Ιστορία της Τέχνης

Μάθημα 4ο: Η τέχνη της Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα και στην Ευρώπη

Γύρω στο 3200 π.Χ. ορίζεται συμβατικά, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, η έναρξη της

Εποχής του Χαλκού στο χώρο του Αιγαίου. Πράγματι, σε γενικές γραμμές, από την Ήπειρο ως τη Θράκη και από εκεί στην Πελοπόννησο,

από τη Δυτική Μικρά Ασία ως τα Επτάνησα και από εκεί ως την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα,

παρατηρείται συστηματική χρήση των μετάλλων από τους πληθυσμούς των περιοχών

αυτών. Συγχρόνως, και αυτό είναι εντυπωσιακότερο, η περιοχή αυτή αποτελεί

έναν αρκετά ομοιογενή - όσον αφορά τον υλικό πολιτισμό - κόσμο με κύριο χαρακτηριστικό

την οργάνωση σε μεγαλύτερους οικισμούς που σε μερικές περιπτώσεις θα μπορούσαν να

χαρακτηριστούν «πόλεις», και οι οποίοι μεταξύ τους επικοινωνούσαν εμπορικά.

Λίθινο ρυτό σε μορφή κεφαλής ταύρου με επιχρυσωμένα κέρατα. Προέρχεται από τη μινωική

Κρήτη του 16ου αι. και αποτελεί αριστούργημα γλυπτικής της προϊστορικής Ελλάδας

Οι αρχαιολόγοι χωρίζουν τους Πολιτισμούς της Εποχής του Χαλκού

στο Αιγαίο (3200-1100 π.Χ.) σε πολιτισμικές-γεωγραφικές 4 ομάδες

λόγω μερικών διαφορών που παρουσιάζουν. Ας σημειωθεί όμως πώς

όλες αυτές οι πολιτισμικές ομάδες χαρακτηρίζονται και από πολλά κοινά

χαρακτηριστικά και έντονες αλληλεπιδράσεις με αποτέλεσμα να

αποτελούν ένα διακριτό πολιτισμό σε σχέση με εκείνους της Μέσης Ανατολής

ή της Δυτικής Ευρώπης. Οι ομάδες είναι οι εξής:

1. Κυκλαδικός Πολιτισμός (με επίκεντρό τις Κυκλάδες)

2. Πολιτισμός του βορειοανατολικού Αιγαίου (με επίκεντρο την Λήμνο και

την Τροία)3. Μινωικός πολιτισμός (με επίκεντρο

την Κρήτη)4. Μυκηναϊκός-ελλαδικός πολιτισμός

(με επίκεντρο την Πελοπόννησο)

Κυκλαδικός πολιτισμός

Τα νησιά των Κυκλάδων φαίνεται ότι είχαν κατοικηθεί από τα τέλη της πέμπτης χιλιετίας π.Χ. Εκεί αναπτύχθηκε ένας ιδιαίτερος πολιτισμός που

ονομάστηκε κυκλαδικός. Η πρώτη του φάση ονομάζεται Πρωτοκυκλαδική περίοδος (3200-2000 π.Χ.). Από τα ηφαιστειογενή πετρώματα των νησιών

κατασκευάστηκαν τα πρώτα εργαλεία. Επί χιλιάδες χρόνια κατασκευάζονταν από οψιανό της Μήλου βέλη, δρεπάνια και μαχαίρια, ενώ από τραχείτη κατασκευάζονταν μύλοι και γουδιά. Παράλληλα, η ύπαρξη πλούσιων

κοιτασμάτων μαρμάρου στην Πάρο και στη Νάξο συνέβαλε στη δημιουργία αντικειμένων και έργων τέχνης.

Άγαλμα γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού)Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ.

Τα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια είναι μικρού μεγέθους και σπάνια ξεπερνούν τα 40 εκ. σε ύψος. Το άγαλμα της φωτογραφίας (ύψους 1,40 μ.), άγνωστης προέλευσης, είναι

ένα από τα δύο ακέραια μνημειακά γλυπτά που σώζονται από τις Κυκλάδες.

Το γλυπτό διακρίνεται για τη ραδινότητα, την πλαστικότητα και την αρμονία των αναλογιών, τυπικά χαρακτηριστικά των πρώιμων έργων της "παραλλαγής Σπεδού",

και μαρτυρεί την ικανότητα των Κυκλαδιτών γλυπτών να χειρίζονται με δεξιοτεχνία το μάρμαρο ακόμη και σε μνημειακές διαστάσεις.

Η περίοδος της μεγάλης ακμής του πολιτισμού των Κυκλάδων, κατά

την οποία αναπτύχθηκαν τα μεγάλα αστικά κέντρα όπως το Ακρωτήρι στη Θήρα και η Φυλακωπή στη Μήλο, ήταν η Μεσοκυκλαδική

περίοδος (2000-1600 π.Χ. περίπου). Τα ιστιοφόρα των Κυκλαδιτών, που

απεικονίζονται στις παραστάσεις της "μικρογραφικής ζωφόρου" στο Ακρωτήρι της Θήρας, φαίνεται ότι κινούνταν τόσο στο Αιγαίο όσο και

στην Ανατολική και τη Δυτική Μεσόγειο.

Μικρογραφική ζωφόρος (1650 π.Χ. περίπου), τοιχογραφία, ύψος 0,43 μ., Ακρωτήρι της Θήρας. Η τοιχογραφία αυτή, μέρος της οποίας παρουσιάζεται εδώ, είναι από τα σπουδαιότερα μνημεία της ευρωπαϊκής τέχνης. Το

πλήθος των λεπτομερειών δίνει την αίσθηση μιας αφήγησης που ξετυλίγεται με εικόνες. Πρόκειται για ολοζώντανη απεικόνιση σκηνών από τις δραστηριότητες των Κυκλαδιτών (πόλεμος, εορτές , ταξίδια κτλ.)

Περίπου στα μέσα του 17ου αιώνα π.Χ. η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας σήμανε το τέλος της Mεσοκυκλαδικής και την αρχή της Υστεροκυκλαδικής περιόδου (1600 - 1100 π.Χ. περίπου). Παχύ στρώμα τέφρας έθαψε τον οικισμό της Θήρας. Μετά την καταστροφή της κυκλαδικής κοινωνίας της Θήρας, στους οικισμούς των γειτονικών νησιών, που είχαν πληγεί λιγότερο

(Μήλος, Κέα, Νάξος, Πάρος), η ζωή επανήλθε στους ρυθμούς της.

Φωτογραφία από την τελευταία, μικρή, έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, κατά τη δεκαετία του ‘60.

Οι Κυκλαδίτες, λαός ναυτικός, συνέδεσαν τη ζωή τους με τη θάλασσα. Οι οικισμοί τους ήταν χτισμένοι σε πλαγιές ή υψώματα κοντά στην ακτή, σε τέτοιες θέσεις που να

εξασφαλίζεται η εποπτεία της θάλασσας και επομένως η προστασία των κατοίκων από το ενδεχόμενο πειρατικών

επιδρομών. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως οικισμούς με σπίτια χτισμένα από ακατέργαστες πέτρες

και λάσπη και με χαρακτηριστικό ευθύγραμμο ή κα μπυλόγραμμο σχήμα. Άλλο ένα στοιχείο που μαρτυρεί

την ανάπτυξη της κυκλαδικής κοινωνίας είναι οι τάφοι, η οργάνωση των οποίων δείχνει τη φροντίδα με την οποία

οι ζωντανοί περιέβαλλαν τους νεκρούς τους. Τα κάθε λογής κτερίσματα που βρέθηκαν στους τάφους, τα

αγαπημένα δηλαδή αντικείμενα που συνοδεύουν τους νεκρούς (όπλα, κοσμήματα, εργαλεία, αλλά και ειδώλια και σκεύη), αποδεικνύουν το σεβασμό των ζωντανών

προς τους προσφιλείς νεκρούς τους.

Κυλινδρικό σκεύος, πιθανόν βάση αγγείου, με ζωγραφιστή παράσταση ψαράδων. Από την πόλη III της Φυλακωπής της

Mήλου.

Πολιτισμός βορειοανατολικού Αιγαίου

Στο βορειοανατολικό Αιγαίο ήκμασε κατά την 3η χιλιετία π.Χ. ένας ιδιόμορφος πολιτισμός. Ο πολιτισμός αυτός είχε ως επίκεντρο την πρώτη πραγματική πόλη της προϊστορικής Ευρώπης, την

Πολιόχνη στη Λήμνο, και εξίσου σημαντικές τοποθεσίες την περίφημη Τροία στη Μικρά Ασία και απέναντί της τη Θερμή στη Λέσβο. Και οι τρεις τοποθεσίες παρουσιάζουν μια ξεκάθαρη αστική

οργάνωση (δημόσια κτήρια, πολεοδομικό σχέδιο κτλ.) με αποτέλεσμα να αποτελούν πρωτοπορία για τα ευρωπαϊκά δεδομένα και να συναγωνίζονται τις πόλεις της Ανατολής. Ο πολιτισμός αυτός βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στο θαλάσσιο εμπόριο των ικανών ναυτικών του οι οποίοι ταξίδευαν στο Αιγαίο και

τη Μαύρη Θάλασσα και επέδρασε καθοριστικά στους υπόλοιπους αιγαιακούς πολιτισμούς.

Μινωικός Πολιτισμός

Η Κρήτη ήταν η πρώτη θαλασσοκράτειρα που αναφέρεται στην ιστορία. Οι στόλοι της εξουσίαζαν τις Κυκλάδες και τα παράλια της ηπειρωτικής Ελλάδας και ταξίδευαν σε όλη τη Μεσόγειο, ιδρύοντας

εμπορικά κέντρα και λιμάνια. Το πολύπλοκο διοικητικό σύστημα της κοινωνίας αυτής εξυπηρετήθηκε από τη Γραμμική Γραφή Α. Πρόκειται για μια εξελιγμένη στην οργάνωσή της κοινωνία, με αυστηρή

ιεραρχία, αλλά – την ίδια στιγμή – με αρκετή ελευθερία στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Οι Κρήτες, καθώς φαίνεται, ζούσαν ειρηνικά και αγαπούσαν τη φύση και τις τέχνες.

Κνωσός. Σχεδιαστική αναπαράσταση μέρους του ανακτόρου. Στα αριστερά εικονίζονται οι ιεροί χώροι με τριμερή μορφή, στο κέντρο το κλιμακοστάσιο και δεξιά η ισόγεια αίθουσα του θρόνου. Το ανάκτορο διέθετε βέβαια ορόφους και ξύλινη αντισεισμική ενίσχυση ενώ ήταν κατάκοσμο από τοιχογραφίες με θρησκευτικά θέματα και θέματα από το φυσικό κόσμο.

O αρχαιολόγος 'Εβανς, ο οποίος ανακάλυψε το ανάκτορο της Κνωσού, συνέδεσε το μυθικό βασιλιά Μίνωα με τον πολιτισμό της Κρήτης και έτσι αυτός ονομάστηκε μινωικός. Οι βασιλείς είχαν στα

χέρια τους τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική εξουσία. Ζούσαν σε επιβλητικά ανάκτορα και αγαπούσαν την πολυτέλεια. Οι πόλεις φαίνεται πως ήταν ανοχύρωτες, γεγονός που φανερώνει την

απόλυτη εμπιστοσύνη των Κρητών στην κυριαρχία τους.

Στην Κρήτη δεν υπήρχαν ναοί. Η λατρεία, που πιθανόν σχετιζόταν με θεότητες της φύσης, της βλάστησης, της καρποφορίας των φυτών και της γονιμότητας, γινόταν στο ύπαιθρο ή σε ειδικά δια μορφωμένους

χώρους μέσα στα ανάκτορα. Φαίνεται ακόμη ότι οι θεότητες δηλώνονταν κυρίως με τα σύμβολά τους διπλοί πελέκεις, κέρατα, ιερά

δέντρα και όχι τόσο με αναπαραστάσεις τους.

Δεξιά: "Η μεγάλη θεά των όφεων" (1600 π.Χ. περίπου), φαγεντιανή, ύψος 34,2 εκ.Αφιερωματικά στη θεά-Μητέρα είναι πολλά πήλινα ειδώλια όπως οι ολόγλυφες θεές των όφεων από

επισμαλτωμένο πηλό. Με λιτότητα αλλά και με λεπτομέρειες στο ρούχο και στα τυλιγμένα με φίδια χέρια, η μορφή αποπνέει πνευματικότητα.

Πάνω: Επιχρυσωμένοι τελετουργικοί διπλοί πελέκεις από την Κ΄νωσό (2000-1500 π.Χ.)

Η Κνωσός και η Φαιστός με τα μνημειώδη ανάκτορά τους ήταν τα μεγάλα πολιτικά και θρησκευτικά κέντρα των βασιλέων του νησιού. Άλλα ανάκτορα υπήρχαν στα Μάλια, στις

Αρχάνες και στη Ζάκρο. Ένας σεισμός, γύρω στο 1700 π.Χ., προκάλεσε τεράστιες καταστροφές. Τα ανάκτορα γκρεμίστηκαν. Ανοικοδομήθηκαν μετά το σεισμό, κατά την περίοδο της

μεγαλύτερης ακμής της μινωικής Κρήτης (1700-1400 π.Χ. περίπου). Ήταν η εποχή που συνδέθηκε στην ελληνική μυθολογία με το όνομα του Μίνωα και της Αριάδνης.

Σχεδιαστική αναπαράσταση του ανακτόρου της Κνωσού

Η μινωική τέχνη είναι σαφώς ιδιαίτερη σε σχέση με την τέχνη των πολιτισμών της περιοχής της Μεσογείου (του κυκλαδικού, της ηπειρωτικής Ελλάδας, του αιγυπτιακού, της Εγγύς Ανατολής),

παρ' όλες τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσά τους. Συμπερασματικά θα λέγαμε πως ο μινωικός πολιτισμός επέδρασε αποφασιστικά και κύρια στον μυκηναϊκό κόσμο, μπολιάζοντάς τον με τα επιτεύγματα στην τέχνη και την κοινωνικής οργάνωση. Το μεγαλείο του πέρασε ακόμη και την ελληνική μυθολογία η οποία κάνει λόγο για το θρυλικό και δίκαιο βασιλιά Μίνωα, την Αριάδνη

και το λαβύρινθο στον οποίο ζούσε ο Μινώταυρος

Όψη της βόρειας εισόδου στο ανάκτορο, όπως αποκαταστάθηκε από τους αρχαιολόγους.

Μυκηναϊκός πολιτισμός

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός πήρε το όνομά του από τις Μυκήνες, που βρίσκονται κοντά σε ένα λόφο και περιβάλλονται από πελώρια τείχη, τα οποία αργότερα ο λαός απέδωσε στους Κύκλωπες και γι'

αυτό τα ονόμασε "κυκλώπεια". Χρονικά συμπίπτει με την τελευταία φάση της Εποχής του Χαλκού στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, ανάμεσα στο 1600 και το 1100 π.Χ., που ονομάζεται

Υστεροελλαδική Περίοδος, και αποτελεί την κορύφωση των πολιτισμών του Αιγαίου αφού συγκέντρωσε μερικά από τα καλύτερα χαρακτηριστικά τους προσθέτοντας συνάμα τα δικά του.

Μυκήνες, Η Πύλη των Λεόντων και η ΝΔ κυκλώπεια οχύρωση, 1250 π.Χ.. Το μέρος αυτό των οχυρώσεων ολοκληρώθηκε προς το τέλος του 13ου αι., εποχή, πιθανόν λόγω κάποιας

ανασφάλειας που εντάθηκε με την αλλαγή του αιώνα.

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός, αφού αναπτύχθηκε πλήρως στην ηπειρωτική Ελλάδα (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλος, Ορχομενός, Αθήνα), εξαπλώθηκε στο υπόλοιπο Αιγαίο, τη Μέση Ανατολή και

την Ιταλία. Ο 14ος και ο 13ος αιώνας π.Χ. ήταν η περίοδος της μεγάλης ακμής του και οι Αχαιοί (όπως τους ονομάζει ο Όμηρος) κυριάρχησαν πολιτιστικά τόσο στο Αιγαίο όσο και σε όλη τη

Μεσόγειο με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν τον πρώτο πολιτισμό που ένωσε όλους τους Έλληνες της Μεσογείου, αιώνες πριν την κλασική και ελληνιστική εποχή.

Το κέντρο του, η καρδιά του ήταν τα περίφημα ανάκτορα που

ανακαλύφθηκαν στην εποχή μας, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα, την Πύλο, τη

Θήβα, την Ιωλκό, την Εγκωμή της Κύπρου, την Αθήνα. Γύρω τους

αναπτύχθηκαν πολιτείες με εξελιγμένη κοινωνική οργάνωση, φάροι

πολιτισμού και προόδου για την προϊστορική Ελλάδα που έφτασε τότε

σε τέτοιο σημείο ακμής το οποίο ξεπεράστηκε μόλις κατά το «Χρυσό Αιώνα» του Περικλέους. Ο απόηχος

του κόσμου αυτού έφτασε στις εσχατιές της Δυτικής Ευρώπης και στη Μέση Ανατολή, ενώ έμεινε ζωντανός

στη συνείδηση των κατοπινών Ελλήνων μέσω της επικής ποίησης που

τραγούδησε τα κατορθώματα των ηρώων της, και της μυθολογίας που

απλώνει τις ρίζες της σε εκείνη ακριβώς τη μακρινή εποχή.

Ολόχρυσο αγγείο μυκηναϊκής εποχής (ταφικός κύκλος Α, τάφος IV, 16ος αι.). Καθώς ανάλογα κύπελλα

περιγράφονται στον Όμηρο, του έχει δοθεί η ονομασία «κύπελλο του Νέστορος».

Το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού, που είχε συσπειρώσει για πρώτη φορά όλον τον ελληνικό κόσμο σε μια πολιτική και πολιτισμική ενότητα ήρθε περί το 1100 π.Χ. εξαιτίας της οικονομικής κατάρρευσης που προκάλεσαν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στην Ανατολική Μεσόγειο και τη συνακόλουθη κοινωνική και αναταραχή και πτώση του ανακτορικού συστήματος, όχι μόνο

στην Ελλάδα, αλλά και σε μεγάλο μέρος της Μέσης Ανατολής.

Χρυσό δακτυλίδι-σφραγίδα από τον 13ο αι στις Μυκήνες. Στην ελλειψοειδή σφενδόνη εικονίζεται θρησκευτική σκηνή με δυο γυναικείες μορφές εκατέρωθεν τριμερούς ιερού. Ο πλούσιος στολισμός, τα φορέματα και τα μακριά μαλλιά οδηγούν στο χαρακτηρισμό τους ως ιερειών ή λατρευτών αφού φέρνουν τα χέρια στο πρόσωπο σε ένδειξη σεβασμού. Το χώρο συμπληρώνουν σχηματοποιημένα φυτά. Αριστούργημα μυκηναϊκής μικρογλυπτικής σε χρυσό.

Αρχιτεκτονική της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο

Η οικιστική αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού χαρακτηρίζεται από πυκνοκτισμένα, λιθόκτιστα κατά κανόνα κτίσματα, με ορθογώνια, τραπεζιόσχημη και σπανιότερα

καμπυλόγραμμη μορφή. Eίναι κυρίως ισόγεια, και σπανιότερα διώροφα ή τριώροφα . Kτίζονται είτε σε επαφή μεταξύ τους (π.χ. Θερμή Λέσβου, Φυλακωπή Μήλου) είτε ανεξάρτητα στο χώρο με κοινούς

ενδιάμεσους ή και χωριστούς τοίχους.

Ακρωτήρι Θήρας. Άποψη οικιών της προϊστορικής πόλης, όπως έχουν αποκατασταθεί από τους ανασκαφείς.

Το χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στυλ, στα μεγαλύτερα από αυτά ,είναι το ορθογώνιο κτίριο με προθάλαμο (μεγαροειδές) το οποίο συναντάται σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο ήδη από τη

νεολιθική εποχή και αποτελεί σημείο πολιτιστικής ενότητας. Τα καλύτερα παραδείγματα ολοκληρωμένων οικιών βρίσκονται στο Ακρωτήρι της Θήρας, όπου μια ολόκληρη πολιτεία της

2ης χιλιετίας αποκαλύφθηκε από τους αρχαιολόγους.

Η «Οικία των Κεράμων» στη Λέρνα της Αργολίδος (περ.2500 π.Χ.) αποτελεί

χαρακτηριστικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής μεγάλων κτηρίων στο

Προϊστορικό Αιγαίο και την Ηπειρωτική γη. Αποτελείται, κατά βάση, από ένα

μεγάλο ορθογώνιο χώρο, με προθάλαμο, ενώ διαθέτει κλιμακοστάσιο για δεύτερο

όροφο και κεραμίδια στην στέγη. Τέτοιου τύπου οικίες (σε διάφορα μεγέθη) συναντώνται ως και τη μυκηναϊκή εποχή, αποτελώντας

ενοποιητικό στοιχείο των Πολιτισμών του Αιγαίου.

Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη της Δυτικής Οικίας. Η οικιστική αρχιτεκτονική της προϊστορικής Θήρας, με τα μικρά, ευάερα σπίτια με μεγάλα παράθυρα, αποτελεί πρόδρομο της τυπικής

ελληνικής νησιωτικής αρχιτεκτονικής που επιβιώνει ως σήμερα.

Τα μεγάλα σε μέγεθος δημόσια κτήρια είναι ελάχιστα ως το 2000 π.Χ., όμως και αυτά βασίζονται στον ίδιο αρχιτεκτονικό ρυθμό του «μεγάρου». Τα υλικά δόμησης είναι πάντοτε ο λίθος και η

ψημένη πλίνθος, υλικά που βρίσκονται αφθονα στην ελληνική γη, ενώ για την οροφή των μεγάλων κτιρίων εμφανίζονται πρώτη φορά τα κεραμίδια.

Στη μινωική Κρήτη περί το 2000-1550 π.Χ. η ίδρυση των ανακτόρων

αντιπροσωπεύει μία νέα μορφή αστικής εγκατάστασης, που

προέρχεται από την Ανατολή και εμφανίζεται για πρώτη φορά στην

Ευρώπη. Τα μινωικά ανάκτορα δέσποζαν στο μέσο εύφορων

πεδιάδων, όπως στην περίπτωση της Κνωσού, και σε οροπέδια, όπως η

Φαιστός. Τα παραθαλάσσια ανάκτορα της Ζάκρου και των Μαλίων δείχνουν

τη σημασία της γειτνίασης τέτοιων εγκαταστάσεων με τη θάλασσα.

Τα ερείπια του ανακτόρου της μινωικής Ζάκρου, 1700-1450πΧ

Πρόκειται για πολύπλοκα μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα με δεκάδες δωμάτια διαφόρων χρήσεων στην υπηρεσία της κεντρικής εξουσίας. Στα ανάκτορα παρατηρεί κανείς πολυτελείς και ευάερους

χώρους για τη διαμονή του βασιλιά και της οικογένειάς του, αίθουσες δεξιώσεων, εργαστήρια τεχνιτών στην υπηρεσία του βασιλιά, αποθηκευτικούς χώρους για τα αγροτικά και άλλα προϊόντα

και μικρά ιερά.

Καλλιτεχνική απεικόνιση του νέου ανακτόρου της Κνωσού (περ.1600-1450 π.Χ.)

Όλα αυτά εκτείνονται μέσω ατελείωτων διαδρόμων και κλιμακοστασίων σε δυο ή τρεις ορόφους και περιμετρικά μιας μεγάλης κεντρικής αυλής που χρησιμοποιείτο για δημόσιες εκδηλώσεις. Η

όλη όψη του ανακτόρου θύμιζε λαβύρινθο με την πολυπολοκότητά του, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με την ως τότε απλή δομή των κτηρίων στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Φαιστός: Γενική άποψη του ανακτόρου με την κεντρική αυλή στο βάθος και το μεγάλο κλιμακοστάσιο στο κέντρο

Στους εξωτερικούς χώρους των ανακτόρων υπήρχαν πλακοστρωμένες αυλές και θεατρικοί

χώροι για τις δημόσιες τελετές και συναθροίσεις. Τα ανάκτορα, αν και ήταν τα

διοικητικά και οικονομικά κέντρα της μινωικής Κρήτης, όπου κατοικούσαν σίγουρα

οι πολιτικοί ή και θρησκευτικοί ηγέτες και φυλάσσονταν πολύτιμοι θησαυροί, δεν ήταν

οχυρωμένα, πράγμα που υποδεικνύει το αίσθημα ασφάλειας της ανακτορικής κοινωνίας στο εσωτερικό του νησιού.

Το ανάκτορο των Μαλλίων (1700 – 1450 π.Χ.) σε αεροφωτογραφία και κάτοψη. Διακρίνει κανείς την πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού σχεδίου και την απουσία οχυρώσεων.

Oι αρχές της μινωικής δόμησης έρχονται σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική της Aρχαιότητας, η οποία χαρακτηριζόταν από συμμετρία, λιτότητα και σαφήνεια των περιγραμμάτων. H

αρχιτεκτονική της μινωικής Kρήτης είναι πολύπλοκη και σκοτεινή στην ερμηνεία της. Τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα εμφανίστηκαν κατά τη Μεσομινωική εποχή (1900 π.Χ.) μέσα από

μια σειρά αρχιτεκτονικών καινοτομιών, όπως οι κίονες, οι φωταγωγοί, τα πολύθυρα και η προσθήκη ορισμένων αρκετά ιδιόρρυθμων στοιχείων, όπως τα θυρώματα κοντά σε γωνίες, η

εναλλαγή κιόνων και πεσσών και οι σκάλες που έστριβαν από όροφο σε όροφο.

Κνωσσός, το μεγάλο ανακτορικό

κλιμακοστάσιο. Ας σημειωθεί πως στην

Κρήτη λειτουργούσαν και μικρότερες

οικιστικές ενότητες με παρόμοια

αρχιτεκτονική διάρθρωση, οι

λεγόμενες μινωικές επαύλεις. Έμοιαζαν

με ανάκτορα σε μικρογραφία και

μάλλον προορίζονταν για ενδιαίτημα και διοικητικό κτήριο αξιωματούχων του μινωικού βασιλείου

στην εύφορη ύπαιθρο.

Σε ορισμένα ιδιωτικά μεσομινωικά συγκροτήματα, αλλά κυρίως στα ανάκτορα, φαίνεται ότι τα μινωικά οικοδομήματα ήταν συχνά συγκροτήματα που είχαν δημιουργηθεί με διαδοχικές προσθήκες νέων κτισμάτων. Η πολυπλοκότητα και η διάθεση για συνεχείς επεκτάσεις δε σημαίνει όμως ότι δεν

είχε προηγηθεί ένας αρχικός σχεδιασμός. Αυτό φαίνεται καλύτερα στα άριστα σχεδιασμένα συστήματα αποχέτευσης και εξαερισμού και στο σύστημα διαδρόμων που επέτρεπε την άνετη

διακίνηση στο εσωτερικό.

Κνωσός. Το "μέγαρο της βασίλισσας" σε αποκατάσταση.

H μινωική αρχιτεκτονική διαπνέεται από τις ίδιες αισθητικές αρχές που κυριαρχούν και στη μινωική τέχνη. Τα πολύθυρα και οι φωταγωγοί δημιουργούσαν παντού έντονες φωτοσκιάσεις, ενώ η χρωματική ποικιλία και η πλούσια διακόσμηση προκαλούσαν μια ατμόσφαιρα διαρκούς κίνησης. Η εξωτερική όψη των κτηρίων με τις μνημειώδεις εισόδους και τις στέγες σε διάφορα

ύψη ήταν εντυπωσιακή και συγχρόνως γραφική. Οι εξωτερικοί όγκοι διαλύονταν στο φως και το χρώμα, τα περιγράμματα ήταν χαλαρά και απόλυτα προσαρμοσμένα στο φυσικό χώρο.

Κνωσός. Όψη των ιδιωτικών

διαμερισμάτων του ανακτόρου. Ο

ανασκαφέας της Κνωσού Άρθουρ Έβανς επέλεξε να

χρωματίσει με κόκκινο και μαύρο

τους αποκατεστημένους

κίονες, ώστε να δοθεί ένα εντυπωσιακότερο

ύφος στο ανάκτορο του Μίνωα.

Κατά τη μακρά διάρκεια της Μινωικής εποχής τα ανάκτορα υπέστησαν δύο

μεγάλες καταστροφές που σηματοδότησαν νέες εξελίξεις στο μινωικό πολιτισμό. Η

πρώτη καταστροφή προκλήθηκε από σεισμό στο τέλος της Πρωτοανακτορικής

εποχής, γύρω στο 1700 π.X. Σχετικά σύντομα μετά από αυτή την καταστροφή,

τα ανάκτορα ξανακτίστηκαν από τους Μινωίτες και πέρασαν στη δεύτερη,

λαμπρότερή τους περίοδο, τη Νεοανακτορική. Σεισμικές μάλλον

δονήσεις και πάλι, κατέστρεψαν γύρω στο 1450 π.X. οριστικά τα μινωικά ανάκτορα. Μετά από αυτή την καταστροφή, κατά τη

Μετανακτορική περίοδο, και ενώ η κεντρική εξουσία βρέθηκε

αποδυναμωμένη, τα περισσότερα ανακτορικά κέντρα εγκαταλείφθηκαν και

μόνο στο ανάκτορο της Κνωσού συνεχίστηκε η κατοίκηση μέχρι τη

μυκηναϊκή κυριαρχία. Τα ερείπια των ανακτόρων που είναι σήμερα ορατά και

επισκέψιμα ανήκουν στη δεύτερη ανακτορική περίοδο.

Κνωσός: Το βόρειο πρόπυλο με την αποκατεστημένη ανάγλυφη τοιχογραφία του ταύρου

Οι μεγάλες οχυρωμένες ακροπόλεις της Τίρυνθας, των Μυκηνών, του Γλα και των Αθηνών αποτελούν ίσως τα πιο χαρακτηριστικά δημιουργήματα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Οι

εγκαταστάσεις αυτές δεν ήταν απλώς οχυρωμένοι συνοικισμοί, ούτε ανοχύρωτα ανάκτορα, όπως στην Κρήτη και την Πύλο. Ήταν τειχισμένα ανακτορικά συγκροτήματα τα οποία καταλάμβαναν

σχεδόν ολόκληρη την έκταση εντός των τειχών και αποτελούσαν τις πρωτεύουσες μεγάλων διοικητικών περιοχών.

Μυκήνες. Η δυτική είσοδος (Πύλη των Λεόντων) και μέρος του

κυκλώπειου τείχους. Τα κυκλώπεια τείχη ήταν το ιδιαίτερο

χαρακτηριστικό της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής.

Στα ψηλότερα σημεία των ακροπόλεων ήταν χτισμένα τα ανάκτορα των ηγεμόνων. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα συγγενεύουν αρκετά με τα μινωικά, όσον αφορά την αρχική τους σύλληψη. Οι

λειτουργικές ανάγκες που έπρεπε να εξυπηρετούν ήταν οι ίδιες, δηλαδή έπρεπε να περικλείουν τα ιδιωτικά διαμερίσματα των ηγεμόνων, καθώς επίσης και εργαστήρια, αποθήκες και τόπους

υποδοχής του κοινού. Κεντρικό χώρο αποτελούσε η αίθουσα του θρόνου ,ένα «μέγαρο» στο μέσο του οποίου 4 κίονες στήριζαν την οροφή και ανάμεσά τους κτιζόταν μια κυκλική εστία.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση του

μεγάρου (αίθουσα του θρόνου) του μυκηναϊκού

ανακτόρου στην Πύλο περί το 1250 π.Χ.)

Τίρυνθα. Αεροφωτογραφία και αναπαράσταση της

οχυρωμένης με κυκλώπεια τείχη ακρόπολης. Στο

ψηλότερο σημείο διακρίνονται τα ερείπια

του ανακτόρου.

Οι ακροπόλεις ήταν οι διοικητικές έδρες και

ταυτόχρονα τα θησαυροφυλάκια κάθε

μυκηναϊκού κρατιδίου. Ο επιβλητικός όγκος των

τειχών τους αποτελούσε ταυτόχρονα το σύμβολο και το μέτρο ισχύος του δυνάστη που τις κατείχε

Κοινά στοιχεία με τα μινωικά ανάκτορα παρατηρούνται επίσης στην πολυτελή εσωτερική διακόσμηση, η οποία περιλάμβανε τοιχογραφημένο διάκοσμο. Ο σχεδιασμός τους όμως δε θυμίζει καθόλου την

πολυπλοκότητα και την έκταση των μινωικών ανακτόρων. Τα ανάκτορα της ηπειρωτικής Ελλάδας ήταν απλούστερα κτίσματα περιορισμένης έκτασης, δομημένα γύρω από ένα κεντρικό μέγαρο, το οποίο

αποτελούσε ένα προγενέστερο στοιχείο της ελλαδικής αρχιτεκτονικής.

Μυκήνες. Αεροφωτογραφία της ακρόπολης όπως διαμορφώθηκε σταδιακά ως το 1150 π.Χ. οπότε και το ανάκτορο εγκαταλείφτηκε. Στο ψηλότερο σημείο βρισκόταν το ανάκτορο, ενώ στο χαμηλότερο η Πύλη των

Λεόντων και ο Ταφικός Κύκλος Α. Στους ενδιάμεσους χώρους υπήρχαν αποθήκες, ιερά και βιοτεχνίες.

Η ακρόπολη είχε μια κύρια και μια δευτερεύουσα πύλη. Η κύρια ΒΔ πύλη, που

χτίστηκε γύρω στο 1250 π.Χ. και ονομάζεται «Πύλη των Λεόντων", είναι ένα επιβλητικό μεγαλιθικό μνημείο που

μπορεί να συγκριθεί με τις πύλες της χεττιτικής πόλης Χάττουσα στη Μικρά

Ασία. Επάνω από την πύλη, στο ανακουφιστικό τρίγωνο, πρωτότυπο

αρχιτεκτονικό στοιχείο του μυκηναϊκού πολιτισμού που αποσκοπούσε στην απορρόφηση του μεγάλου βάρους,

προβάλλει η παράσταση δύο ανάγλυφων αντιμέτωπων λιονταριών που στηρίζουν τα

μπροστινά τους πόδια σε ένα αμφίκοιλο βωμό και περιβάλλουν έναν κίονα

μινωικού τύπου. Η επιβλητική πύλη της ακρόπολης με τη αποτρόπαια παράσταση των λιονταριών θα ήταν το έμβλημα των μυκηναίων ηγεμόνων και το σύμβολο της ισχύος τους για τους υπήκοους αλλά για και τους επίσημους ξένους επισκέπτες. Μυκήνες. Η Πύλη των Λεόντων με το περίφημο

ανακουφιστικό τρίγωνο που φέρει το έμβλημα της βασιλικής δυναστείας των Ατρειδών. 1250 π.Χ.

Μια εξίσου εντυπωσιακή εκδήλωση μνημειακής αρχιτεκτονικής στη μυκηναϊκή Ελλάδα (1600-1100 π.Χ.) αποτελούν οι θολωτοί τάφοι. Πρόκειται για υπόγεια κυκλικά κτίσματα που αποτελούνται από

την κυρίως θόλο και ένα μακρύ δρόμο. Το χτίσιμο των θόλων γινόταν με καλά πελεκημένους και μεγάλους λιθόπλινθους που τοποθετούνταν σε σειρές κατά το εκφορικό σύστημα (σαν κυψέλη) χωρίς

συνδετικό υλικό. Στη συνέχεια η ογκώδης κατασκευή σκεπαζόταν για πάντα με χώμα. Οι θολωτοί τάφοι φαίνεται να προέρχονται από την εξέλιξη του χαμηλού λιθόκτιστου τύμβου της 3ης χιλιετίας.

Σχεδιαστική αναπαράσταση ενός ολοκληρωμένου θολωτού τάφου της μυκηναϊκής περιόδου, στον οποία είναι προσαρμοσμένο και πλευρικό δωμάτιο (Μυκήνες, Ορχομενός)

Όλοι οι 100 περίπου θολωτοί τάφοι της ηπειρωτικής Ελλάδας βρέθηκαν συλημένοι ολοκληρωτικά ή ενμέρει, γι' αυτό δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς τα έθιμα ταφής. Πάντως όλοι είναι

κτισμένοι με τον ίδιο τρόπο σε μια περίοδο περίπου 500 ετών, με μια τεχνική όμως που τελειοποιόταν συνεχώς. Στην περίμετρο των θόλων προστίθεντο μερικές φορές ορθογώνιοι θάλαμοι

που χρησιμοποιούνταν ως νεκρικοί θάλαμοι.

Μυκήνες. Θολωτός τάφος, γνωστός ως «Θησαυρός του Ατρέως». Πρόκειται για το καλύτερο παράδειγμα θολωτού τάφου που σώζεται σήμερα. Χρονολογείται στο 1250 π.Χ. Αυτό που θαυμάζει κανείς στην

τοιχοποιία του θόλου και των τοιχωμάτων του δρόμου που οδηγεί σ' αυτόν είναι η τέλεια προσαρμογή των αρμών. Ο θόλος έχει διάμετρο 14,50 μ. και ύψος 13,20 μ., ενώ ο δρόμος έχει μήκος 35 μ.

Μυκήνες. Το εσωτερικό του «Θησαυρού του Ατρέα». Διακρίνεται ο εκφορικός τρόπος δόμησης και το τεράστιο υπέρθυρο της εισόδου, και τα δύο αληθινά θαύματα μηχανικής και

αρχιτεκτονικής της προϊστορικής Ελλάδας. Πρόκειται για το μεγαλύτερο θολωτά σκεπασμένο χώρο, χωρίς εσωτερικά υποστηρίγματα, σε όλη την αρχαιότητα.

Θολωτούς τάφους συναντούμε ως τα ακρότατα όρια του μυκηναϊκού κόσμου, από τα Επτάνησα ως τη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία. Θεωρείται το σήμα κατατεθέν των μυκηναϊκών κρατιδίων, σύμβολο

ισχύος και περηφάνιας για τους εκλεκτούς, ασφαλώς, ενοίκους τους. Οι τεχνικές γνώσεις των κατασκευαστών τους πρέπει να ήταν μεγάλες, ενώ από αισθητικής απόψεως αποτελούν κομψά όσο

και επιβλητικά μνημεία τα οποία πρέπει σε κάποιες περιπτώσεις να ήταν διακοσμημένα με τοιχογραφίες και πολύτιμα μέταλλα.

Στην υπόλοιπη Ευρώπη της Εποχής του Χαλκού (πολιτισμοί Ατλαντικού, Ούρνφιλντ κ.α.) η αρχιτεκτονική δεν έχει να επιδείξει ανάλογα σύνθετα κτηριακά συγκροτήματα με των αιγαιακών πολιτισμών ή της Ανατολής. Εντούτοις, συνεχίζεται η παράδοση των μεγαλιθικών μνημείων των οποίων η χρήση ήταν κυρίως ταφική ή θρησκευτική. Η απουσία ισχυρής κεντρικής εξουσίας και

ξεκάθαρης κοινωνικής διαστρωμάτωσης δεν επέτρεψε τη δημιουργία ανακτόρων και άλλων κτηρίων περιωπής και κοινωνικού γοήτρου..

Το μεγαλιθικό μνημείο του Πολναμπόρν στην

Ιρλανδία

Γλυπτική της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο

Η παραγωγή ειδωλίων στην Ελλάδα και νησιά του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού περιλαμβάνει ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια από πηλό,

οστό, όστρεο και λίθο, κυρίως μάρμαρο. Η ανεύρεσή τους σε σπίτια, τάφους και ιερά δείχνει ότι πρόκειται όχι απλά για αξιόλογα καλλιτεχνικά δημιουργήματα,

αλλά και για αντικείμενα με ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό περιεχόμενο και συμβολικές-θρησκευτικές

προεκτάσεις.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Δωκαθισμάτων), λίθος Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση

Σύρου 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 30,7 εκ.

Παρόλο που στις Κυκλάδες παραγόταν ο μεγαλύτερος αριθμός των γυναικείων ειδωλίων της Πρώιμης Εποχής του

Χαλκού, οι μορφές αυτές ήταν γνωστές ευρύτερα στον Αιγαιακό κόσμο, καθώς αρκετά παραδείγματά τους έχουν βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Κρήτη και στη Μ.

Ασία. Το ασυνήθιστο υλικό από το οποίο έχει κατασκευαστεί το συγκεκριμένο ειδώλιο (υποπράσινος λίθος αντί για λευκό

μάρμαρο) ενδέχεται να υποδηλώνει εξωκυκλαδική προέλευση, πιθανώς από την Αττική. Οι επτά αυλακώσεις

στην κοιλιακή χώρα θεωρείται ότι συμβολίζουν κατάσταση λοχίας, όπως αντίστοιχα τα ειδώλια με διογκωμένη κοιλιά

θεωρείται ότι συμβολίζουν κατάσταση εγκυμοσύνης.

Στην ειδωλοπλαστική της Χαλκοκρατίας κατέχουν ιδιαίτερη

θέση τα μαρμάρινα, κυρίως γυναικεία, ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής

περιόδου (3200-2000 π.Χ.), τα οποία αποτελούν το διαγνωστικό στοιχείο

του λεγόμενου Κυκλαδικού πολιτισμού. Μερικά από αυτά

απεικονίζουν τύπους της κυκλαδικής κοινωνίας, όπως μουσικούς,

πολεμιστές και εγκύους. Άλλα πάλι κάνουν σαφές με το μέγεθός τους (περίπου 1,5 μέτρο) ότι η μεγάλη

πλαστική γεννήθηκε για πρώτη φορά στο Αιγαίο, στις μικρές Κυκλάδες.

Σπάνιο γλυπτό της Κυκλαδικής Τέχνης. Απεικονίζεται τριάδα μορφών με άγνωστο συμβολισμό. Ίσως πρόκειται για οικογένεια ή για θεότητες, καθώς «ιερές Τριάδες» αναγνωρίζουμε τόσο τη μινωική όσο και στη

μυκηναϊκή τέχνη. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.

Η αφθoνiα του μαρμάρου στα κυκλαδικά νησιά έδωσε στους Κυκλαδίτες καλλιτέχνες τη δυνατότητα να αποδώσουν την ανθρώπινη μορφή με απλό αλλά και αρμονικό, πλαστικό τρόπο. Τα ειδώλια, μέσα

οπό τους μετασχηματισμούς τους, διαμόρφωσαν τους δικούς τους καλλιτεχνικούς κανόνες, γεγονός που τα κάνει τόσο ιδιαίτερα. Αυτή ακριβώς η ιδιαίτερη αξία τους είχε ως συνέπεια την αρχαιοκαπηλία.

Πλήθος από αυτά βρίσκονται στα χέρια ιδιωτών συλλεκτών, αλλά και πλήθος πλαστών αντιγράφων δημιουργήθηκαν για την κάλυψη της

παράνομης αγοράς.

Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής (2500 π.Χ. περίπου), από νεκροταφείο στη Χαλανδριανή της Σύρου, ύψος 0,46 μ. Όλη η μορφή είναι τριγωνική, αν

παρατηρήσει κανείς το μεγάλο άνοιγμα των ώμων και την απόληξη στα λεπτά άκρα. Κι άλλα όμως τρίγωνα οργανώνουν τη μορφή. Το κεφάλι, μεγάλο και τριγωνικό, έχει σχήμα λύρας και μια κλίση προς τα πίσω. Στο επίπεδο του

προσώπου ξεχωρίζει μια τριγωνική ανάγλυφη μύτη. Το κεφάλι στηρίζεται σε μακρύ και κυλινδρικό λαιμό. Οι ώμοι ανοίγουν και επαναλαμβάνουν το τρίγωνο

του κεφαλιού. Ένα χαραγμένο τρίγωνο δηλώνει τη θέση της ήβης. Έχει τονισμένα τα χαρακτηριστικά του φύλου, όπως οι ελαφρά διογκωμένοι μαστοί και η

φουσκωμένη κοιλιά, που πιθανόν δηλώνουν εγκυμοσύνη. Τα πόδια είναι πολύ λεπτά, για να σηκώσουν το βάρος της φιγούρας, και ελαφρώς λυγισμένα, με καθαρό διαχωρισμό των κνημών από τους μηρούς. Χαρακτηριστικό είναι το

ανασήκωμα στις άκρες των δακτύλων. Αν το έργο ήταν προσφορά στο νεκρό που συνόδευε, μάλλον το τοποθετούσαν στον τάφο πλαγιασμένο όπως ο νεκρός.

Τα κυκλαδικά ειδώλια, τα σπουδαιότερα δείγματα της κυκλαδικής τέχνης, είναι αφιερώματα στους νεκρούς. Βρέθηκαν εκατοντάδες στους κυκλαδικούς

τάφοuς. Είναι σμιλεμένα αποκλειστικά σε μάρμαρο (σκληρό και άφθαρτο υλικό), με έναν τρόπο που προσδlδει στα σχηματοποιημένα αυτά γλυπτά μια

ομορφιά απίστευτης λιτότητας. Από τα ίχνη που βρέθηκαν επάνω τους φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε χρώμα για να αποδοθούν τα χαρακτηριστικά του

προσώπου και του σώματος. Για τα μάτια και το στόμα χρησιμοποιήθηκε το κόκκινο, ενώ το μαύρο και το γαλάζιο για το ηβικό τρίγωνο και τα μαλλιά. Εικονίζονται γυναικείες μορφές, κυρίως όρθιες, και ανδρικές, που συνήθως

είναι καθιστές. Το μέγεθός τους ποικίλλει από μερικά εκατοστά έως το φυσικό ανθρώπινο μέγεθος.

Κεφαλή ειδωλίου (αριστερά) και ολόκληρο ειδώλιο (δεξιά) κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου,

2800-2300 π.Χ. Αν επικεντρωθεί κανείς μόνο στην απόδοση της κεφαλής θα παρατηρήσει ότι είναι λυρόσχημη και κλίνει ελαφρώς

προς τα πίσω στην περιοχή του μετώπου. Το μόνο χαρακτηριστικό που αποδίδεται ανάγλυφα είναι η πλατιά, τριγωνική μύτη. Τα έργα διακρίνονται για την απλότητα,

την αρμονία, τη συμμετρία και την αφαιρετικότητα.

Tα μαρμάρινα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια αποτελούν το σημαντικότερο πεδίο

καλλιτεχνικής έκφρασης των Κυκλαδιτών. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία

προέρχονται από νεκροταφεία και μάλιστα από λαθρανασκαφές! Σε αυτά

αποτυπώνεται εύγλωττα ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της

πρώιμης αυτής τέχνης, η λιτότητα και η ελευθερία της ζωής του νησιώτη, η

αίσθηση του μέτρου, αλλά και η αναζήτηση του μνημειακού. H τελευταία καθρεφτίζεται σε ειδώλια που φθάνουν το

1,5 μέτρο περίπου, θυμίζοντας ότι στις Κυκλάδες γεννιέται για πρώτη φορά στο

Αιγαίο η μεγάλη πλαστική.

Πλήθος κυκλαδικών ειδωλίων σε προθήκη του Μουσείου κυκλαδικής Τέχνης. Γίνεται εύκολα

αντιληπτό ότι τα ειδώλια παράγονταν σε διάφορα μεγέθη αλλά και σχήματα από

βιολόσχημα – σχηματοποιημένα ως τα πιο φυσιοκρατικά.

Kοινό χαρακτηριστικό όλων είναι το γερμένο ελαφρά προς τα πίσω κεφάλι, οι διπλωμένοι κάτω από το στήθος βραχίονες και η ιδιόμορφη κλίση των ποδιών, που κάθε άλλο παρά ευνοεί την

όρθια στήριξή τους. Oι ανατομικές λεπτομέρειες αποδίδονται με πλαστικότητα (μύτη, περίγραμμα οφθαλμών), εγχαράξεις (δάκτυλα, ήβη), ενώ κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (κοσμήματα,

δερματοστιξία) γράφονται με κόκκινη ώχρα ή γαλάζιο αζουρίτη.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου . Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.

Το κομψό αυτό μαρμάρινο ειδώλιο, αντιπροσωπευτικό της "παραλλαγής Δωκαθισμάτων", που πήρε το όνομά της από ένα

νεκροταφείο της Αμοργού, αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της κυκλαδικής μαρμαροπλαστικής. Η αυστηρή γεωμετρικότητα, οι

αρμονικές αναλογίες και η αφαιρετικότητά του συνοψίζουν με τον καλύτερο τρόπο τις αρετές εκείνες που έκαναν την κυκλαδική τέχνη πηγή έμπνευσης για πολλούς και σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ου αι., όπως ο Brancusi, ο Modigliani, ο Archipenko, ο Giacometti, ο Moore και η Hepworth, και την καθιέρωσαν ως μία από τις πλέον

αναγνωρίσιμες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του δυτικού πολιτισμού.

Τα ειδώλια του συγκεκριμένου τύπου, ύψους 13-76 εκ., ανήκουν σχεδόν αποκλειστικά σε γυναικείες μορφές και χαρακτηρίζονται από

επίπεδες επιφάνειες, τριγωνική κεφαλή, ευρείς γωνιώδεις ώμους, σχεδόν ευθύγραμμα σκέλη, μικρό ηβικό τρίγωνο και, εν γένει,

τριγωνικό περίγραμμα. Η ελαφρώς διογκωμένη κοιλιά του εικονιζόμενου ειδωλίου σε συνδυασμό με τους καμπύλους πήχεις είχε θεωρηθεί στο παρελθόν ότι συμβόλιζε κατάσταση εγκυμοσύνης, όμως

η άποψη αυτή αμφισβητείται από πολλούς ερευνητές.

Στην κυκλαδική ειδωλοπλαστική έχουν εντοπιστεί πολλοί "καλλιτέχνες", που συνήθως παίρνουν το όνομα του μουσείου ή της

πόλης όπου βρίσκονται τα πιο χαρακτηριστικά έργα του, του ανασκαφέα που τα έφερε στο φως ή του συλλέκτη που τα κατέχει.

Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, θεωρούν ότι οι απόψεις αυτές προϋποθέτουν την ύπαρξη αρχών, αισθητικών αντιλήψεων και

κοινωνικών δομών που δεν συνάδουν με τα δεδομένα της κυκλαδικής κοινωνίας της 3ης χιλιετίας π.Χ. Έτσι αποδίδουν τις αναμφισβήτητες ομοιότητες είτε στην ύπαρξη εργαστηρίων ή τοπικών παραδόσεων είτε, απλούστερα, στην επικράτηση συγκεκριμένων καλλιτεχνικών

ρυθμών σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.

Ειδώλιο καθιστής μορφής - "ο εγείρων πρόποσιν“, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 15,2 εκ.

Ο "εγείρων πρόποσιν" του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης αποτελεί ένα σπάνιο τύπο καθιστής μορφής και το μόνο μέχρι στιγμής ακέραιο δείγμα

του. Μολονότι το φύλο δε δηλώνεται σαφώς, θεωρείται ότι ανήκει σε ανδρική μορφή επειδή απεικονίζεται εν δράσει. Η μορφή κάθεται σε

σκαμνί λαξευμένο από το ίδιο κομμάτι μαρμάρου και κρατά στο δεξί χέρι κύπελλο, σαν να ετοιμάζεται για πρόποση ή σπονδή. Έργα σαν αυτό

ξεφεύγουν από τη στατικότητα των "κανονικών" γυναικείων ειδωλίων και κατορθώνουν να αποδώσουν με επιτυχία την κίνηση, κατακτώντας

έτσι την έννοια του τρισδιάστατου χώρου αλλά και του χρόνου.

Tα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια απαντούν στην ηπειρωτική Eλλάδα, την Kρήτη, τα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά Ασία, περιοχές με τις οποίες οι Κυκλαδίτες

διατηρούσαν εμπορικές επαφές, και αποτελούν για τους κατόχους τους αντικείμενα γοήτρου.

Mαρμάρινο ειδώλιο ανδρικής καθιστής μορφής που κρατάει μουσικό όργανο, λύρα ή άρπα. Κέρος, Πρωτοκυκλαδική II

Eποχή (φάση Kέρου - Σύρου, 2800 - 2300 π.X.).

Εκτός από τα πολυάριθμα όρθια γυναικεία ειδώλια, η κυκλαδική τέχνη δημιούργησε και μια σειρά περίτεχνων συνθέσεων "ειδικής μορφής". Σε αυτές συγκαταλέγονται

κυρίως όρθιες και καθιστές ανδρικές μορφές που εμπλέκονται σε κάποια δραστηριότητα (όπως π.χ. μουσικοί, αυλητές ή "τριγωνιστές"), καθιστές γυναικείες μορφές και συμπλέγματα δύο ή τριών μορφών. Τα περισσότερα από τα

έργα αυτά χρονολογούνται σε ένα πρώιμο στάδιο της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.

Τα ειδώλια αυτά, ενώ διαθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά των κανονικών ειδωλίων, δείχνουν περισσότερη ελευθερία

στην απόδοση της μορφής και της τρίτης διάστασης. H τρισδιάστατη ανάπτυξή του φανερώνει τις ιδιαίτερα

πρώιμες κατακτήσεις της Kυκλαδικής πλαστικής. Είναι κατασκευασμένο από Παριανό μάρμαρο. Η χρήση των περισσότερων ειδωλίων "ειδικής μορφής" παραμένει

αινιγματική, το γεγονός όμως ότι ανήκουν σε επαναλαμβανόμενους τύπους υποδηλώνει ότι είχαν συγκεκριμένη λειτουργία, πιθανώς ως αναθήματα ή

τελετουργικά αντικείμενα.

Τα ζωόμορφα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου είναι κυρίως μαρμάρινα ή πήλινα και απεικονίζουν ζώα και πτηνά. Παράλληλα συνηθίζονται τα πήλινα ζωόμορφα αγγεία

τελετουργικού χαρακτήρα. Xαρακτηριστικά δείγματα του Α είδους αποτελούν η αρκούδα(;) και ο σκαντζόχοιρος, που στέκονται στα δύο τους πόδια και προσπαθούν να πιουν μέσα από το κύπελλο

που βαστούν.

Πήλινο ζωόμορφο αγγείο που απεικονίζει αρκουδάκι ή σκαντζόχοιρο και κρατάει

φιάλη. Χαλανδριανή Σύρου.Πρωτοκυκλαδική II περιόδος, φάση

Kέρου-Σύρου (2800-2300 π.X.).

Η ζωγραφιστή διακόσμηση στη ράχη και την κοιλιά του ζώου αποδίδει το δέρμα του.

Το εσωτερικό του ζώου είναι κοίλο και συγκοινωνεί με τη φιάλη, αποτελώντας

έτσι ενιαίο αγγείο.

Στην μινωική Κρήτη και τη Μυκηναική Ελλάδα η ειδωλοπλαστική σε μάρμαρο δεν άνθησε.

Εντούτοις οι εκεί καλλιτέχνες παρουσίασαν άλλου είδους γλυπτά αριστουργήματα είτε σε πέτρα, είτε

σε πολύτιμα υλικά, όπως η φαγεντιανή και το ελεφαντόδοντο. Εδώ εντοπίζουμε και τα

αρχαιότερα έργα τέχνης μνημειακής γλυπτικής (γλυπτική για μνημεία, ταφικά, θρησκευτικά ή

άλλα) σε ολόκληρη Ευρώπη. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο καλλιτέχνης του προϊστορικού Αιγαίου

θεώρησε το σκληρό υλικό (πέτρα) ως πρόκληση για να αποτυπώσει σε ανάγλυφο την ιδεολογία ή

την καθημερινότητα του καιρού του.

Η στήλη V από τον λακκοειδή τάφο V του Ταφικού Κύκλου Α των Μυκηνών (1550 π.Χ.) στην οποία

απεικονίζεται σε χαμηλό ανάγλυφο άρμα με πολεμιστή και πεζό στρατιώτη μπροστά του. Η όλη παράσταση, που αποτελεί την ως τώρα αρχαιότερη

ανάγλυφη αφηγηματική σκηνή της ευρωπαϊκής τέχνης, διακοσμείται με ρόδακες. Είναι προφανές ότι οι μορφές είναι ακόμη πρωτόλειες, όμως η τόλμη στη

θεματολογία και την κίνηση προδιαθέτουν για την εξέλιξη της ελληνικής τέχνης η οποία θα ακολουθήσει

στους αιώνες.

Η μεγάλη γλυπτική άνθισε κατεξοχήν στο μυκηναϊκό κόσμο. Οι παραγγελίες των βασιλέων για τη διακόσμηση των οχυρωμένων ακροπόλεων και των τάφων αποτέλεσαν πεδίο καλλιτεχνικής

έκφρασης για τους πρώτους γλύπτες οι οποίοι απέδωσαν τη ρωμαλεότητα και το μαχητικό πνεύμα των προϊστορικών Ελλήνων μέσα από αριστουργήματα πλαστικής.

Το μοναδικό ανάγλυφο την Πύλης των Λεόντων έχει περίπου 3μ. πλάτος και ανάλογο ύψος. Είναι λαξευμένο σε ενιαία πλάκα ασβεστόλιθου. Παρουσιάζει ζεύγος αμφίκοιλων βωμών που υποβαστάζουν κίονα πλαισιούμενο από λέοντες. Οι κεφαλές τους είχαν κατασκευασθεί χωριστά, ίσως από χαλκό ή μάρμαρο. Το ανάγλυφο έχει δεχθεί πολλές ερμηνείες με επικρατέστερες εκείνες που το θεωρούν έμβλημα των ηγεμόνων των Μυκηνών ή απεικόνιση της θεάς του ανακτόρου σε μορφή κίονα. Χρονολογείται περί το 1300 π.Χ. ίσως και παλαιότερα.

Στη μινωική Κρήτη , οι καλύτερα ειδικευμένοι τεχνίτες εργάζονταν στα βασιλικά εργαστήρια που βρίσκονταν σε ειδικά διαμερίσματα των ανακτόρων. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα από τους χώρους

αυτούς βεβαιώνουν την ύπαρξη εργαστηρίων κεραμικής, λιθοτεχνίας, μεταλλοτεχνίας, μικρογλυπτικής και κατεργασίας της φαγεντιανής. Παράλληλα με τα ανακτορικά λειτουργούσαν και εργαστήρια στις πόλεις και την ύπαιθρο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη πλανόδιων

καλλιτεχνών.

Αριστερά: Zάκρος. Pυτό από ορεία κρύσταλλο με διακόσμηση χρυσού και

φαγεντιανής. Nεοανακτορική εποχή

(1600-1450 π.Χ.).

Δεξιά: Το σπάνιο κωνικό ρυτό από τηνAγία Tριάδα

με τις απεικονίσεις αθλημάτων. Yστερομινωική I περίοδος (1600-1450 π.Χ.).

Η φυσικότητα και η ζωντάνια στην κίνηση των αθλητών φέρνει τη μινωική τέχνη στην πρωτοπορία της εποχής. Σε σύγκριση με τα ανάγλυφα της Ανατολής η

μεγάλη διαφορά εντοπίζεται στην ανάδειξη του

ανθρώπινου στοιχείου και την προσέγγιση της φύσης.

Ιδιαίτερα καλαίσθητα είναι τα λίθινα αγγεία του μινωικού πολιτισμού με ανάγλυφες παραστάσεις. Συνήθως πρόκειται για ρυτά, δηλαδή για τελετουργικά σκεύη με άνοιγμα στο κάτω μέρος για να ρέουν

τα υγρά που προσφέρονται σε θεούς ή στους νεκρούς κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών.

Αριστουργημα μικρογλυπτικής σε λίθινο αγγείο από την έπαυλη της Αγίας Τριάδας, το λεγόμενο "ρυτό των θεριστών". Υστερομινωική ΙΑ (1600 -1500 π.Χ.). Κάποιες λατρευτικές πομπές συνδέονται με την αγροτική

λατρεία. Μία τέτοια πομπή απεικονίζεται στο ρυτό της Αγίας Τριάδος. Η πομπή σε αυτή την παράσταση αποτελείται από θεριστές, που περπατούν σε ζεύγη υπό την μουσική υπόκρουση ενός σείστρου. Θεωρείται ότι η

μουσική συνόδευε έναν ύμνο προς τη θεότητα και ότι η τελετή αποσκοπούσε στην ευλογία της συγκομιδής.

Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο με παράσταση Μυκηναίου πολεμιστή που φορά οδοντόφρακτο

κράνος και φέρει οκτώσχημη ασπίδα. 1300-1200 π.Χ.

Η τέχνη της γλυπτικής σε ελεφαντόδοντο έφτασε σε μεγάλη ακμή στο μινωικό και το μυκηναϊκό κόσμο. Η φύση και το σχήμα της πρώτης ύλης έθετε ορισμένους περιορισμούς

στην κατασκευή των ελεφάντινων αντικειμένων. Τα κομμάτια του

ελεφαντόδοντου κόβονταν με πριόνι σε μικρότερα κομμάτια που είχαν ένα σχεδόν

κυλινδρικό σχήμα. Από αυτό αποσπάζονταν μικρότερες πλάκες ανάλογα με το είδος των

αντικειμένων που έπρεπε να κατασκευαστούν.

Τα ειδώλια, που είχαν μεγαλύτερο μέγεθος και ελεύθερο σχήμα, όπως ο ελεφάντινος ακροβάτης από την Κνωσό ή μία εκδοχή της

θεάς των όφεων με ψηλό στέμμα, κατασκευάζονταν από διαφορετικά τμήματα ελεφαντόδοντου που ενώνονταν με λεπτά καρφιά. Συχνά, οι ανατομικές λεπτομέρειες των ειδωλίων και η διακόσμησή τους αποδίδονταν με επιθέματα φύλλων χρυσού.

Από τα καλύτερα δείγματα χρυσελεφάντινων μινωικών ειδωλίων είναι

ο «ταυροκαθάπτης» της Κνωσού (1600-1500 π.Χ.) που αποτελούσε τμήμα

χρυσελεφάντινου συνόλου με παράσταση παιχνιδιού ή τελετουργίας με ταύρου.

Η πρώτη ύλη της μυκηναϊκής ελεφαντουργίας ήταν οι χαυλιόδοντες του ελέφαντα και τα δόντια του ιπποπόταμου, υλικά που εισάγονταν από την Αίγυπτο

και τη Συρία. Τα πρωιμότερα ελεφάντινα αντικείμενα ήταν κοσμήματα και

ανάγλυφα πλακίδια για τη διακόσμηση όπλων και επίπλων. Από την

Υστεροελλαδική ΙΙΙ περίοδο άρχισαν να κατασκευάζονται και πολυτελή χρηστικά αντικείμενα από ελεφαντόδοντο, τα πιο

συνηθισμένα από τα οποία ήταν τα λατρευτικά ειδώλια, οι σφραγίδες και

διάφορα είδη καλλωπισμού, όπως χτένια και καθρέφτες. Οι τεχνίτες

προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν την πολύτιμη πρώτη ύλη με τις μικρότερες

δυνατές απώλειες.

Ιερή Τριάδα (δυο γυναικείες μορφές και ένα νήπιο, πρώιμη μορφή ίσως της ιερής τριάδος της Ελευσίνας των ιστορικών χρόνων– Δήμητρα, Κόρη, Τριπτόλεμος) σε ελεφαντοστό. Αριστούργημα από τις Μυκήνες

της ΥΕΙΙΙ Β περιόδου (1300-1200 π.Χ.).

Τα μυκηναϊκά ελεφάντινα αντικείμενα είναι αληθινά κομψοτεχνήματα. Η καλλιτεχνική τους αξία οφείλεται αφενός στη λεπτότητα και την εύπλαστη φύση του υλικού, αφετέρου δε στην

τελειοποίηση της τεχνικής. Η θεματογραφία των παραστάσεων είναι συνήθως αρκετά σύνθετη και προσομοιάζει με εκείνη της χρυσοχοΐας, ειδικότερα με εκείνη που παρουσιάζεται στα

ανάγλυφα ελάσματα. Από τα πιο συνηθισμένα θέματα είναι τα άγρια ζώα σε ιπτάμενο καλπασμό ή σε συμπλοκή μεταξύ τους και τα μυθικά ζώα, σφίγγες και γρύπες, που

απεικονίζονται σε εραλδικές παραστάσεις.

Αριστερά: Μυκήνες, ακρόπολη. Οκτώσχημη

ασπίδα από ελεφαντόδοντο. Αθήνα, Εθνικό

Αρχαιολογικό Μουσείο.

Δεξιά : Θήβα, Μεγάλο Καστέλλι. Ελεφάντινη πυξίδα με ανάγλυφη

διακόσμηση από θαλαμωτό τάφο.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ένα τυπικό προϊόν της ελεφαντουργίας ήταν τα επίπεδα πλακίδια με ανάγλυφη και εγχάρακτη διακόσμηση που ήταν ένθετα ή επικολλημένα σε αντικείμενα από άλλα υλικά. Άλλα

χαρακτηριστικά δείγματα της μυκηναϊκής ελεφαντουργίας θα πρέπει να ήταν τα ολόγλυφα αγαλματίδια, όπως το σύμπλεγμα τριών μορφών από την ακρόπολη των Μυκηνών και οι κεφαλές πολεμιστών με οδοντόφρακτο κράνος, όπως αυτές που βρέθηκαν στις Μυκήνες και στα Σπάτα.

Αριστερά: Μυκήνες, θαλαμωτός τάφος 27. Κεφαλή πολεμιστή από ελεφαντόδοντο (1400-1300 π.Χ.).

Πάνω: Σύνολο ελεφαντοστέινων διακοσμητικών αντικειμένων με πολεμικά θέματα (κεφαλές πολεμιστών, ασπίδες κτλ.) . Τα έργα αυτά διακοσμούσαν συχνά την εξωτερική επιφάνεια επίπλων ή

πολύτιμων σκευών της αριστοκρατίας.

Kνωσός, ιερό θησαυροφυλάκιο. Eιδώλιο της θεάς των όφεων από φαγεντιανή. Nεοανακτορική εποχή (1600-1450

π.Χ.). Η θεά των όφεων απεικονίζεται πολύ συχνά στη μινωική τέχνη και θα πρέπει να διαδραμάτιζε κύριο ρόλο

στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Κρητών. Απεικονίζεται, όπως γενικά οι θεότητες και οι ιέρειες, με

πλούσια φορέματα που άφηναν ακάλυπτο το στήθος, καθώς και καπέλο ή στέμμα. Τα φίδια ίσως συνδέουν τη

θεά με λατρείες της γης.

Στη μινωική Κρήτη τα πρώτα δείγματα της τέχνης της φαγεντιανής εμφανίζονται λίγο πριν από το τέλος της

Πρωτομινωικής εποχής (3000-2000 π.Χ.). Από φαγεντιανή κατασκευάζονταν χρηστικά αγγεία, τελετουργικά αντικείμενα και ανθρωπόμορφα ή

ζωόμορφα ειδώλια. Σημαντική είναι επίσης η χρήση της στην κοσμηματοποιία και τη σφραγιδογλυφία. Από

φαγεντιανή κατασκευάζονταν ακόμη χάντρες, περίαπτα και ένα πλήθος από διακοσμητικά πλακίδια διαφόρων

μεγεθών και σχημάτων, άγνωστης χρήσης. Χρησιμοποιούνταν επίσης συχνά και ως ένθετη

διακοσμητική ύλη σε αντικείμενα από διαφορετικά υλικά.

Η κεφαλή είναι τμήμα αγάλματος θεάς ή σφίγγας που χάθηκε. Είναι από τα ελάχιστα δείγματα μεγάλης μυκηναϊκής πλαστικής (13ος αι.), και ταυτόχρονα

αξιολογότατο μνημείο μυκηναϊκής τέχνης. Η τεχνοτροπία του καταφανώς δεν σχετίζεται με επίδραση της

ανατολικής τέχνης. Βρίσκεται στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης και πρόκειται ίσως για τις πρώτες απόπειρες

ψηλάφησης και μορφοποίησης. Είναι έργο από ασβεστοκονίαμα. Η επιφάνεια είναι κεχρισμένη από

λεπτό στρώμα καθαρότερης ασβέστου χρώματος υπώχρου. Παριστάνει γυναικεία κεφαλή. Τα

χαρακτηριστικά του προσώπου είναι έντονα και επιβλητικά. Τονίζονται από ζωηρή ζωγραφική σε ερυθρό

(κόκκινο) και μελανό (μαύρο) χρώμα σε λευκό (άσπρο) βάθος. Στο κεφάλι φοράει γαλάζιο πόλο (κάλυμμα) και

κόκκινο στεφάνι στους κροτάφους, από το οποίο εξέχουν βόστρυχοι της κόμης στο κούτελο και στους κροτάφους.

Το στόμα είναι μικρό και αυστηρό, τα χείλη σφιγμένα λεπτά και ζωγραφισμένα με ερυθρό κραγιόν.

Η πλαστική μεγάλων αγαλμάτων δεν εκπροσωπείται στο χώρο του προϊστορικού Αιγαίου, παρά μόνο από τα ελάχιστα μεγάλα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια που αναφέρθηκαν, και το σπάνιο κεφάλι σφίγγας που βρέθηκε στις Μυκήνες. Θεωρείται γενικώς πιθανό πως η μεγάλη γλυπτική

ελευθέρων μορφών δεν ήταν τόσο συνηθισμένη όσο οι άλλες τέχνες στο Αιγαίο. Τούτο θα εμφανιστεί πολλούς αιώνες αργότερα.

Τέλος, δεν έλειπαν τα πήλινα ειδώλια, σίγουρα πιο άφθονα σε αριθμό λόγω ευκολίας στην κατασκευή, όμως καλλιτεχνικά υποδεέστερα ως επί το πλείστον. Η πιο χαρακτηριστική κατηγορία

πήλινων ειδωλίων στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού είναι τα ειδώλια τύπου Φ και Ψ που κατασκευάζονταν σε μεγάλους αριθμούς στο μυκηναϊκό κόσμο. Πρόκειται για γραπτά

ανθρωπόμορφα ειδώλια στα οποία η μορφή αποδίδεται με σχηματικό τρόπο σαν τα συγκεκριμένα γράμματα. Φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για λατρευτική χρήση.

Αριστερά: Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια τύπου Φ, με τη σχηματική απόδοση, ανήκουν σε μια παραγωγή

χαρακτηριστική της Μυκηναϊκής περιόδου (1450-1150 π.Χ.). Πρόκειται για ένα ακόμη παράδειγμα απόδοσης μιας «Ιερής

Τριάδας», πιθανόν κάποιων θεών ή μυθικών μορφών.

Πάνω: Μινωικά ειδώλια λατρευτών σε μαζική παραγωγή. Πολύ συνηθισμένο εύρημα για τους ανασκαφείς των

μινωικών αρχαιολογικών θέσεων.

Αναφορικά με τις κατακτήσεις της γλυπτικής στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν διαπιστώνουμε

κάτι ανάλογα εντυπωσιακό με τους πολιτισμούς του Αιγαίου κυρίως λόγω της απουσίας ανάλογων κοινωνικοπολιτικών

συνθηκών που θα επέτρεπαν την καλλιτεχνική έκφραση και την επιδίωξή της από

συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Τα λιγοστά ευρήματα προκαλούν συχνά την έκπληξη των αρχαιολόγων σχετικά με τις

συνθήκες δημιουργίας τους.

Πάνω: Εγχάρακτη επιτύμβια στήλη πολεμιστή από το Κάθερες της Ισπανίας (περ. 1000 π.Χ.)

Κάτω: Το Άρμα του ήλιου του Τρούντχολμ ανακαλύφθηκε το 1902 στην περιοχή

Τρούντχολμ στη Δανία. Πρόκειται για ένα χάλκινο άρμα με το άλογο να στέκεται πάνω σε μια ράβδο, η οποία προς τα πίσω συνδέεται με έναν δίσκο διαμέτρου περίπου 25 εκ. Το άλογο στηρίζεται σε τέσσερις τετράκτινους τροχούς και ο δίσκος σε δύο. Κατασκευάστηκε μεταξύ

του 1800 και 1600 π.Χ.

Αγγειογραφία και Αγγειοπλαστική της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο

Δεξιά: Απιόσχημo αγγείo, Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος, 2800 π.Χ. Tα αγγεία της περιόδου είναι ακόμη χειροποίητα και παράγονται χωρίς τη βοήθεια του κεραμικού τροχού. Το αγγείο έχει εγχάρακτη γραμμική

διακόσμηση και φέρει δύο διάτρητες αποφύσεις-λαβές στον ώμο. Αριστερά: Το χαρακτηριστικότερο αγγείο της Πρωτοελλαδικής περιόδου (3200-1900 π.Χ.) στην ηπειρωτική

Ελλάδα είναι η λεγόμενη «σαλτσιέρα»

Η αγγειοπλαστική, ήδη από την εμφάνισή της κατά τη Νεολιθική Εποχή, εξυπηρέτησε τομείς της καθημερινότητας, σχετιζόμενους με τη φύλαξη, την προετοιμασία και την κατανάλωση της

τροφής. Συν δέθηκε επίσης με το εμπόριο (μεταφορά προϊόντων) και τη θρησκεία (τελετουργικά σκεύη), προσφέροντας συγχρόνως στους δημιουργούς της ευρύτατο πεδίο καλλιτεχνικής

έκφρασης. H κεραμική παραγωγή της εποχής του Χαλκού χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία σχημάτων και διακοσμήσεων και από την ύπαρξη τοπικών παραλλαγών που αποπνέουν τις

οικονομικές και κοινωνικές απαιτήσεις των τοπικών κοινωνιών, αλλά και τις κατά περιόδους αλληλεπιδράσεις μεταξύ των τεχνιτών και καλλιτεχνών της Mικράς Aσίας, της Κρήτης, των

νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3200-2000 π.Χ. περίπου) παρατηρεί κανείς πως σε

όλους τους πολιτισμούς του Αιγαίου υπάρχουν αρκετά κοινά σημεία στη διακόσμηση των

αγγείων. Η τελευταία περιορίζεται κυρίως σε γεωμετρικά και αφηρημένα σχήματα είτε γραπτά (ζωγραφιστά) είτε εγχάρακτα..

Σύρος, νεκροταφείο Χαλανδριανής (τάφος 174). Πήλινο τηγανόσχημο σκεύος με χαρακτή παράσταση

πλοίου. Χαλανδριανή Σύρου. Πρωτοκυκλαδική II περίοδος (φάση Kέρου-Σύρου, 2800 - 2300 π.X.).

Τα τηγανόσχημα σκεύη οφείλουν την ονομασία τους στο χαρακτηριστικό σχήμα και όχι στη χρήση τους η οποία παραμένει αινιγματική. Έχουν διχαλωτή ή τετράπλευρη

λαβή ενώ η "βάση" φέρει συνήθως εγχάρακτη διακόσμηση με ομόκεντρους κύκλους, απλές ή τρέχουσες

σπείρες, ακτινωτά μοτίβα.. Σε μερικά, όπως αυτό, απεικονίζονται παραστάσεις πλοίων, που είναι εξαιρετικά

ενδιαφέρουσες, γιατί δείχνουν τη μεγάλη ανάπτυξη και σημασία της ναυσιπλοΐας στη φάση αυτή του

Kυκλαδικού Πολιτισμού, αλλά και τον τύπο του πρωτοκυκλαδικού πλοίου με υψηλή πλώρη και μερικές

φορές και υψηλή πρύμνη, κουπιά, αλλά όχι ιστία.

Σταθμό στην εξέλιξη της κεραμικής τεχνολογίας στο Αιγαίο, αποτελεί η χρήση για πρώτη φορά του

κεραμικού τροχού, γνωστή ήδη στην Εγγύς Ανατολή και τη Μικρά Ασία. H νέα τεχνολογία

εμφανίζεται γύρω στο 1900 π.Χ. στα νησιά και την ηπειρωτική χώρα εφαρμόζεται στην κατασκευή

ανοιχτών φιαλών, οι οποίες διασώζουν στη βάση τους ίχνη αργόστροφου κεραμικού τροχού. Χάρη

στον κεραμικό τροχό κατασκευάζονται τελειότερα σχήματα και αυξάνεται η παραγωγή.

Από την εποχή αυτή (Μέση Εποχή του Χαλκού, 2000-1600 π.Χ. περίπου) αρχίζουν και οι έντονες

διαφοροποιήσεις στην καλλιτεχνική παραγωγή των αγγειογράφων. Ήδη στις Κυκλάδες, πολύ

συνηθισμένη γίνεται η διακόσμηση των αγγείων με θέματα από το ζωικό βασίλειο σε κιτρινωπό βάθος. Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στην ηπειρωτική

Ελλάδα την ίδια εποχή. Εμφανίζεται ένας καλλιτεχνικός ρυθμός που επικρατεί σε μεγάλο

εύρος και χαρακτηρίζει έναν κόσμο αρκετά διαφορετικό από την προηγούμενη χιλιετία.Μήλος, Φυλακωπή. Πήλινη πρόχους με

απεικόνιση πτηνού. Μεσοκυκλαδική περίοδος (1900-1600 π.Χ.).

Μεσοελλαδικός αμαυρόχρομος πιθαμφορέας (1900-1600 π.Χ.) με

παράσταση πλοίων.

Πρόκειται για τα αμαυρόχρωμα αγγεία που πήραν το όνομά τους από το αμαυρό

(θαμπό) χρώμα τους. Είναι αγγεία κατασκευασμένα με κεραμικό τροχό και παρουσιάζουν πλέον, πολύ πιο συχνά, εικονιστικές παραστάσεις, όπως πλοία και πολεμιστές. Η καλλιτεχνική αυτή τάση γίνεται το σήμα κατατεθέν της

ηπειρωτικής Ελλάδας και βοηθά πολύ τους αρχαιολόγους στη χρονολόγηση

των αντικειμένων και κατασκευών που βρίσκουν κοντά στα θραύσματα της

κεραμικής αυτής.

Εντούτοις είναι η μινωική Κρήτη, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στο

Αιγαίο, εκεί όπου η κεραμική εξελίχθηκε σε τέχνη αιχμής χάρη στην πολυμορφία των

αγγείων και την ανεξάντλητη φαντασία των καλλιτεχνών. Μετά την ίδρυση των

ανακτόρων (2000 π.Χ.) οι υψηλές απαιτήσεις της αριστοκρατικής κοινωνίας γύρω από το

βασιλιά επέτρεψαν τη δημιουργία ανακτορικών εργαστηρίων που μετέτρεψαν

την κεραμική παραγωγή σε εξαγωγικό προϊόν μεγάλης αισθητικής αξίας.

Έξοχο παράδειγμα «καμαραϊκού αγγείου». Kρατήρας καμαραϊκού ρυθμού με πλαστική

διακόσμηση από ανθοκάλυκες Τα «καμαραϊκά αγγεία» που ονομάστηκαν έτσι από το σπήλαιο Καμαρών στον Ψηλορείτη, όπου βρέθηκαν σε

μεγάλες ποσότητες, αποτελούν το αποκορύφωμα της γραπτής διακόσμησης μινωικών αγγείων χάρη στην πολυχρωμία τους και τα ευφάνταστα σχέδιά τους.

Η αξία της κεραμικής ξεπέρασε τότε τα όρια του νησιού της Κρήτης και τα έργα των μινωικών κεραμικών εργαστηρίων έγιναν περιζήτητα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο. Δείγματά της

εντοπίστηκαν και στην Αίγυπτο, όπου τα προϊόντα μεταφέρονταν ως πολύτιμα δώρα ή ανταλλάσσονταν με τα σπάνια και πολύτιμα υλικά της χώρας του Νείλου. Στα ανακτορικά

εργαστήρια, όπου αναπτύχθηκαν οι σημαντικότεροι ρυθμοί της μινωικής κεραμικής, εργάζονταν κεραμείς ανταλλάσσοντας ιδέες και καταρρίπτοντας διαρκώς το βαθμό τελειότητας των προϊόντων.

Δυο παραδείγματα «καμαραϊκών αγγείων».

Παρατηρεί κανείς την επιθυμία των

καλλιτεχνών να καλύψουν όλο το σώμα

του αγγείου με χρωματιστά

διακοσμητικά μοτίβα. Αυτό επιτυγχάνεται με

αρκετή χάρη και κομψότητα, φαντασία

και αρμονία τέτοια που καθιστά την

τεχνοτροπία αυτή υψηλή τέχνη σε ένα

ταπεινό υλικό (πηλός).

Οι ηγέτες των ανακτόρων και οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις φαίνεται ότι προτιμούσαν τα

εντυπωσιακά, εξεζητημένα καλλιτεχνήματα, που επιβεβαίωναν το κοινωνικό τους κύρος. Έτσι,

υπάρχει μεγάλη διαφορά ποιότητας και εκζήτησης ανάμεσα στα ανακτορικά και τα μη ανακτορικά εργαστήρια. Στην ακμή της Εποχής

του Χαλκού (από το 1700 π.Χ. και μετά) εντυπωσιάζει σε όλο το Αιγαίο ο λεγόμενος

«θαλάσσιος ρυθμός» . Ο ρυθμός αυτός προέρχεται μάλλον από την Κρήτη, αφού τα πρώτα δείγματά του βρέθηκαν εκεί, αλλά η

διάδοσή του εξαπλώνεται από την ανατολική Αττική μέχρι τη Ρόδο, την Κάλυμνο και την Κω.

Περίτεχνα διακοσμημένο αγγείο από τη μινωική Κρήτη. Η τεχνοτροπία αυτή αποκαλείται ¨θαλάσσιος

ρυθμός» γιατί ο καλλιτέχνης απεικονίζει μια υποθετική εικόνα του βυθού της θάλασσας. Παρατηρεί κανείς πως η διακόσμηση συνεχίζεται και στη λαβή και στο χείλος

του αγγείου. Κρήτη 1700 π.Χ.

Στο ρυθμό αυτό, το σώμα του αγγείου διακοσμείται με θέματα από τη θάλασσα που τόσο γοήτευε τους

κατοίκους του Αιγαίου. Οι καλλιτέχνες απεικονίζουν χταπόδια, ναυτίλους και άλλες σκηνές θαλάσσιας ζωής με ιδιαίτερη χάρη και επιτυχία. Πολύ σύντομα γίνεται εμφανέστατη η επίδραση της μινωικής Κρήτης στην κεραμική δημιουργία των νησιωτών του Αιγαίου και

τον κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας οι οποίοι μιμούνται το «θαλάσσιο ρυθμό».

Πάνω: Μεγάλη οφθαλμοπρόχους με γραπτή πολύχρωμη διακόσμηση πτηνών. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ. Οι σχηματικές μορφές των πτηνών είναι γεμάτες κίνηση και

ζωντάνια, ενώ εντυπωσιάζει η διακοσμητική αντίληψη στην όλη σύνθεση του θηραίου αγγειογράφου.

Δεξιά: Φλάσκη του θαλάσσιου ρυθμού από την Κρήτη του 17ου αι. Το χταπόδι αποτελούσε αγαπημένο διακοσμητικό

θέμα στο «θαλάσσιο ρυθμό»

Κατά το 1700-1450 π.Χ. περίπου εμφανίζεται και ο λεγόμενος

«ανακτορικός ρυθμός», ένας άλλος ρυθμός κρητικής έμπνευσης που

διαδέχεται τον «θαλάσσιο ρυθμό». Η διακόσμηση αυτού του πλούσιου και επιβλητικού ρυθμού αποτελείται από ποικίλους συνδυασμούς φυτικών και

θαλάσσιων θεμάτων σε διάφορα χρώματα.

Δίωτο μινωικό αγγείο με προχοή, διακοσμημένο με χαρακτηριστικά φυτικά μοτίβα του ανακτορικού

ρυθμού (περ. 1500 π.Χ.)

Ο νέος ρυθμός υιοθετείται γρήγορα από τους ανερχόμενους Μυκηναίους της

Πελοποννήσου που την ίδια εποχή κτίζουν τα πρώτα δικά τους ανάκτορα και

προσπαθούν να συναγωνιστούν τους Μινωίτες. Η τεχνοτροπία των μυκηναϊκών

εργαστηρίων διαφέρει όμως από τα μινωικά της πρότυπα στο ότι η διακόσμηση δεν είναι ελεύθερα

τοποθετημένη γύρω από το σώμα του αγγείου, αλλά αρκετά σχηματοποιημένη και τοποθετημένη στην επιφάνεια των

αγγείων με μια οργανωτική διάθεση. Πολύ σύντομα, γύρω στο 1450 π.Χ. οι

Μυκηναίοι θα καταλάβουν το νησί της Κρήτης, καθώς και τα κυκλαδονήσια και

τα Δωδεκάνησα, με αποτέλεσμα η πρωτότυπη μινωική δημιουργία να

τελειώσει.

Μυκηναϊκό ρυτό σε πρωτότυπο σχήμα με ανάγλυφες κεφαλές ζώων του 13ου αι..

Πλέον, σε ολόκληρο το Αιγαίο η αγγειογραφία μας παρουσιάζει έναν ενιαίο

πολιτισμό, με τους καλλιτέχνες να ακολουθούν παντού το ίδιο εικονογραφικό πρόγραμμα.. Οι δύο βασικές τάσεις είναι ο

"διακοσμητικός" και ο "εικονιστικός ρυθμός". Παράλληλα διαπιστώνεται η

παραγωγή κεραμικών αγγείων με εσωτερική επικάλυψη ψευδαργύρου που τα έκαναν να

μοιάζουν με μεταλλικά. Ο ρυθμός της "χλωρίδος" και ο "θαλάσσιος" ρυθμός

εμφανίζονται απλοποιημένοι σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους μέχρι σημείου τα μοτίβα τους να γίνουν τυποποιημένα και

αφαιρετικά σαν σύμβολα.

Αμφορέας της ΥΕ ΙΙΙ περιόδου (14ος αι.) από τη Ρόδο σε απλουστευμένο θαλάσσιο ρυθμό. Είναι εμφανές πως ο καλλιτέχνης επιδιώκει την τυποποίηση και το στιλιζάρισμα σε ένα γνωστό θέμα. Τα αγγεία αυτά προορίζονταν για παραγωγή σε μεγάλους αριθμούς με σκοπό την εξαγωγή. Έτσι, όπως είναι λογικό, η

μαζική παραγωγή φέρνει και την τυποποίηση στην τέχνη.

Την ίδια εποχή άρχισε να μεταβάλλεται ο χαρακτήρας της μυκηναϊκής τέχνης. Η καλλιτεχνική δημιουργία

απέκτησε ένα ιδιότυπο χαρακτήρα που έκφραζε περισσότερο τη μυκηναϊκή ιδιοσυγκρασία. Καποια

μινωικά στοιχεία διατηρήθηκαν σε όλες τις εκφράσεις της τέχνης, αλλά στα μυκηναϊκά έργα

αντικατοπτρίζεται η ρωμαλεότητα και η αυστηρότητα του μυκηναϊκού πολιτισμού και η διάθεση της

αριστοκρατίας για κύρος και επιβολή, ενώ εξέλειπε σταδιακά η ελαφρότητα και η ελευθερία που

χαρακτήριζαν τα μινωίζοντα έργα των πρώτων μυκηναϊκών αιώνων.

Ψευδόστομοι αμφορείς του 1400-1300 π.Χ. με παραστάσεις από το ζωικό βασίλειο και

αφηρημένα ή γεωμετρικά θέματα.

Μυκήνες, κάτω ακρόπολη, 1200 π.Χ.. Ο "Κρατήρας των πολεμιστών" από την ομώνυμη οικία. Σπάνιο, για την διατήρησή του, αγγείο με παράσταση Αχαιών να εκστρατεύουν. Το έργο αυτό μας δίνει και μια αξιόπιστη εικόνα

για την όψη των πολεμιστών κατά την εποχή του Τρωικού Πολέμου.

Τα στοιχεία αυτά και οι γενικότερες διακοσμητικές τάσεις της εποχής παρουσιάζουν μια ομοιομορφία σε μια μεγάλη ακτίνα της μυκηναϊκής επικράτειας, η οποία χαρακτηρίζεται ως

Μυκηναϊκή Κοινή. Σε αυτό τον κόσμο, το πολεμικό πνεύμα των Μυκηναίων αντικατοπτρίζεται θαυμάσια στα διακοσμημένα αγγεία και, όπως θα δούμε, στις τοιχογραφίες οι οποίες συνήθως

επηρέαζαν στιλιστικά τους ζωγράφους των αγγείων.

Την εποχή του τέλους της μυκηναϊκής κυριαρχίας στην Ελλάδα και την

Ανατολική Μεσόγειο (από το 1200 π.Χ. και εξής) η ποιότητα της αγγειογραφίας πέφτει δραματικά, καθώς τα ανάκτορα

καταρρέουν, η οικονομία μαραίνεται και οι καλλιτέχνες, προφανώς, μένουν χωρίς

δουλειά. Στο επόμενο και τελευταίο στάδιο της Υπομυκηναϊκής εποχής φαίνονται καθαρά τα στοιχεία της

παρακμής, τα οποία εκφράζονται στην απλούστευση της διακόσμησης και στην

άτεχνη κατασκευή των αγγείων.

Ψευδόστομος αμφορέας της ΥΕΙΙΙ Γ περιόδου (1200-1100 π.Χ.). Οι ψευδόστομοι

αμφορείς ονομάστηκαν έτσι λόγο του μικρού στομίου στον ώμο και αποτέλεσαν

την πολυπληθέστερη κατηγορία εξαγώγιμων αγγείων της μυκηναϊκής

αγγειοπλαστικής, αφου προορίζονταν για τις εξαγωγές κρασιού και ελαιολάδου.

Τοιχογραφίες

Η διακοσμητική αυτή τέχνη έκανε την εμφάνισή της στο Αιγαίο κατά τη Μεσομινωική περίοδο (2000-1700 π.Χ.), οι αρχές της όμως ανάγονται στη μετάβαση από τη Νεολιθική Εποχή στην Εποχή του

Χαλκού, κατά την οποία παρατηρούνται για σε διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου χρωματιστά κονιάματα στα πιο επιμελημένα κτίρια. Πράγματι, οι αρχαιολόγοι διαπίστωσαν ότι οι εσωτερικοί τοίχοι σημαντικών μινωικών κτηρίων και διαμερισμάτων διακοσμούνταν συχνά με πολύχρωμες

ζωγραφικές παραστάσεις, που ήταν φτιαγμένες με την τεχνική της νωπογραφίας.

Κνωσός. Τοιχογραφία με παράσταση γυναικών από το ανάκτορο

Εντυπωσιακή εμφάνιση στην τέχνη της προϊστορικής Ελλάδας κάνει η ζωγραφική

στη μινωική Κρήτη, που αποτελούσε περί το 2000 π.Χ μια κοινωνία καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Οι εικονογραφικές πηγές

προέρχονται κυρίως από τα ανάκτορα και σημαντικά κτήρια, όπου συνήθως

απεικονίζονται επιλεκτικά στιγμιότυπα της λατρείας και της ζωής των ανθρώπων με υψηλό κοινωνικό κύρος. Τοιχογραφικός

διάκοσμος βρέθηκε στα μινωικά ανάκτορα αλλά και σε μία σειρά από πολυτελείς

επαύλεις. Το εικονογραφικό πρόγραμμα των τοιχογραφιών διαμορφωνόταν ανάλογα με τη

χρήση των χώρων που διακοσμούσαν.

Κνωσός. Τοιχογραφία με παράσταση ιέρειας (πιθανότατα). Παρά το θρησκευτικό χαρακτήρα

πολλών θεμάτων, τον σύγχρονο θεατή της παράστασης εντυπωσιάζουν τα πλούσια χρώματα, η κίνηση της

μορφής στο χώρο και το οικείο-ανθρώπινο στοιχείο που αποπνέουν οι μορφές σε αντίθεση με εκείνες της

Ανατολής, όπου δινόταν έμφαση στον ιερατικό-απόκοσμο χαρακτήρα των μορφών.

Έτσι, τους τοίχους των ιερών χώρων διακοσμούσαν παραστάσεις θρησκευτικού

χαρακτήρα, ενώ σε ιδιωτικούς χώρους επικρατούσαν καθαρά διακοσμητικά θέματα. Η

ειδική θεματογραφία και η εκζήτηση στην κατασκευή των τοιχογραφιών πρόβαλλαν το

κύρος των ηγεμόνων, των ιδιοκτητών της οικίας ή το κύρος της επίσημης θρησκείας.

"Η Παριζιάνα" (1450 π.Χ. περίπου). Τμήμα τελετουργικής πομπής. Πρόκειται πιθανόν για ιέρεια ή ακόμα και θεά, που με την εκλεπτυσμένη μορφή της, το ύφος, τα βαμμένα μάτια και χείλη, τα μακριά κατσαρά μαλλιά εντυπωσιάζει. Αντίθετα από τους Αιγυπτίους,

που ζωγράφιζαν σε επιφάνεια στεγνή, οι Μινωίτες δούλευαν σε νωπή επιφάνεια, πράγμα που προσδίδει

περισσότερη αμεσότητα στο έργο, στο οποίο ο ζωγράφος έπρεπε να δουλέψει γρήγορα, σχεδόν ενστικτωδώς, με μεγάλη δεξιοτεχνία. Παρ' όλη την ομοιότητα με την αιγυπτιακή και τη μεσοποταμιακή ζωγραφική, στις

οποίες το μάτι εμφανίζεται "κατενώπιον" , η κομψότητα της μινωικής μορφής με τα μακριά σγουρά μαλλιά, το

γεμάτο αυτοπεποίθηση παράστημα και το χαμογελαστό πρόσωπο ξεχωρίζει. Επίσης, η γωνιακότητα των

μορφών που παρατηρούμε στην αιγυπτιακή ζωγραφική εδώ γλυκαίνει με καμπύλες, οι οποίες υποβάλλουν την ελαστικότητα και την κίνηση των ζωντανών όντων.

Η εικονογράφηση αναπτυσσόταν συχνά σε όλους τους τοίχους των δωματίων, με θέματα που συμπλήρωναν το ένα

το άλλο με έναν ιεραρχικό και λειτουργικό τρόπο. Η ανάπτυξή τους προσαρμοζόταν στο χώρο που διακοσμούσαν αναδεικνύοντας έτσι τη διαρρύθμιση και τη λειτουργία του. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν η τοιχογραφία των γρυπών στην αίθουσα του θρόνου, η τοιχογραφία της πομπής στον

πομπικό διάδρομο του ανακτόρου της Κνωσού και οι τοιχογραφίες της Δυτικής Οικίας στο Ακρωτήρι της Θήρας.

Πάνω: Η ζωγραφισμένη αίθουσα του θρόνου στο ανάκτορο της Κνωσού.Δεξιά: Ο «Πρίγκιπας με τα Κρίνα». Ανάγλυφη τοιχογραφία (ζωγραφισμένο κονίαμα) νέου ευγενούς σε

επίσημη πομπή από το νότιο διάδρομο του ανακτόρου. Δεκάδες ανάλογες μορφές κοσμούσαν την τοιχογραφία της πομπής που «οδηγούσε» τον επισκέπτη στην κεντρική αυλή του ανακτόρου.

Η τέχνη της τοιχογραφίας πέρασε από διάφορα τεχνοτροπικά στάδια. Από την απλή

δίχρωμη διακόσμηση της Mεσομινωικής I περιόδου (2000-1930 π.Χ.), οδηγήθηκε στην

πολυχρωμία της Μεσομινωικής II για να καταλήξει σε μία χαρακτηριστική τριχρωμία κόκκινου, μαύρου και λευκού, η οποία είχε μια παράλληλη εξέλιξη με την καμαραϊκή

κεραμική. Στo τελευταίο και πιο ώριμo στάδιό της, κατά τη Νεοανακτορική περίοδο

(1700-1400 π.Χ.), παγιώθηκε μία τεχνοτροπία που χαρακτηρίζεται από τη

συχνή χρήση του κίτρινου και του γαλάζιου χρώματος και από τις παραστάσεις με μορφές και θέματα φυσικού μεγέθους.

Κνωσός. Τοιχογραφία με παράσταση γυναίκας, ίσως ιέρειας, αν κρίνουμε από την ενδυμασία. Η μινωική ζωγραφική, πρωτοπόρα στον ελληνικό χώρο της Προϊστορίας, εμφανίστηκε από την αρχή τολμηρή στη χρήση των χρωμάτων και λυρικότερη την έκφραση των μορφών σε σχέση με την αντίστοιχη της Ανατολής.

Αποτέλεσμα ήταν να παγιωθούν κάποιες καλλιτεχνικές συμβάσεις, «κώδικες» δηλαδή για την κατανόηση της παράστασης. Έτσι, για τη δήλωση του δέρματος των ανθρώπινων μορφών

χρησιμοποιήθηκαν το λευκό και το κόκκινο χρώμα, όπου το κόκκινο δήλωνε τις ανδρικές μορφές ενώ το λευκό τις γυναικείες. Επίσης η διαδοχική κίνηση μπορούσε να απεικονίζεται με την απεικόνιση της ίδιας

μορφής περισσότερες φορές στην ίδια παράσταση, όπως στην περίφημη τοιχογραφία με τα «ταυροκαθάψια»

Κνωσός, ανατολική πτέρυγα ανακτόρου. Τοιχογραφία με παράσταση ταυροκαθαψίων. Το έθιμο αυτό φαίνεται ότι συνδέεται με το μύθο του Μινώταυρου, σύμφωνα με τον οποίο επτά νέοι και επτά νέες από την Αθήνα στέλνονταν ετησίως στην Κρήτη για να γίνουν βορά ενός άγριου ταύρου.

Η φύση και τα μέσα αυτής της τέχνης, όπου τα θέματα μπορούσαν να εκτυλιχθούν σε μία πολύ μεγαλύτερη επιφάνεια από ότι στα αγγεία και τα έργα της μικροτεχνίας, συντέλεσε στο να

αναπτυχθούν μεγάλες, σύνθετες παραστάσεις όπου καταγράφονταν με λεπτομέρεια σκηνές της καθημερινής ζωής και της λατρείας. Έτσι, οι τοιχογραφίες, εκτός από φορείς της υψηλής τέχνης,

αποτελούν εξαιρετικά πολύτιμες πηγές πληροφοριών για την καθημερινή ζωή στη μινωική Κρήτη.

Τμήμα της «σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας». Απεικονίζεται προετοιμασία θυσίας ζώου σε βωμό μπροστά από τριμερές ιερό. Οι γυναικείες μορφές εικονίζονται με λευκό χρώμα.

Τα διακοσμητικά θέματα των τοιχογραφιών επηρεάζονται ή και πηγάζουν απευθείας από άλλες τέχνες, όπως η κεραμική και η υφαντική. Ιδιαίτερα οι πολλές ομοιότητες του τοιχογραφικού

διακόσμου με την καμαραϊκή κεραμική δείχνουν ότι οι πρώτοι τεχνίτες τοιχογραφιών ίσως να ήταν αγγειογράφοι. Ο τρόπος που απεικονίζονται οι μορφές, τα τοπία και τα συμπληρωματικά θέματα

στις τοιχογραφίες φανερώνει αιγυπτιακές και συροπαλαιστινιακές επιδράσεις. Ο σχετικά περιορισμένος αριθμός των διαθέσιμων χρωμάτων οδήγησε σε ορισμένες καλλιτεχνικές συμβάσεις

που αντλήθηκαν από τις αιγυπτιακές τοιχογραφίες.

Τοιχογραφική διακόσμηση με θέματα από τον φυσικό κόσμο: Πέρδικες και τσαλαπετεινοί. Κνωσός, Nεοανακτορική εποχή. Στα θέματα με απεικόνιση της φύσης διακρίνουμε επιρροές της αιγυπτιακής

τέχνης. Γι’ αυτό και τέτοιες παραστάσεις ονμάζονται «νειλωτικό τοπίο»

Όσον αφορά στην αισθητική πλευρά του χαρακτήρα της μινωικής τέχνης καταγράφεται η ζωντάνια, η χάρη και η απόλυτη εναρμόνιση με τη φύση, στοιχεία που αποδίδονται στην

ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών και στον τρόπο που αντιλαμβάνονταν το περιβάλλον. Από την πλευρά της θεματογραφίας όμως διαπιστώνεται ένας συντηρητισμός που οφείλεται μάλλον στο

συγκεντρωτικό χαρακτήρα του πολιτικού συστήματος.

Kνωσός, Τα διαμερίσματα της βασίλισσας σε μια φανταστική καλλιτεχνική απεικόνιση με βάση τις γνώσεις μας για τη μινωική εικαστική τέχνη, αρχιτεκτονική, ενδυμασία και αγγειοπλαστική: Η βασίλισσα καλλωπίζεται ενώ οι ακόλουθές της παίζουν ζατρίκιο, γνέφουν και φροντίζουν το δωμάτιο.

Τα καλύτερα διατηρημένα δείγματα της ζωγραφικής τέχνης στο Αιγαίο ήρθαν στο φως με

τις ανασκαφές στον οικισμό Ακρωτήρι της Σαντορίνης που καταπλακώθηκε από τη λάβα του

ηφαιστείου που εξερράγη γύρω στο 1450 π.Χ. ίσως και νωρίτερα. Εκεί αποκαλύπτεται από τη δεκαετία του ‘60 ένας ολόκληρος οικισμός του

16ου και 15ου αι. π.Χ. με έντονα στοιχεία μινωικής επίδρασης. Άλλωστε η εποχή αυτή είναι οι αιώνες της μινωικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Σε

αντίθεση με τις μινωικές, οι τοιχογραφίες της Θήρας διατηρήθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση.

Έτσι, εκτός από τη μεγάλη καλλιτεχνική τους αξία προσφέρουν και πληροφορίες για την καθημερινή

ζωή των Κυκλαδιτών.

Ψαράς, Ακρωτήρι, 1600 π.Χ. Η παράσταση αυτή δείχνει ένα νεαρό ψαρά που κρατά στα χέρια την ψαριά του. Εδώ είναι μία από τις πρώτες προσεγγίσεις του γυμνού ανδρικού σώματος, θέμα που θα απασχολήσει την ελληνική τέχνη για αιώνες. Παρ' όλη την επιρροή της αιγυπτιακής τέχνης, οι τοιχογραφίες της Θήρας διατηρούν μια μοναδικότητα, χαρακτηριστική της κυκλαδικής τέχνης, που δημιούργησε ένας λαός ευέλικτος και ελεύθερος με επίκεντρο τον άνθρωπο.

Η θεματογραφία περιλαμβάνει διαφορετικούς κύκλους: μεμονωμένες ανθρώπινες μορφές, νεκρές φύσεις, θαλασσινά τοπία και τοποθεσίες με πλούσια βλάστηση. Τα τμήματα των τοιχογραφιών αυτών

προέρχονται από τους επάνω ορόφους των κτηρίων του οικισμού, όπου βρίσκονταν προφανώς οι σημαντικότεροι χώροι. Μερικές φορές το εσωτερικό των δωματίων ήταν ολόκληρο καλυμμένο με

τοιχογραφίες, τα θέματα των οποίων ήταν ενταγμένα σε ένα προκαθορισμένο εικονογραφικό πρόγραμμα. Οι λεγόμενες μικρογραφικές τοιχογραφίες ήταν μακριές παραστάσεις με μορφές μικρού

μεγέθους, οι οποίες ήταν τοποθετημένες στο ύψος του ματιού.

Τοιχογραφία της Άνοιξης. Πρόκειται για τη μοναδική τοιχογραφία του Ακρωτηρίου Θήρας που βρέθηκε ολόκληρη στη θέση της να κοσμεί τρεις τοίχους του ίδιου δωματίου.

(Δωμάτιο Δ2, Συγκρότημα Δ. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.) Εικονίζεται βραχώδες τοπίο της Θήρας πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου. Οι κορυφές και οι

πλαγιές των βράχων καλύπτονται από ερυθρούς, ανθισμένους ή μισανοιγμένους, κρίνους με

κίτρινους στήμονες. Παιχνιδιάρικα, γεμάτα ζωή χελιδόνια μόνα η σε

ζεύγη που ερωτοτροπούν στον αέρα, δίνουν κίνηση στο τοπίο και απεικονίζουν συμβολικά την

αναγέννηση της φύσης.

Στις θηραϊκές τοιχογραφίες αναγνωρίζεται η τεχνική της νωπογραφίας, δηλαδή η ζωγραφική επάνω σε ασβεστοκονίαμα, το οποίο ήταν ακόμη νωπό. Σε ορισμένα σημεία χρησιμοποιήθηκε και

η τεχνική της υδατογραφίας, η οποία εφαρμοζόταν όταν ο τοίχος ήταν ήδη στεγνός. Οι βαφές προέρχονταν από φυτικές και ορυκτές ύλες και τα χρώματά τους περιορίζονταν -όπως και στις

μινωικές- στο λευκό, το μαύρο, το κόκκινο, το γαλάζιο και το κίτρινο

Τοιχογραφία των αντιλοπών. Ζεύγος αντιλοπών αποδίδεται σε περίγραμμα, με δυνατές μαύρες γραμμές, πάνω στο λευκό βάθος του κονιάματος. (Δωμάτιο Β1, κτίριο Β. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ. )Η λυγερή, ευκίνητη μορφή τους αποδίδεται με απλότητα και οι κινήσεις τους είναι συγκρατημένες αλλά εκφραστικές. Ζεύγος αντιλοπών ή μεμονωμένες αντιλόπες κοσμούσαν και τους άλλους τοίχους του δωματίου. Το άνω τμήμα του περιέτρεχε διακοσμητική ζώνη με κλάδο και φύλλα κισσού.

Οι τοιχογραφίες του Ακρωτηριού με τις γλαφυρές παραστάσεις τους αποκαλύπτουν πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, των κοινωνικών εθίμων και της λατρείας σε μια νησιωτική πόλη της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Ο πλούτος των ευρημάτων και το γεγονός ότι αυτά ανήκουν σε μια

συγκεκριμένη χρονική στιγμή πριν την ηφαιστειακή καταστροφή, είναι οι λόγοι που το Ακρωτήρι θεωρείται η «Πομπηία του προϊστορικού Αιγαίου».

Ακρωτήρι Θήρας. Τοιχογραφία με παράσταση ιέρειας. Στο βάθος σχηματοποιημένο φυσικό τοπίο. Η ζωγραφική του Αιγαίου δεν διστάζει να εισάγει την τολμηρή κίνηση στο χώρο, ακόμη και αν δεν έχει

κατακτηθεί η Τρίτη διάσταση. Οι μορφές είναι γεμάτες χάρη, ζωντάνια και κομψότητα.

Οι περισσότερες από τις παραστάσεις όπου απεικονίζονται ανθρώπινες μορφές έχουν θρησκευτικό περιεχόμενο, γι' αυτό τα ενδύματα και η κόμμωση, που απεικονίζονται σ' αυτές ίσως

δεν αντιπροσωπεύουν τα καθημερινά ενδύματα, αλλά τελετουργικά ιερατικά άμφια.

Θήρα, Ακρωτήρι. Αποκατάσταση τοιχογραφίας από την Ξεστή 3: Κροκοσυλλέκτρια.. Υστεροκυκλαδική I περίοδος. Στην τοιχογραφία αυτή η πρωταγωνίστρια, με ξυρισμένο κεφάλι και

μινωικού τύπου ενδύματα μαζεύει το φυτό κρόκος, πιθανόν, για κάποια τελετουργία. Η λυρικότητα και η ζωντάνια της σκηνής είναι υποδειγματική.

Τόσο η τεχνοτροπία όσο και η απόδοση των θεμάτων των θηραϊκών τοιχογραφιών δείχνουν ότι τα πρότυπά τους πρέπει να αναζητηθούν στις τοιχογραφίες των μινωικών ανακτόρων και των

επαύλεων της Νεοανακτορικής εποχής. Ανάμεσα στα μινωικά στοιχεία διακρίνονται και ορισμένα διακοσμητικά μοτίβα γνωστά από τις μυκηναϊκές τοιχογραφίες και τη μεταλλοτεχνία της

ηπειρωτικής Ελλάδας.

Θήρα, Ακρωτήρι-

Ξεστή 3. Ζωγραφική απεικόνιση

φανταστικού τοπίου με φυτά και πιθήκους

από τους τοίχους οικιών. Η άριστη

διατήρηση πολλών

τοιχογραφιών (η οποία οφείλεται

στην μόνωσή τους με

ηφαιστειακή λάβα)

εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα.

Θήρα, Ακρωτήρι-Ξεστή 3. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία των Λατρευτριών. (Θήρα, Προϊστορικό Μουσείο). Από τις παραστάσεις των τοιχογραφιών

προκύπτει εύκολα το συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι της Θήρας ακολουθούσαν πιστά τη μινωική μόδα, καθώς εκεί συναντούμε τα υπέρκομψα γυναικεία ενδύματα που είναι

γνωστά από τη μινωική Κρήτη. Τα ενδύματα αυτά αποτελούνταν από φαρδιές καμπανόσχημες φούστες -

φτιαγμένες από αλλεπάλληλες υφαντές ταινίες- και από ένα στενό περικόρμιο με εφαρμοστά μανίκια, το οποίο

άφηνε συχνά ελεύθερο το στήθος. Οι παρυφές των ενδυμάτων ήταν όπως και στα μινωικά διακοσμημένες με

περίτεχνα υφασμένες ταινίες.

Καθώς η επίδραση της μινωικής ζωγραφικής σε εκείνη των Κυκλάδων είναι προφανής, το ίδιο ισχύει και για τις τεχνοτροπικές τάσεις και τις καλλιτεχνικές

συμβάσεις. Οι μορφές απεικονίζονται συνήθως σε προφίλ, όμως με τα μάτια κατενώπιον. Οι γυναίκες

χρωματίζονται λευκές και οι άντρες με κόκκινο χρώμα. Και εδώ όμως οι πρώτες δείχνουν να

προτιμώνται στην εικονογραφία. Τα χρώματα είναι πλούσια και δείχνουν ολοζώντανα ακόμη και

σήμερα.

Εκτός από τις θρησκευτικές σκηνές, ανθρώπινες μορφές εμφανίζονται και σε παραστάσεις κοσμικού χαρακτήρα. Στη μικρογραφική ζωφόρο ή «τοιχογραφία του στόλου», όπως αλλιώς

ονομάζεται, από τη Δυτική οικία, απεικονίζεται η άφιξη ενός στόλου σε μια παραθαλάσσια πόλη και στιγμιότυπα από μια ναυμαχία. Η παράσταση αυτή -που έχει διηγηματικό χαρακτήρα-

δημιουργεί την εντύπωση ότι αναφέρεται σε ένα ιστορικό γεγονός ή σε μια μυθολογική αφήγηση.

Τοιχογραφία των Πυγμάχων. Απεικονίζονται δύο έφηβοι, γυμνοί με ζώνη στη μέση και γάντια πυγμαχίας. Δωμάτο Β1, Κτίριο Β. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.

Τα κεφάλια τους είναι ξυρισμένα με πλοκάμους μαλλιών στην κορυφή της κεφαλής και στο πίσω μέρος.

Η σκουρόχρωμη επιδερμίδα τους είναι δηλωτική του ανδρικού φύλου. Το αριστερό αγόρι ξεχωρίζει με την

συγκρατημένη στάση και φορά κοσμήματα, περιδέραιο, περισφύριο και περιβραχιόνιο, ενδεικτικά σημεία της

υψηλής κοινωνικής του θέσης, ενώ στο δεξί παρατηρούμε τη συστρωφή και ένταση στο σώμα. Στο ίδιο δωμάτιο οι τοιχογραφίες των αντιλοπών, έργο του

ίδιου καλλιτέχνη. Πρόκειται για αριστούργημα της ζωγραφικής της Προϊστορικής Ελλάδας. Η τέχνη αυτή

έφτασε σε ανάλογη κορύφωση μόλις κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, μια χιλιετία μετά!

Οι πλούσιες τοιχογραφικές παραστάσεις της Θήρας δεν αποτελούν ένα μοναδικό φαινόμενο

στην νησιωτική τέχνη. Τα τμήματα τοιχογραφιών που βρέθηκαν στην Αγία Ειρήνη της Κέας και ορισμένα νέα ευρήματα από τη Φυλακωπή της

Μήλου δείχνουν ότι οι τοιχογραφίες ήταν μάλλον ένας συνηθισμένος τρόπος διακόσμησης των

εσωτερικών χώρων από το 1600 π.Χ. και εξής.

Τελευταία εμφανίζεται στον ελληνικό κόσμο η μυκηναϊκή τοιχογραφική τέχνη. Προέρχεται και αυτή από τη Μινωική Κρήτη, όπως στις Κυκλάδες. Τα πρώτα δείγματα μυκηναϊκών τοιχογραφιών

προέρχονται από το 15ο αιώνα και συμπίπτουν περίπου χρονικά με τη δεύτερη φάση οικοδόμησης των μινωικών ανακτόρων. Είναι πολύ πιθανό η τέχνη αυτή να είχε φτάσει νωρίτερα στην ηπειρωτική

Ελλάδα, αφού οι εντονότερες μινωικές επιρροές είχαν σημειωθεί κατά τις πρώιμες περιόδους της Μυκηναϊκής εποχής. Με την άποψη αυτή συμφωνούν και μερικές αρχαιολογικές ενδείξεις, όπως τα

χρωματιστά κονιάματα από κτήρια της ύστερης Μεσοελλαδικής εποχής (περ. 1700 π.Χ.).

Η «τοιχογραφία των δελφινιών» από το ανάκτορο της Κνωσού. Θεωρείται πως η συγκεκριμένη τοιχογραφία που βρίσκεται σε αρμονία με την καλλιτεχνική παράδοση του «θαλάσσιου ρυθμού» στην

Κρήτη, κοσμούσε το δωμάτιο της βασίλισσας.

«Η Μυκηναία», τοιχογραφία με παράσταση γυναικείας μορφής από την ακρόπολη των Μυκηνών (περ. 1300 π.Χ.).

Εκείνο που είναι ξεκάθαρο σχετικά με τις ενδυματολογικές προτιμήσεις των Μυκηναίων είναι μια εμφανής προσήλωση στην ενδυμασία της μινωικής Κρήτης. Οι ομοιότητες φαίνονται στο είδος των ρούχων αλλά και

στον τρόπο της κατασκευής τους. Τα μυκηναϊκά ενδύματα είναι όμως γενικά απλούστερα και πιο συντηρητικά. Τεχνοτροπικά, ακολουθείται η μινωική σχολή τέχνης, με πρόσωπα γεμάτα χάρη, ομορφιά και κίνηση

Τα περισσότερα δείγματα μυκηναϊκών τοιχογραφιών προέρχονται από το 14ο

και το 13ο αιώνα π.Χ. και είναι συνδεδεμένα με τα ανακτορικά

διαμερίσματα των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Πύλου ή με τις έδρες

τοπικών αρχόντων, όπως ο Γλας, το Άργος και το Μενελάειο. Ο

τοιχογραφικός διάκοσμος αποτελούσε μια αδιαμφισβήτητη επίδειξη κύρους,

αλλά η ανακάλυψή τους και σε ιδιωτικά κτήρια δείχνει ότι δεν αποτελούσαν ένα αποκλειστικό προνόμιο των ηγεμόνων.

Εκτός από την παρουσία τους στην επίσημη αρχιτεκτονική οι τοιχογραφίες

έχουν επισημανθεί και σε τάφους επιφανών όπως και σε ιερά κτήρια.

Οι μυκηναϊκές τοιχογραφίες ήταν, όπως και οι μινωικές, ζωγραφιστές συνθέσεις σε υπόστρωμα ασβεστοκονιάματος που γίνονταν με την τεχνική της νωπογραφίας. Η διαδικασία αυτή έπρεπε να ολοκληρωθεί πριν να στεγνώσει το ασβεστοκονίαμα, γι΄ αυτό και η εκτέλεση προϋπέθετε μεγάλη δεξιότητα και ένα ολόκληρο επιτελείο από τεχνίτες, οι οποίοι δούλευαν ταυτόχρονα τις μεγάλες εικονιστικές συνθέσεις. Οι βαφές που χρησιμοποιούνταν είχαν γαιώδη σύσταση και τα χρώματά

τους ήταν το γαλάζιο, το κόκκινο, το κίτρινο και το μαύρο.

Πάνω: Πύλος. Τοιχογραφία πολεμιστών από το ανάκτορο (1300 -1250 π.Χ.)

Αριστερά: Νωπογραφία οκτώσχημης ασπίδας από το ανάκτορο των Μυκηνών (13ος αι.) Ανάλογες παραστάσεις εμφανίζονται και στο ανάκτορο της Κνωσού μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Μυκηναίους περί το

1450 π.Χ.

Στο θεματολόγιο των μυκηναϊκών τοιχογραφιών διακρίνονται τρεις ξεχωριστοί κύκλοι, εικονιστικές παραστάσεις από τη θρησκευτική ζωή του πληθυσμού, παραστάσεις από τις

προσφιλείς ενασχολήσεις της άρχουσας τάξης και αφηρημένα διακοσμητικά θέματα. Τα τελευταία λειτουργούσαν ως πλαίσιο των εικονιστικών συνθέσεων και ως διακοσμητική κάλυψη σε δάπεδα,

οροφές και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη.

Πύλος. Αποκατεστημένη τοιχογραφία από το ανάκτορο με παράσταση μουσικού με πεντάχορδη λύρα (υδατογραφία P. de Jong). Οι εικόνα του αοιδού Φήμιου από την Οδύσσεια ζωντανεύουν στη φαντασία του θεατή μπροστά σε αυτό το αριστούργημα της μυκηναϊκής ζωγραφικής που χρονολογείται την εποχή

της μεγάλης εξάπλωσης των Αχαιών στη Μεσόγειο (1400-1200 π.Χ.).

Θήβα, αποκατεστημένες τοιχογραφίες ανακτόρου, 14ος αι. Ορισμένα από τα πρόσωπα των θρησκευτικών σκηνών αναγνωρίζονται ως μέλη του ιερατείου. Οι γυναίκες ιέρειες εμφανίζονται με φορέματα μινωικού

τύπου που άφηναν ακάλυπτο το στήθος. Με το τελετουργικό αυτό ένδυμα τονιζόταν το στοιχείο της γονιμότητας που ήταν απαραίτητο για την ευλογία των καλλιεργειών και των γεννημάτων. Παραστάσεις με πομπές είναι συχνές και στην τέχνη της Ανατολής, χωρίς όμως τη γλαφυρότητα και την ποικιλία που

προσιδιάζει στην ελληνική τέχνη

Το διακοσμητικό πρόγραμμα των τοιχογραφιών ήταν οργανωμένο σε τρία επίπεδα. Η κύρια ζωγραφική παράσταση τοποθετούνταν ανάμεσα σε ένα ζωγραφισμένο ορθοστάτη, ο οποίος

μιμούνταν επένδυση από φλεβωτά μάρμαρα και σε μια διακοσμητική ζώνη. Συχνή ήταν επίσης η ζωγραφική αναπαράσταση δομικών στοιχείων, συνήθως ξύλινων δοκών. Ένα ξεχωριστό

μυκηναϊκό χαρακτήρα κατέχει το λεγόμενο μικρογραφικό στυλ που εκφράζεται σε μακρές ζωφόρους, όπου απεικονίζονται παραστάσεις με μορφές σε πολύ μικρό μέγεθος.

Όσον αφορά τις εικονιστικές παραστάσεις, αρχικά είναι έκδηλες

οι κρητικές επιδράσεις στην τεχνοτροπία και την επιλογή των

θεμάτων. Τα κατεξοχήν μυκηναϊκά θέματα ήταν οι κυνηγετικές και οι πολεμικές σκηνές και οι πομπές

γυναικών με επίσημα ενδύματα που προσέφεραν δώρα. Μέσα από τη θεματολογία των τοιχογραφιών

φανερώνεται το θρησκευτικό και το ηρωικό πνεύμα της μυκηναϊκής

αριστοκρατίας. Οι πολεμικές σκηνές έχουν αφηγηματικό

χαρακτήρα και αναφέρονται ίσως σε συγκεκριμένα στιγμιότυπα ή ιστορικά γεγονότα. Οι θεματικοί

κύκλοι και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών φαίνεται ότι

επηρέασαν τις άλλες εικονιστικές τέχνες της μυκηναϊκής εποχής.

Τοιχογραφία με πολεμική σκηνή από την Πύλο. Οι Μυκηναίοι στρατιώτες απεικονισμένοι με αρκετό ρεαλισμό, φορώντας κράνη από χαυλιόδοντες αγριόχοιρου και με ομοιόμορφη εμφάνιση, καταβάλουν

εχθρούς που διαθέτουν εμφάνιση μη τακτικού στρατού. Θαυμάσια αφηγηματική σκηνή που ανακαλεί στη μνήμη τα κατορθώματα των Αχαιών στα ομηρικά έπη.

Οι τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, αφού απελευθερώθηκαν από τα μινωικά τους πρότυπα, απέκτησαν ένα παγιωμένο μυκηναϊκό χαρακτήρα που εμφανίζει έντονη σχηματοποίηση, ακαμψία και άτεχνη εκτέλεση. Η καταστροφή των ανακτόρων γύρω στο 1200 π.Χ. σήμανε και το τέλος της

τοιχογραφικής τέχνης, η οποία συνδεόταν άμεσα με την επίσημη αρχιτεκτονική.

Εντυπωσιακή καλλιτεχνική απεικόνιση της αίθουσας του θρόνου στο ανάκτορο της Πύλου όπως θα φάνταζε περί το 1200 π.Χ., βασισμένη στα αρχαιολογικά πορίσματα

Πολύτιμα αντικείμενα της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο

Ο χρυσός και το ασήμι χρησιμοποιήθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη ήδη από το τέλος της Νεολιθικής Εποχής (4500—3200 π.Χ.) κυρίως για την κατασκευή

κοσμημάτων. Με την έλευση της Εποχής του Χαλκού, οπότε και τα μέταλλα υπόκειται πιο επιτυχημένη επεξεργασία από τους καλλιτέχνες, τα πολύτιμα αντικείμενα πολλαπλασιάζονται με

ραγδαίο ρυθμό. Σε αυτά κατατάσσουμε τα περιδέραια, τα βραχιόλια, τα διαδήματα, τους σφραγιδολιθους και σφραγιστικά δακτυλίδια, τα επίρραπτα στολίδια και κοσμήματα μαλλιών, αλλά

και τα διακοσμημένα όπλα και τα τελετουργικά σκεύη από πολύτιμο υλικό.

Αριστερά: Mεσαρά. Xρυσή χάντρα σε μορφή βατράχου με διακόσμηση κοκκίδωσης. 3η χιλιετία π.Χ.Δεξιά: Χρυσό ελάφι, αριστούργημα μικροπλαστικής από το Ακρωτήρι της Θήρας (16ος-15ος αι.).

Κατά την Μέση και Ύστερη εποχή του Χαλκού (2000-1100 π.Χ.) η τέχνη των Πολιτισμών του Αιγαίου σε πολύτιμα υλικά (χρυσό, άργυρο, πολύτιμους λίθους) φτάνει στο απόγειό της και

παραμένει αξεπέραστη, κατά πολλούς, ως το τέλος της Αρχαιότητας. Τα πολυάριθμα και ποικιλόμορφα κοσμήματα από οικισμούς και, κυρίως από νεκροταφεία της εποχής του Χαλκού δεν

αποτελούν απλά εξαρτήματα του καλλωπισμού του σώματος, αλλά και στοιχεία κοινωνικού συμβολισμού . Κατασκευάζονται από οστά, κοχύλια, κοινούς και ημιπολύτιμους λίθους, καθώς και

από μέταλλα, όπως είναι ο άργυρος, ο μόλυβδος, ο χαλκός και ο χρυσός.

Mάλια. Xρυσό περίαπτο με παράσταση δύο σφηκών (περ. 1700 π.Χ.), σπάνιο θέμα σε κόσμημα της εποχής.

Αριστερά: Πολιόχνη. Τα χρυσά κοσμήματα του "θησαυρού" της Κίτρινης περιόδου (3η χιλιετία π.Χ.).Πάνω: Μέρος του χρυσού «θησαυρού του Πριάμου» που ανηύρε ο Σλήμαν (3η χιλιετία π.Χ.).

Παρόμοιες τεχνικές επεξεργασίας των πολύτιμων υλικών, ανάλογη αισθητική και ποιότητα στο αποτέλεσμα συναντώνται σε

όλες τις περιοχές απ' όπου υπάρχουν πρώιμα δείγματα χρυσοχοΐας, όπως οι Κυκλάδες, η περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου, η

Κρήτη και η Ηπειρωτική Ελλάδα

Τα μινωικά χρυσά κοσμήματα φτιάχνονταν αρχικά από σύρμα ή επίπεδα φύλλα καθαρού χρυσού με τις πρώιμες τεχνικές της σφυρηλάτησης, της συρματοτεχνικής και του περίτμητου. Η πιο

συνηθισμένη τεχνική διακόσμησης ήταν η έκκρουστη διακόσμηση, δηλαδή η επανάληψη ανάγλυφων στιγμών που δημιουργείται στην επιφάνεια των κοσμημάτων με τη βοήθεια ενός αιχμηρού

εργαλείου. Σταδιακά εμφανίστηκαν και οι πιο προηγμένες τεχνικές της χύτευσης, της κοκκίδωσης και της συρματοκολλητικής, ενώ μερικές από τις λιγότερο συνηθισμένες τεχνικές ήταν η επικάλυψη

με ελάσματα, η συγκολλητική και η συρματοτεχνική.

Δεξιά: Aρχάνες Ηρακλείου. Xάντρες χρυσών περιδεραίων από το νεκροταφείο στο Φουρνί (περ.1300 π.Χ.).Αριστερά: Περίαπτο που μάλλον προέρχεται από το ταφικό συγκρότημα του Χρυσόόλακκου με απεικόνιση

της Ποτνίας Θηρών (προστάτιδας των ζώων) να κρατά δύο κύκνους. (περ. 1700-1500)

Κατά την περίοδο ακμής των μινωικών ανακτόρων (1900-1450 π.Χ.) η χρυσοχοΐα έφθασε σε τεχνική τελειότητα. Ο χρυσός και το ασήμι χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή κοσμημάτων

αλλά και ως ένθετες ύλες για τη διακόσμηση πολυτελών αντικειμένων, όπως δείχνουν οι λεπτομέρειες σε όπλα και λατρευτικά ειδώλια. Οι κυριότερες διακοσμητικές τεχνικές αυτής της

περιόδου ήταν η συρματοτεχνική και η κοκκίδωση, οι οποίες εισήχθησαν μάλλον μαζί με το χρυσό από την Αίγυπτο. Στην κοσμηματοποιία της ανακτορικής εποχής ο χρυσός συνδυαζόταν συχνά με άλλα πολύτιμα υλικά, όπως το ελεφαντόδοντο και οι ημιπολύτιμοι λίθοι, υλικά που με την υψηλή

ποιότητα και τη σπανιότητά τους μπορούσαν να προβάλουν την εκλέπτυνση και το κύρος των ανώτερων τάξεων της ανακτορικής κοινωνίας.

Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από την Κνωσό με παράσταση επιφάνειας, δηλαδή εμφάνισης θεού/ας στο κέντρο της σκηνής μπροστά στους πιστούς που διακρίνονται εκστατικοί στις άκρες. Δεξιά

εικονίζεται μινωικό τριμερές ιερό (1700-1450 π.Χ.).

Από την Εποχή του Χαλκού εμφανίζονται σε ευρεία κλίμακα οι σφραγίδες, πολύ μικρά αντικείμενα διαφόρων σχημάτων, με ανάγλυφα διακοσμημένες πλευρές, που χρησίμευαν στη σφράγιση των μεταφερόμενων αγαθών. Αν και δε γνωρίζουμε ακριβώς τη διαδικασία και τις

συνθήκες του σφραγίσματος των προϊόντων, θεωρείται βέβαιο ότι η σφράγιση ήταν ένας τρόπος να προστατεύονται από την κλοπή. Οι σφραγίδες ήταν συνήθως λίθινες, φτιαγμένες από εγχώρια ή εισηγμένα πετρώματα, ενώ οι πολυτελέστερες ήταν κατασκευασμένες από ελεφαντόδοντο και

πολύτιμα μέταλλα.

Σφραγιδόλιθος από στεατίτη με παράσταση άρματος. Υστερομινωική περίοδος.

Οι Μινωίτες ειδικεύθηκαν στη σφραγιδογλυφία και με μια σειρά από πρωτότυπες τεχνικές και διακοσμήσεις την ανήγαν σε υψηλή τέχνη. Πολλές φορές, στη μικρή επιφάνεια των σφραγίδων

χαράζονταν λεπτομερείς αναπαραστάσεις της καθημερινής και της θρησκευτικής ζωής, που προσφέρουν σήμερα πολύτιμα στοιχεία για την κοινωνική οργάνωση, τα έθιμα και τη λατρεία της

μινωικής Κρήτης.

Αριστερά: Kνωσός. Φακοειδής σφραγιδόλιθος από σάρδιο με παράσταση ταύρων (1600-1100 π.X.). Δεξιά: Kνωσός. Σφραγιδόλιθος από σαρδόνυχα με παράσταση γυναικείας μορφής ανάμεσα σε γρύπες

(1700-1450 π.Χ.).

Πολύ συχνά, σφραγίδα αποτελούσε και η σφενδόνη των χρυσών δακτυλιδιών. Τόσο τα σφραγιστικά δακτυλίδια, όσο και οι οπές ανάρτησης που παρατηρούνται μερικές φορές σε άλλα είδη σφραγίδων

δείχνουν ότι τα αντικείμενα αυτά φοριόνταν συχνά από τους κατόχους τους ως κοσμήματα.

art

Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από την Κνωσό με παράσταση επιφάνειας, Στο έξοχο αυτό υπόδειγμα μινωικής μικρογλυπτικής, όπου οι μορφές αποδίδονται με χάρη και λυρικότητα, η θεά εμφανίζεται

στον ουρανό και οι ιέρειές της υψώνουν τα χέρια σε λατρευτική στάση (1700-1450 π.Χ.).

Στο μυκηναϊκό κόσμο η τέχνη του χρυσού και των πολύτιμων λίθων κορυφώνεται από το 1600 π.Χ. και εξής. Η ποικιλία και η πολυτέλεια των ταφικών κτερισμάτων αυτής της περιόδου (Ταφικοί Κύκλοι Α και Β στις Μυκήνες κ.α.) δείχνουν την ύπαρξη σαφώς διαχωρισμένων κοινωνικών στρωμάτων,

ανάμεσα στα οποία είχε αρχίσει ήδη να ξεχωρίζει μια ισχυρή ηγετική τάξη η οποία αναζητά την προβολή μέσω πολύτιμων

αντικειμένων. Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα π.Χ. οι μυκηναίοι ηγεμόνες υιοθέτησαν τα πρότυπα κοινωνικής

οργάνωσης της Μινωικής Κρήτης και της Εγγύς Ανατολής και τα εφάρμοσαν δημιουργώντας "ανακτορικά κράτη".

Πάνω: Μυκήνες. Χρυσό ρυτό σε σχήμα λεοντοκεφαλής από τον Ταφικό Κύκλο Α (16ος

αι.). Αριστερά: Χρυσό ενώτιο (σκουλαρίκι) από τον Ταφικό Κύκλο Α’ των Μυκηνών. Ένας μεγάλος αριθμός πολύτιμων αντικειμένων σε χρυσό και

ασήμι βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους των πρώτων Μυκηναίων ηγεμόνων . Ήρθαν στο φως με

τις ανασκαφές του Ερρίκου Σλήμαν το 1876

Ένα εξαιρετικό δείγμα της μυκηναϊκής τέχνης, που φανερώνει τη σύνδεση του χρυσού με την ηγετική τάξη της Μυκηναϊκής Ελλάδας, αποτελούν οι χρυσές προσωπίδες των βασιλικών νεκρών

από τους ταφικούς περιβόλους των Μυκηνών. Η μυκηναϊκή χρυσοχοΐα επηρεάστηκε από την αισθητική και τις τεχνικές της Μινωικής Κρήτης, όσον αφορά όμως την έκταση της χρήσης του χρυσού οι Μυκηναίοι ξεπέρασαν κατά πολύ τους Μινωίτες. Τα ταφικά κτερίσματα από χρυσό

εμφανίζονται συχνότερα στους τάφους της Μυκηναϊκής εποχής.

Μυκήνες. Χρυσές νεκρικές προσωπίδες από τους λακκοειδείς τάφους του ταφικού κύκλου Α των Μυκηνών. Πρόκειται για προσωπεία με έντονα προσωπικά χαρακτηριστικά τα οποία συνόδευαν τους

βασιλείς στον άλλο κόσμο.

Από πολύτιμα μέταλλα κατασκευάζονταν και αγγεία, τα πρωιμότερα από τα οποία έχουν βρεθεί στους βασιλικούς περιβόλους των Μυκηνών. Τα αγγεία από πολύτιμα μέταλλα ή πολύτιμους λίθους ήταν ιδιόμορφα σπονδικά ρυτά και κύπελλα διάφορων σχημάτων που είτε πλησίαζαν

μινωικά πρότυπα είτε ακολουθούσαν την τρέχουσα εξέλιξη της μυκηναϊκής κεραμικής. Συχνά συνδυάζονταν διαφορετικά μέταλλα για να δημιουργήσουν ένα πολύχρωμο αισθητικό

αποτέλεσμα.

Αριστερά: Ρυτό από χρυσό, ασήμι και χαλκό σε μορφή ταυροκεφαλής, Ταφικός κύκλος Α, Μυκήνες, 16ος αι.

Δεξιά: Κύπελλο σε σχήμα πάπιας από ορεία κρύσταλλο, Ταφικός κύκλος Α, Μυκήνες, 16ος αι

Οι πιο χαρακτηριστικές τεχνικές της χρυσοχοΐας, που χρησιμοποιούνταν κυρίως στην κοσμηματοτεχνία, ήταν η κοκκίδωση, η συρματοτεχνική και η συγκολλητική, όπως και στη μινωική Κρήτη. Η ανάγλυφη διακόσμηση δημιουργούνταν με την τεχνική της έκκρουσης.

Δύο χρυσά κύπελλα με έκκρουστη διακόσμηση (1500 π.Χ. περίπου), ύψος 7,8 εκ. και 8,4 εκ. αντίστοιχα, Βαφείο Λακωνίας (θολωτός τάφος), Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Στη μεταλλοτεχνία ανήκουν τα δύο χρυσά κύπελλα από το Βαφείο της Λακωνίας, από τα σπουδαιότερα δείγματα της τέχνης των Μυκηναίων, τα οποία φέρουν έκκρουστες παραστάσεις.

Στους λακκοειδείς τάφους των Μυκηνών βρέθηκε ένας μεγάλος αριθμός από μεταλλικά ξίφη και εγχειρίδια με περίτεχνες ανάγλυφες διακοσμήσεις και ενθέματα από χρυσό, ελεφαντόδοντο και

πολύτιμους λίθους. Περίτμητα φύλλα χρυσού και αργύρου τοποθετούνταν συχνά ως ένθετες διακοσμήσεις σε αντικείμενα από ευτελή μέταλλα, συνήθως σε πολυτελή ξίφη και αγγεία με μια

τεχνική που ονομάζεται «ζωγραφική σε μέταλλο» ή «τεχνική του νιέλλου», καθώς τα διάφορα υλικά συνδέονταν μεταξύ τους με νίελλο. Ο επιβλητικός αυτός και πολυτελής οπλισμός εξέφραζε τις αρετές

της πρώιμης μυκηναϊκής αριστοκρατίας, τη μαχητική ικανότητα και την υψηλή κοινωνική θέση.

Χάλκινα εγχειρίδια με εμπίεστη χρυσή διακόσμηση σε νιέλο από τον Ταφικό Κύκλο Α των Μυκηνών (16ος αι.)Στα εμπίεστα έργα τα διακοσμητικά στοιχεία είναι κομμένα από λεπτό φύλλο μετάλλου, θερμαίνονται και σφυρηλατούνται επάνω στο επίσης μεταλλικό αντικείμενο σε φόντο από νιέλο (συνδυασμός από μεταλλικά

θειούχα άλατα μαύρου χρώματος), ώσπου να κολλήσουν. Οι συνθέσεις είναι ζωηρές και ισορροπημένες, γεμάτες φυσικότητα και κίνηση, και ακολουθούν το σχήμα της λεπίδας προδίδοντας το μεγάλο ταλέντο των

δημιουργών τους. Τα θέματά είναι είτε μινωικής προέλευσης (νειλωτικό τοπίο) είτε καθαρά μυκηναϊκά (πολεμικές ή κυνηγετικές σκηνές).

Iδιαίτερη σημασία έχουν τα δαχτυλίδια που μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τις καλλιτεχνικές τάσεις και την εικονογραφία της Μυκηναϊκής εποχής. Η σφενδόνη τους ήταν κατασκευασμένη από

ημιπολύτιμους λίθους και έφερε συχνά ανάγλυφη διακόσμηση. Κατά τις πρώιμες περιόδους της Υστεροελλαδικής εποχής χρησιμοποιήθηκαν σκληρά πετρώματα, όπως ο αμέθυστος, ο καρνεόλης, ο

σάρδιος και ο αιματίτης, ενώ από την Υστεροελλαδική ΙΙΙ περίοδο διακρίνεται μια προτίμηση στο στεατίτη.

Δεξιά: Φακόσχημος σφραγιδόλιθος από σάρδιο με παράσταση γυναικείας θεότητας που περιβάλλεται από λέοντες. Η παράσταση θυμίζει αρκετά το ανάλογο γλυπτό της Πύλης των Λεόντων . Μυκήνες (1500 π.Χ. περ.). Στη μυκηναϊκή εικονογραφία επαναλαμβάνεται συχνά η απεικόνιση μιας επιβλητικής γυναικείας

μορφής, στην οποία αναγνωρίζεται η "μητέρα-θεά", η σημαντικότερη θεότητα της Μινωικής Κρήτης. Η παρουσία της θεότητας αυτής στην ηπειρωτική Ελλάδα δείχνουν ότι η λατρεία της μινωικής θεάς της

γονιμότητας βρήκε πρόσφορο έδαφος στους αγροτικούς πληθυσμούς της Μυκηναϊκής Ελλάδας.

Αριστερά: Σπάνιος σφραγιδόλιθος με παράσταση γενειοφόρου ανδρός (Μυκήνες (1600 π.Χ. περ.)

Οι γυναίκες και οι άντρες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων φορούσαν σφραγιστικά δαχτυλίδια, κατασκευασμένα συνήθως από

χρυσό, ασήμι ή σπανιότερα από ορείχαλκο. Οι σφενδόνες τους είχαν ελλειψοειδές σχήμα και

ήταν διακοσμημένες με μικρότατες αλλά λεπτομερείς εικονιστικές παραστάσεις ή

συνθέσεις από αφαιρετικά μοτίβα. Τα θέματα των παραστάσεων είχαν κοσμικό ή θρησκευτικό περιεχόμενο, ενώ η συχνή διάταξη των θεμάτων σε εραλδικές συνθέσεις προδίδουν ανατολικές

επιρροές. Η ομοιότητα των σφραγιστικών δαχτυλιδιών με τα αντίστοιχα μινωικά δείχνει ότι οι Μυκηναίοι είχαν διδαχτεί αυτή την τέχνη από

μινωίτες καλλιτέχνες.

Μυκήνες, Ταφικός Κύκλος Α, χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια των νεκρών βασιλέων (1600-1500 π.Χ.). Η μικροτεχνία στη μυκηναϊκή Ελλάδα

έφτασε σε εκπληκτική ακμή και έδωσε αριστουργήματα σε χρυσό που παραμένουν

αξεπέραστα ανά τους αιώνες για την καλαισθησία, τη θεματολογία και τη ζωντάνια που αποπνέουν. Αξίζει να σημειωθεί πως πολλά

από αυτά, παρά τα πολεμικά τους θέματα, βρέθηκαν σε τάφους γυναικών.

Το κύριο εικονιστικό θέμα αυτών των παραστάσεων είναι η λατρεία της γονιμότητας και της βλάστησης που εορτάζονταν μάλλον σε ημερολογιακή βάση, σύμφωνα με τον κύκλο της γεωργικής

παραγωγής. Οι συνηθέστερες λατρευτικές πράξεις είναι οι δεήσεις, οι τελετουργικοί χοροί, οι πομπές, οι προσφορές και οι θυσίες. Οι θρησκευτικές σκηνές εκτυλίσσονταν στο ύπαιθρο, σε βραχώδη τοπία,

κάτω από ιερά δέντρα και μπροστά σε σταθερούς ή κινητούς βωμούς. Οι χοροί είχαν στόχο να προκαλέσουν την οραματική εμφάνιση της θεάς στο ποίμνιο, τη λεγόμενη θεοφάνεια, που είναι γνωστή

κυρίως από τη μινωική εικονογραφία.

Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι. Τίρυνθα, 15ος αι. π.Χ. Πρόκειται για το μεγαλύτερο γνωστό σφραγιστικό δακτυλίδι στο μυκηναϊκό κόσμο. Απεικονίζεται πομπή λεοντοκέφαλων δαιμόνων που κρατούν σπονδικές πρόχους και προχωρούν προς καθιστή σε θρόνο γυναικεία θεότητα. Η θεά φορά μακρύ χιτώνα και υψώνει

τελετουργικό κύπελλο. Πίσω από τον θρόνο διακρίνεται αετός, σύμβολο εξουσίας, ενώ στον ουρανό εικονίζονται ο «τροχός» του ηλίου και η ημισέληνος. Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό για την

τεχνική αρτιότητα και την αφηγηματικότητα της μικρογραφικής παράστασης .

Τα καθαρά μυκηναϊκά τεχνοτροπικά στοιχεία αρχίζουν να φαίνονται γύρω στο 1450 π.Χ. Οι παραστάσεις των σφραγίδων στρέφονται τώρα γύρω από τα προσφιλή θέματα των Μυκηναίων, όπως το κυνήγι και η πάλη άγριων ζώων, ενώ στα θρησκευτικά θέματα κυριαρχούν οι σκηνές θυσίας. Παρόλο που είναι πολύ δύσκολο να διακριθούν τα μυκηναϊκά έργα από τα μινωικά, οι

ειδικοί μελετητές θεωρούν χαρακτηριστικά στοιχεία της μυκηναϊκής σφραγιδογλυφίας τη μνημειακότητα και την ευκρίνεια στην απόδοση των λεπτομερειών.

Μυκήνες, Ταφικός Κύκλος Α (16ος αι.). Xρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι με παράσταση μάχης μεταξύ άντρα και λιονταριού, ίσως μυθολογική σκηνή. Η ένταση της σκηνής και η φυσικότητα στην κίνηση, η λεπτομέρεια στην απόδοση και η δεξιοτεχνία στο σκάλισμα, καθιστούν αριστουργηματικό και αυτό το χρυσό δακτυλίδι.

Τέλος, στην Κύπρο της 2ης χιλιετίας – πριν ακόμη την έλευση των Μυκηναίων το 12ο αι. αλλά και έπειτα από αυτή, αναπτύσσεται υψηλή τέχνη, ιδίως στα πολύτιμα αντικείμενα. Κοσμήματα, επισμαλτωμένα αγγεία και όπλα ανευρέθηκαν σε τάφους, προφανώς ηγεμονικούς. Η τέχνη στη

μεγαλόνησο, όπως είναι αναμενόμενο λόγω της γεωγραφικής της θέσης, συνδυάζει στοιχεία των αιγαιακών πολιτισμών και των ανατολικών.

Αντίστοιχα, στην υπόλοιπη Ευρώπη τα αντικείμενα υψηλής τέχνης είναι σπάνια, προφανώς διότι το κοινωνικό και

πολιτικό καθεστώς εκεί (οργάνωση σε φυλές, ανίσχυρη κεντρική εξουσία, περιορισμένο εμπόριο, περιορισμένες επαφές με το Αιγαίο και την Ανατολή) δεν επέτρεπε την

αθρόα εμφάνιση καλλιτεχνών.

Πάνω δεξιά: Ο δίσκος της Νέμπρα (Γερμανία) είναι ένα χάλκινο αντικείμενο στο οποίο έχουν προστεθεί αστρονομικά στοιχεία με

επίθετα χρυσό φύλλα. Χρονολογείται το 16ο αι. π.Χ. Πάνω αριστερά: Χρυσό κύπελλο της Εποχής του Χαλκού από τη

Σλοβακία (περ.900 π.Χ.)Κάτω δεξιά: Χρυσό κράνος από την Γαλικία της Ιβηρικής

(περ.1000-800 π.Χ.)

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (προϊστορικοί και Αρχαϊκοί χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) Στο σχολικό βιβλίο Ιστορία της Τέχνης της Γ’ Γενικού Λυκείου (Ολ. Ζιρώ, Ελ. Μερτζάνη, Β. Πετρίδου), σ.σ.38-52

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Chadwick J., Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, μτφρ. Κώστας Πετρόπουλος, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1999

Δημακοπούλου, Κ. (εκδ.), Τροία, Μυκήνες, Τίρυνς, Ορχομενός. Εκατό χρόνια από το θάνατο του Ερρίκου Σλήμαν. Κοινή έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας των κρατικών Μουσείων του Βερολίνου, Υπουργείο Πολιτισμού-Ελληνικό Τμήμα ICOM, Αθήνα 1990.

Δημακοπούλου, Κ. (εκδ.), Ο Μυκηναϊκός κόσμος. Πέντε αιώνες πρώιμου ελληνικού πολιτισμού 1600-1100 π.Χ., Υπουργείο Πολιτισμού-Ελληνικό τμήμα ICOM, Αθήνα 1988.

Dickinson O.T.P.K., Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, μτφρ. Αθανάσιος Παπαδόπουλος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992

Dickinson O.T.P.K. , Το Αιγαίο στην Εποχή του Χαλκού., Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003

Faure P., Η καθημερινή ζωή στη Μυκηναϊκή Εποχή, μτφρ. Έλλη Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1991

Η Αυγή της Ελληνικής Τέχνης (συλλογικό έργο), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994.

Hood S., Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, μτφρ. Μαρία Παντελίδου και Θεόδωρος Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, μτφρ. Θεόδωρος Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1998

Μυλωνάς, Γ.Ε., Ο Ταφικός Κύκλος Β των Μυκηνών, εκδ. Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1972.

Πρωτονοταρίου-Δεηλάκη, Ε., Οι τύμβοι του Άργους , Αθήνα 1980.

Treuil R. et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Vermeule E., Ελλάς, Εποχή του Χαλκού, μτφρ. Θεόδωρος Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1983