι-χεία του Ρομπέρτο Καλκάνιο, ενός νέου Ιταλού επι-στήμονα άπο το Τουρίνο:

«Ό Κουετζαλκοάτλ, ό θεός πού έβγαλε το Μεξικόάπο την άμορφωσιά και την πρωτόγονη αθλιότητα.απεικονίζεται πάντα σχεδόν στις ζωγραφιές και σταανάγλυφα έτοιμος να βγει από το στόμα ενός φιδιού,μα ενός παράξενου φιδιού, πού το σώμα του είναισκεπασμένο με μακριά και λαμπερά φτερά. 'Ανθρω-πος, φίδι και πουλί συγχέονται, και δύσκολα μπορείκανείς να τα θεωρήσει σαν τρία διαφορετικά πλά-σματα.

»Ψάχνουμε λοιπόν να βρούμε τι ανάγκασε τους τοτι-νούς καλλιτέχνες να παραστήσουνε το θεό Κουετζαλ-κοάτλ σε μια τόσο αλλόκοτη στάση, να καλύψουνετο ερπετό, όχι με τα καθιερωμένα λέπια, παρά μεφτέρωμα, και να τα συνδιάσουνε όλα τούτα για ναπλάσουνε μια μυστηριώδη θεότητα. Χρειάζεται ίσωςν' αναζητήσουμε την απάντηση έξω από τις άκαμ-πτες απόψεις της επίσημης επιστήμης. Ή απάντησηλοιπόν είναι συνταρακτική, μα και τόσο τεκμηριω-μένη, ώστε δεν μπορούμε να την απορρίψουμε a prioriΕίναι πιθανόν, ό μυθικός Κουετζαλκοάτλ να είναι όνπού αποβιβάστηκε στή Γη άπο διαστημόπλοιο.

»Πώς άλλοιώς ένας πρωτόγονος ή στοιχειωδώς πο-

49

Τολτεκική στήλη, πού παριστάνει καθαρά θεό (ίσωςτον Κουετζαλκοάτλ) καθώς βγαίνει από το ρύγχοςενός ζώου με διχαλωτή γλώσσα.

Ανάμεσα σε δυό λαβές που παριστάνοννε ζώα. αιλου-ροειδή, οι σπείρες συγκλίνουνε προς το κέντρο καισχηματίζουνε το μυστηριώδες πρόσωπο ενός άγνω-στου θεού, στο φημισμένο «Αγγείο του Κοπάν»('Ονδούρα).

λιτισμένος λαός θα απεικόνιζε ένα διαστημόπλοιο ανόχι σαν ένα μηχάνημα πού να μοιάζει με φίδι καισυνάμα με πουλί; Του δώσανε σχήμα επίμηκες καιταυτόχρονα πτητική ικανότητα, Στίς προκολομβια-νές τοπολαλιές «Γουετζάλ» σήμαινε πουλί και «Κοάτλ»φίδι.

»Σέ μιαν ανάγλυφη αναμνηστική στήλη, πού υπάρ-χει στο Γιαξκιλάν, είναι σκαλισμένη ή μεγαλόπρεπησκηνή της αποβίβασης: ό θεός των Άζτέκων εμφα-νίζεται στ' άκρόχειλα του έρπετού, φοράει στο κεφάλιτου κάτι σαν περικεφαλαία, με προεξέχοντα περίεργαποικίλματα, πού δεν μοιάζουνε καθόλου με εκείναπού κοσμούνε τους ιερείς, λόγου χάρη,

»Στις στήλες του Ξοκικάλκο, ξαναβρίσκουμε τοίδιο θέμα, άλλά υπό διαφορετικό τύπο. Ή μορφήτου Κουετζαλκοάτλ είναι τοποθετημένη σ' ένα ελλει-ψοειδές άνοιγμα πού στο κάτω μέρος έχει μια διχα-λωτή γλώσσα και στο πάνω τα δόντια του τερατό-μορφου φιδιού ή έκφραση του προσώπου είναι αινι-γματική. Ό ρεαλισμός είναι καταπληκτικός και θυμί-ζει κάποιον πού σας κοιτάζει πίσω άπο φινιστρίνι.Παρόμοια ανάγλυφα υπάρχουνε στην Τούλα, στο Κι-κέν Ίτζά και στο Ούξμάλ».

Απαραίτητο να αναφέρουμε και τις πύρινες γλώσ-σες, καθώς και τις φλόγες πού εκτοξεύονται γύρωστον Κουετζαλκοάτλ τη στιγμή της εξαφάνισης του,και πού τις βλέπουμε στο Τρίτο Βιβλίο του «Φλω-ρεντινού Κώδικα» (βιβλίο III), Ό Ξιουχκοάτλ, είναιφίδι «από φλόγες» (λέξη παραγόμενη άπο το όνομαΞιουχτεκούτλι,), ό θεός της φωτιάς πού «βοηθά τον'Ηλιο στην επουράνια πορεία του», Ας μην εκπλα-γούμε αν τον δούμε στο Μεξικό απεικονιζόμενο με

Ό Ξιουχκοάτλ είναι ένα άλλο μεξικανικό «Φίδι τηςφωτιάς Έδώ απεικονίζεται με νύχια, ηλιακά σύμβο-λα και ίσως ακόμα αστερισμούς.

50

νύχια και τριγυρισμένο από τα σύμβολα του ζωο-ποιού άστρου, καθώς και από τα σύμβολα των αστε-ρισμών. Τον στολίζουνε επίσης με χαυλιόδοντες κιας έχει μέλη ανθρώπινα.

Ό Ρομπέρτα Καλκάνιο σημειώνει ότι στο ΒόρειοΜεξικό συναντάμε κάτι περίεργες παραστάσεις ερπε-τών, όμοιες σχεδόν με κείνες πού βρίσκουμε στηνΆμαζονία και στη Λιβερία. Το σώμα του φιδιού χω-ρίζεται σε τμήματα, και συμπληρώνεται από προε-ξοχές πού θυμίζουνε όργανα προσγείωσης. Πρόκει-ται για «βραχογραφίες» πού ανάγονται στην αρχαϊκήπερίοδο της προκολομβιανής Αμερικής. Αυτό τοφίδι το βρίσκουμε απεικονισμένο με διαφορετικό τρόποσε όλα τα μέρη της υδρογείου. Το αναγνωρίζουμε σταπρώιμα προϊστορικά χρόνια στίς γνωστές σαν «διοι-κητικές ράβδους» της βόρειας Ευρώπης, καθώςκαι στα μυστηριώδη αντικείμενα πού άνακαλυφθή-κανε στο Τρεντίνο, και πού ανεξήγητη παραμένειή χρήση τους κι ή ωφελιμότητα τους.

Σέ μερικές περιοχές, αυτό μετατρέπεται σε μαγικόβατήρα του διαστήματος. Ένας απ' αυτούς φωτογρα-φήθηκε από τον καθηγητή Λαμπέρτο Καμερίνι, απ'το Τουρίνο, στα περίχωρα της Άλγκαγιόλα (Κορσι-κή). 'Ορθώνεται πάνω από μια σπηλιά πού ανασκά-φτηκε μερικά από τη φύση και μερικά από ανθρώ-πινα χέρια.

Το άχρονολόγητο τούτο μνημείο της φωτογραφίαςμοιάζει με κάποιο άλλο πού βρέθηκε από τον ΜάριοΣαλομόνε στο Πεδεμόντιο, στα περίχωρα της Κά-πρια (κοιλάδα της Σούζα). Στήν περιοχή το λένε«Ή πέτρα πού κοιτάζει». Και είναι πράγματι ένας

βράχος πού, πάνω από ένα πανύψηλο γκρεμό, φαί-νεται σαν να κοιτάζει το χάος.

Παράξενες απεικονίσεις ερπετών με εσωτερικά χωρί-σματα και εξαρτήματα πού θυμίζουνε, κυριολεκτικά,στηρίγματα προσγείωσης, βρίσκονται στις άγονες ζώ-νες του βόρειου Μεξικού και περιέργως μοιάζουνεμε κείνα που βρέθηκαν στην Άμαζονία και τη Λι-βερία.

Προϊστορικά αντικείμενα σε σχήμα φιδιού, πού βρε-θήκανε στο Τρεντίνο. 'Οπως και για τις λεγόμενεςδιοικητικές ράβδους, δεν είναι γνωστό σε τι χρησί-μευαν.

Ό εκπληκτικός «βατήρας», που βρίσκεται στην Άλ-γκαγιόλα (Κορσική), όπως τον φωτογράφησε οκαθηγητής Καμερίνι.

51

Να πούμε πώς πρόκειται για ένα παιγνίδι της φύ-σης; 'Οχι βέβαια. Για να πεισθούμε, δεν έχουμε παράνα ανέβουμε λίγο πιο ψηλά από το βράχο, όπου υπάρ-χουνε άφθονες βραχογραφίες με ηλιακά σύμβολα,πού αφήνουμε να εννοηθεί πώς εδώ άλλοτε λαβαίνανεχώρα σκοτεινές ιεροτελεστίες.

Μήπως όμως πρόκειται για κανένα «βάθρο θυσια-στηρίου», όπως λέμε, από το ύψος του οποίου οι ιερείςγκρεμίζανε στο βάθρο όσους πρόσφερναν θυσία στοθεοποιημένο άστρο; Ή μήπως πρόκειται για καμμιάαστρική εξέδρα, όπου κάποιος ίεροφάντης έστεκε μεανοιχτά τα χέρια για να προσευχηθεί αντίκρυ στο'Απειρο;

Και τα δύο, ασφαλώς. Δε χρειάζεται μεγάλη προσ-πάθεια της φαντασίας για να διαπιστώσετε πώς ήπέτρα αύτη μοιάζει με τις «εξέδρες» των μεγαλό-πρεπων μεξικάνικων μνημείων. Παρατηρείστε, αί-

Φίδι, σκορπιός, λιοντάρι και Δέντρο Ζωής πάνω σεένα « Κουντουρού», μια πέτρα ορόσημο της Μεσοπο-ταμίας και της Κασιτικής Περιόδου,

Πέτρινο αγγείο που βρέθηκε στην κοιλάδα του 'Ιν~δού. Χρονολογείται γύρω στο 2500 π.Χ. Πάνω σ'αυτό, μια ανθρώπινη φιγούρα σφίγγει στα χέρια δυόφίδια, σαν να θέλει να τα υποτάξει.

'Ενας «θεός - Φίδι» των Δανών, 3.000 χρόνων, πε-ρίπου.

φνης, τις εξέδρες Κικέν Ίτζά, που καταλήγουνε σέπελώρια φιδοκέφαλα όντα στραμμένα προς τον ουρά-νιο θόλο. Επάνω στο επίπεδο μέρος του βράχου,στέκεται ένα παράξενο πλάσμα, με κεφαλή ίαγουάρου,που βυθίζει το βλέμμα του στον ουρανό. Είναι «όάνθρωπος-γάτα» των αμερικανικών θρύλων, «το όνπού ήρθε άπο τα άστρα». Κατά την ανατολή και τηδύση του ήλιου, τα δόντια του πέτρινου φρικτού ζώουθαρρείς πώς δαγκώνουν τον ηλιακό δίσκο.

Το φίδι, σαν σύμβολο της αθανασίας, το συναντάμεκαί κοντά στον Ασκληπιό, τον "Ελληνα θεό της Ιατρι-κής, πού ό Δίας τον κεραυνοβόλησε γιατί θέλησε ναθεραπεύσει τους ανθρώπους άπο το φόβο του θανά-του, καθώς επίσης και πλάϊ στον Έρμή (πού μεταξύάλλων ήταν καί προπομπός των ψυχών στον 'Αδη),στο κηρύκειο, τη φτερωτή βέργα.

Νάτο τώρα πάλι στο Μεξικό: έχει κεφάλι καί σταδυο άκρα του σώματος, πού αποκτά έτσι, τη μορφήατέρμονης σπειροειδούς γραμμής. Στήν Πομπηία,στην Κάζα Ντεϊβέττι, μοιάζει απαράλλαχτα με τοφίδι των Άζτέκων, μολονότι έχει ένα κεφάλι, συνο-δεύεται όμως από ένα ηλιακό σύμβολο, γεγονός πούτο έξομοιώνει με το μεξικάνικο.

Νάτο και πάλι στην Κίνα, το μισό άνθρωπος καίτο άλλο μισό ζώο. Στήν Μεσοποταμία βρίσκεται κοντάστο αιώνιο και παγκόσμιο «Δέντρο της ζωής», κοντάσε λιοντάρια καί σε σκορπιούς (σύμβολα της μετά θάνα-τον ύπαρξης).

Στήν κοιλάδα του Ίνδού ποταμού βλέπουμε μιανανθρώπινη φιγούρα να σφίγγει το ερπετό στη φού-χτα (ούτε εδώ λείπουν τα αιλουροειδή) σα να θέλει,να του πάρει τη δύναμη του.

Ή ίδια επιθυμία για κυριαρχία φαίνεται πάνω στηνάγνωστη Δανέζικη θεότητα, τη φιλοτεχνημένη εδώκαί 3.000 χρόνια. Τα μπράτσα της έχουνε μεταμορ-φωθεί σε φίδια. Καί τα μάτια τ η ; Δε νομίζετε πώςδε μοιάζουν διόλου ανθρώπινα;

Πέτερ Κολοζίμο

52

τα νεκρικά έθιματης φυλής τωναρουσι

Κλασσικός τύπος τάφου με πέντε στήλες. Το ανά-χωμα στο κέντρο αποκρύπτεται από θάμνους, οίόποίοι συγκρατούνται με φράκτη κατασκευασμένο απόμπαμπού που έχουν πλεχθεί σε μορφή κυλίνδρου.

ΓΚΕΟΡΓΚ ΓΚΕΡΣΤΕΡΠειστήρια για ένα μεγαλιθικό

πολιτισμό στη νότιο Αιθιοπία.

Μεταξύ των ανθρώπων της φυ-λής των Αρούσι μιας φυλής πούανήκει στην μείζονα ανθρωπολο-γική ομάδα Γκάλλα της Αιθιοπίας,εξακολουθεί να υφίσταται μια εξαι-ρετικά αξιοσημείωτη ένταφιαστικήιεροτελεστία, γνωστή με τον όρον«λατρεία των μεγάλων λίθων». 'Ε-χει διατηρηθεί αποκλειστικά καιμόνο για τα θνητά κατάλοιπα τωνηρώων και των «φονέων».

Οι τάφοι τους σημειούμενοι μεστήλες πού φαίνονται από παντούείναι περιορισμένοι μέσα σε σχε-τικά μικρό τμήμα της περιοχής τουςΤο τμήμα αυτό καθορίζεται από τοαιθιοπικό τμήμα της γεμάτης κοι-λάδας, πού βρίσκεται ανάμεσα στιςλίμνες Σάλα και Άβούσα προς νό-το και περιβάλλει την εμπορικήπόλη Σασαμανέ. 'Ακόμα καί οιΑρούσι δεν είναι σε θέση να εξη-

γήσουν τη γεωγραφικώς περιορι-σμένη συχνότητα των μεγαλίθωναυτών. Το ίδιο ισχύει κατά τονίδιο βαθμό καί για την πλειονότη-τα του πληθυσμού πού φαίνεταινα αγνοεί εντελώς ακόμα και σεπεριοχές όπου οί στήλες εξακολου-θούν να άναγείρονται. Είναι δύσκο-λο να διαπιστωθεί αν μία τέτοιασυμπεριφορά είναι αυθόρμητη ήείναι απλώς προσποιητή με σκο-πό να αποκρύψει κάποια αμηχα-νία.

Οί άνθρωποι της ομάδας Γκάλλαπροέρχονται από μιαν αρχαία χα-μιτική υποδιαίρεση του πληθυσμούΉ ανάμιξη τους με ένα κύμα Ση-μιτών μεταναστών κατά τους αρ-χαίους, ίσως μάλιστα και κατάτους προϊστορικούς χρόνους, είχεσαν αποτέλεσμα να δημιουργηθείένας αξιόλογος πολιτισμός, στιςορεινές περιοχές της Αιθιοπίας. Οπολιτισμός αυτός μεσουράνησεπριν δύο περίπου χιλιάδες χρόνιαστο βασίλειο του Άξούμ.

Σήμερα οί άνθρωποι της ομάδαςΓκάλλα μιλούν ένα χαμιτικό γλωσι-

κό ίδίωμα, τής κουσιτικής όμο-

53

Οι επί μέρους στήλες του τάφου όπως φαίνονται απόκοντά.

φυλίας. Φαίνεται ότι είναι ή λιγό-τερο ομοιογενής ομάδα των Αιθιό-πων αν συγκριθεί πρός τη φυλήΑμάρα από την οποία προήλθε ήσημερινή επίσημη γλώσσα της Αι-θιοπίας και προς άλλες μεγάλεςτης αρχαίας αυτής αυτοκρατορίας.Περιλαμβάνει τόσο νομαδικούς ό-σο και ήμιεγκατεστημένους κτηνο-τρόφους, καθώς επίσης και μονί-μως εγκατεστημένους γεωργούς.Έκτός από τον τρόπο ζωής, oιάνθρωποι αύτοί διαφέρουν μεταξύτους και σε ότι άφορα τίς ιδιαίτε-ρες θρησκευτικές δοξασίες τους.Αρχικώς ήταν οπαδοί πρωτόγονωνθρησκειών, όμως από μακρού χρο-νικού διαστήματος τώρα έχουν υπο-στεί την επιτυχή επίδραση μωα-μεθανών ιεραποστόλων. Τελευταίαπαράλληλα προς τον πολιτικό προ-σανατολισμό τους προς τη φυλήΑμάρα, ορισμένοι από αυτούς έ-χουν μεταστραφεί προς τον αίθιο-πικό ορθόδοξο χριστιανισμό.

Στήν περιοχή πού περιγράψαμεπιο πάνω είναι εύκολο να συναντή-σει ό επισκέπτης στήλες πού άλλω-στε είναι ορατές από διάφορα πο-λυσύχναστα περάσματα. Ή εμφα-νής μορφή τους αποτελεί σημαντι-

54

κό παράγοντα πού έχει σχέση μετα τοπικά έθιμα, και συνδέονταιπρος τον τρόπο αυτό του ενταφια-σμού. Οί παραδοσιακοί τάφοι έχουντο λιγότερο τέσσερεις στήλες, το-ποθετημένες κατά ζεύγη σαν είδος«πυλών» και βρίσκονται γύρω απόεδαφικό ύψωμα από ορυκτά πετρώ-ματα. Μεταξύ του αναχώματος καιτων στηλών, φυτεύονται δένδρακαι θάμνοι. Σ' ορισμένες περιπτώ-σεις, ό πράσινος φράκτης πού σχη-ματίζεται συγκρατείται με πλεκτόκύλινδρο από μπαμπού πού παρα-μένει ώσπου σαπίζει και πέφτειμόνος του, κατά τη βροχερή εποχήτου έτους. Άβαθή σκαλίσματα δια-κρίνονται στην εξωτερική πλευράτων στηλών και προς την αντίθετηπλευρά του τάφου. Τα παλαιότερασχεδιάσματα αποτελούνται από ρα-βδώσεις, πού σχηματίζουν κύκλουςκαι γραμμές. Όλα δε αυτά τα σχή-ματα εμφανίζονται άναλοίωτα μεμορφή τριπλού σχεδίου.

Ό Εike Haberland χωρίς αμφιβο-λία έχει δίκιο, όταν συμπεραίνειότι το μνημειακό αυτό έργο τηςφυλής Γκάλλα της νότιας Αιθιο-πίας αποκαλύπτει τον πληροφορια-κό χαρακτήρα των συμβόλων αυ-τών. Υποτίθεται ότι τα σύμβολααυτά διηγούνται τις πράξεις και τα

Πλήρης τάφος με δέντρα καιθάμνους μεταξύ του αναχώ-ματος και των λίθων. Οι δύοστήλες πού σχηματίζουν την«ανατολική πύλη» του όλουτάφου ξεχωρίζουν από τίς άλ-λες αν όχι από τίποτα άλλο,άπό το ύψος τους.

'Ενας διατηρημένος σε καλήκατάσταση κυλινδρικός φράκ-της από μπαμπού σε ένα πλή-ρη τάφο.

55

Toν τάφο αυτό, έναν από τους πιομνημειώδης τάφους της φυλής τωνΆρούσι, μπορεί να διακρίνει ό επι-σκέπτης, όταν εγκαταλείπει τηναγορά της πόλεως Σασαμανέ, Οιστήλες του τάφου έχονν ύψος όσοτο ύψος ανθρώπου.

Τάφος με έξη στήλες, άπό τις ό-ποίες φέρουν παραστάσεις μόνο οίτρείς, που άντικρύζουν την- δύση.Μία από τις παραστάσεις μοιάζειμε τον θανόντα, που τον απεικο-νίζει σαν «φονέα» που φέρει ζώνημε φυσίγγια.

πλούτη των νεκρών που μνημο-νεύουν. Σήμερα συμπληρώνονταιμε νέα σχέδια, για να έξυπηρετούνκαθαρώς διακοσμητικό σκοπό. Κα-τά τη διακόσμηση των νέων λίθων,τα αφηρημένα σχέδια τοποθετούν-ται έτσι ώστε να δημιουργείται ήεντύπωση ότι πρόκειται για ανθρώ-πινο πρόσωπο η μορφή. Σέ άλλουςλίθους τα σχέδια είναι πάρα πολύκαθαρά. Οί βαθύνσεις πού δημιουρ-γούνται με τη χάραξη στα αφηρη-μένα σχέδια όσο και στα σχέδιαπού έχουν χαρακτήρα αναπαραστά-σεως, είναι συνήθως έγχρωμες. Ήδυσκολία για να διακρίνει κανείςμε βεβαιότητα τους νέους λίθουςαπό τους παλαιούς είναι στενά συν-δεδεμένη με αβεβαιότητα για ναερμηνεύσει το θέμα και να αναγνω-ρίσει την εξέλιξη του. Ή δυσχέ-ρεια αυτή είναι αποτέλεσμα της πα-λαιώσεως των λίθων και της εξα-φανίσεως των χρωμάτων. 'Ετσι άπόκαιρό σε καιρό είναι ανάγκη ναφρεσκάρεται το σχέδιο. Αυτό επι-τυγχάνεται τις περισσότερες φορέςμε τη βοήθεια γύψινου επιχρίσμα-τος, πάνω στο όποιο είτε φρεσκά-ρεται το παλαιό σχέδιο και μάλι-στα με θρησκευτική προσοχή ήό καλλιτέχνης βρίσκει την ευκαι-ρία να προσαρμόσει την διακόσμη-ση της στήλης στις τρέχουσες αν-τιλήψεις. Οί νέες στήλες διαμορφώ-νονται με πέλεκυ από ηφαίστειο-

56

Πλήρης τάφος με έξη στήλες. Οιδύο αυτοί λίθοι σχηματίζουν την«ανατολική πύλη» του τάφου. Όαποθανών απεικονίζεται στη μίαστήλη να πετά καί να κρατά τηλόγχη των Γκάλλα, ενώ στην άλληαπεικονίζεται σαν κυνηγός λεοπαρ-

δάλεων. Και στις δύο παραστάσειςφέρει ζώνη με φυσίγγια. Κατά τηγνώμη των ντόπιων, ό τάφος αυ-τός είναι πολύ παλαιός αλλά ανα-καινίσθηκε πριν από λίγα χρόνια.

Λίθοι ενός μικρότερουμεγέθους τάφου.

57

Λίθοι, ενός μικρότερουμεγέθους τάφου.

γένη λίθο πού αφθονεί στην περιο-χήν αυτή. Οί Άρούσι μπορούν νακατονομάσουν ορισμένους δεξιο-τέχνες γι' αυτά τα έργα, ειδική φή-μη έχει αποκτήσει σήμερα κάποιοςκαλλιτέχνης, Malagetu Sahelu πούκατοικεί στη Κοφφόλε, μία περιο-χή πού απέχει μισή ώρα με το αυ-τοκίνητο ανατολικώς της πόλεωςΣασαμανέ.

Έκτος από τους τέλειους αυτούςτάφους, πού συμπεριλαμβάνουν α-νάχωμα, φυτά και μερικές στήλες,έχω δει ακόμα και μεμονωμένουςαναμνηστικούς λίθους σε ελεύθε-ρους αγρούς. Αυτοί ήταν μνημείαπού είχαν ανεγερθεί γι' ανθρώπους,πού τα ονόματα τους υπάρχουν πά-νω στο λίθο, χωρίς όμως οί λίθοινά έχουν ταφεί στην άμεση περιο-χή του τάφου.

Ή μεταστροφή πολλών ανθρώ-πων της φυλής Γκάλλα σε νέα θρη-σκεία, μικρή μόνο μεταβολή έχειπροκαλέσει στην ερμηνεία και διά-ταξη των στηλών. Οί έκχριστιανι-σθέντες Γκάλλα αποδίδουν μια νέαερμηνεία παραδοσιακή εξ ανατο-λών προς δυσμάς διάταξη του τά-φου. Είναι όμως προσεκτικοί γιανα μη παραβιάσουν είτε τη φοράτου άξονος κατά την έσκαφή τουτάφου, είτε την κατά ζεύγη σανείδους «πυλών» διάταξη των στη-λών. 'Οσοι από τους Γκάλλα έχουνπροσχωρήσει στον Ισλαμισμό δί-νουν διάταξη τέτοια στους τάφουςτους ώστε να είναι προσανατολι-

58

σμένοι προς τη Μέκκα, αλλά, κατάπερίεργο τρόπο, παρά το ότι ή νέαθρησκεία τους καταδικάζει την «α-ναπαράσταση», αυτοί αποτελούντην οδηγό δύναμη στη σημερινήτάση να δημιουργούν αναπαραστά-σεις κατά τη διακόσμηση των τά-φων τους. Ανάμεσα στους έξισλα-μισθέντες Άρούσι συχνοί είναι οισύνθετοι τύποι τάφων. Εντυπωσια-κές είναι οι κυβικές μορφές του έποικοδομήματος πού είναι τόσο χαρα-κτηριστικές στην Εγγύς και Μέ-ση Ανατολή. Είναι φανερό ότι αυ-τές αποτελούν τροποποίηση τηςΚάαβα, του τετράγωνου οικοδομή-ματος, πού έχει ιερό δεσμό προςτο ισλαμικό ίεροφυλάκιο της Μέκ-κας. Παρ' όλα αυτά επηρεάζονταισυχνά από παραπλήσιους τοπικούς,παραδοσιακούς λίθους.

Τα σχήματα πού έχουν οι στή-λες των τάφων είναι δυνατό να δια-φέρουν, αλλά οί απαραίτητες προϋ-ποθέσεις για να ταφεί ό νεκρός σετάφο αύτού του είδους έχουν παρα-μείνει σχεδόν αυστηρά οί ίδιες. Ήαπλή καλή φήμη και ό βαθμός δενείναι αρκετά. Oi τάφοι με στήλεςείναι μόνο για τον «φονέα» καιτον ήρωα. Αλλά και ό ήρωας ακό-

μα στην ορολογία των Γκάλλα πι-θανόν να είναι ένας φονιάς: πρέπεινα έχει σκοτώσει τουλάχιστο έναεχθρό και τρεις τύπους θηράματος,ένα λιοντάρι, μια λεοπάρδαλι καιένα ελέφαντα. Το δικαίωμα του εν-ταφιασμού κάτω από τις στήλες εί-ναι επίσης βαθιά ριζωμένο στο σύ-στημα gada των Γκάλλα.

Κατά το σύστημα αυτό ή ζωήτων ατόμων είναι οργανωμένη αυ-στηρά με τη μορφή δέκα διαδοχι-κών οκταετιών. Ό βαθμός του φο-νιά προϋποθέτει απαραίτητα τηνανδρική ιδιότητα, Ό Γκάλλα πούπερνά από όλους τους βαθμούςτου συστήματος gada και υστέραξεπέφτει λόγω ηλικίας, χάνει αυτό-ματα το δικαίωμα να ενταφιαστείσε τάφο με στήλες, άσχετα αν αυ-τός υπήρξε άλλοτε φονιάς. Δηλα-δή ό άνθρωπος αυτός επιβιώνει,έξω από το σύστημα gada μόνογια τον εαυτό του. Μετά το θάνατοτου, δεν έχει δικαίωμα ούτε γιαένα απλό σωρό λίθων ή ένα μικρόανάχωμα, όπως συμβαίνει και μετα νήπια, τα όποια φέρουν ακόματα νεογέννητα δόντια τους και πούγια το λόγο αυτό, δεν έχουν ακόμαενσωματωθεί στο σύστημα gada

τα οστά του θα βρουν τη τελικήανάπαυση τους κάτω άπό σωρόκοπριάς μέσα σε στάνη. Ακόμα καιή αδυναμία να αποκτήσει κανείςαπογόνους, αποτελεί επαρκή λόγονα στερηθεί να ταφεί σε τάφο μεστήλες. Μόνο ή διπλή ιδιότητα

Μεμονωμένος αναμνηστικός λίθος.Ή προς την ανατολή πλευρά τουαπεικονίζει, τον θανόντα σαν ίππέανα φορά κάσκα τροπικών περιο-χών και να κρατά λόγχη. Σάνημερομηνία θανάτου του αναφέρε-ται ό Ιανονάρίος του 1969. Στηναντίθετη πλευρά του λίθου κάτωαπό την εικόνα του λιονταριού υ-πάρχουν λέξεις πού μας λένε ότι οαναμνηστικός αυτός λίθος δωρίσθηκεαπό την σύζυγο του θανόντος,

59

Σύνθετες μορφές τάφων τωνΆρούσι που ασπάσθηκαντον Μωαμεθανισμό. Hορθογώνια κλιμακωτή υπερ-κατασκευή του τάφου τόσοχαρακτηριστική στους Μω-αμεθανούς περιβάλλεται α-πό τις στήλες τοπικής μορ-φής.

του γεννήτορος και του φονιά απο-τελεί απόδειξη του ολοκληρωμέ-νου άνδρισμού και παρέχει το δι-καίωμα ενός ολοκληρωμένου τά-φου. Ό αριθμός των παιδιών πούαφήνει ό νεκρός παίζει σημαντικόρόλο στην επιλογή του αριθμούτων λίθων πού θα χρησιμοποιη-θούν.

Έτσι σε ορισμένες περιπτώσεις,παρατηρείται το φαινόμενο της υιο-θεσίας, με αποκλειστικό σκοπό ναεξασφαλίσει αξιοπρεπή τάφο. (EikeHaberland, Galla Sud - Athiopiens,σελ. 497, Στουττγάρδη, Kohlham-mer, 1963).

Ή σιδερένια λαβή πού απλώνεταιπάνω στην κοινωνική και προσω-πική ζωή των ανθρώπων της φυλήςΓκάλλα αρχίζει προοδευτικά ναυφίσταται χαλάρωση, ή δε ανέ-γερση στηλών γίνεται διαρκώς καισπανιώτερη. Όπως και να έχειτο πράγμα οί αρχές αντιμετωπί-ζουν με δυσμένεια τους τάφους αυ-τούς, για τον απλούστατο λόγο, ότιστην Pax Aethiopica δεν αναγνω-ρίζεται ό φονιάς. Ούτε ακόμα καιτο γεγονός ότι οί νεαροί Γκάλλαέκπληρόνουν την τελετουργικήπροϋπόθεση του φονιά μόνο σχε-τικά προς τα θηράματα αφαιρεί τε-λείως το αποκρουστικό και δυσά-ρεστο στοιχείο αυτών των θριαμ-βευτικών μνημείων. Για πολλούςανθρώπους τα μνημεία αυτά δεναποτελούν παρά πέτρα σκανδάλου.

Γκεόργκ Γκέρστερ

60

Ή φωτογραφία αυτή παριστά-νει τον πλανήτη Έρμή, όπως φωτο-γραφήθηκε από το διαστημόπλοιοMARINER- 10. Στήν πραγματικό-τητα, πρόκειται για ένα «μωσαϊκό»από 18 κομμάτια από φωτογραφίεςτου Έρμή, πού πήρε ό MARINER-10 από απόσταση 200.000 χιλιόμε-τρα, Σ' αυτή τη φωτογραφία απει-κονίζονται περίπου 2/3 του νοτίουημισφαιρίου του πλανήτη.

'Οπως φαίνεται, ή επιφάνεια τουΈρμή μοιάζει πολύ με τη Σεληνια-κή και είναι γεμάτη από κρατήρες,πού οί μεγαλύτεροι απ' αυτούςέχουν διάμετρο 200 χιλιόμετρα.

Σημειώνουμε ότι, ό πλανήτηςΈρμής παρατηρείται από τη Γη,πάντοτε,, υπό κακές συνθήκες, για-τί βρίσκεται πολύ κοντά στον 'Ηλιοκαι δεν απομακρύνεται από αυτόνπερισσότερο από 28°. Το αποτέλε-σμα είναι να φαίνεται πάντοτε πο-λύ χαμηλά στον ορίζοντα και γιαμικρό χρονικό διάστημα. Επίσης,επειδή είναι πολύ μικρός, διακρί-νονται μόνον οί μεγαλύτεροι απότους σχηματισμούς της επιφάνειαςτου.

Γι' αυτό είναι εύκολο να καταλά-βουμε το πόσο μεγάλη αξία έχει ήφωτογραφία αυτή αλλά καί οί πό-σες άλλες πού μας έστειλαν τα δια-στημόπλοια τύπου «MARINER».

Πολλές μελέτες γίνονται τον τε-λευταίο καιρό σ' ολόκληρο τον κό-σμο, για τη μόλυνση του περιβάλ-λοντος, από διάφορες αιτίες καί κυ-ρίως από τα βιομηχανικά κατάλοι-πα κάθε μορφής.

Μερικές πρόσφατες μελέτες άφο-ρούν στη μόλυνση πού προκαλούνστην ανώτερη ατμόσφαιρα οί πτή-σεις των διαφόρων αεροπλάνων πούπετούν σ' αυτά τα ύψη καί επιση-μαίνουν τους σοβαρούς κινδύνουςπού απειλούν την ισορροπία τηςφύσης στις περιοχές πού άναπτύ-σεται ή ζωή.

Ό σημαντικότερος κίνδυνος εί-ναι ή μείωση της περιεκτικότηταςτης στρατόσφαιρας σε όζον. Τοόζον, πού είναι μια μορφή του οξυ-γόνου έχει την ιδιότητα να άπο-ροφά την υπεριώδη ακτινοβολίατου 'Ηλιου καί να προστατεύει μετον τρόπο αυτό τον έμβιο κόσμοπού άναπτύσεται στην επιφάνειατης Γης. Το όζον αποσυντίθεταιαπό τα καυσαέρια των αεροπλάνωνκαί κυρίως από τα οξείδια του αζώ-του καί του θείου πού περιέχονταισ' αυτά.

Εάν ή ελάττωση του όζοντοςείναι σημαντική, θα προκληθεί αύ-ξηση της υπεριώδους ακτινοβολίαςπού φθάνει στην επιφάνεια τηςΓης, ενώ τα οξείδια του θείου θαεπιφέρουν ελάττωση της ηλιακήςακτινοβολίας πού δέχεται το έδα-φος.

Οί συνέπειες από την αύξησητης υπεριώδους ακτινοβολίας, θαείναι ή αύξηση των ηλιακών εγ-καυμάτων, θα παρατηρηθεί καρκί-νος του δέρματος σε μεγαλύτεροποσοστό καί, ίσως, σοβαρές γενετικές μεταβολές στα φυτά καί στα

ζώα. Ή μικρή, έστω πτώση τηςθερμοκρασίας θα φέρει μεταβολέςστα είδη των καλλιεργειών σε παγ-κόσμια κλίμακα, με σοβαρές συνέ-πειες για την παραγωγή των γεωρ-γικών προϊόντων.

Σήμερα καταβάλλεται ιδιαίτερηπροσπάθεια για τη μελέτη όλωντων σχετικών φαινομένων και τηνεξεύρεση τρόπου προστασίας τουέμβιου κόσμου από το νέο κίν-δυνο της τεχνικής ανάπτυξης.

Μια σημαντική είδηση δημο-σιεύθηκε στις Ρωσικές εφημερίδες.Πρόκειται για την "Αμερικανό - Σο-βιεηκή συνεργασία στο διάστημαμε την ονομασία «Σογιούζ - Απόλ-λων» εργασία βάσει σχεδίου! Ήείδηση ανακοινώθηκε ταυτόχρονακαι από τις Αμερικανικές εφημε-ρίδες. Πρόκειται για μία θαυμάσιαπροσπάθεια στην από κοινού αντι-μετώπιση των δυσκολιών πού πα-ρουσιάζονται για την κατάκτησητου Διαστήματος. Ή συνεργασίαήδη βρίσκεται στο στάδιο του πει-ραματισμού ενώ προβλέπεται ότιθα γίνει τέλη Ιουνίου αρχές Ιου-λίου. Θα επανέλθουμε στο θέμααυτό, οπότε θα το καλύψουμε πιοεμπεριστατωμένα.

Ό μικρός πλανήτης «Έρως»(No 433), πέρασε κατά τη διάρκειατου Ιανουαρίου 1975 κοντά απότη Γη καί μάλιστα περισσότεροαπό κάθε άλλη φορά αυτόν τοναίώνα. Το γεγονός αυτό ήταν μιαεξαιρετική ευκαιρία για παρατή-ρηση και μελέτη του μικρού αυ-

61

του πλανήτη, πού παρουσιάζει άρ-κετά ενδιαφέροντα. Ή τροχιά τουπ.χ. είναι αρκετά ελλειπτική, ώστε,κατά την κίνηση του γύρω από τον'Ηλιο, να πλησιάζει αρκετά και τηΓη και τον 'Αρη, Ό «'Ερως» είναιένας βράχος και έχει μήκος 35 χι-λιόμετρα, πλάτος 16 και ύψος 7.Οί διαστάσεις αυτές είναι πολύ μι-κρές και παρουσιάζεται στο τηλε-σκόπιο σαν φωτεινό σημείο στονουρανό, με μεταβαλλόμενη λαμ-πρότητα λόγω του σχήματος καιτης περιστροφής του. Περιστρέ-φεται γύρω από το μικρότερο άξονατου περίπου σε 5 ώρες και 16 λε-πτά.

Το 1708 γεννήθηκε στη Γκρε-νόμπλ ό Ζακ Ντε Βωκανσόν πούέγινε κατόπιν ένας περίφημος κα-τασκευαστής μικρών αυτόματωνπαιχνιδιών. Μεταξύ των αριστουρ-γημάτων του αξίζει να αναφέρουμε

τον «Φλασυτίστα» καί την «πά-πια». Αύτη ή τελευταία, φυσικούμεγέθους, κατασκευάσθηκε απ' τονεκκεντρικό αυτό. Γάλλο κατασκευαστη το 1738 και μπορούσε χάρη νσε ένα περίπλοκο μηχανισμό ναπερπατάει, να κράζει, να γυρίζειτο λαιμό της, να κουνάει τις φτε-ρούγες, να τρώει, να πίνει, να χω-νεύει με κάποιο χημικό τρόπο καινα αφοδεύει, δηλαδή να απορρί-πτει τις άχρηστες ουσίες χάρησ' ένα τεχνητό εντερικό σωλήνα.

Δόθηκε επί τέλους ή άδεια γιατην κατασκευή της διώρυγας πούθα ενώσει δύο ποταμούς, τον Τζέ-νισέϊ καί τον 'Ομπ, κοντά στονμεγάλο παραπόταμο του τελευταίουτου 'Ιρτις. Ή διώρυγα πού θα κατα-στήσει ωφέλιμες επίσης τις πενήν-τα χιλιάδες λίμνες του Καζακιστάν,προβλέπεται ότι σε πρώτη φάσηθα έχει μια ροή νερού 25 δισεκα-τομμυρίων κυβικών μέτρων τονχρόνο, και σε τελική μία ροή 75δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων.

Οι Σοβιετικοι γεωλόγοι εργά-ζονται για τη πραγματοποίηση αυ-τής της διώρυγας πού θα έχει μή-κος 3.000 χιλιόμετρα, φάρδος έως400 μέτρα καί βάθος από δώδεκαέως δέκα πέντε μέτρα και θα μετα-φέρει τα νερά των ποταμών τηςΣιβηρίας για την άρδευση τωνστεπών και των ερήμων του Κα-ζακιστάν στην καρδιά της δυτικήςΣιβηρίας, Το έργο αυτό είναι αναγ-καίο δεδομένου ότι τόσο ή καλλιέρ-γεια όσο και ή βιομηχανία πούβρίσκονται υπό ανάπτυξη χρειά-ζονται ολοένα και περισσότερονερό, άλλα οι δύο μεγάλοι ποτα-μοί της περιοχής, ό Σίρ Ντάριακαι ό 'Αμου Ντάρια, δεν παρέχουντην ποσότητα νερού πού είναι αναγ-καία.

Το ότι το πρόβλημα της ανάπτυ-ξης των λαχανοκηπευτικών ενδιέ-φερε καί ενδιαφέρει μέχρι σήμερατους διάφορους ερευνητές είναικάτι το φυσικό. 'Οπως ό κύριοςΤσάρλυ Ρόμπερτς, παθιασμένος καλλιεργητής των λαχανοκηπευτικώνδοκίμασε όλες τίς μεθόδους. Ειδι-κές ουσίες, σπραίϋ πού ραντίζουντους σπόρους πριν τους φυτέψουν,ειδική χημεία κ.λ.π. Μα όταν ό63ετής κύριος Ρόμπερτς πήρε τηνσύνταξη του άρχισε να μελετάηλεκτρονική καί τελικά χάρη σ'αυτήν είδε τους κόπους του ν' αντα-μείβονται, π.χ. μία ντομάτα πού ζυ-γίζει περισσότερο από ένα κιλόκαί ή οποία αναπτύχθηκε χάρη σεμια ειδική μεταχείρηση πού σε πο-λύ λίγο χρονικό διάστημα διπλα-σιάζει ή τριπλασιάζει τον όγκοτου προϊόντος. Ό Ρόμπερτς έφεύ-

ρε ένα ημισφαίριο, πού περιέχειεσωτερικά πλήθος από τρανζίστορςακριβώς όμοια μ' αυτό πού υπάρ-χουν στα ραδιόφωνα και το όποίοκάθε μέρα για λίγα λεπτά το τοπο-θετεί πάνω στα άναπτυσόμενα προϊόντα. Το πιο καταπληκτικό όμωςείναι ότι το προϊόν και μετά το

κόψιμο του, από την «μάννα» του,εάν το τοποθετήσουμε κάτω απόαυτό το μηχάνημα αρχίζει καί με-γαλώνει σ' όγκο. Κατά την γνώμητου εφευρέτη αυτός ό τρόπος ανα-πτύξεως των προϊόντων δεν βλάπτεικαθόλου στην υγεία για τον λόγοότι δεν αλλοιώνει ούτε στο ελά-χιστο τα φυσικά συστατικά τωνοπωροκηπευτικών.

Τον περασμένο Δεκέμβριο, πέ-ρασε από την περιοχή του πλανή-τη Δια to διαστημόπλοιο Pioneer11 καί πέτυχε να πάρει θαυμάσιεςφωτογραφίες των τεσσάρων πρώ-των δορυφόρων του Δία. Ιδιαί-τερα ενδιαφέρουσες φωτογραφίεςείναι του «Γανυμίδη», πού είναι ότρίτος, κατά σειρά απόστασης απότον Δία, δορυφόρος του.

Ή λήψη των φωτογραφιών αυ-τών έγινε, όταν το διαστημόπλοιοβρισκόταν σε απόσταση 780,000 χι-λιόμετρα.

62

ΑΤΛΑΝΤΙΔΑέρευνα

για τους χαμένους κόσμουςJAMES WELLARD

Συνεχίζουμε την παράθεση του τόσοενδιαφέροντος αύτού βιβλίου τουΤζέϊμς Γουέλαρντ για την έρευνατων χαμένων πολιτισμών.

'Ενα από αυτά τα χρονικά μιλού-σε για συμβάντα, πού έλαβαν χώ-ρα 9000 χρόνια πριν και αφορούσανιδιαίτερα τους 'Ελληνες και την πό-λη της Αθήνας, Ή Αθήνα εκείνητην εποχή υπερτερούσε από όλες τιςάλλες σε αρετή και σοφία. Πολλά με-γάλα και θαυμαστά κατορθώματαείχαν κάνει οί Αθηναίοι, είπαν οιιερείς, άλλα κανένα από αυτά δενξεπέρασε όλα τα άλλα σε μεγαλείοκαι ανδρεία. Και αυτό ήταν ή ήτταμιας ισχυρής δυνάμεως πού είχε έλ-θει ξαφνικά από τη δύση με τουςαήττητους στρατούς της και άρχισενα κατακτά το μεγαλύτερο μέροςτης Ευρώπης και της Ασίας.

Οί εισβολείς ήρθαν από ένα νη-σί, πού βρισκόταν πέρα από τα στε-νά πού οι γεωγράφοι ονομάζουν Στή-λες του 'Ηρακλή. Αυτό το νησί ήτανμεγαλύτερο από τη Λιβύη και τηνΑσία μαζύ και ήταν το πέρασμαπρος άλλα νησιά, πού εκτείνοντανμέσα στον Ατλαντικό ωκεανό σεμια άλλη ήπειρο.

Το όνομα αυτής της χώρας απόοπού ξεκίνησε ή εισβολή στην Ευρώ-πη ήταν Ατλαντίς ή με την έλλη-νική ονομασία του, το νησί του 'Α-τλαντα.

Αυτό το νησί και ό λαός του ήτανπολύ πολιτισμένοι και είχαν ήδη α-ποικίσει τα γύρω νησιά καθώς καιμέρη από τις ηπείρους πού βρίσκον-ταν και στις δυο πλευρές του ώκεα-νού. Μάλιστα, στρατεύματα από τηνΑτλαντίδα είχαν εισβάλλει στην βό-ρεια Αφρική και την κυρίευσαν ωςτα σύνορα της Αιγύπτου. Και στηνάλλη πλευρά της Μεσογείου, άτλαν-τινά στρατιωτικά σώματα είχαν πο-

ρευθεί μέσω της νότιας Ευρώπης ωςτα ελληνικά σύνορα. Σ' αυτό το ση-μείο οί εισβολείς είχαν αποφασίσεινα κατακτήσουν και την Αίγυπτοκαι την Ελλάδα και έτσι να γίνουνκύριοι του γνωστού κόσμου.

Στό μεταξύ, όλες οί κατακτημέ-νες χώρες εγκατέλειψαν τον αγώνα,αφήνοντας την Αθήνα να αντιστα-θεί μόνη της εναντίον αυτής τηςισχυρής δύναμης. Πραγματικά, οί

'Ενας φανταστικός χάρτηςτης χαμένης ηπείρου τηςΆτλαντίδας παρμένος απ'το βιβλίο τον Μπορύ ΣάΐντΒινσέντ, (Πάνω στίς Κα-ναρίους Νήσους). Αυτός όχάρτης έγινε το 1803 καιδείχνει την Ατλαντίδα νακείται δυτικά της ακτήςτον Μαρόκου, κι' επίσηςτην χώρα των Αμαζόνων.

63

Αθηναίοι γονάτισαν σχεδόν, αλλάτελικά, νίκησαν και έσπρωξαν τουςάτλαντινούς προς τα πίσω. Τους α-πώθησαν μέσω της Ευρώπης καιΑφρικής πίσω προς την νησιώτικηπατρίδα τους. 'Ετσι ή Αθήνα έσω-σε τον μεσογειακό κόσμο από τησκλαβιά.

Άλλά σύντομα μετά από αύτητην νίκη, συνέβη ένας τρομερός κα-τακλυσμός με βίαιους σεισμούς καιπλημύρες. Μάλιστα σε μια μόνομέρα και νύχτα μετά από συνεχήβροχή, οι Αθηναϊκές δυνάμεις χά-θηκαν και το νησί της Ατλαντίδαςβυθίστηκε κάτω από τη θάλασσα,εξαφανίστηκε έτσι και ούτε ξανα-φάνηκε. Καί αυτός είναι ό λόγος,πού ή θάλασσα στην περιοχή, όπουυπήρχε ή Ατλαντίδα, είναι τόσο ρη-χή λόγω καθίζησης της ξηράς.

Τι είδους χώρα ήταν αυτό το βα-σίλειο, πού υπήρχε πέρα από τιςΣτήλες του Ηρακλή και γιατί ήταντόσο ισχυρό, ώστε να κατακτήσειτο μεγαλύτερο μέρος της Αφρικήςκαι της Ευρώπης;

Ό Πλάτων δίνει την απάντησησ' αυτά τα ερωτήματα σε μια άλληαπό τις φιλοσοφικές πραγματείεςτου, όπου ό ίδιος ό Κριτίας, πού ανέ-φερε την αφήγηση για την επίσκε-ψη του Σόλωνα στην Αίγυπτο,στο διάλογο με τον τίτλο Τίμαιοςδίνει περισσότερες λεπτομέρειες σχε-τικά με το χαμένο νησί. Αυτές οιλεπτομέρειες είναι μεγάλης σημα-σίας για τους ερευνητές πού προσ-παθούν να αποδείξουν την αυθεντι-κότητα για την ύπαρξη της Άτλαν-τίδας. Ενώ για εκείνους πού υπο-πτεύονται ότι υπήρχε μια αυτο-κρατορία κάπου στον 'ΑτλαντικόΩκεανό δεν ήταν παρά απλώς απο-κύημα της φαντασίας του Πλάτω-να, ή περιγραφή του Κριτία, φαί-νεται σαν καθαρή φαντασία. Πάν-τως να τι μας λέει.

Ή 'Ατλαντίδα ήταν το νησί τουΠοσειδώνα, Δηλαδή βρισκόταν κά-τω από την προστασία του θεού τηςθάλασσας πού σύμφωνα με τον μύ-θο, το αποίκησε, όταν έκανε- έρωταμε μια θνητή γυναίκα την Κλειτώ.Οι κάτοικοι έγιναν πάρα πολύ πλού-σιοι και ευημερούσαν, γιατί ή χώρατους ήταν σχεδόν αυτάρκης. 'Οχιμόνο τους παρείχε τα αναγκαία γιανα ζουν, αλλά ήταν και πλούσια σεπολύτιμα μέταλα, κυρίως ορείχαλ-κο και χρυσό. Οί διάφοροι μελετη-τές, δεν μπόρεσαν ποτέ να συμφω-νήσουν τι ακριβώς ήταν το μέταλοορείχαλκος (orichalc), γιατί ή κατάλέξη σημασία του σημαίνει «χαλκόςτου βουνού».

64

'Ο Πλάτων λέει ότι αυτό το μέ-ταλλο «έλαμπε σαν φωτιά». Καί ά-φού δηλώνει ότι ό ορείχαλκος ήταντο πολυτιμότερο από όλα τα μέτα-λα εκτός από το χρυσό, ίσως να ανα-φέρεται στον ορείχαλκο (Brass) ένακράμα χαλκού και ψευδάργυρου, πούήταν πολύ σπανιότερο στον αρχαίοκόσμο από τον μπρούτζο (Bronze)δηλαδή το κράμα χαλκού και κασσί-τερου.

Στήν πραγματικότητα, ό μπρού-τζος, που περιέχει περίπου 80 χαλ-κό μπορεί να «λάμψει σαν φωτιά»,και φυσικά, μοιάζει με το χρυσό.

'Εκτός από τους πόρους του σεορυκτά το νησί της 'Ατλαντίδας ήτανπλούσιο και σε δάση πού προμήθευανξυλεία για σπίτια και πλοία 'Ετσιέκαναν ένα επικερδές εμπόριο με τονυπόλοιπο κόσμο. Ή χώρα είχε αφθο-νία αγρίων ζώων, ακόμα και ελέφαν-τες, και κάθε είδος λαχανικού βλά--στενε στο πλούσιο έδαφος, φρούταπού είχαν σκληρό φλοιό από αυ-τά πού κάνουν ποτά, τροφή, αλοι-φές, και άρκετά κάστανα ή παρό-μοια πράγματα.

Ό αποκαλούμενος Σταυρός της Άτ-λαντίδας, δηλαδή ένα άρχαίο σύμβο-λο που υποτίθεται ότι δείχνει τουςτρεις ομόκεντρους τοίχους της πρω-τεύουσας της Ατλαντίδος, και τονμεγάλο υδάτινο δρόμο από τα Νό-τια.

Αυτό το νησί «ξαπλωμένο - κάτω -από τον ήλιο» ήταν ξακουστό γιατους ναούς του και τα παλάτια του.τα λιμάνια του και τις αποβάθρεςτου. Ή περιγραφή του μεγαλύτερουπαλατιού, όπως δίνεται στον Κρι-τία, μας παρέχει την κυριότερη έν-δειξη σ' αυτό πού πολλοί μελετητέςθεωρούν την πιο πειστική εξήγησητου περίεργου πλατωνικού μύθου.

Το παλάτι λέει ή περιγραφή, ήτανκτισμένο πάνω από την αρχική κα-τοικία του Ποσειδώνα, και κάθε βασι-λιάς προσπαθούσε να ξεπεράσει τουςπροκατόχους του στο να κάνει τοκτίριο ένα θαύμα σε μέγεθος καιομορφιά. Τελικά το παλάτι το άπο-τελούσαν μια σειρά άπό κατοικίεςενωμένες σε ένα μεγάλο συγκρότημαπέτρινων κτιρίων, πού οι τοίχοι τουςείχαν λαμπρά χρώματα. Στό κέντροήταν ό ιερός ναός ό αφιερωμένοςστην Κλειτώ και τον Ποσειδώνα.Το μέρος αυτό ήταν απαγορευμένοαπολύτως σε όλους έκτός από τονβασιλιά και τους ιερείς του, γιατίπάνω σ' αυτό το σημείο ό Θεός τηςΘάλασσας γένησε την βασιλική δυ-ναστεία από μια θνητή γυναίκα.

Καί μέσα σ' αυτό τον ίερό χώρο,ιεροί ταύροι επιτρέπονταν να περί-πλανώνται ελεύθερα.

Εδώ έρχονταν οι δέκα βασιλιά-δες της 'Ατλαντίδας για τα συνέ-δρια τους, πού γίνονταν κάθε πέντεχρόνια και στα όποία συζητούσανεθνικές υποθέσεις, ύπόσχονταν νατηρήσουν τον νόμο, και έκριναν εκεί-νους πού τον παρέβαιναν.

' Ακολουθεί μια καταπληκτική πε-ριγραφή της ιεροτελεστίας, πού λά-βαινε χώρα σ' αυτό το «παλάτι τωνταύρων».

«Υπήρχαν ταύροι, που βρίσκον-ταν σ' όλη την έκταση του ναούτου Ποσειδώνα. Και οι δέκα βασι-λιάδεc, πού αφήνονταν μόνοι στοναό, άφού πρόσφερναν προσευχέςστους θεούς ώστε να πάρουν τις θυ-σίες πού ήταν αποδεκτές σ' αυτούς,κυνηγούσαν τους ταύρους χωρίς όπλααλλά με ραβδιά και θηλειές. Καιτον ταύρο πού έπιαναν τον οδηγού-σαν στο θυσιαστήριο. Χτυπούσαντότε το θύμα στο κεφάλι και τοέσφαζαν πάνω στην ιερή έπιγρα-φή...

Άφοϋ έτρωγαν, όταν νύχτωνε καιη φωτιά γύρω από την θυσία έσβυνεόλοι τους φορούσαν πολύ ωραία γα-λάζια ρούχα και κάθονταν στο έδα-φος, κοντά στα αναμένα ξύλα τωνθυσιών, εκεί πού είχαν ορκιστεί καιέδίκαζαν ή συμβούλευαν».

- Συνεχίζεται