018. Ὁ Χριστιανισμός ἀπέναντι σέ Ἐθνικούς καί...

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο

Σ χ ο λ ή Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν

Σ π ο υ δ έ ς σ τ η ν Ο ρ θ ό δ ο ξ η Θ ε ο λ ο γ ί α

________________________________________________________

ΟΡΘ 50 Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά

Τμήμα Αθηνών Α2

Σύμβουλος Καθηγητής: Δρ. Αθανάσιος Αντωνόπουλος

1η Εργασία

του

Ευάγγελου Αλέξανδρου Φασόη

_________________________________________

Αίγινα

Δεκέμβριος 2012

Ευάγγελος Αλέξανδρος Φασόης

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ


2

ΘΕΜΑ :

«Ὁ Χριστιανισμός ἀπέναντι σέ Ἐθνικούς καί Ἰουδαίους:

Ἡ περίπτωση τῶν Ἀπολογητών»




3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………….………..σ 4

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ.

ΙΣΧΥΕΙ ΤΟ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ;

………………………………………………..…………………………………..….…..……..σ 7

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ: ΟΙ ΟΙΚΕΙΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ …………………………..…..…….σ 13

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ.

ΑΠΟΛΟΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 2Ο αι. μ.Χ. …...…..…σ 14

ΕΠΙΛΟΓΟΣ …………………………………………………………………….…………….σ 19

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………………………………………….………..σ 21




4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κύρια ιδέα, την οποία θα ήθελα να καταστήσω εμφανή με την

παρούσα εργασία, είναι η ιδέα ότι: κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων

αιώνων που ακολουθούν την εμφάνιση της διδασκαλίας του Ιησού Χριστού,

ο αρχαίος κόσμος μετασχηματίζεται.1

Το εγχείρημά μου βασίζεται στη διαπίστωση μιας προοδευτικής

αναδιαμόρφωσης του ευρύτερου ιστορικού, όσο και εννοιολογικού, πλαισίου

–όπως θα αποκαλούσαμε με σύγχρονους ιστοριογραφικούς όρους το προς

διερεύνηση πεδίο που διατρέχει την ιστορική εκείνη περίοδο– και το οποίο

διακρίνεται, κατά τη θεώρησή μου, από δύο σημαντικούς, άλλα όχι άμεσα

εμφανείς, άξονες εμπράγματης ηθικής και κανονιστικής διαδικασίας, –ή με

ελάχιστα τροποποιημένη έκφραση: άξονες μιας πραγματωμένης ηθικής του

συναινετικού και παραινετικού Χριστιανικού Λόγου.

Πρωτίστως, αυτό το ιστορικό πλαίσιο εκπροσωπείται από το

πολυδιάστατο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό υπόβαθρο της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας, εντός της οποίας λειτουργεί και ένα εξίσου πολυμορφικό

πνευματικό και θρησκευτικό επίπεδο. Σε αυτό ακριβώς το σύνθετο επίπεδο,

θα διακρίνουμε ένα μωσαϊκό ετερόκλητων πολιτιστικών στοιχείων που

1 Στον τρόπο ανάπτυξης της εργασίας επιλέγω μια σχετικά σύγχρονη ορολογία

παρουσίασης, μια προσέγγιση του ιστορικού και θεματικού υλικού με έννοιες που

θα μπορούσαν να εκληφθούν ακόμα και ετεροχρονισμένες, με τη σημασία των εκ

των υστέρων θεωρήσεις. Ο λόγος που επιμένω σε αυτή την, ίσως, μεθοδολογική

παρατυπία αφορά αποκλειστικά στη διεύρυνση των ορίων της ιστοριογραφικής και

εννοιολογικής εκτίμησης, και την καταθέτω ως απόπειρα παρά ως ολοκληρωμένη

πρόταση. Εδώ, ενδιαφέρει πρωτίστως η παραγωγή μιας ερμηνείας και η διερεύνηση

της θεματικής της δραστικότητας. Ας μου επιτραπεί, στη συγκεκριμένη περίπτωση,

η χρήση του όρου «μετασχηματίζεται» να αποτελέσει έναν ορισμό περιεχομένου,

κατά τον οποίο υπονοείται μια συνολική οριοθέτηση του δεδομένου ιστορικού

πεδίου στο οποίο κατηγορείται.




5

διαμορφώνεται από το πλήθος των πολυεθνικών οντοτήτων του αρχαίου

κόσμου. Ανάμεσα σε αυτές τις πολιτιστικές οντότητες ξεχωρίζουν, ως κύριοι

εκφραστές μιας μακρόχρονης θρησκευτικής και πολιτισμικής παράδοσης,

τόσο το Ιουδαϊκό όσο και το Ελληνιστικό στοιχείο, που για διαφορετικούς

λόγους συσχετίζονται με τις πρώτες προσπάθειες των Χριστιανών να

διεκδικήσουν ζωτικό χώρο στο ιστορικό γίγνεσθαι.

Ο πρώιμος Χριστιανισμός αναπτύσσει ιδιαίτερους δεσμούς με τα

κυρίαρχα αυτά πολιτιστικά ρεύματα –των Εθνικών και των Ιουδαίων θα

λέγαμε επιγραμματικά– άλλοτε συγκλίνοντας και άλλοτε αποκλίνοντας

από τις επικρατούσες δομές τους, οριοθετώντας παράλληλα την αυτόνομη

υπόστασή του, αλλά και αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τον αντιπαραθετικό

χαρακτήρα της νέας του κοσμοθεωρίας.

Σε μία από τις κρίσιμες περιόδους της ιστορίας του, ήτοι προς το

τέλος του 2ου αι. μ.Χ. και μετέπειτα, ο πρώιμος Χριστιανισμός αναζήτησε την

καταξίωση και την ευρύτερη κοινωνική αποδοχή στο πλαίσιο της ρωμαϊκής

επικράτειας και για τους στόχους αυτούς επιστράτευσε τα πλέον

κατάλληλα μέλη του. Τα μέλη αυτά δεν θα μπορούσαν να είναι παρά οι

λόγιοι καλλιεργημένοι του ελληνιστικού πνεύματος, οι γνώστες του

ρητορικού και φιλοσοφικού λόγου της εποχής, οι εκχριστιανισμένοι

Έλληνες μιας ήδη κοσμοπολίτικης παράδοσης. Αυτοί οι πρώτοι Χριστιανοί

διδάσκαλοι και φιλόσοφοι αποτελούν τους αρχικούς κρίκους μιας μεγάλης

σειράς στοχαστών θεολόγων που έκτοτε διαμορφώνουν τη μακρά

παράδοση των Απολογητών της Χριστιανικής Πίστεως.

Με την εργασία που ακολουθεί θα επιχειρήσω την παρουσίαση των

πρώτων αυτών Χριστιανών φιλοσόφων και Απολογητών, αφού πρώτα

διερευνηθούν ορισμένες συσχετίσεις και παραλληλισμοί των ιστορικών

συνθηκών της εποχής που καθιστούν μοναδική τη σημασία τους και τη

συνεισφορά τους στην εξέλιξη του Χριστιανικού κόσμου.

Το πρώτο μέρος αποτελείται από τη συνοπτική παρουσίαση του

αντιπαραθετικού πολιτιστικού πλαισίου, κατά το οποίο η εμφάνιση του




6

πρώιμου Χριστιανικού δυναμικού παρεμβάλλεται και αντιδιαστέλλεται

ανάμεσα στο θρησκευτικό κατεστημένο του ιουδαϊκού-μωσαϊκού νόμου και

τον κοσμοπολίτικο φιλοσοφικό εκλεκτισμό του ελληνορωμαϊκού κόσμου.

Στο δεύτερο μέρος προσεγγίζεται, επιγραμματικά, το φιλοσοφικό υπόβαθρο

της ύστερης αρχαιότητας, κυρίως μέσα από τα ρεύματα της αναβίωσης του

πλατωνισμού ή μέσο-πλατωνισμού και κυρίως των στωικών, ώστε να

διαφανεί ο ιστορικός χαρακτήρας αυτών των παραδόσεων και η πνευματική

τους συσχέτιση με τις διδασκαλίες του Χριστιανικού πνεύματος. Στο τρίτο

μέρος, τέλος, αναφέρονται οι συνθήκες που καθιστούν απαραίτητη την

εμφάνιση των Απολογητών του Χριστιανικού δόγματος, καθώς οι πολιτικές

και κοινωνικές συνιστώσες της εποχής προσφέρονται για την υλοποίηση

μιας εξηγητικής-απολογητικής παράθεσης, ενίοτε και αντιπαράθεσης, των

Χριστιανικών πεποιθήσεων και στόχων.




7

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ.

ΙΣΧΥΕΙ ΤΟ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ;

Την περίοδο που εξετάζουμε, τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ., η Ρωμαϊκή

Αυτοκρατορία έχει ολοκληρώσει το πολιτικό και νομοθετικό της εγχείρημα.

Αποτελεί ήδη αδιαμφισβήτητη στρατιωτική επικράτεια και έχει αναλώσει

σχεδόν όλες τις δυνατότητές της στην εκπλήρωση ενός μεγαλεπήβολου

σχεδίου, –χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι δεν έχει μια πλειάδα

περιστασιακών και άλλων, κατά τόπους, εθνοτικών εξεγέρσεων, τις οποίες

σε γενικές γραμμές και με διαφορετικές εκάστοτε τακτικές θέτει πάντοτε

υπό έλεγχο, τηρουμένων των αναλογιών και των δυσκολιών ενός τέτοιου

επικυριαρχικού σχεδίου. Έχει επιτύχει την επιβολή και τη διατήρηση μιας

στέρεας, απρόσβλητης και αδιαίρετης πολιτικής ισχύος, εντός της οποίας

επιδιώκεται η γενίκευση μιας εμπόλεμης όσο και εύθραυστης ειρήνης,

αυτής που επονομάζεται ιστοριογραφικά ως pax romana.

Μέσω αυτής της στρατιωτικής και νομοθετικής ισχύος, ο ρωμαϊκός

κόσμος έχει απλωθεί στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου, από τις

Παραδουνάδιες περιοχές έως την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Στην

προσπάθειά του να επιβληθεί σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε: αρχαίος

γνωστός κόσμος, επιστράτευσε, στην κυριολεξία, την ελληνιστική

κληρονομιά της εποχής που είχε αποδώσει προγενέστερους καρπούς.

Κυρίως μέσα από την ελληνιστική παιδεία και τη μόρφωση που παρείχε η

ελληνική γλώσσα, οι διάσπαρτοι και αναμεμιγμένοι παντού λαοί της

αυτοκρατορίας ανέπτυξαν αφενός ιδιαίτερους για την εποχή

κοσμοπολίτικους δεσμούς όσο και άλλες προσφιλείς τακτικές κοινωνικής

δραστηριότητας, εμπορίου και πνευματικής συναλλαγής. Υπάρχει διάχυτη

η αίσθηση της ενοποίησης των διαφορετικών κόσμων, των αντιλήψεων και

των εθίμων. Δεν θα μπορούσε φυσικά να απουσιάζει από το πλαίσιο αυτό




8

και η θρησκευτική ή τελετουργική πρακτική, ώστε να διαμορφωθεί τελικά

το αμάλγαμα της ρωμαϊκής επικράτειας.

Εντούτοις, ο πολιτιστικός χάρτης της εποχής δεν ανταποκρίνεται

πάντοτε σε αυτές τις ιδανικές συνθήκες και δεν θα μπορούσε να

ολοκληρωθεί εάν δεν συμπεριλάβουμε και ορισμένες διαφοροποιήσεις

ακριβώς σε αυτό το θρησκευτικό και τελετουργικό επίπεδο που

περιγράφουμε. Εμφανίζονται, για παράδειγμα, σε όλη την επικράτεια

πλείστες λατρευτικές δοξασίες με αντικρουόμενες και αμφιλεγόμενες

συχνά πρακτικές, ειδωλολατρικού ή μυστηριακού και εν γένει μεταφυσικού

προσανατολισμού, πνευματικές διενέξεις οι οποίες προκαλούν τριγμούς και

κοινωνικές αναταράξεις, καθώς διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία του

καθημερινού ενδιαφέροντος των ανθρώπων. Συν τοις άλλοις, οι Ιουδαίοι της

εποχής αποτελούν ένα μόνιμο και συνεχές πρόβλημα λόγω της πολιτικής

τους ανυπακοής ακόμα και μετά την ισοπεδωτική καταστροφή της

Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους, το 70 μ.Χ. Στην περίπτωση αυτή, τόσο ο

ιουδαϊκός τρόπος ζωής όσο και η θρησκευτική εθιμοτυπία του μωσαϊκού

νόμου παρεμβάλλονται και αλλοιώνουν το συνολικό τρόπο σκέψης που η

ελληνική και ρωμαϊκή νοοτροπία επιχειρούν να επιβάλλουν.

Με όλα τα παραπάνω καταδεικνύεται μια βαθύτερη και

ουσιαστικότερη κρίση, η οποία ελλοχεύει στην καρδιά του ρωμαϊκού

κόσμου, στο επίκεντρο ακριβώς της Ύστερης Αρχαιότητας. Παρόλη τη

δεδομένη πολιτική σταθερότητα της ρωμαϊκής νομοθεσίας και την

απρόσκοπτη διακίνηση των εμπορικών αγαθών, παρόλη την εύθραυστη

ειρήνη των ρωμαϊκών όπλων και τη σχετική αίσθηση της ασφάλειας των

πολιτών της αυτοκρατορίας, ο κόσμος της Αρχαιότητας δεν έχει επιλύσει

βασικά και σημαντικά προβλήματα της βιωματικής καθημερινότητας των

ανθρώπων. Η απεριόριστη χρήση της δουλείας, ο υπερκορεσμός της

αναλογίας ανάμεσα σε δούλους και ελεύθερους πολίτες, η αδιαφορία των

κοινωνικά εύπορων προς τους ασθενέστερους, η έλλειψη συμπόνιας, η

εκμηδένιση της ανθρώπινης ζωής, ο παραλογισμός των συγκρούσεων, η




9

βιαιότητα και η εξαθλίωση των πόλεων, η ανάλωση του ανθρώπινου πόνου,

όλα αυτά τα καθημερινά κοινωνικά προβλήματα μεγιστοποιούνται και

επεκτείνονται με γεωμετρική πρόοδο. Η ηθική υπόσταση των ημερών

εκείνων δοκιμάζεται και μαζί και η κρίση των ανθρώπων, είτε σε

προσωπικό είτε σε ομαδικό επίπεδο. Αυτό που θα αποκαλούσαμε ευρύτερα

ιστορικό και εννοιολογικό αντιπαραθετικό πλαίσιο υπόκειται σε μια

προοδευτική αναδιαμόρφωση. Είναι ακριβώς η εμφάνιση του πρώιμου

Χριστιανισμού και των πρώτων Χριστιανών –μέσα από τις διδασκαλίες του

Ιησού Χριστού και των Αποστολικών Ευαγγελίων– που παρέχουν νέους

εννοιολογικούς προσδιορισμούς και νέους συσχετισμούς ανθρώπινης

ελπίδας και ηθικής αξιοπρέπειας. Αυτή η ιστορική εμφάνιση διακρίνεται,

κατά τη θεώρησή μου, από δύο σημαντικούς και όχι άμεσα εμφανείς

άξονες, που θα αποκαλέσω: άξονες εμπράγματης ηθικής και κανονιστικής

διαδικασίας, ή άξονες μιας πραγματωμένης ηθικής του συναινετικού και

παραινετικού Χριστιανικού Λόγου. 2

Ας καταδείξουμε τους δύο αυτούς άξονες. Ο πρώτος άξονας

χαρακτηρίζεται από μιαν αναλαμπή που διαπερνά διαρθρωτικά την

κοινωνική υπόσταση της περιόδου εκείνης, μοιράζεται αναλογικά σε όλη τη

διαστρωμάτωση του τότε πληθυσμού, και οφείλεται πρωτίστως στην

2 Η αφήγηση που διατρέχει το πρώτο μέρος της εργασίας αποτελεί σε μεγάλο

βαθμό μια ανασύσταση πολλών ιστοριογραφικών και άλλων σχετικών

πληροφοριών που έχουν αντληθεί στη διάρκεια της μελέτης και ενασχόλησής μου

με το ιστορικό αντικείμενο. Είναι αδύνατον στην παρούσα χρονική στιγμή να

εντοπιστούν όλες οι πηγές των πληροφοριών. Επιπρόσθετα, το ύφος της αφήγησης

καταδεικνύει την εξατομίκευσή της. Άρα, με βαρύνει αποκλειστικά η ανασκευή των

πληροφοριών, ή αλλιώς η εξιστόρηση. Στα καίρια σημεία των συμπερασμάτων που

καταλήγει δηλώνω την αποκλειστικότητα της προσέγγισης. Με δεδομένο τις

ελλείψεις των γνώσεών μου, το οποίο αναγνωρίζω, επιχειρώ τη συναγωγή

ορισμένων διατυπώσεων που αναμφισβήτητα επιδέχονται πολύπλευρη κριτική.

Θεωρώ ότι αξίζει, τουλάχιστον, η αναφορά τους. Με αυτό το πνεύμα τις καταθέτω.




10

εξάπλωση της εμπράγματης πίστης των πρώτων Χριστιανών. Την αποκαλώ

αναλαμπή για να διακρίνω την έμφαση με την οποία διαπέρασε τον αρχαίο

κόσμο, λειτούργησε ως αστραπιαίο φως αλλάζοντας τις προκείμενες

διανοητικές εμπειρίες των ανθρώπων. Ο δεύτερος άξονας χαρακτηρίζεται

από μια βαθιά τομή σε όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου, και θα

μπορούσε, αντιστοίχως, να αποδοθεί στο ίδιο αυτό μήνυμα του Χριστιανικού

ιδεώδους, το οποίο υπεισέρχεται –ή αλλιώς εμψυχώνει, θα λέγαμε– με

ενισχυτικό, ξεκάθαρο και διακριτό τρόπο την κοσμοαντίληψη των

ανθρώπων που το ενστερνίζονται, ήτοι συμπαρασύρει όλες τις αποφάσεις

των θρησκευτικά διαπιστευμένων σε αυτό. Η πρακτική εφαρμογή αυτών

ακριβώς των αποφάσεων συσσωρεύεται στο καθημερινό σώμα της

συνδιαλλαγής και μεταστρέφουν το διαπροσωπικό κοινωνικό πλέγμα.

Αυτοί οι δύο άξονες είναι που διαμορφώνουν τελικά τις ιστορικές

συνιστώσες και θα οδηγήσουν σταθερά στην κατάρρευση του αρχαϊκού

ιστορικού κύκλου της ανθρωπότητας. Ο αρχαίος κόσμος αλλάζει και η νέα

εποχή που ακολουθεί θα συμπαρασύρει όλες τις ηθικές, κοινωνικές και

πολιτικές του δομές.

Η τομή αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ποιοτική μετουσίωση

μιας ιδεολογίας σε μια άλλη. Σύμφωνα με τη σύγχρονη ορολογία και πάλι,

θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για αλλαγή ιστορικού παραδείγματος3, με τη

3 Εδώ, το παράδειγμα αναφέρεται με τη σημασία της κατά Κουν ασύμμετρης

θεώρησης των ιστορικών αλλαγών στην ερμηνευτική ανάγνωση των επιστημών, η

οποία οδήγησε και στη σύγχρονη θεωρία της ιστοριογραφικής στροφής. Η

μεταφορά στο πεδίο της θρησκειολογίας έχει μόνο μεθοδολογικό ενδιαφέρον και

όχι πραγματολογική εποπτεία. Δεν θα είχε νόημα η διάκριση σε προ-θεωρητικό και

μετά-θεωρητικό θρησκευτικό πεδίο. Η κρίση της κριτικής δύναμης δεν αποτελεί

δυνατότητα θρησκευτικής σύλληψης παρά μόνο ικανότητα έλλογης διαδικασίας. Η

Θεία Αποκάλυψη είτε συμβαίνει είτε όχι. Έχει ενδιαφέρον όμως η τοποθέτηση

ορισμένων πρώιμων χριστιανών φιλοσόφων, μεταξύ αυτών του Φίλωνα και των

Απολογητών, ως προς το σχέδιο του Θεού που αναπτύσσεται σε ιστορικούς




11

σημασία της ιστοριογραφικής στροφής και αφού πρώτα μεταβιβάσουμε το

ενδιαφέρον από την επιστημολογική στη θρησκειολογική αναφορά. Να

επισημάνουμε, εδώ, τα σημαντικά βήματα αυτής της προγραμματικής

διαδικασίας. Εάν αποδεχθούμε τον παραπάνω προσδιορισμό –αυτόν της

αλλαγής του ασύμμετρου ιστορικού και ποιοτικού παραδείγματος– και

παρακολουθήσουμε την ουσιώδη μεταστοιχείωση της εννοιολογικής του

κλίμακας, τότε, το όλο εγχείρημα αναδεικνύεται ως η εξέλιξη μιας απλής

στη φύση της, πλην όμως καινοτόμου και δραστικής ιδέας, της χριστιανικής

αγάπης των συνανθρώπων εν προκειμένω, που ολοκληρώνεται αρχικά σε

ένα διευρυμένο κοινοτικό πλαίσιο, την Αποστολική και Πατερική Εκκλησία,

και ακολουθώντας την ιστορική ροή μιας πολιτικής επικράτειας, της

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, εντός της οποίας λειτουργεί, σταδιακά, την

αντικαθιστά με νέες αξιωματικές αρχές, νέα πρότυπα ηθικού και

κανονιστικού δικαίου όσο και άλλες ιστορικές και κοινωνικο-πολιτικές

προοπτικές.

Προς την κατεύθυνση αυτή επέδρασαν πολλοί παράγοντες, άλλοτε

ιστορικής και άλλοτε πνευματικής φύσεως. Σε πρώτο στάδιο, επέρχεται η

κρίση ταυτότητας και η καθοριστική διαφοροποίηση με τον ισχύοντα

μωσαϊκό νόμο, ώστε να απομακρυνθεί η διδασκαλία του Ιησού από τις

καταβολές του ιουδαϊκού τελετουργικού. Αποτελεί σημαντική στροφή η

μετάβαση του Χριστιανικού θρησκευτικού δόγματος στην αυτόνομη και

αυθύπαρκτη υπόσταση των Ευαγγελικών Γραφών, που σηματοδοτεί

ουσιαστικά την απαγκίστρωση των ιουδαϊκών του χαρακτηριστικών, χωρίς

να εγκαταλείπεται εντελώς η καταστατική τους συνάφεια. Εν συνεχεία,

διαμορφώνονται οι συνθήκες της οικουμενικής διάχυσης του Χριστιανικού

μηνύματος από τον Απόστολο Παύλο, με προορισμό την προσέγγιση των

Εθνικών, η οποία επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της οικουμενικότητας της

αναβαθμούς. Αυτό μόνο δικαιολογεί την ιδέα της εφαρμογής των παραδειγματικών

μεθόδων έρευνας.




12

ελληνικής γλώσσας και της ελληνιστικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Αναμφισβήτητα, ο σημαντικότερος όλων των παραγόντων αποδεικνύεται,

εν τέλει, η διεξοδική αλλά όχι και απρόσκοπτη πάντοτε σύμπραξη του

χριστιανικού και του ελληνικού πνεύματος, καθώς η ιστορική και χωρική

τους σύμπτωση έφεραν ως αποτέλεσμα τη συνολική μεταμόρφωση αφενός

και των δύο αυτών διαφορετικών πολιτισμικών οντοτήτων όσο και των

κοινωνικών μορφωμάτων που μοιράζονται.

Η εμφάνιση του πρώιμου Χριστιανισμού, όπως προωθείται αρχικά

από τη δραστηριότητα των Αποστόλων και του Παύλου και μετά από τους

Πατέρες της Εκκλησίας, είναι προφανές ότι έχει να αντιμετωπίσει

πρωτίστως αυτή τη θρησκευτική προσήλωση και την πραγματολογική

εμμένεια του Ιουδαϊσμού, αλλά και την υψηλή πνευματική και φιλοσοφική

υπεροψία του Ελληνισμού. Με γενικευμένους όρους, είναι ακριβώς η πίστη

μιας έμμονης θρησκευτικής πρακτικής και ο λόγος μιας εξίσου σθεναρής

φιλοσοφικής θεώρησης που θα αποτελέσουν τις συμπληγάδες, οι οποίες

παρεμποδίζουν την ανάπτυξη του καταστατικού χριστιανικού

προγράμματος της συναδέλφωσης και της αλληλέγγυας συσπείρωσης των

κοινών ανθρώπων, αυτών των απλών κοινωνών της βιωματικής

καθημερινότητας και του αδιάκοπου μόχθου. Είναι οι άνθρωποι της

πραγματικής ζωής που παραμένουν αποκλεισμένοι και απροσκάλεστοι από

το ζωτικό χώρο του αποκαλυπτικού πνεύματος και της θρησκευτικής

ανάτασης. Το μήνυμα του χριστιανικού υποδείγματος, η αγάπη προς τον

πλησίον μας, η θεμελίωση της Θείας Πρόνοιας και της Ενανθρώπισης του

Χριστού, η προσωποποίηση της Τριαδικής Υποστάσεως και η

διαμεσολάβηση της αγαθούς μεταμέλειας, αποτελούν τα κύρια στοιχεία

μέσω των οποίων μετουσιώνεται η οριστική έκβαση τόσο της Πίστης όσο και

του Λόγου υπέρ των χριστιανικών αρχών, που αναλαμβάνουν πλέον να

συμπεριλάβουν το σύνολο της ανθρωπότητας στο σχεδιασμό μιας pax

christianica.

_________________________________________________________________




13

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ: ΟΙ ΟΙΚΕΙΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ.

Με το σύντομο αυτό κεφάλαιο θα ήθελα να αναφερθώ στην

καθοριστική σημασία των ρευμάτων της ελληνικής φιλοσοφίας της ύστερης

ελληνορωμαϊκής περιόδου. Τα κύρια φιλοσοφικά κινήματα της εποχής: η

αναβίωση του πλατωνισμού ή Μέσο-Πλατωνισμού και κυρίως η φιλοσοφία

των Στωικών, αποτελούν αναμφισβήτητα παραδείγματα ενδιάμεσων

φορέων της σκέψης και του ενδιαφέροντος των στοχαστών της εποχής, με

προτρεπτικό ή αποτρεπτικό προσανατολισμό, ήτοι της φιλοσοφικής σκέψης

που προηγείται της εμφάνισης του Χριστιανικού πνευματικού

περιεχομένου.

Οι σημαντικότερες θέσεις αυτών των φιλοσοφικών προσεγγίσεων

άπτονται των κυριοτέρων σημείων της χριστιανικής διδασκαλίας, σε βαθμό

που να αναγνωρίζονται οι θέσεις αυτές ως προϋπάρχουσες ενδείξεις του

σπερματικού θείου λόγου4 μέσα από τις οποίες υλοποιήθηκαν οι θεολογικές

αναζητήσεις των επιφανέστερων Ελλήνων φιλοσόφων. Αυτοί οι στοχαστές

της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου διαμόρφωσαν ουσιαστικά το

συναινετικό πλέγμα εντός του οποίου κατέστη εφικτή η σύμπραξη του

ελληνικού πνεύματος με το χριστιανικό ιδεώδες των πρώτων μετα-

χριστιανικών αιώνων. «…Όταν ο Χριστιανισμός εμφανίστηκε για πρώτη

φορά στην Ιστορία, κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει τη σχέση του με τον

Ελληνισμό, στην οποία τον βρίσκουμε δυο μόλις γενεές αργότερα…αρχίζει

μια εποχή τόσο ραγδαίας διαδόσεως του Χριστιανισμού στους Έλληνες, ώστε

σε δέκα μόλις χρόνια να μπορεί να πει κανείς, διαβάζοντας την επιστολή του

Παύλου προς Εφεσίους, ότι οι Έλληνες είναι πια εξ ίσου με τους Ιουδαίους

«συμπολίται των αγίων και οικείοι του Θεού», δηλαδή μέλη της Εκκλησίας.» 5

4 Ι. Ζηζιούλα, Ελληνισμός και Χριστιανισμός (Αθήνα: Εκδόσεις της Αποστολικής

Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2008) 167.

5 Στο ίδιο, 141.




14

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ.

ΑΠΟΛΟΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 2Ο αι. μ.Χ.

Με τα παραπάνω, συνοψίσαμε το ιδιαίτερο συναινετικό και

κατανοητικό πλέγμα εντός του οποίου συντελείται η σταδιακή θεωρητική

μετάβαση, ο μετασχηματισμός της ηθικής φιλοσοφικής κοσμοαντίληψης σε

θρησκευτική και μεταφυσική θεώρηση, και αυτή ακριβώς η συνεισφορά της

ελληνικής φιλοσοφίας είναι που αναγνωρίζεται στο σύνολό της από τη

χριστιανική θεολογική παράδοση. Εφόσον θεωρήσουμε ως κρίσιμη στροφή

την αναδίπλωση της πρώιμης χριστιανικής κοινότητας και την επικέντρωσή

της σε οικουμενικούς κατευθυντήριους στόχους, θα αντιληφθούμε τη

σημασία της επερχόμενης συνειδητοποίησής της, αλλά και την ανάδειξη

της εγγενούς ανάγκης της να προσδιοριστεί η πίστη με γνωσιοθεωρητικούς

όρους του εννοιολογικού λόγου, της επιχειρηματολογίας και της επιστήμης.

Ερχόμαστε ακριβώς στην αναγκαιότητα της παρουσίας των πρώτων

Χριστιανών διδασκάλων και Απολογητών του 2ου αι. μ.Χ. που οργάνωσαν

και θεμελίωσαν το περιεχόμενο της χριστιανικής θεώρησης ως φιλοσοφικό

συστημικό πρόταγμα με έμφαση τη χριστιανική θρησκευτική πίστη. Τα

κυριότερα ονόματα αυτών που συνέγραψαν κυρίως σε ελληνική γλώσσα,

λόγω της ελληνικής τους παιδείας, είναι ο Αριστείδης, ο Αθηναγόρας, ο

Τατιανός, ο Ιουστίνος, ο Μελίτων Σάρδεων και ο Θεόφιλος Αντιοχείας6.

Εντούτοις, με τον όρο Απολογητές, αναφερόμαστε σε όσους συνέγραψαν εν

γένει απολογητικά και εξηγητικά έργα, τόσο στην ελληνική όσο και

μετέπειτα στη λατινική γλώσσα, για την υπεράσπιση των χριστιανικών

6 Σπ. Ράγκος, «Η συνάντηση του Ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον

πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα», στο Μόσχος, Δ. και Ράγκος, Σ. Η Ορθοδοξία

ως κληρονομιά: Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

τ.Α΄, (Πάτρα: Ε.Α.Π., 2002) 94 .




15

θέσεων ενάντια στα πυρά των ειδωλολατρών και των Εθνικών της εποχής

τους.

Οι κύριες κατηγορίες τις οποίες ανέλαβαν να αντικρούσουν οι

Απολογητές είναι τριών διαφορετικών σχεσιακών επιπέδων7. Καταρχήν,

απέναντι στο επίσημο ρωμαϊκό κράτος, αλλά και το πρόσωπο του ίδιου του

ρωμαίου αυτοκράτορα, οι πρώτοι Χριστιανοί δεν διέθεταν ικανοποιητικές

εξηγήσεις για την άρνησή τους να αποδώσουν τιμές και άλλες λατρευτικές

εκδηλώσεις πίστης και αφοσίωσης. Έπρεπε να απολογηθούν ως προς την

απροθυμία τους που συχνά ερμηνευόταν και ως αντίσταση πολιτικής και

εθνοτικής συμπεριφοράς. Το ρωμαϊκό κατεστημένο διέβλεπε μια απειλητική

και επιθετική στάση με στόχο την αυτονόμηση και την απειθαρχία στους

νόμους της επικράτειάς του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τις σχεδόν

αυτεπάγγελτες διώξεις των Χριστιανών ακριβώς την περίοδο κατά την

οποία η Ρώμη υποδεχόταν πλείστες άλλες λατρευτικές πρακτικές νέων

θρησκειών, εξ ανατολών κυρίως, οι οποίες όμως συμπεριλάμβαναν

απαραιτήτως τη θεοποίηση του εκάστοτε αυτοκράτορα. Αυτό ήταν το πρώτο

δυσμενές σχεσιακό επίπεδο που είχαν να αντιμετωπίσουν οι Απολογητές.

Δευτερευόντως, ένα άλλο μέτωπο αντιπαράθεσης με το οποίο είχαν να

αναμετρηθούν οι πρώτοι χριστιανοί, –αλλά εξίσου σημαντικό και ίσως

δυσκολότερο από το προηγούμενο–, υπήρξε η κοινή γνώμη του ετερόκλητου

πλήθους που περιφέρονταν στις μεγάλες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Μέσα

από τις δεισιδαιμονίες, τη δυσπιστία και τη ζοφερή ατμόσφαιρα της

εξαθλίωσης του καθημερινού βίου, αφενός, αλλά και της εκλεκτικής

υπεροψίας του ωφελιμισμού των ευπόρων, αφετέρου, τα μηνύματα της

χριστιανικής αδελφοσύνης, της συμπόνιας και της ελεημοσύνης φάνταζαν

στη λαϊκή αίσθηση ως ιερουργικά έκτροπα μυστηριακής προέλευσης.

Κατηγορούσαν συχνά τις συνάξεις των χριστιανικών κοινοτήτων για


Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2008) 159-161.




16

αποτρόπαιες μυστικές τελετουργίες, παραποιώντας ουσιαστικά το

περιεχόμενο των χριστιανικών μυστηρίων. Αυτό το σχεσιακό επίπεδο

απεδείχθη σίγουρα το πλέον απρόβλεπτο και μακροχρόνιο, καθώς οι

ομαδοποιημένες παρορμήσεις του πλήθους ανέκαθεν διατηρούσαν στοιχεία

άλογης και ανερμάτιστης κοινωνικής συμπεριφοράς, και αυτό

αποδεικνύεται από τις επίμονες διώξεις εκείνων των αιώνων που κατά

καιρούς αναθερμαίνονταν. Τέλος, η τρίτη κατηγορία απολογητικών

κειμένων, –ή καλύτερα λόγων, καθώς συνηθέστερα απαγγέλλονταν εντός

των κύκλων του εκκλησιάσματος ή σε κλειστές ομάδες πιστών–, επιχειρεί

να αντιμετωπίσει την επιθετική διάθεση ορισμένων ειδωλολατρών

φιλοσόφων που με εριστικό και καταφρονητικό ύφος διέσυραν τον τρόπο

της χριστιανικής σκέψης και αντίληψης. Συγκεκριμένα, οι ενάντιοι αυτοί

φιλόσοφοι προσάπτουν στη Χριστιανική πίστη την έλλειψη επιστημονικής

και φιλοσοφικής κοσμοθεώρησης8.

Ο σημαντικότερος των Απολογητών της πρώτης αυτής χριστιανικής

περιόδου είναι αναμφισβήτητα ο Ιουστίνος, ο επονομαζόμενος Φλάβιος

λόγω της γενέτειράς του, της Φλαβίας Νεαπόλεως ή αρχαίας

παλαιστινιακής Σιχέμ. Μαρτύρησε το 165 μ.Χ. περίπου9. Σώζονται μόνο τρία

έργα του –από τα συνολικά οκτώ που συνέγραψε– και σημασία έχει να

αντιληφθούμε τους λόγους, τον τρόπο και τους αποδέκτες για τους οποίους

τα προόρισε: Α’ Απολογία προς τον αυτοκράτορα Αντωνίνο Ευσεβή (138-161

μ.Χ.), Β’ Απολογία προς τον ρωμαϊκό δήμο, και Διάλογος προς Τρύφωνα,

…κατόπιν μιας προφορικής συζητήσεως μεταξύ του Ιουστίνου και κάποιου

Ιουδαίου Τρύφωνα στην Έφεσο το 135 μ.Χ. περίπου10. Το ενδιαφέρον με τον

Ιουστίνο εστιάζεται στη συνθετική του ικανότητα, η οποία συνταιριάζει τη








17

γνήσια ελληνική φιλοσοφική σκέψη, τα μεθοδολογικά και εννοιολογικά

εργαλεία της ελληνικής διανόησης, με τις χριστιανικές θέσεις της Πίστης

και του Αποκαλυπτικού Λόγου. Ενδιαφέρεται πρωτίστως να διατηρήσει τα

ουσιώδη και κατάλληλα στοιχεία από τα κινήματα του Μέσο-Πλατωνισμού

και του Στωικισμού, χωρίς να παραβλέπει τις ατελείς τους εκδοχές. Για

παράδειγμα, από τον πλατωνισμό επιλέγει τη μεταφυσική καθαρότητα της

ψυχής έναντι των υλιστικών αισθητηριακών φαινομένων και την

οντολογική της συγγένεια11 με τον Θεό ή τη σημασία του Θεού ως υπεράνω

του χώρου και του χρόνου, απαθής, αμετάβλητος, ασώματος και χωρίς

όνομα12, ενώ απορρίπτει τη θεώρηση του Πλάτωνα περί μετεμψύχωσης και

ότι η ψυχή είναι αθάνατη από τη φύση της και όχι από το Θεό13, δεν αποτελεί

δηλαδή κτίσμα της Δημιουργίας. Στους στωικούς επίσης αναγνωρίζει την

ηθική διδασκαλία τους, αλλά όχι τις υλιστικές, πανθεϊστικές και

μοιρολατρικές αντιλήψεις τους14. Η συνεισφορά του στην απολογητική

θεολογία επισφραγίζεται με τη σημαντικότερη ιδέα που αναπτύσσεται

εκείνη την περίοδο στους κόλπους της Εκκλησίας. Η εισαγωγή της έννοιας

του λόγου όπως εμφανίζεται αρχικά στους στωικούς, ως της αρχής που

συνέχει και συγκροτεί σε αρμονία τον κόσμο15, αποτελεί για τον Ιουστίνο την

αποφασιστική τομή μέσω της οποίας διασυνδέεται οριστικά πλέον ο

χριστιανικός τρόπος σκέψης με τον ελληνικό στοχασμό και τις πρωτογενείς

φιλοσοφικές μεθόδους. Η ιδέα αρχικά εμφανίζεται στο κατά Ιωάννην

Ευαγγέλιο ως ο Λόγος που Ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού.

Ανήκει στον Ιουστίνο όμως η εννοιολογική προέκταση αυτής της ιδέας και η

θεωρητική της διατύπωση ως σπερματικός θείος λόγος δια του οποίου κάθε










18

αναφορά στην ορθότητα, την αγαθότητα και τη δικαιοσύνη οφείλει να μας

οδηγεί κατευθείαν στην έννοια και τη σημασία του άπειρου και τέλειου

συμπαντικού όντος, ήτοι στην οντολογία του Θεού. Ό,τι επιτυγχάνει ο

ανθρώπινος στοχασμός ενέχει την καταγωγή του στη διάχυση του Θείου

Λόγου, στη διάχυση του σπερματικού λόγου εντός της ανθρώπινης

διάνοιας. Άραγε θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε σε αυτή τη σκέψη τις

απαρχές ενός καίριου οντολογικού επιχειρήματος περί υπάρξεως του

Υπέρτατου Όντος, όπως συγκεκριμενοποιείται αιώνες αργότερα στον

σχολαστικισμό; Ή, ακόμα και εάν η παραπάνω προσέγγιση εμφανίζεται ως

αδόκιμη, θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε για την προφανή ενεργοποίηση

μιας καθολικότητας του πνεύματος που υπεισέρχεται δραστικά, εδώ, στην

ιδέα της εμπράγματης και ζώσας σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους ως

μοναδικό πλέον περιεχόμενο του σχεδίου του Θεού για τον κόσμο; Η

εκχριστιανισμένη διδασκαλία περί λόγου του Ιουστίνου εναρμονίζει

συνοπτικά τα ερωτήματα των φιλοσόφων, θέτοντας στο επίκεντρο των

αναζητήσεων την Ενσαρκωμένη Υπόσταση του Ιησού16. Λόγος και σάρκα

αποτελούν τη νέα δυναμική ενότητα μιας και μόνης αλήθειας και η

χριστιανική πίστη το νέο κοσμολογικό δεδομένο. Η περαιτέρω ανάπτυξη

της Πατερικής θεολογίας θα ακολουθήσει αναπόδραστα την Ιουστίνια

μεθοδολογία. Σε ορισμένες περιπτώσεις θα τη μετασχηματίσει, όπως ο

Ειρηναίος για παράδειγμα17, αλλά σίγουρα ουδείς θα αρνηθεί το καίριο

σημείο της: …όσα ουν παρά πάσι καλώς είρηται ημών των χριστιανών εστι18.




18 Σπ. Ράγκος, «Η συνάντηση του Ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον

πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα», στο Μόσχος, Δ. και Ράγκος, Σ. Η Ορθοδοξία

ως κληρονομιά: Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

τ.Α΄, (Πάτρα: Ε.Α.Π., 2002) 97 .




19

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Με την παραπάνω εργασία, επιχειρήθηκε μια ερμηνεία της

σημασίας των Απολογητών. Θεωρήθηκε ουσιαστικό να προηγηθεί

μια συνοπτική προσέγγιση του αντιπαραθετικού ιστορικού πλαισίου

που εμφανίζεται σε σχέση με τον πρώιμο Χριστιανισμό και ενάντια

στους Εθνικούς και Ιουδαϊκούς κύκλους της Ρωμαϊκής επικράτειας.

Αυτή η προσέγγιση μας οδήγησε στο συμπέρασμα της

καταλυτικής παρουσίας του χριστιανικού μηνύματος για τον κόσμο

της αρχαιότητας και τον οριστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Επίσης, αναφέρθηκε η καθοριστική σημασία της ελληνικής

γλώσσας και της φιλοσοφίας των ελληνορωμαϊκών χρόνων στην

οργάνωση της χριστιανικής κοινότητας και τη συνεκτική της

υπόσταση.

Τέλος, αναφερθήκαμε στις ιστορικές αναγκαιότητες που

οδήγησαν ορισμένους εκχριστιανισμένους λόγιους και διδασκάλους

να αναλάβουν την υπεράσπιση των χριστιανικών θέσεων μέσω της

ελληνικής γλώσσας και φιλοσοφίας με απολογητικό τρόπο, και ως εκ

τούτου ονομάστηκαν Απολογητές. Σημαντικότερος όλων για τη

σύνθεση και την αποτελεσματικότητα της θεωρίας του σπερματικού

λόγου και της ταύτισης λόγου και Θεού, ο Ιουστίνος.

Εν κατακλείδι, η σημασία της Απολογητικής του Ιουστίνου, –όπως

και των άλλων Απολογητών που δεν σχολιάσαμε–, θα μπορούσε να

θεωρηθεί με το αμφιμονοσήμαντο τρίπτυχο σχήμα που ακολουθεί: αρχικά,

εφαρμόζεται μια πραγματολογική αντιπαράθεση, εν συνεχεία, καθορίζεται

μια εξηγητική επιχειρηματολογία και, τέλος, εννοιολογείται η μεταφυσική

της χριστιανικής οντολογίας.




20

Άρα, διακρίνουμε στο παραπάνω σχήμα μια συνεκτική δομή που

περιγράφεται από το σχεσιακό τύπο μιας διπλής κατεύθυνσης:

Πραγματολογική – Εξηγητική – Μεταφυσική Δομή, σε πρώτη φάση και

κατά τη διάρκεια της απολογητικής αντιπαράθεσης, και:

Μεταφυσική – Εξηγητική – Πραγματολογική Δομή, ως περαιτέρω ανάπτυξη

της χριστιανικής κοσμοθεωρίας.

Το δίπολο που διανοίγεται ανάμεσα στις δυο κατευθύνσεις των

περιπτωσιολογικών ερμηνειών ενεργοποιεί τις ιστορικές και

σημασιολογικές παραμέτρους της θεμελίωσης του Χριστιανικού πνεύματος.

Πρόκειται για την έναρξη μιας προσεγγιστικής μεθοδολογίας που οδηγεί

στα μεγάλα ζητήματα των θεολογικών αιρέσεων και τα οποία θα

απασχολήσουν για τους επόμενους αιώνες σύσσωμη τη χριστιανική

κοινότητα διαταράσσοντας την οικουμενική Εκκλησία.

_________________________________________________________________




21

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ζηζιούλας, Ι, Ἑλληνισμός καί Χριστιανισμός

(Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2008).

2. Ράγκος, Σπ., «Η συνάντηση του Ελληνισμού με τον

χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα»,

στο Μόσχος, Δ. και Ράγκος, Σ. Η Ορθοδοξία ως

κληρονομιά: Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της

Ορθόδοξης Εκκλησίας. τ. Α΄, (Πάτρα: Ε.Α.Π., 2002) 94-98.

018. Ὁ Χριστιανισμός ἀπέναντι σέ Ἐθνικούς καί...

Documents

Transcript of 018. Ὁ Χριστιανισμός ἀπέναντι σέ Ἐθνικούς καί...