001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα...

185
001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός του Χώρου Κατεύθυνση Α’: Σχεδιασμός . Χώρος . Πολιτισμός Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία με τίτλο: *Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή Θεοδώρα Βαρδούλη Επιβλέπων : Δημήτρης Παπαλεξόπουλος Επιτροπή: Ελένη Καλαφάτη . Γιώργος Παρμενίδης Ιούλιος 2010

Transcript of 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα...

Page 1: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

001

Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.ΠΑρχιτεκτονική . Σχεδιασμός του Χώρου

Κατεύθυνση Α’: Σχεδιασμός . Χώρος . Πολιτισμός

Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία με τίτλο:

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή

Θεοδώρα Βαρδούλη

Επιβλέπων : Δημήτρης ΠαπαλεξόπουλοςΕπιτροπή: Ελένη Καλαφάτη . Γιώργος Παρμενίδης

Ιούλιος 2010

Page 2: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη002

Page 3: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή003

||ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ >

[01] ΕΙΣΑΓΩΓΉ [005]

[02] ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΉΣ ΕΡΕΥΝΑΣ: Οι ψηφιακές τεχνολογίες στις πόλεις | Τάσεις [011]

02α_ Μορφογένεση [012]

02β_ Μοντελοποίηση [019]

02γ_ Επιστημονική φαντασία [?] [025]

[03] ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΉΣ ΕΡΕΥΝΑΣ: Ή «τρίτη τάση»

03α_ Πέραν της (επιστημονικής) φαντασίας [030]

03β_ Από-κάτω-προς–τα-πάνω: Επανατοποθετώντας το αστικό πείραμα

των R&Sie(n)[036]

[04] ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ: Ή κατασκευή του συστήματος Friedman και R&Sie(n)

04α_ Περί παράλληλης ανάγνωσης: Af fective Substances [040]

04β_ Ή τεκμηρίωση του διπόλου [043]

04γ_ Το διάγραμμα της έρευνας [046]

[05] YONA FRIEDMAN:“Projet non paternaliste” και “Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες”

05α_ Ποιός – Πού – Πότε – Γιατί; [050]

05β_ Utopies Realisables [061]

[06] FRANCOIS ROCHE ΚΑΙ R&SIE(N):“I’ve heard about…A fat, f lat, growing urban

experiment”

06α_ Ποιος – Πού – Πότε – Γιατί; [107]

06β_ Ι’ve heard about: A fat, f lat, growing urban experiment [113]

[07] ΑΠΟ ΤΉ ΜΕΓΑΔΟΜΉ ΣΤΉ ΒΙΟΔΟΜΉ

07α. Κατηγορήματα [155]

07α1_ Δομή: Υποδομή VS Post-production [156]

07α2_ Περιβάλλον: Απογείωση VS Ενδιάμεσο [159]

Page 4: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη004

07β. Σχέσεις [163]

07β1. Εντάσεις: Μετανάστευση VS Διαπραγμάτευση [161]

07β2. Γλώσσα: Πειθώ VS Παρεξήγηση [164]

07γ. Διαδικασίες [166]

07γ1. Ουτοπία VS (Επιστημονική) Φαντασία [166]

[08] ΕΠΙΛΟΓΟΣ > [172]

[_] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ > [179]

Ευχαριστώ το Δημήτρη Παπαλεξόπουλο και το Benoit Durandin για την πολύτιμη βοήθειά τους

Page 5: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή005

|01| ΕΙΣΑΓΩΓΉ >

Η συγγραφή αυτής της εργασίας πραγματοποιείται σε μια εποχή όπου οι ψηφιακές τεχνολογίες εμπεδώνουν σταδιακά την

κυριαρχία τους στο σχεδιασμό αποσταθεροποιώντας παραδοσιακά σχήματα και πρακτικές και δημιουργώντας την αίσθηση μιας ευρείας αλλαγής παραδείγματος στον τρόπο αναπαράστασης, παραγωγής και βίωσης του χώρου.

Τον ίδιο καιρό, μετά από δεκαετίες προσκόλλησης στο αρχιτεκτονικό αντικείμενο αρχίζει να εμφανίζεται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την πόλη και μια επανεπίσκεψή της με ένα νέο οπλοστάσιο εργαλείων που αναλαμβάνουν ξανά το εγκαταλελειμμένο εγχείρημα του να σταθούν απέναντι στην κλίμακα, την πολυπλοκότητα, τις εντάσεις και τις αντιφάσεις της.

Η διερεύνηση των διαστάσεων της δράσης αυτής της ορμητικής «εμπροσθοφυλακής» σε μια εποχή όπου έχει ήδη κηρυχθεί ο θάνατος του πολεοδομικού «projet» υπήρξε μια από τις κεντρικές αφορμές της παρούσας μελέτης. Αν αφαιρέσει κανείς την αναντίρρητη φαντασμαγορία των «Ψηφιακών Πόλεων» και την τεχνογνωσία που ενσωματώνουν και επικεντρωθεί στις λογικές με τις οποίες διαχειρίζονται το «αστικό», τι σχήματα προκύπτουν από αυτήν την υπό νέους όρους διαπραγμάτευσή του; Πώς απαντούν άραγε τα ψηφιακά εργαλεία στη δυσεπίλυτη ένταση που εμφανίζεται ανάμεσα στις απρόβλεπτες δράσεις του πλήθους και τον παραδοσιακά άκαμπτο χώρο που τις υποδέχεται;

>>

Page 6: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη006

Το 2005 στο εισαγωγικό σημείωμα ενός εργαστηρίου ψηφιακών τεχνολογιών1, ο Philippe Morel παρατηρεί πως αφήνοντας στην άκρη «στιλιστικούς και διακοσμητικούς» εκλεκτισμούς, θα μπορούσε κανείς να χωρίσει τη σημερινή αρχιτεκτονική παραγωγή σε δύο κατηγορίες ανάλογα με το ποια δεδομένα (input) διαχειρίζονται: Μια αρχιτεκτονική που ενδιαφέρεται για ένα ρεαλισμό πρώτου επιπέδου, αστικού, κοινωνικού, πολιτικού και αυτή που συντάσσεται με ένα ρεαλισμό ενός δευτέρου επιπέδου, έναν αντιρεαλισμό ή μια κριτική του ρεαλισμού.

Ο «πρώτος ρεαλισμός» αφορά στη μελέτη αυτών που μας περιβάλλουν μέσα από μια άμεση, με γυμνό μάτι πρόσληψή δεδομένων, που ακολουθείται από περιγραφή ή ερμηνεία τους. Ο Morel κατηγορεί τους πρεσβευτές αυτής της αντίληψης για έναν ακραίο υποκειμενισμό, αφού με βάση τη θέση τους απέναντι στην πραγματικότητα επιλέγουν τον αριθμό των δεδομένων που θα συλλέξουν καθώς και τον τρόπο συλλογής και μετάδοσής τους, κατασκευάζοντας μια πραγματικότητα και επιβεβαιώνοντας με αυτήν τις προϋπάρχουσες ερμηνείες της. Σε αυτήν την προσέγγιση αποδίδεται και μια μεσσιανική λογική, μια αίσθηση ευθύνης για εξέλιξη, αλλαγή των προσωπικών και συλλογικών συμπεριφορών με βάση τις «υποθέσεις» του παρατηρητή.

Σε αντίστιξη με αυτό τοποθετείται μια αρχιτεκτονική που «δεν έχει μάτια για να δει το σύνολο» αλλά επιχειρεί μικρομετατοπίσεις και αφιερώνεται σε τοπικές και συγκεκριμένες έρευνες οι οποίες προάγουν συσσωρευόμενες το επάγγελμα. Αυτός ο ρεαλισμός δευτέρου επιπέδου δεν είναι γι’ αυτόν μια υπο-πραγματικότητα, λιγότερο σημαντική από τα σχέδια της πολεοδομίας, της παγκόσμιας οικονομίας ή της γεωπολιτικής της πρώτης, είναι απλά μια πραγματικότητα μικρότερης κλίμακας που αφορά στη «συνειδητή εξέλιξη της αρχιτεκτονικής που συμμετέχουμε πάντοτε».

Ο Morel προτείνει να διαβάσουμε την αρχιτεκτονική μαζί με τις τεχνολογίες που διαχειρίζεται και να συνειδητοποιήσουμε το ψεύτικο βάθος

Page 7: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή007

ποικίλων διανοητικών ερωτημάτων που σχετίζονται με αυτήν, τα οποία τελικά μπορούν να διατυπωθούν ως απλά πρακτικά ερωτήματα.

Με βάση αυτή τη διάκριση ο Morel ξεκινά μια σκληρή πολεμική καταγγέλλοντας τον «πρώτο ρεαλισμό» για μια αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως φυσικής επιστήμης, συνοδευόμενης από ένα στρατό αρχιτεκτόνων και θεωρητικών αφιερωμένων στην ενδελεχή παρατήρησή της. Η στάση του Winy Maas, τον Rem Koolhaas ή του Venturi απέναντι στην πόλη παρομοιάζεται με αυτή ενός εντομολόγου, που παρατηρεί με προσοχή και αναλύει τις κινήσεις ενός στρατού από καθόλου ελκυστικά έντομα. Απέναντι σε αυτή τη «φυσική ιστορία της πολεοδομίας» ο Morel τοποθετεί μια πλήρως αυτοαναφορική αρχιτεκτονική που δεν μπορεί να παρατηρηθεί εξωτερικά ή αφ’ υψηλού και αποδέχεται συνειδητά την ένταξή της στις επιστήμες του τεχνητού επικεντρωνόμενη έτσι στη μελέτη των εργαλείων και των πρακτικών της. Όπως υποστηρίζεται, υπερβαίνει κανείς έτσι την ένταξη σε μια διαδικασία διαπίστωσης ασθενειών και προτάσεων θεραπείας τους, οι οποίες εμπεριέχουν μια σειρά έντονα σχετικιστικών ποιοτικών και ηθικών αξιολογήσεων.

Προτρέποντάς μας να αποδεχτούμε τον οριστικό θάνατο της πολεοδομίας ο Morel προειδοποιεί χαρακτηριστικά:

«[...] Δεν υπάρχει πολεοδομία παρά ένα σύνολο τεχνικών ενσωμάτωσης των ανθρώπων, τεχνικών επιτυχούς διαχείρισης εντάσεων, που δημιουργούν άλλες εντονότερες εντάσεις. Αυτές οι τεχνικές χρησιμοποιούνται αθώα από ηλίθιους ή σκόπιμα από πολιτικούς, και όλες οι συζητήσεις περί πολεοδομίας είναι ψέματα όπως και ο χώρος που οργανώνεται από την πολεοδομία είναι ένα κοινωνικό ψέμα. Υποπτευθείτε τους αστικούς ευεργέτες!»

Τοποθετούμενη σε μια ευρεία προβληματική εξερεύνησης των δυνατοτήτων και των κατευθύνσεων των ψηφιακών τεχνολογιών και έχοντας συνείδηση των μηχανισμών ελέγχου που εμπεδώνονται στον αστικό σχεδιασμό, η παρούσα εργασία διατυπώνει την υπόθεση ενός «τρίτου ρεαλισμού».

Page 8: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη008

Ενός ρεαλισμού που αποφεύγει την ηθελημένη –και καθησυχαστική κατά τη γνώμη μας- «τύφλωση» που προτείνει ο Morel και εισέρχεται στο διάλογο για την πόλη αποφεύγοντας την παραγωγή «εντομολόγων» ή «αστικών ευεργετών». Αντί να προσδοκά μια άνωθεν εποπτεία και μια ρύθμιση της πολυπλοκότητας των αστικών συνόλων ο τρίτος αυτός ρεαλισμός αποδέχεται την εκ των πραγμάτων απρόβλεπτη φύση τους και τη μετατρέπει σε προγραμματική συνθήκη του σχεδιασμού τους. Αυτός ο από-κάτω-προς-τα-πάνω (bottom -up) σχεδιασμός χρησιμοποιεί τις τοπικές διαπραγματεύσεις, συγκρούσεις, εντάσεις και αντιφάσεις σα δομικά εργαλεία της αστικής κατασκευής επιτρέποντας μια διαρκή κινητικότητα και μεταλλαξιμότητα ανάλογα με τις μεταβολές των επιθυμιών των κατοίκων της.

Κοιτάζοντας κανείς στο παρελθόν, ο τρίτος αυτός ρεαλισμός φαίνεται να είχε διατυπωθεί σα σχήμα. Ο θάνατος του «μονολογικού» κόσμου του Διεθνούς Μοντερνισμού και μια κίνηση από την Αρχιτεκτονική της Ανάγκης στην Αρχιτεκτονικής της Επιθυμίας, γέννησε τις δεκαετίες του ’60 και του ‘70 προτάσεις που έθεταν ως κεντρικό στόχο την παροχή αστικής «κινητικότητας» και σε πιο ριζοσπαστικές εκδοχές τους της δυνατότητας αστικής και κοινωνικής «αυτοτοποθέτησης». Η δριμεία κριτική που δέχτηκαν αυτές οι προτάσεις ως αναπαραστάσεις ήδη προδιαγεγραμμένων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων στην αυγή της υστεροκαπιταλιστικής εποχής μας έδωσε ένα γρήγορο τέλος στα οράματά τους και οδήγησε σε μια αλλαγή παραδείγματος που σύμφωνα με τον Michael Hays δεν είναι άλλο από το πέρασμα από μια «κριτική ιστορία» σε μια «θεωρία» της αρχιτεκτονικής.2

Η παρούσα εργασία θέτει ως κεντρικό ερευνητικό της ερώτημά της αν και με ποιους όρους μπορεί κανείς να εντοπίσει στον ευρύ σήμερα διάλογο για τις Ψηφιακές Πόλεις αυτόν τον «τρίτο ρεαλισμό» καθώς και να επιχειρήσει μια σύγκριση της σημερινής μορφής του με προ-αλγοριθμικές, προγενέστερες

Page 9: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή009

εκδοχές του. Υπόθεσή μας είναι ότι μέσα από ένα τέτοιο σχήμα μπορούν να διατυπωθούν σχόλια τόσο για τις μετατοπίσεις που προκάλεσε η εμπλοκή των ψηφιακών εργαλείων στην έκφραση ενός εμμένοντος οράματος όσο και στις ιδεολογικές και σημασιολογικές μεταβολές του ίδιου του οράματος.

1. Morel Ph., Formes de Langages Formels (Workshop Introduction), Meudon: Villa Van Doesburg, 2005

2. Hays M., ed. Architecture Theory since 1968, Cambridge MA: the MIT Press, 1998

Page 10: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη010

Page 11: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή011

|02| ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΉΣ ΕΡΕΥΝΑΣ:

Οι ψηφιακές τεχνολογίες στις πόλεις |Τάσεις >

Το πρώτο εργαλείο που χρησιμοποιούμε για την περικύκλωση των ερωτημάτων μας είναι η έκδοση του μεγάλης επιρροής περιοδικού

Architectural Design (AD) με τίτλο Digital Cities3 (2009). O λόγος που κάνουμε αυτήν την επιλογή είναι ότι θεωρούμε ότι η έκδοση αυτή δεν αποτυπώνει μόνο αλλά και κατασκευάζει τις ηγεμονεύουσες τάσεις γύρω από το θέμα το οποίο πραγματεύεται. Θα επιχειρήσουμε λοιπόν μέσα από τη σύντομη ανάλυση των άρθρων του πρώτου μέρους του περιοδικού, που σχετίζεται πιο άμεσα με το ερώτημά μας, να διατυπώσουμε σχόλια και πιθανές κατηγοριοποιήσεις για την έκταση και τις πτυχές αυτού του διαλόγου και να εντοπίσουμε ενδεχομένως τα χαρακτηριστικά που αναζητούμε.

Στο ομώνυμο άρθρο του και εισαγωγή του τεύχους Digital Cities του AD, ο Neil Leach μετά από τη μάλλον προφανή πλέον παρατήρηση της επιρροής των ψηφιακών τεχνολογιών -είτε ως σχεδιαστικά βοηθήματα είτε ως πειραματικά εργαλεία- στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό θέτει το ερώτημα της χρήσης τους για έναν –καλύτερο- πολεοδομικό σχεδιασμό.

Η μετάβαση των ψηφιακών εργαλείων στην κλίμακα του αστικού φαίνεται να είναι μια σχετικά πρόσφατη «επανάσταση»4, αφού μόλις μερικά χρόνια πριν (2002) ο Andrew Gillespie δήλωνε: « [...] Μένει να διαπιστώσουμε πως ότι οι σχεδιαστές (planners) δεν έχουν ακόμα αναπτύξει τη γνώση, πόσο μάλλον την ειδίκευση ή τους κατάλληλους μηχανισμούς πολιτικής παρέμβασης, που θα τους έδιναν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τη χωρική εξέλιξη μιας ψηφιακής κοινωνίας. Κάποιος μπορεί να σχεδιάζει τη μελλοντική ψηφιακή πόλη. Οι εταιρείες τηλεπικοινωνιών ίσως;- σίγουρα πάντως δε μοιάζει να είναι οι σχεδιαστές»5. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση του Benjamin Bratton ο οποίος αντικαθιστά το μότο του μοντερνισμού κατοικία-μηχανή κατοίκησης με

Page 12: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη012

με το δίπολο πόλη –iPhone τονίζοντας τη δραστική επίδραση των τεχνολογιών της πληροφορίας στον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε τον αστικό χώρο6.

Πρόθεση αυτού του τεύχους του AD είναι να τεκμηριώσει και να διερευνήσει το πέρασμα από την απλή αναγνώριση της επίδρασης των ψηφιακών τεχνολογιών στην εμπειρία και λειτουργία της πόλης στην ενεργή εμπλοκή τους στο σχεδιασμό της. Με στόχο την ανάδειξη των πολλαπλών διαστάσεων αυτής της «τομής» αντιπαραθέτει τον «παραμετρισμό» ως νέο στυλ στην αρχιτεκτονική όσο και στην πολεοδομία (Patrick Schumacher)7

με τα επιστημονικής φαντασίας οράματα του Chlorophilia του Hernan Diaz Alonso και του «I’ve heard about…©» του Francois Roche για να καταλήξει στη διαπίστωση ότι όταν τα ψηφιακά εργαλεία έρχονται πλέον αντιμέτωπα με πολύ μεγαλύτερης κλίμακας και πολυπλοκότητας συστήματα προς μοντελοποίηση ή/και σχεδιασμό (διακυβέρνηση) οφείλουν ίσως να ενσωματώνουν πια ζητήματα που ξεπερνούν τη μορφογένεση και εντοπίζονται στην ίδια τη διαδικασία της λήψης αποφάσεων που οδηγούν σε αυτή (De Landa).

¬ 02α. Μορφογένεση >Ο Patrick Schumacher στο άρθρο του με τον αποκαλυπτικό

τίτλο «Parametricism_ A new global Style for Architecture and Urban De-sign» ξεκινά με τη δήλωση ότι η σύγκλιση της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής «πρωτοπορίας» στη χρήση του παραμετρισμού δικαιολογεί την ανακήρυξή του ως του νέου Διεθνούς Στυλ: «(Ο Παραμετρισμός) Διαδέχεται το Μοντερνισμό ως το επόμενο μακρύ κύμα συστηματικής καινοτομίας [...] φέρνει επιτέλους ένα τέλος στη μεταβατική φάση της αβεβαιότητας που γεννήθηκε από την κρίση του Μοντερνισμού και σημαδεύτηκε από μια σειρά σχετικά σύντομων αρχιτεκτονικών επεισοδίων που περιλάμβαναν τον Μεταμοντερνισμό, την Αποδόμηση και το Μινιμαλισμό.»

Page 13: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή013

Η δε εμπλοκή των παραμετρικών εργαλείων στην αστική κλίμακα δεν είναι για τον Patrick Schumacher παρά ένα αποτέλεσμα της εξαιρετικά διάχυτης παρουσίας τους. Η πρωτοποριακή αρχιτεκτονική και πολεοδομία περνούν έναν κύκλο προσαρμογής για να καταφέρουν να «οργανώσουν» και να «διαχειριστούν» την προγραμματική πολυπλοκότητα της μετά-φορντικής εποχής μας, τη διαδοχή της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης από μια «ετερογενή κοινωνία της πολλαπλότητας».

Πάνω όμως από την «πανοπλία των τεχνικών παραμετρικού σχεδιασμού» που επιστρατεύονται για την αντιμετώπιση αυτού του αιτήματος, ο Schumacher αναγνωρίζει ένα «νέο στυλ» το οποίο μάλιστα βρίσκεται στη φάση της ωριμότητάς του, ενσωματώνοντας ιδέες, υπολογιστικές τεχνικές, μορφολογικές γκάμες, τεκτονικές λογικές και μετατρεπόμενο σε ένα συμπαγές «ηγεμονικό παράδειγμα για την αρχιτεκτονική». Εισάγοντας μια διάσταση βιομορφισμού που όπως θα διαπιστώσουμε αργότερα αποτελεί μία από τις εμμένουσες τάσεις στη χρήση των παραμετρικών εργαλείων, δηλώνει ως επιδιωκόμενη αισθητική αυτής της ηγεμονεύουσας πλέον πρακτικής «η κομψότητα της οργανωμένης πολυπλοκότητας και η αίσθηση της συνεχούς (χωρίς αρμούς) ροϊκότητας».

Η διαδοχή άλλωστε των στυλ αποτελεί γι αυτόν τον τρόπο με τον οποίο κινείται η αρχιτεκτονική καινοτομία και προτείνει μια μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας που βασίζεται σε θετικές και αρνητικές ευρετικές μεθόδους, taboos και δογμάτων8, ώστε στην πορεία των αναζητήσεών του να μην ξεφεύγει κανείς από «το σκληρό πυρήνα αρχών και το χαρακτηριστικό τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται τα προβλήματα το κάθε στυλ».

Ενσωματώνοντας μια αντίληψη που θέλει την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία να είναι σαφείς αντανακλάσεις του τεχνολογικού δυναμικού της εποχής τους, ο Schumacher τονίζει την άμεση σχέση της σημερινής κατάστασης του παραμετρισμού με τη διαρκή εξέλιξη του σχεδιασμού με υπολογιστή (computation), επισημαίνοντας ταυτόχρονα την αναγκαιότητα της

Page 14: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη014

Με κοινό παρονομαστή την κατάφαση «παραμετρικός» ο Schum-acher σκιτσάρει πέντε μελλοντικές εκδοχές-οράματα που έχουν να κάνουν με τον αλληλοσυσχετισμό κατασκευαστικών υποσυστημάτων, την ενσωμάτωση παραμέτρων ατμόσφαιρας και παρατηρητή, την αναδραστική κινητική λειτουργία των αρχιτεκτονικών περιβαλλόντων, με απώτερο όραμα τη βαθειάς συσχέτισης, την πλήρη δηλαδή ενσωμάτωση του εξελισσόμενου κτισμένου περιβάλλοντος από την αστική διανομή στην αρχιτεκτονική μορφολογία, το λεπτομερή τεκτονικό χειρισμό και την εσωτερική οργάνωση9.

Ίσως να μην είναι τυχαίο που ο Schumacher επιλέγει να τοποθετηθεί απέναντι στο Μοντερνισμό –η ανατροπή της πρωτοκαθεδρίας του οποίου είναι όπως νωρίτερα ανέφερε το βασικό στοιχείο της επανάσταση του παραμετρισμού- έχοντας διατυπώσει τα δικά του πέντε σημεία ως διακριτικό σχόλιο του περίφημου μοντερνιστικού δόγματος. Αναπαράγοντας ορισμένους αφορισμούς του Le Corbusier για τις αρετές της ευθείας γραμμής δηλώνει πως η βασική του αδυναμία δεν είναι η εμμονή του στην τάξη αλλά η «περιορισμένη αντίληψη της τάξης με όρους κλασικής γεωμετρίας» και τον αντιπαραβάλει με τις περίφημες μελέτες μοτίβων αυτοοργάνωσης του Frei Otto, είτε σε επίπεδο συνδέσεων και παραγωγής μορφής, που αντικατέστησαν το συνολικό χώρο αδιαφοροποίητο χώρο του μοντερνισμού με πεδία δυνάμεων σε διαρκή κίνηση.

«Δεν υπάρχουν πλατωνικές, διακριτές φιγούρες ή ζώνες με σκληρά περιγράμματα. Εντός των πεδίων μόνο οι τοπικές ποιότητες του πεδίου μετράνε: εμπόδια, μετατοπίσεις, κλίμακες εντάσεων και ίσως περίοπτες μοναδικότητες όπως ακτινοβόλα κέντρα. Η παραμόρφωση δε σημαίνει πια την κατάρρευση της τάξης αλλά την εγγραφή πληροφορίας. Ο προσανατολισμός σε ένα περίπλοκο διαφοροποιημένο πεδίο οδηγεί σε πλοήγηση κατά μήκος διανυσμάτων μεταβολής [...] Φανταστείτε πως δεν υπάρχουν πια τοπόσημα για να κρατηθεί κανείς, άξονες για να ακολουθήσει, όρια για να περάσει»

Page 15: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή015

Η ιδέα της βαθειάς συσχέτισης δεν είναι άλλη από τη διασύνδεση των πολλαπλών υποσυστημάτων του αστικού χώρου σε ένα ενιαίο σύστημα που παρά την απειρία των διαφοροποιήσεών του διατηρεί μια ευθεία σχέση παραπομπής από το τοπικό στο καθολικό και αντίστροφα υπό το όραμα της ορθολογικοποιημένης πολυπλοκότητας, η οποία αντικατοπτρίζεται για τον ίδιο στην παρέμβαση στο Kartal-Pendik της Κωνσταντινούπολης.

Ο Schumacher κλείνει το άρθρο του με μια ηχηρή επιβεβαίωση της απόλυτης εμπιστοσύνης του στα παραμετρικά εργαλεία που αποφεύγουν δια παντός τα «κακόφωνα αποτελέσματα των αλληλεπιθέσεων» και διασφαλίζουν παρά την γιγαντο-κλίμακα της παρέμβασης την επιβίωση του πλούτου της πραγματικής ζωής, αφού όπως ο ίδιος δηλώνει, «η ποικιλία και η προσαρμοστικότητα είναι εγγεγραμμένες στο γενετικό κώδικα αυτού του νέου στυλ».

¬Zaha Hadid ArchitectsKartal-Pendik Masterplan

Istanbul, Turkey, 2006op. cit. 3

Page 16: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη016

Η τοποθέτηση της παραμετρικής πολεοδομίας σε μια ιστορία των στιλ και η αναγνώριση της ευθείας γραμμής του Μοντέρνου ως του βασικού «αντιπάλου» αυτού που ο Schumacher χαρακτηρίζει «σημερινή αρχιτεκτονική πρωτοπορία» μοιάζει να αναγνωρίζει μια σχετικά περιορισμένη διάσταση της «επανάστασης» των ψηφιακών τεχνολογιών στον αστικό σχεδιασμό που ο ίδιος εξαγγέλλει. Παρά την αυξημένη δυνατότητα διάδρασης του χρήστη με το περιβάλλον του και την κατάλυση των αυστηρών γεωμετρικών ορίων και ιεραρχήσεων μεγεθών στο όνομα μιας συνεχούς ροής που διαπερνά όλες τις κλίμακες του αστικού, η τομή είναι όπως και ο ίδιος παραδέχεται κυρίως μορφολογική. Αναντίρρητα η μορφή του αστικού περιβάλλοντος, προκύπτουσα από το χειρισμό συστημάτων λειτουργικά φορτισμένων (διαχείριση κτισμένου, άκτιστου, συνδέσεις, κοινοί χώροι κλπ), επιφέρει και κάποιες προγραμματικές αλλαγές οι οποίες όμως μοιάζουν με επακόλουθο παρά με ζητούμενο του σχεδιασμού.

Ο καθολικός, άνωθεν έλεγχος του αστικού περιβάλλοντος με ένα παντοδύναμο σύστημα που μπορεί εξαρχής να προβλέψει όλες τις τοπικές του παραμορφώσεις δε χρειάζεται την ευθεία γραμμή για να χαρακτηριστεί μοντέρνος, αν όχι ως προς την έκφραση τότε σίγουρα ως προς την προσέγγιση του προβλήματος. Η πρωτοκαθεδρία του αρχιτέκτονα-σχεδιαστή δεν φαίνεται να απειλείται αλλά αντίθετα να ενισχύεται καθώς μέσα στα πλαίσια του κλασικού μοντέρνου που απλοποιούσε το χάος με ατελείς για τον Schum-acher χειρισμούς η ανάδυση τοπικών εντάσεων ήταν μάλλον πιο πιθανή από ένα σύστημα που βαίνει προς την τελειοποίηση των εργαλείων ελέγχου του, ή εξορθολογισμού της πολυπλοκότητας. Παρά την αποφυγή της μονοτονίας που πράγματι εξασφαλίζεται μέσα από την απειρία των διαφοροποιήσεων ως γενετικού χαρακτηριστικού του παραμετρικού συστήματος, δε θα ήταν ίσως υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η παραμετρική πολεοδομία με τους όρους που τη θέτει ο Schumacher είναι το αποκορύφωμα του μοντέρνου οράματος.

Page 17: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή017

Η παρουσίαση της ερευνητικής ατζέντας του Design Research Laboratory (DRL) της Αrchitectural Association (AΑ) μοιάζει παραδόξως να διαφοροποιείται ελαφρά από τις διατυπώσεις του Schumacher, παρά το γεγονός ότι αυτός έχει αποτελέσει μια από τις κεντρικότερες φιγούρες της. Για τον John Wiley η διαφοροποίηση από τις παραδοσιακές πρακτικές πολεοδομικού σχεδιασμού (masterplan) εντοπίζεται κυρίως στην άρνηση των σταθερών τυπολογιών και της τελεολογικής αντιμετώπισης της μορφής της πόλης που αντικαθίστανται από μια ζωντανή, προσαρμοστική, εξελισσόμενη πόλη που αντικατοπτρίζει άλλωστε τόσο την αστάθεια της παγκόσμιας αστικοποίησης όσο και τη ροϊκή πραγματικότητα των επικοινωνιών και των δικτύων. Η παραμετρική πολεοδομία δεν είναι μια νέα άλλωστε έννοια αφού οι πόλεις πάντοτε αποτελούσαν πολύπλοκα συστήματα που δομούνταν πάνω στον αλληλοσυσχετισμό επιμέρους υποσυστημάτων. Αυτό που μένει να παραχθεί για τον Wiley είναι η νέα αλγοριθμική (computational) μορφή αυτού του εμμένοντος παραμετρικού.

Ο Wiley επιμένει ότι όλο αυτό το εγχείρημα είναι κάτι παραπάνω από την αναζήτηση ενός στυλ, είναι μια βαθειά αλλαγή παραδείγματος, όπου πια το δημιουργικό εγχείρημα δεν έγκειται τόσο στην ατομική χειρονομία (του σχεδιαστή) αλλά στην εκλέπτυνση των αλγοριθμικών σχεδιαστικών μεθόδων που αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στο ατύχημα και την πρόθεση10. Η τομή για τον Wiley είναι η διάδραση του ίδιου του αρχιτέκτονα με έναν ψηφιακό χώρο όπου η κάθε κίνησή του δεν παράγει ένα σχεδιασμένο αντικείμενο αλλά εμπεριέχει μια πολλαπλότητα διαφορετικών αποτελεσμάτων.

Η αλλαγή παραδείγματος που ο Wiley διαπιστώνει εδώ είναι μια αποσταθεροποίηση της παραδοσιακής διαδικασίας του σχεδιασμού και μια απομάκρυνση από την εμμονή του ελέγχου του τελικού αντικειμένου. Η αποϋλοποίηση του τελικού αντικειμένου μέσα από την αλγοριθμική περιγραφήτου είναι πράγματι μια σημαντική τομή αφού παράγει ατελή

Page 18: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη018

¬DRL Egloo team (Tutor: Theodore Spyropoulos; Students: Pankaj Chaudhary, Jawalant Mahadevwala, Mateo Riestra and Drago Vodanovic), Parametric Urbanism 2, DRL v.10 2006–2008, op. cit. 3

Page 19: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή019

αποτελέσματα που για να ολοκληρωθούν απαιτούν την εισαγωγή συγκεκριμένων τιμών στις παραμέτρους που ο συγγραφέας του κώδικα έχει ορίσει.

Αυτό που δε διευκρινίζεται εδώ είναι το για πόσο η διαδικασία αυτή μένει πράγματι ανοικτή. Παρατήρηση -που προκύπτει άλλωστε και από τη μελέτη των παρουσιαζόμενων ερευνητικών έργων- είναι ότι αυτή η απροσδιοριστία δε φαίνεται να είναι παντού προγραμματική συνθήκη μα να είναι παρούσα μονάχα στο διάστημα από τη σύλληψη του μοντέλου ή τη συγγραφή του κώδικα μέχρι την εισαγωγή των παραμέτρων του τόπου. Παρόλο που η παραγόμενη μορφή δεν είναι παρά μια εκδοχή μιας οικογένειας αποτελεσμάτων που θα μπορούσαν να προκύψουν μεταβάλλοντας τις τιμές των παραμέτρων, δεν αποφεύγει την τελική της παγίωση. Είναι άλλωστε λογικό η αδράνεια της γιγάντιας μάζας του αστικού να το μετατρέπει σε ένα αρκετά δύσκαμπτο σύστημα ώστε να προσφέρει τη δυνατότητα ανάδρασης σε πραγματικό χρόνο.

¬ 02β. Μοντελοποίηση >Η απευθείας, χωρίς σχολιασμό μεταφορά των επιστημονικής

φαντασίας οραμάτων (όπως ο ίδιος ο Leach τα χαρακτηρίζει) του Chlorophilia και του “«I’ve heard about…©», το οποίο θα αποτελέσει ένα σημαντικό τμήμα της παρούσας εργασίας, σκηνοθετούν ένα πέρασμα από μια προβληματική γύρω από τις μορφογενετικές κυρίως δυνατότητες των ψηφιακών εργαλείων σε αστικό επίπεδο, σε μια άλλη προσέγγιση που αντιστρέφει το διάνυσμα της κατεύθυνσης της σχεδιαστικής κίνησης σε bottom-up (από-κάτω-προς-τα -πάνω).

Το άρθρο του Michael Batty11 πάνω στη διερεύνηση cellular automata και άλλων μαθηματικών συστημάτων για την προσομοίωση της συμπεριφοράς μονάδων οι διαδράσεις των οποίων παράγουν τελικά τη συνολικότερη δομή των αστικών μορφωμάτων λειτουργεί σα μια εισαγωγή ενός από τα μεγαλύτερα οράματα του ψηφιακού που σχετίζεται ενδεχομένως με την ενσωμάτωση μιας

Page 20: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη020

μορφής τεχνητής νοημοσύνης. Μπορεί άραγε η ψηφιακή προσομοίωση να χρησιμοποιηθεί σε αστική κλίμακα και αν ναι ποιες είναι οι δυνατότητές της στην έρευνα για τι σχεδιασμό και την εξέλιξη των πόλεων;

Το υπόβαθρο του Manuel de Landa στον προγραμματισμό καθώς και οι μελέτες του για τα μοτίβα αστικής ανάπτυξης12 είναι αυτά που ώθησαν τον Neil Leach να τον ρωτήσει αν ποτέ επιχείρησε συνδέσεις ανάμεσα στην ψηφιακή προσομοίωση και τον αστικό σχεδιασμό. Ο De Landa, παρόλο που μεταθέτει στο μέλλον μια πλήρη συνάντηση ανάμεσα στις ψηφιακές προσομοιώσεις και τις αστικές εγκαταστάσεις (settlements) στο έργο του, τονίζει ότι οφείλουμε να διακρίνουμε δύο ειδών προσομοιώσεις, τις συνεχείς και τις διακριτές.

«Οι συνεχείς προσομοιώσεις χρησιμοποιούν διαφορικές εξισώσεις για να συλλάβουν το βαθμό ανάπτυξης μιας συγκεκριμένης πόλης (συνδέοντάς την με μια σειρά στατιστικών μεγεθών και τάσεων) ή να συλλάβουν το βαθμό αστικοποίησης ολόκληρων περιοχών.» Ο De Landa σημειώνει ότι η συνέχεια αυτών των διαφορικών εξισώσεων οι οποίες κατακερματίζονται σε έναν χωροχρονικό κάνναβο όταν εισάγονται σε έναν υπολογιστή, αποκαθίσταται με την μείωση των διαστημάτων αυτού του καννάβου.

Στον αντίποδα αυτών των «συνεχών» συστημάτων ο De Landa τοποθετεί τα multi-agent systems, αποτελούμενα από διακριτές οντότητες που κινούνται με βάση συγκεκριμένους κανόνες και μπορούν μέσα από την τοπική τους διάδραση να παράγουν αναδυόμενα αποτελέσματα. Πρόκειται για ένα από κάτω προς τα πάνω σύστημα στο οποίο το κρισιμότερο για τον De Landa είναι να καταφέρει κανείς να προσδιορίσει την «ανάλυση» αυτών των agents, αν πρόκειται δηλαδή για άτομα, κοινότητες ή οργανισμούς αλλά και να καθορίσει με εξαιρετική σαφήνεια τη σχέση μεταξύ των διαφορετικών αυτών κλιμάκων.

Οι πόλεις για τον De Landa είναι οι φυσικοί τόποι στους οποίους οντότητες, που υπάγονται η μία στην άλλη με μια λογική σχέσεων του μέρους

Page 21: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή021

με το όλον, εκτελούν τις καθημερινές τους δραστηριότητες. Και στις πόλεις λοιπόν μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ένα σύνολο σχέσεων μέρους-όλου, συνεπώς πριν κανείς μια προσπάθεια multi-agent προσομοιώσεων οφείλει να είναι πολύ ξεκάθαρος για αυτά τα αλληλένδετα σύνολα, «όπου ολότητες σε μια κλίμακα είναι τα μέρη ολοτήτων στην επόμενη κλίμακα».

Η προσομοίωση τόσο πολύπλοκων συστημάτων απαιτεί ένα είδος agent που δεν ακολουθεί μόνο κανόνες13 αλλά είναι ικανός να λάβει αποφάσεις ανάλογα με την πίστη και την επιθυμία του, να αποδώσει προθέσεις στους γύρω του και να επαναξιολογήσει την απόφασή του ανάλογα με αυτήν την εκτίμηση (Belief-Desire-Intention agent). Το μόνο που μένει σε αυτήν την περίπτωση είναι να βρεθεί ένας τρόπος αναπαράστασης των σχέσεων εξουσίας και της δεσμευτικής τους επίδρασης στις αποφάσεις αυτών των μονάδων ώστε να επιτευχθεί μια επιτυχής προσομοίωση της ανάπτυξης γειτονιών ή και ολόκληρων πόλεων.

Ο De Landa, απορρίπτοντας την ύπαρξη μιας συλλογικής νοημοσύνης ολόκληρης της κοινωνίας, τονίζει τη σημασία αντίληψης του ότι αυτοί οι δράστες είναι εξαιρετικά συγκεκριμένες οντότητες με χαρακτηριστικά και κυρίως κλίμακα. Η διαδικασία της μοντελοποίησης ενός φαινομένου δεν μπορεί να είναι άσχετη από μια πρωταρχική κίνηση που είναι η επιλογή του σε ποιό επίπεδο επιλέγει κανείς να την κάνει η οποία επιλογή εξαρτάται με τη σειρά της από την εκτίμηση των ιστορικών συνθηκών. Όσο για τη σταθερότητα των κανόνων, ο χρόνος φαίνεται να δρα αποσταθεροποιητικά, καθώς για μια μακροχρόνια προσομοίωση –που είναι άλλωστε κάτι που επιδιώκει κανείς σε αστικό επίπεδο- είναι πολύ απλουστευτική η υπόθεση ότι οι νόρμες μένουν σταθερές.

Πάντως αυτό που κανείς μπορεί σίγουρα να κρατήσει από τη συνέντευξη του De Landa σχετικά με την εμπλοκή των ψηφιακών τεχνολογιών στην αστική κλίμακα είναι ότι «Πριν μπορέσουμε να παράξουμε τα ίδια τα κτίρια

Page 22: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη022

οφείλουμε να μοντελοποιήσουμε τις διαδικασίες αποφάσεων που τα γεννούν. Και για να το κάνουμε αυτό πρέπει να κατασκευάσουμε έξυπνους agents που λαμβάνουν αποφάσεις και οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν τους άλλους και να σκεφτούν πάνω στις δικές τους αποφάσεις. Φαίνεται πως μόνο τότε θα μπορέσουμε να προσομοιώσουμε την ανάπτυξη των πραγματικών πόλεων»

Στη συνέντευξή του o De Landa τάσσεται με σαφήνεια υπέρ μιας από κάτω προς τα πάνω προσέγγισης η οποία εξετάζει την επίδραση τοπικών διαδράσεων στην παραγωγή ευρύτερων συνόλων. Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι η προσέγγιση εδώ είναι καθαρά αναλυτική και δεν εμπεριέχει καμία νύξη για το πώς οι ψηφιακές προσομοιώσεις θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία σχεδιασμού –πράγμα το οποίο φαίνεται όμως ότι εξαρχής δεν περιλαμβάνονταν στη θεματική της συζήτησης.

Θα μπορούσε επίσης κανείς να διαβάσει σε αυτό το κείμενο την μεγάλη έλξη του συγγραφέα του για τις μελέτες αυτοοργάνωσης του Peter Allen την οποία και ο ίδιος παραδέχεται, οι οποίες τον τοποθετούν σε μια θέση εξωτερικού παρατηρητή που προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τους κανόνες λειτουργίας ενός εξαιρετικά πολύπλοκου συστήματος. Παρόλα αυτά οι παρατηρήσεις του είναι ιδιαίτερα χρήσιμες αφού μεταθέτουν τη συζήτηση για το ρόλο των ψηφιακών τεχνολογιών στον αστικό σχεδιασμό από το πεδίο της μορφογένεσης στο πεδίο της μοντελοποίησης των επιθυμιών, των προθέσεων και των αποφάσεων, τοποθετώντας έτσι την τοπική διάδραση σε αλληλεπιθέμενες κλίμακες στο κέντρο της σκέψης για την ανάπτυξη των πόλεων.

Ο Steven Johnson περιγράφει την πόλη σαν ένα αναδυόμενο μοτίβο στο χρόνο14. Η πόλη όλα τα χαρακτηριστικά ενός δυναμικού,

προσαρμοστικού συστήματος που βασίζεται σε γειτνιάσεις, ανατροφοδοτήσεις, αναγνώριση μοτίβων και έμμεσο έλεγχο και εκδηλώνει μία από κάτω προς τα

Page 23: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή023

πάνω συλλογική νοημοσύνη που όπως σε οποιοδήποτε πληθυσμό αποτελείται από μικρότερα διακριτά τμήματα που συλλειτουργούν είναι πιο προχωρημένη (sophisticated) από την συμπεριφορά των μερών του. Με άλλα λόγια αυτό που ο Johnson διακρίνει στη λειτουργία της πόλης είναι μια μορφή «νοημοσύνης σμήνους».

Ο Neil Leach σημειώνει ότι η εξαιρετικά δημοφιλής έννοια της ανάδυσης, παρά τη συχνή χρήση της σε σχέση με σύγχρονα σχεδιαστικά ζητήματα, είναι καλύτερα ορατή «στην αρχιτεκτονική της καθημερινής ζωής» όπου το κάθε στοιχείο υπακούει στη διάχυτη λογική του περιβάλλοντός του μέσα σε ένα πλαίσιο «ασθενούς σκέψης» όπου αναδεικνύονται οι τοπικές σχέσεις συνοδευόμενες από μια σχετική άγνοια του συνόλου. Η παρατήρηση του Johnson για την ανάδυση ως ενυπάρχουσα λογική κάποιων υπολογιστικών προγραμμάτων και η τεκμηρίωση του ίδιου χαρακτηριστικού στα αστικά μορφώματα γεννά το ερώτημα του κατά πόσο τα μεν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να μοντελοποιήσουν τα δε.

Παρά την παραδοχή ότι κανένα υπολογιστικό σύστημα δε θα είναι σε θέση να προσεγγίσει στο σύνολό της την πολυπλοκότητα του μελετώμενου συστήματος ο Leach συνεχίζει αναζητώντας ένα υπολογιστικό σύστημα σμηνοειδούς λογικής που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την προσομοίωση της πόλης.

Page 24: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη024

Αναγνωρίζοντας την αδυναμία συστημάτων όπως των fractals, των L-systems και των CA τα οποία θεωρεί υπερκαθοριζόμενα από την εσωτερική τους λογική διαπιστώνει την αναγκαιότητα σύλληψης ενός multi-agent συστήματος το οποίο αποτελείται από έξυπνα υποκείμενα που διαδρούν και είναι ικανά χωρικής κινητικότητας.

Ο Leach διαφοροποιεί το bottom-up αναδυόμενο σύστημα από άλλες τεχνικές στις οποίες κανείς επίσης αναφέρεται με τον όρο «φαινόμενο σμήνους» και αφορούν στις παραμορφώσεις ενός καννάβου είτε με ψηφιακά εργαλεία είτε με τη λογική του υγρού καννάβου του Frei Otto την είδαμε νωρίτερα και στο άρθρο του Patrick Schumacher. Σε αντίθεση με τη δυνατότητα ανάδειξης συμπεριφοριστικών μεταφράσεων της τοπολογίας και της γεωμετρίας με ριζικά ποικίλα αποτελέσματα που προσφέρονται στην πρώτη περίπτωση, οι τεχνικές αυτές, τοπολογικά ή γεωμετρικά ορισμένες δε φαίνεται να είναι ικανές να πραγματοποιήσουν ποιοτικές μεταβολές έξω από αυτά τα όρια.

Σε αντίθεση με το De Landa που προτείνει agents με συγκεκριμένες κλίμακες και ιδιότητες και απορρίπτει την συνήθη αφηρημένη λογική του όρου, o Leach αναλύοντας την προσέγγιση του Kokkugia15, περιγράφει μια άλλη λογική που δεν επιδιώκει να μοντελοποιήσει την κίνηση υποκειμένων για να παράξει τη βέλτιστη λύση αλλά να αναπτύξει ένα ευέλικτο σύστημα που «ενσωματώνει μια συλλογική αυτο-οργανωνόμενη πολεοδομική νοημοσύνη.» Το πέρασμα από το master-plan στο master-algorithm μετατοπίζει τη σύλληψη του πολεοδομικού σχεδιασμού, από μια διαδοχική σειρά αποφάσεων σε μειούμενες κλίμακες σε μια ταυτοχρονική διαδικασία στην οποία ένα σύνολο από μικρό- ή τοπικές αποφάσεις διαδρούν για να δημιουργήσουν ένα περίπλοκο αστικό σύστημα. «Η μεθοδολογία του αστικού μας σχεδιασμού δεν αναζητά μια μοναδική βέλτιστη λύση αλλά μια δυναμικά σταθερή κατάσταση η οποία τροφοδοτείται από τις αστάθειες των σχέσεων που την αποτελούν.»

Η ριζωματική ερμηνεία της σχέσης της πόλης με τους κατοίκους της

Page 25: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή025

θα κατέληγε στην απόδοση μιας εικόνας «εξωσκελετού» των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ο Leach διαβάζει την πόλη ως ένα δίπολο ανάμεσα στην υλική μορφή της ως συλλογή υλικών αποθεμάτων και στις χωρικές πρακτικές, «χωρογραφίες υποκειμένων των οποίων η ελευθερία κίνησης εμποδίζεται από αυτές τις υλικές εναποθέσεις», καταλήγοντας ότι με το χρόνο ο ιστός της πόλης εξελίσσεται μέσα από τη διάδρασή του με τους κατοίκους της. Αυτό που θα έπρεπε να μοντελοποιηθεί λοιπόν θα ήταν ένα fast forward αυτής της διαδικασίας διάδρασης, ως ένα σύνολο από διαρκείς ανατροφοδοτήσεις ανάμεσα σε αυτούς τους δράστες και τα αποτελέσματα που παράγουν.

¬ 02γ. Επιστημονική Φαντασία [?] >Ανάμεσα στις δύο παρουσιαζόμενες τάσεις της μορφογένεσης και της

μοντελοποίησης παρεμβάλλονται το «Chlorofilia: the Los Angeles Jungle»16 του Hernan Diaz Alonzo και το «I’ve heard about…©» με τον υπότιτλο «A fat, flat, growing urban experiment» του Francois Roche17. Ο παρένθετος χαρακτήρας τους μοιάζει να ομολογεί την απόκλισή τους από την κυρίαρχη προβληματική της έκδοσης και εγκαθιστά την παρουσία τους ως κάτι «άλλου».

Το Chlorofilia είναι ένα «ψεύτικο ντοκιμαντέρ» που γυρίστηκε με αφορμή μια πρόσκληση από το History Channel για τη διερεύνηση του μέλλοντος των μητροπόλεων. «Όταν οι άλλοι ονειρεύονταν το μέλλον με μια νοοτροπία developer, σαν το μέλλον να είναι ένα θεματικό πάρκο, εμείς προσπαθήσαμε να το ριζοσπαστικοποιήσουμε, να σπρώξουμε τα πράγματα σε μια τρελή περιοχή» δηλώνει ο εμπνευστής του, Hernan Diaz Alonso. Μια ζούγκλα κατακτά σταδιακά το πλημμυρισμένο μετά-αποκαλυπτικό Los Ange-les του 2106 μετατρέποντάς το σε ένα αυτοπροστατευόμενο περιβάλλον όπου αναπτύσσεται ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής. Ο αφηγητής-κάτοικος της Chlo-rofilia, πρώην αρχιτέκτονας, αφηγείται το πέρασμα από τους βιτρουβιανούς ορισμούς και το masterplan σε ένα εκτός ελέγχου σύστημα, που διαθέτει

Page 26: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη026

τη δική του εσωτερική νοημοσύνη και την ικανότητα να εξελίσσεται και να μεταλλάσσεται από μόνο του. Ο Alonso σπεύδει να επισημάνει ότι αυτό το φιλμ δεν είναι ένα καθησυχαστικό και αισιόδοξο οικολογικό μανιφέστο αλλά περιέχει και μια άλλη, σκοτεινή πλευρά, κινούμενη ανάμεσα στη «διαστροφή και την ομορφιά». Το Chlorofilia είναι «ένας δυστοπικός τεχνολογικός κόσμος όπου η διάκριση ανάμεσα στο ποιοι είμαστε και στην τεχνολογία έχει εξαφανιστεί»

¬The Chlorofilia project is a collaboration between Hernan Diaz Alonso of Xefirotarch and Peter Frankfurt of Imaginary Forces(http://www.imaginaryforces.com/archive/alphabetical/368), op. cit. 3

Page 27: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή027

Ενώ ο Alonso φροντίζει με μεγάλη επιμέλεια να είναι όσο πιο περιγραφικός γίνεται για τις συνθήκες εκτέλεσης, τις προθέσεις και τον τρόπο λειτουργίας του έργου του, κάτι τέτοιο δε φαίνεται να συμβαίνει και με το Roche. Οι επιχειρηματολογίες, οι επεξηγήσεις και οι σχολιασμοί που συναντά κανείς στα υπόλοιπα άρθρα απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά. Με εξαίρεση μια μικρή εισαγωγή που τοποθετεί χωρίς πολλές λεπτομέρειες το «I’ve heard about…©» ως ένα όραμα προς «μια απρόβλεπτη οργανική πολεοδομία» η οποία αντιτάσσεται στη συμβατική διάθεση ελέγχου των αστικών συστημάτων, ακολουθεί ένα τετρασέλιδο «Απόσπασμα από τα πρωτόκολλα γειτονιάς» συνοδευόμενο από σημειώσεις που αποσαφηνίζουν τους χρησιμοποιούμενους όρους. Η δομή του «Πρωτοκόλλου» θυμίζει έναν αυστηρό κανονισμό: αριθμήσεις, κοφτές φράσεις, παραπομπές, αξιωματικές γενικές αρχές , παράγραφοι, άρθρα και διατάξεις συγκροτούν το καταστατικό του «I’ve heard about…©»

Πρόκειται για έναν κατοικήσιμο οργανισμό, μια βιοδομή σε διαρκή εξέλιξη που υλοποιείται σε πραγματικό χρόνο από ρομπότ που κινούνται με κώδικες ανάπτυξης και ανοικτούς αλγορίθμους, και ερμηνεύουν ένα «αμάλγαμα» εξωτερικών και εσωτερικών δεδομένων. Η μεταβαλλόμενη ανθρώπινη επιθυμία, μεταφερόμενη τόσο μέσω του λόγου μέσα από ένα σύστημα ηλεκτρονικής συμμετοχής, όσο και μέσω των χημικών εκκρίσεων του σώματος ανιχνευόμενων με την εισπνοή 24ωρης διάρκειας νανοδεκτών, αποσταθεροποιεί διαρκώς το σύστημα οδηγώντας σε απρόβλεπτα αποτελέσματα. Στο «I’ve heard about…©» η ίδια η δομή και ο τρόπος λειτουργίας του συστήματος υπόκειται σε διαρκή επαναδιαπραγμάτευση και επαναπρογραμματισμό. Το μόνο που μένει σταθερό είναι μια σειρά γενικών αρχών, κανονιστικών διατάξεων οι οποίες «θεσμοθετούν» με τη χρήση αυτού του πετυχημένου οξύμωρου τη συνεχή αποσταθεροποίηση του συστήματος που επιβλέπουν.

Page 28: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη028

3. Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009

4. Σημειώνεται ότι η παρούσα εργασία διατηρεί τις αποστάσεις της από την ερμηνεία που αντιμετωπίζει αυτή τη μετάβαση κλίμακας με όρους συνέχειας, ακολουθώντας ένα σχήμα όπου οι ψηφιακές τεχνολογίες, έχοντας πλέον εγκαταστήσει την κυριαρχία τους στο αρχιτεκτονικό αντικείμενο «αναβαθμίζονται» στο αστικό. Η υπόθεση που διατυπώνεται στην παρούσα εργασία είναι ότι αυτή η κίνηση αποτελεί ενδεχομένως μια ακόμη «τομή» όπου μετά από δεκαετίες προσκόλλησης στο αρχιτεκτονικό αντικείμενο, η σκέψη για την πόλη ξαναγίνεται ελκυστική.

5. Gillespie A., Leach N, ed. Digital Lifestyles and the Future city, Designing for a digital world, London: John Wiley & Sons Ltd, 2007

6. Στην εισαγωγή της εκδότριας Helen Castle του Digital Cities σημειώνεται «σε κάποιο βαθμό το iPhone με την εξαιρετικά απτική γραφική πλατφόρμα και τις προσβάσιμες βάσεις δεδομένων και εφαρμογές θα μπορούσε να ιδωθεί και ως μια συμπύκνωση μερικών από τα βασικά χαρακτηριστικά των φυσικών μητροπόλεων που φέρνουν ανθρώπους, αγαθά, αγορές, επικοινωνίες και πληροφορία μαζί σε ένα μέρος» (Castle H., Editorial, op.cit. 3, σελ. 4-5)

7 .Η προσέγγιση αυτή του Patrick Schumacher ακολουθείται από μια σειρά ερευνητικών έργων που κινούνται σε αντίστοιχες λογικές και έχουν παραχθεί από μεταπτυχιακούς φοιτητές της κατεύθυνσης «Παραμετρική Πολεοδομία» (Parametric Urbanism) του Design Research Laboratory (DRL) της Architectural Association (AA) στο Λονδίνο.

8. Πιο συγκεκριμένα ο Schumacher προτείνει τις ακόλουθες μεθόδους: «Αρνητική ευρετική (taboo): αποφύγετε αυστηρά γεωμετρικά στερεά όπως τετράγωνα, τρίγωνα και κύκλους, αποφύγετε την απλή επανάληψη στοιχείων, την αλληλεπίθεση άσχετων στοιχείων ή συστημάτωνΘετική ευρετική (δόγμα): θεωρείστε πως όλες οι μορφές είναι παραμετρικά εύπλαστες, διαφοροποιείστε σταδιακά (με μεταβλητούς ρυθμούς), αλλοιώστε και συσχετίστε συστηματικά» (Schumacher P., Parametricism: A new Global Style for Architecture and Ur-ban Design, op. cit. 3, σελ. 14-23)

Page 29: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή029

9. Παραθέτουμε και τους όρους από το πρωτότυπο για να αποφύγουμε αλλοιώσεις των νοημάτων τους μέσω της μετάφρασης: «Parametric articulation of subsystems, parametric accentuation, parametric responsiveness, parametric urbanism-deep relationality» (op. cit. 8)

10. «Οι αντηχήσεις του παραμετρικού μπορεί εδώ να ξεπεράσουν πράγματι την απλή μορφοποίηση ενός νέου στυλ και ο σημερινός ενθουσιασμός με πολύπλοκες καμπύλες μορφές προπαγανδίζει και εμπεδώνει πειράματα των αρχών του 20ου αιώνα από τον Mendelsohn, τον Kiesler, τον Saarinen, τον Gaudi και άλλους. Διαφοροποιούμενοι από τα μαλακά, πλαστικά, κινούμενα από την υλικότητα πειράματα αυτών των αιρετικών του μοντερνισμού, των οποίων η θέση στις επίσημες ιστορίες της αρχιτεκτονικής είναι αμήχανη, στην καλύτερη περίπτωση και συχνότερα εξαιρείται και χαρακτηρίζεται ως εξπρεσιονισμός, η παρούσα εμμονή μας με τον παραμετρικό σχεδιασμό σηματοδοτεί μια βαθειά αλλαγή παραδείγματος.» (Wiley J., Experiments in Associative Urbanism, op. cit. 3, σελ. 25-33)

11. Batty M., A Digital Breeder for Designing Cities, op. cit. 3, σελ. 46-49

12. Το γνωστότερο και μεγαλύτερης επιρροής έργο του Manuel de Landa A Thousand Years of Non Linear History περιστρέφονταν γύρω από μια ανάλογη προβληματοθεσία. Μία από τις κεντρικές του υποθέσεις είναι ότι τα σχήματα συμπεριφοράς που συναντά κανείς στη μελέτη πολύπλοκων συστημάτων (ελκυστές, αναδυόμενες ιδιότητες κ.α) μπορούν να εντοπιστούν σε όλους τους τομείς της «ύλης» (οποιασδήποτε συσσώρευσης οικονομικού, βιολογικού και γλωσσικού περιεχομένου). Αυτό το οποίο βλέπει κανείς είναι η αυτοκατευθυνόμενη εξέλιξη της ύλης και της ενέργειας που διαδρά με τις ανθρώπινες βουλές και διαθέσεις για να παράξει μια πανοραμική εικόνα του Δυτικού κόσμου απαλλαγμένη από συμπαγή τελεολογία και οποιαδήποτε άλλη ντετερμινιστική ερμηνεία των αστικών, θεσμικών και τεχνολογικών μορφών του. Πρόκειται για έναν κόσμο ατελείωτης ποικιλίας, που είναι ταυτόχρονα ιεραρχικός αλλά και μη ιεραρχικός καθώς και ένα «πλέγμα» γραμμικών και μη γραμμικών εξελίξεων, όπου όλες οι στέρεες μορφές στην ιστορία της Δύσης, προτείνεται ότι πηγάζουν από εσωτερικές μορφογενετικές ικανότητες που ενυπάρχουν στην ίδια τη ροή ύλης – ενέργειας. (http://www.amazon.com/Thousand-Years-Nonlinear-History/dp/0942299329, http://en.wikipedia.org/wiki/A_Thousand_Years_of_Nonlinear_History)

13. Ο De Landa αναφέρει ως ένα τέτοιο πρόγραμμα το «Sugarscape», στο οποίο οι agents

Page 30: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη030

έχουν μεταβολισμό, συλλέγουν δηλαδή ή ανταλλάσουν αγαθά για να επιβιώσουν και κινούνται στο χώρο δημιουργώντας σταθερές εγκαταστάσεις. Ο De Landa θεωρεί απλουστευτικό αυτό το σύστημα προσομοίωσης αφού δε δίνει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων στα υποκείμενά του, τα οποία κινούνται ακολουθώντας συγκεκριμένους κανόνες. (Leach N., The Limits of Urban Simulation: An Interview with Manuel DeLanda, op. cit. 3, σελ. 50-55)

14. Johnson S., Emergence: The Connective Lives of Ants, Cities and Software, New York: Scribner, 2002

15. Η Κokkugia ιδρύθηκε από τους Jonathan Podborsek, Roland Snooks and Rob Stu-art-Smith και είναι μια διεθνής ομάδα («πρακτική») σχεδιασμού, με βάση στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη που λειτουργεί μέσω του design, της έρευνας, του πειραματισμού και της διδασκαλίας. Η Kokkugia εργάζεται σε πολλαπλές κλίμακες σε μια σειρά πεδίων που περιλαμβάνουν την αρχιτεκτονική, τον αστικό και το βιομηχανικό σχεδιασμό. Η εξελισσόμενη έρευνά της περιλαμβάνει τη δημιουργία γενετικών μεθοδολογιών σχεδιασμού αναπτυγμένων από την πολύπλοκή αυτο-οργανωνόμενη συμπεριφορά κοινωνικών, βιολογικών και υλικών συστημάτων.(http://www.kokkugia.com/)

16. Leach N.,Chlorofilia, the Los Angeles Jungle, op. Cit. 3, σελ. 34-39

17. Roche F., I’ve Heard About (A Flat, Fat, Growing Urban Experiment): Extract of Neigh-borhood Protocols, op. cit. 3, σελ. 40-45Παρόλο που στο Digital Cities αναφέρεται μόνο το όνομα του Francois Roche, το «I’ve heard about…©» είναι μια συνεργασία των «R&Sie(n)» (Francois Roche, Stephanie Lavaux, Jean Navarro) και του Benoit Durandin.

Page 31: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή031

|03| ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΉΣ ΕΡΕΥΝΑΣ:

Ή τρίτη τάση >

¬ 03α_ Πέραν της [επιστημονικής] φαντασίας >

“Τα στοιχεία μιας συλλογής αρχιτεκτονικής είναι φέροντα μιας τεχνογνωσίας ενός συστήματος σκέψης που επιβεβαιώνεται από

την ίδια την πράξη της συλλογής» παρατηρεί η Zeynep Mennan18 προτείνοντας ένα σχήμα όπου ένα «απόθεμα» αρχιτεκτονικής παραγωγής φιλτράρεται μέσα από «μηχανισμούς πολιτισμικής διάχυσης» για να δώσει το προϊόν της συλλογής. Προφανώς η ίδια η πράξη της συλλογής, είτε αφορά αρχιτεκτονικά έργα είτε αρχιτεκτονικά κείμενα, προϋποθέτει την ύπαρξη μιας σειράς ταξινομικών και αξιολογικών σχημάτων τα οποία είναι από τη μία πολιτισμικά προσδιορισμένα και από την άλλη φορτισμένα με τις προτιμήσεις του συλλέκτη (της συντακτικής ομάδας στην περίπτωσή μας).Η αντίληψη και η ανάλυση μιας έκδοσης αρχιτεκτονικών κειμένων ως μιας «κατασκευής» η οποία εμπεριέχει στην ίδια της τη δομή μια σειρά επιλογών που εκφράζουν σαφείς τοποθετήσεις απέναντι στο θέμα που αυτή πραγματεύεται, είναι μεν μια σημαντική προϋπόθεση για μια πιο συνειδητή ανάγνωση αλλά σε μερικές περιπτώσεις ίσως δεν αξίζει εξαντλητικής ανάλυσης.

Το ιδιαίτερο με το AD είναι ότι αυτή η «κατασκευή» δεν είναι απλώς φορέας μιας υποκειμενικής παρουσίασης ενός φαινομένου, αλλά διεκδικεί έναν ιδρυτικό χαρακτήρα που υπερβαίνει την περιγραφή ενός γνωστού θέματος και επιδιώκει να αναγνωρίσει, να ονοματοθετήσει και μέσω της ηγεμονεύουσας παρουσίας του στη διεθνή σκηνή να εγκαθιδρύσει μια «νέα αρχιτεκτονική τάση». Αυτή η διαπίστωση επιβάλει μια ανάγνωση «πίσω από τις γραμμές» και την διατύπωση ορισμένων σημειολογικών παρατηρήσεων που επηρεάζουν τον ίδιο τον ορισμό μιας έννοιας η οποία διαπιστώνεται και σχεδόν αυτόματα εγκαθίσταται ως κυρίαρχη πρακτική.

Page 32: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη032

Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να προχωρήσουμε στην υπόθεση ότι η θέση του «I’ve heard about…©» μέσα στην έκδοση του Digital Cities υπερβαίνει μια απλή επιλογή μορφοποίησης και κρύβει μια σειρά αξιολογήσεων τόσο για το ίδιο το περιεχόμενό του όσο και για τη «νόμιμη» θέση του στο διάλογο για το ψηφιακό στις πόλεις.

Ήδη από το εισαγωγικό σημείωμα η Helen Castle έχει τοποθετήσει το «όραμα του Francois Roche» για μια προσαρμοστική βιοδομή που απαντά στην ανθρώπινη κατοχή, ως την πιο ακραία εκδοχή μιας αντίληψης που εκφράζεται ξεκάθαρα από τον Neil Leach στο άρθρο του περί της «νοημοσύνης σμήνους»: της απόρριψης του μοντερνιστικού οράματος της τάξης και του ελέγχου και της αντιμετώπισης της πόλης ως ενός οργανισμού που διαθέτει τη δική του συλλογική νοημοσύνη και εγγεγραμμένα σχήματα λειτουργίας.

Στο άρθρο όμως που ακολουθεί, ο Neil Leach φαίνεται να προτείνει μια άλλου είδους ταξινόμηση. Η διαδοχική τοποθέτηση του «Chlorofilia» και του «I’ve heard about…©» συνιστά στην πραγματικότητα μια πρόταση κοινής ανάγνωσής τους, ως «ιδιοσυγκρασιακά και προσωπικά οράματα της πόλης του μέλλοντος που αντλούν από μια αίσθηση επιστημονικής φαντασίας που χαρακτήρισε σε μεγάλο βαθμό τις πρώτες αναζητήσεις των προοπτικών του ψηφιακού σχεδιασμού». Η διατύπωση αυτή σε συνδυασμό με τη θέση των άρθρων μέσα στην έκδοση είναι στρατηγικής σημασίας, αφού κατά τη γνώμη μας αποδίδει και στις δύο προτάσεις ένα ρόλο «ιντερμέδιου» ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες παρουσιαζόμενες κατευθύνσεις. Το έργο του Roche και του Alonzo αντιμετωπίζεται κυρίαρχα ως ψυχαγωγικό, ως μια γοητευτική μελλοντολογία λογοτεχνικής ή κινηματογραφικής κυρίως αξίας που εξωθεί στα άκρα το τεχνολογικό φαντασιακό της εποχής της.

Αυτή η αντίληψη δηλώνεται άλλωστε σχεδόν ρητά από τον Leach στο τέλος του άρθρου για το Chlorofilia: Το «Chlorofilia λοιπόν είναι μια μορφή επιστημονικής φαντασίας παιγνιώδης (tongue in cheek)

Page 33: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή033

πρόκληση. Κι όμως υπάρχει ένα πολύ αληθινό κομμάτι που δείχνει προς τις επαγγελματικές συμμαχίες που μπορεί να έχουν μεγάλη επίδραση στο μέλλον της αρχιτεκτονικής παραγωγής. […] Παρατηρούμε εδώ τη γένεση ενός νέου είδους – μια νέα συνέργεια ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τη βιομηχανία του κινηματογράφου σε μια εποχή που αποικίζεται αυξανόμενα από την κινηματογραφική φαντασία;»

Η συγκρότηση του δίπολου Alonso - Roche δημιουργεί μεταξύ τους ένα κανάλι μεταφοράς χαρακτηριστικών, οδηγώντας τον αναγνώστη ελλείψει άλλων στοιχείων να τοποθετήσει το «I’ve heard about…©»στο ίδιο πλαίσιο με το δυστοπικό όραμα του Alonso. Η υπόθεσή μας είναι ότι το «I’ve heard about…©» είναι κάτι παραπάνω από μια άσκηση ύφους στο είδος (genre) της επιστημονικής φαντασίας με στόχο μια θορυβώδη οριοθέτηση απέναντι σε πολεοδομικές πρακτικές που θεωρεί απορριπτέες όπως είδαμε στην περίπτωση του Alonso. Παρά τους διαρκείς φόρους τιμής του σε μια ολόκληρη κινηματογραφική και λογοτεχνική κουλτούρα που έχει συγκροτηθεί μέσα από τολμηρές προβολές σε ένα υπερτεχνολογικό μέλλον που έχει μεταβάλλει τους τόπους και τους ανθρώπους που τους κατοικούν και την ξεκάθαρη δήλωση της διαφοροποίησης των δημιουργών του από μια πολεοδομία του ελέγχου, το πείραμα των R&Sie(n) θεωρούμε ότι χωρά κι άλλες, κρισιμότερες ίσως αναγνώσεις.

¬ 03β_ Από-κάτω-προς–τα-πάνω: Επανατοποθετώντας το αστικό πείραμα των R&Sie(n) >Θα ξεκινήσουμε αυτήν την προσπάθεια επανατοποθέτησης του «I’ve

heard about…©» παραθέτοντας πρώτα κάποιες δικές μας παρατηρήσεις με στόχο την πιο συστηματική διατύπωση της αίσθησης που αρχικά εκφράσαμε για μια κίνησή του εκτός των κυρίαρχων κατευθύνσεων που διακρίνονται από το AD για τις «Ψηφιακές Πόλεις». Έπειτα θα προχωρήσουμε «συμπληρώνοντας»

Page 34: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη034

την «έλλειψη άλλων στοιχείων» που νωρίτερα επισημάναμε, με την παρουσίαση των κυριότερων σημείων του πλαισίου στο οποίο οι R&Sie(n) θέτουν το πείραμα τους και τις αναφορές που του αποδίδουν. Στόχος μας είναι αρχικά να τεκμηριώσουμε την ύπαρξη και έπειτα να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά αυτής της «ιδιαιτερότητας» που αποτελεί άλλωστε το βασικό αντικείμενο έρευνας της παρούσας εργασίας.

Αν ο παραδοσιακός πολεοδομικός σχεδιασμός κινείται από-πάνω-προς-τα-κάτω, παράγει δηλαδή ένα καθολικό κανονιστικό πλαίσιο –περισσότερο ή λιγότερο ευέλικτο- στο οποίο υπάγονται όλα τα στοιχεία που συνιστούν τον αστικό χώρο τότε είναι σαφές ότι το «I’ve heard about…©» προτείνει μια ριζική αλλαγή της φοράς του διανύσματος θέτοντας τις τοπικές διαδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα ως γενέτειρες του αστικού χώρου. Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει εδώ ότι το bottom-up κυριαρχεί σαν αντίληψη από το Michael Batty με τη μελέτη των αυτοοργανωνόμενων συστημάτων μέχρι το Manuel de Landa με τους intelligent agents και στον Neil Leach με τη νοημοσύνη σμήνους. Υπάρχει παρόλα κατά τη γνώμη μας μια βασική διαφορά: ενώ στα άρθρα που αναφέραμε παραπάνω το bottom up χρησιμοποιείται σαν ένα εργαλείο για τη σύλληψη της πολυπλοκότητας ενός αστικού συστήματος σε διαφορετικά επίπεδα και τη διατύπωση μιας πιο αποτελεσματικής πρότασης που αποφεύγει τις στατιστικές απλουστεύσεις και ενσωματώνει μια μεγαλύτερη ποικιλία και συνθετότητα δεδομένων, οι R&Sie(n) χρησιμοποιούν το bottom-up ως την κινητήρια δύναμη του αστικού τους συστήματος.

Το όραμά τους δεν αφορά μια πιο προσαρμοστική ή πιο ευέλικτη πόλη, αλλά έναν τόπο ο οποίος ενσωματώνει σε πραγματικό χρόνο στην ίδια του τη δομή τις επιθυμίες του πλήθους που τον κατοικεί. Η εργαλειακή αντιμετώπιση του bottom up μετατρέπεται εδώ σε προγραμματική συνθήκη: η πόλη μεταμορφώνεται σε ένα απρόβλεπτο σύστημα που υλοποιεί συνεχώς τη διάδραση και αποσταθεροποιείται από διαρκείς μικρομετατοπίσεις και τοπικές δράσεις.

Page 35: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή035

Page 36: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη036

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αυτή η διατύπωση δε βρίσκεται και πολύ μακριά από το προσαρμοστικό περιβάλλον του Chlorofilia και αυτού του «νέου είδους αρχιτεκτονικής» που διαθέτει «τη δική του νοημοσύνη, μπορεί να εξελιχθεί από μόνο του και να αλλάξει τις ανάγκες του» αποτελώντας το χώρο «ανάδυσης διαδραστικών αισθητικών ανάμεσα στην πόλη και τις διαστροφές (των κατοίκων της)». Πράγματι η κίνηση προς ένα αστικό μόρφωμα που εμφανίζει έναν έντονο βιοτροπισμό, που φέρεται σαν ένας ζωντανός διαρκώς μεταλλασσόμενος οργανισμός αλλά και η ατμόσφαιρα επιστημονικής φαντασίας που χαρακτηρίζει και τα δύο έργα προκαλεί μια εντύπωση έντονης ομοιότητας μεταξύ τους η οποία είναι όμως κατά τη γνώμη μας φαινομενική. Στο Chlorofilia, όπως και σε όλες τις υπόλοιπες προσεγγίσεις που συναντά κανείς στην έκδοση του AD και φυσικά στην παραδοσιακή πολεοδομία, το υλικό και το άυλο κομμάτι της πόλης διαβάζονται ως δύο διακριτές οντότητες που ακολουθούν ένα σχήμα δράσης-αντίδρασης. Ακόμα και αν ξεφύγει κανείς από τις μεγάλες διαλεκτικές και προτείνει ριζωματικές λογικές (Leach) ή ακόμη πιο ακραία μια πόλη με τη δική της νοημοσύνη που μπορεί να διαδρά με τους κατοίκους της (Alonso) το δίπολο αυτό δεν καταρρίπτεται.

To «I’ve heard about…©» φαίνεται να επιδιώκει να θολώσει αυτά τα όρια οραματιζόμενο ένα συλλογικό σώμα μέσα στο οποίο η απόκριση ανάμεσα στο υλικό και στο άυλο επιταχύνεται τόσο που οι δύο έννοιες τελικά σχεδόν ταυτίζονται. Η βιοδομή είναι ταυτόχρονα υλική και άυλη, ρομπότ, νανοδέκτες, δομές και βιοπολίτες καταρρέουν στον ίδιο οργανισμό και αναπτύσσουν απρόβλεπτες συμπεριφορές. Παρά την κατάλυση αυτών των ορίων που θεωρούμε ότι είναι ένα σημαντικό διακριτικό στοιχείο του πειράματος, αυτό που προτείνεται δεν είναι το γνώριμο σενάριο επιστημονικής φαντασίας όπου άψυχα όντα με τεχνητή νοημοσύνη έχουν αναχθεί στο επίπεδο των ανθρώπων σε μια νέα υβριδική πολιτική και κοινωνική δομή.

Το «I’ve heard about…©» ιεραρχεί με μεγάλη σαφήνεια τα δομικά

Page 37: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή037

συστατικά του, τοποθετώντας στην κορυφή του συστήματος που προτείνει τον άνθρωπο ταυτόχρονα ως πολιτικό ον και ως επιθυμητική μηχανή. Όπως οι ίδιοι οι R&Sie(n) επισημαίνουν το σύστημα λειτουργεί «ανθρωποσοφικά19» . Το πρωτόκολλο γειτονιάς είναι ένας θεσμός ή μάλλον ένα σύνολο θεσμών, συγκροτημένο από συλλογικότητες και μέσα από διαδικασίες που είναι στη βάση τους πολιτικές. Η ανάπτυξή του γίνεται όπως δηλώνεται με βάση διαδοχικά σενάρια, χωρίς σχεδιασμό και χωρίς την εξουσία ενός προκαθορισμένου σχεδίου20 συνεπώς «Η φυσική του σύσταση καθιστά ορατή την πολιτική δομή της κοινότητας»21. Η κοινωνικότητα αντιμετωπίζεται ως μια διαρκώς αναδυόμενη, μετατοπιζόμενη και πάνω απ’ όλα εύθραυστη κατάσταση. Θα μπορούσε κανείς ενδεχομένως να μιλήσει για μια διάθεση «επαναπολιτικοποιήσης» του χώρου, μέσω της αντίληψής του ως παραγώγου της διαρκούς διαπραγμάτευσης των ανθρώπινων επιθυμιών στα πλαίσια κάποιων συλλογικών δεσμεύσεων.

Ο Francois Roche τοποθετεί αυτό το μοντέλο εδαφικής παρέμβασης σε διαμετρικά αντίθετη θέση από μια αντίληψη που χρησιμοποιεί «ορθολογικές και αποδεκτές Ευκλείδειες μορφές (αποδομημένες ή όχι) που απλώνονται σαν ένας νοητικός κάνναβος πάνω από ένα συγκεκριμένο μέρος». Το μοντέλο που αυτός προτείνει «αναζητά να οξύνει μια απάντηση επεκτείνοντας την ίδια την πολυπλοκότητα του τόπου. Το ένα κατακτά το χώρο με στόχο να αποδείξει την ανθρώπινη κυριαρχία στην κατάσταση ενώ το άλλο αναδιπλώνεται στον εαυτό του, κοίλο, ώστε να αφήσει τον αυτό του να παρασυρθεί από την προϋπάρχουσα ισορροπία.»

Ο τρόπος με τον οποίο αυτό επιτυγχάνεται είναι μέσω της απόδοσης στους ίδιους τους «βιοπολίτες» της δυνατότητας μιας άμεσης, αδιαμεσολάβητης σχεδόν επιρροής στο σχεδιασμό της πόλης, σε ένα σχήμα που αδιαφορεί για την τελική μορφή και την αποδέχεται ως το αποτέλεσμα τοπικών δράσεων, επιθυμιών και αντιφάσεων. Στόχος η αντιστροφή της εξαιρετικά πετυχημένης παρατήρησης ότι: «Η σύγχρονη (Ευρωπαϊκή) πόλη είναι μορφοποιημένη με

Page 38: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη038

Windows, χωρίς να έχει πρόσβαση στους προγραμματιστικούς της κώδικες (Linux)»22

18. Mennan Z., Deconstruction: La collection comme recension du concept, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ. 65-71

19. http://www.new-territories.com/youwantmoretextIveheardabout.htm

20. «Όλο και περισσότερες ασιατικές πόλεις [...] ή λατινοαμερικανικές υπακούουν αυτό το μοντέλο, το οποίο φυσικά δεν είναι ένα και μοναδικό, όπου η διαπραγμάτευση της γειτνίασης μετατρέπεται στον τρόπο λειτουργίας της αστικής εντροπίας.» (op. cit. 19)

21. οp. cit. 19

22. οp. cit 19 Παραθέτουμε επίσης σε αυτό το σημείο μια «άμεση» επιρροή που ο Francois Roche αποκαλύπτει σε συνέντευξη των R&Sie(n) από τους Martin Le Bourgeois και Léopold Lam-bert, και την οποία βρίσκουμε αρκετά αποκαλυπτική για κάποιες διαστάσεις του πειράματος του «I’ve heard about…©». Πρόκειται για τα βιβλία των Maurice Maeterlinck και Thomson D’Arcy, γραμμένα στην αρχή και το μέσο του 20ου αι., εκ των οποίων το πρώτο ανέλυε τις «αρχιτεκτονικές και κοινωνικές οργανώσεις» σμηνών τερμιτών, μυρμηγκιών ή μελισσών, ενώ το δεύτερο ανέλυε τις γεωμετρίες και τους μαθηματικούς τύπους που διήγαν αυτές τις γεωμετρίες.«Οι τερμίτες για παράδειγμα» σημειώνει ο Roche, «καταστρέφουν και ξανακατασκευάζουν την κατοικία τους για να διατηρούν με τον εξαερισμό ή τη μόνωση που δημιουργείται έτσι, την ιδανική θερμοκρασία για τη γονιμοποίηση και τη γέννα. Οι ίδιοι τερμίτες δεν προσανατολίζονται μέσα σε αυτούς τους λαβυρίνθους και τα μαιανδρικά τούνελ παρά χάρη στις φερομόνες τους (είναι τυφλοί) οι οποίες με τη σειρά τους είναι εξαιρετικά άστατες και ευαίσθητες σε κάθε αεράκι όσο μηδαμινό κι αν είναι. Η κλιματική προσαρμοστικότητα της φωλιάς των τερμιτών ανάλογα με την ώρα της ημέρας και του βαθμού ηλιασμού, κινητοποιεί λοιπόν την κατασκευαστική μεταβολή ενώ την ίδια στιγμή μεταβάλλει και μετατοπίζει το όργανο μέτρησης, τις φερομόνες με βάση τις οποίες γίνονται οι ακόλουθες μεταβολές. Φανταστείτε λοιπόν να κατασκευάζετε ένα κτίριο με σημείο αναφοράς στο XYZ με κυβευτική

Page 39: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή039

κίνηση, ένα αναφορικό σύστημα GPS που οργανώνεται με βάση την μετατόπιση του σημείου μηδέν του και αυτό να συμβαίνει χωρίς καμία προβλεψιμότητα… ένα GPS σχετικό και εξαρτημένο από αυτό που του επιτρέπει να λειτουργεί, σε διαρκή αναστάτωση. Η πολυπλοκότητα προκύπτει από αυτή τη σχιζοειδή διαδικασία παραγωγής και όχι από τον ενθουσιασμό των τερμιτών να κατασκευάζουν εξωσκελετικές δικτυωτές κυψέλες. Αυτή «η κίνηση εν τελέσει» βρίσκεται σε καθαρή αντίθεση με τους μηχανισμούς ολοκλήρωσης, πρόβλεψης και αναμονής, που τρέφουν από τον Brunelleschi και τη Santa Maria del Fiori του στη Φλωρεντία τους λειτουργικούς και κατασκευαστικούς τρόπους της Αρχιτεκτονικής. Σε αυτήν την «κίνηση εν τελέσει», ο άνθρωπος δεν τοποθετείται στο κέντρο, είναι συστατικό

της στοιχείο.» (http://www.new-territories.com/blog/?cat=1)

¬Φωλιά τερμιτών

Page 40: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη040

|04| ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ:

Ή κατασκευή του συστήματος Yona Friedman και R&Sie(n) >

¬ 04α_ Περί παράλληλης ανάγνωσης: Affective Substances >Το «I’ve heard about…©» δε γεννιέται σε κενό πεδίο. Το Εδαφικό του

Πρωτόκολλο ακολουθείται από μια σειρά αναφορών σε ανθρώπους, έργα και γεγονότα υπό τον τίτλο «Συναισθηματικές Ουσίες». Οι αναφορές αυτές που ξεκινούν όλες με τη φράση «Θυμάμαι…» και παραλείπονται στο AD, συμβάλλουν πέραν από τον εμπλουτισμό των ερμηνευτικών σχημάτων του έργου στην απόδοση σε αυτό ενός είδους «ιστορικής προοπτικής». Η κίνηση πάντως αυτή δε γίνεται ούτε με όρους ενός νοσταλγικού «ρετροφουτουρισμού» που αναζητά στο σήμερα τη δικαίωση των «σοφών» προφητών ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, ούτε με μια διάθεση «επίκλησης στην αυθεντία» με στόχο την νομιμοποίηση του περιεχομένου του πειράματος. Αυτό το οποίο φαίνεται να επιχειρούν εδώ οι R&Sie(n) είναι ένα είδος ιδιότυπου μανιφέστου, που ορίζει συμμάχους και αντιπάλους, εγγύτητες και αποστάσεις προσπαθώντας να προσδιορίσει την ουσία του μέσα από μια σειρά ισοδυναμιών και αντιθέσεων.

Έτσι, σε αυτό το τελευταίο κεφάλαιο, συνυπάρχει η επιστημονική φαντασία του Stateless του Greg Egan, το νησί της Ουτοπίας, η κομμούνα του Παρισιού, σκληρές διαπιστώσεις για το ασφυκτικά προκαθορισμένο πλαίσιο της σύγχρονης πολεοδομίας, αναμνήσεις από την κριτική του Μοντέρνου, η πρόοδος ως καταδίκη, η νοσταλγία ως όπλο, το ενδιαφέρον ως ικανή συνθήκη του να καταστήσει κάτι πραγματικό, ο Rimbaud και η “Μουσική του Σμήνους», ο Spinoza και το πλήθος, ο δεύτερος νόμος της Θερμοδυναμικής.. Θα μπορούσε πάντως να ισχυριστεί κανείς ότι αυτό το συνονθύλευμα φαινομενικά ετερόκλητων στοιχείων τα οποία παρατίθενται23 εδώ, λειτουργούν περισσότερο ως αφορμές παρά ως αναφορές, μέσα από τις οποίες αναδεικνύονται έννοιες και «στάσεις» που παίζουν κεντρικό ρόλο στο πείραμα. Η κατασκευή τέτοιων

Page 41: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή041

σχέσεων μεταξύ ασύμπτωτων πεδίων με στόχο την παραγωγή ενός καναλιού μεταφοράς και «μετακωδικοποίησης» εννοιών θα ήταν ένας σχετικά ασφαλής τρόπος επιπλέον νοηματικής επένδυσης του «I’ve heard about…©»

Θα επιμείνουμε λοιπόν σε μια κίνηση που αξιολογούμε ως σχετικά τολμηρή. Εκτός από τις παραπάνω συνδέσεις οι R&Sie(n) παραθέτουν πολύ νωρίς στο καταληκτικό αυτό κεφάλαιο μια λίστα-φόρο τιμής σε δημιουργούς και τα έργα τους. Από τα 16 «Θυμάμαι… »24 της λίστας οι δώδεκα είναι πολύ συγκεκριμένες προτάσεις που από το ’59 και μετά έχουν τοποθετηθεί απέναντι στο αντικείμενο διαπραγμάτευσης του «I’ve heard about…©», ενώ οι οκτώ είναι πολεοδομικές ή κατασκευαστικές προτάσεις που αντλούνται από αυτό που πολύ γενικά θα χαρακτηρίζαμε ως «ριζοσπαστική αρχιτεκτονική» των δεκαετιών του ’60 - ’70, και πιο ειδικά από την τάση των «Χωρικών Πολεοδόμων» 25 (Friedman, Constant, Maymont, Emmerich, Rottier) και των Ιαπώνων Μεταβολιστών (Kurokawa, Isozaki).

Ο λόγος που χαρακτηρίσαμε αυτή τη σύνδεση «τολμηρή» είναι ότι λαμβάνει πλέον ένα πολύ πιο άμεσο χαρακτήρα, μεταφερόμενη από το επίπεδο των αναλογιών και των μετακωδικοποιήσεων στο επίπεδο της σύγκρισης μεταξύ ομοειδών αντικειμένων: ομολογείται η συνάρτηση του «I’ve heard about…©» με μια αρχιτεκτονική παραγωγή που έχει πραγματοποιήσει αντίστοιχα τα δικά της πειράματα και έχει παράξει τις δικές της «κατασκευές». Θέτοντας στο πρώτο σκέλος της σύγκρισης απτά πλέον «αντικείμενα» με πολλαπλά επίπεδα περιγραφής, γεννιούνται ερωτήματα για το σε ποιο από αυτά τα επίπεδα αναφέρεται αυτό το «Θυμάμαι…» σε κάθε περίπτωση26. Αξιολογούμε ως πολύ ελκυστική την ιδέα της εμβάθυνσης σε αυτές τις αναφορές για τον εντοπισμό πρώτα και έπειτα το σχολιασμό των «ομοιοτήτων». «Ομοιοτήτων» που δεν παραπέμπουν σε ταυτίσεις, επαναλήψεις ή μιμήσεις αλλά καθιστούν δυνατή την πραγματοποίηση της σύγκρισης ανάμεσα στα αντιπαρατιθέμενα αντικείμενα με στόχο τον εντοπισμό τελικά της «Διαφοράς» (τους).

Page 42: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη042

Η διερεύνηση ενός τέτοιου σχήματος θα μπορούσε κατά τη γνώμη μας να συμβάλει όχι μόνο στην περαιτέρω νοηματοδότηση και την απόκτηση επιπλέον εργαλείων κριτικής του «I’ve heard about…©», αλλά να λειτουργήσει και αντίστροφα εμπλουτίζοντας με νέα πρίσματα ανάγνωσης ένα κομμάτι μιας εξαιρετικά εκτεταμένης αρχιτεκτονικής παραγωγής η οποία φαίνεται να εμφανίζει κάποια προβλήματα τοποθέτησης.

Ο προκλητικός και ανομοιογενής χαρακτήρας των προτάσεων του ’60 συνδυασμένος με το γεγονός ότι το μόνο που άφησαν πίσω τους δεν είναι παρά μερικές μόνο αναπαραστάσεις - εκκινήσεις της φαντασίωσης μιας άλλης, χωρίς προηγούμενο πραγματικότητας φαίνεται να είναι και οι πηγές μιας σχετικής σύγχυσης ως προς την ταξινόμησή τους στην αφήγηση μιας ιστορίας της αρχιτεκτονικής του προηγούμενου αιώνα. Χρονολογικά εντοπισμένο σε μια ευρεία αλλαγή παραδείγματος που για πολλούς αποτελεί την αυγή της σημερινής εποχής και φορτισμένο με σκληρές κριτικές των συγχρόνων του τι είναι άραγε αυτό το «φαινόμενο»; Ένα ακραίο σύμπτωμα του μοντερνιστικού “projet” πριν τον οριστικό θάνατό του ή ένα προφητικό απείκασμα μιας νέας μετά-το-μοντέρνο εποχής που μόλις άρχισε να ανατέλλει; Άφησε άραγε η θορυβώδης κατάρρευση των ριζοσπαστικών οραμάτων θραύσματα που έφτασαν ως εδώ;

Είναι σαφές ότι η συγκρότηση συστημάτων συγχρονικής ανάγνωσης του «I’ve heard about…©» με καθεμιά από τις αναφορές του, θα παρήγαγε ενδιαφέρουσες κατασκευές που θα εμπλούτιζαν και τις δύο πλευρές της σύγκρισης. Παρόλα αυτά ένα τέτοιο εγχείρημα υπερβαίνει και την έκταση και τους στόχους της παρούσας εργασίας. Πρέπει, λοιπόν, να επιλέξουμε.

Page 43: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή043

¬ 04β_ Ή τεκμηρίωση του διπόλου >Οι λόγοι που επιλέγουμε να μιλήσουμε για το Yona Friedman είναι

πολλοί. Οφείλουμε κατ’ αρχήν να ομολογήσουμε ότι η επαφή με το έργο του έγινε πολύ νωρίτερα από την εκπόνηση αυτής της έρευνας. Είχαμε δε πάντα την αίσθηση ότι οι προτάσεις του εμφάνιζαν μια έντονη εννοιακή (conceptual) συγγένεια με λογικές σχεδιασμού που ερμηνεύονται σήμερα ως παράγωγα της εμπλοκής των ψηφιακών τεχνολογιών στο σχεδιασμό. Η υπόθεση ότι οι προ-αλγοριθμικές αστικές κατασκευές του Friedman, αν υπερβεί κανείς τις αναπαραστάσεις τους, παράγουν ένα χώρο στον οποίο μπορεί κανείς να διακρίνει εξαιρετικά επίκαιρες λογικές είναι σαφέστατα παρούσα σε ολόκληρη την εργασία μας. Ίσως λοιπόν ένα επιπλέον κίνητρο για το οποίο διεκδικήσαμε μια διαφορετική «τοποθέτηση» και ερμηνεία του πειράματος των R&Sie(n) είναι από την πρώτη κιόλας ανάγνωση μας έδωσε μια απτή επιβεβαίωση αυτής της εμμένουσας υπόθεσής μας.

Παρόλο που η συγκρότηση του διπόλου Friedman και Roche και η απόπειρα συστηματικού σχολιασμού με αποκλειστικό κριτήριο την υποκειμενική οπτική μας και κίνητρο την απόδειξη μιας προσωπικής μας υπόθεσης θα μπορούσε να οδηγήσει ενδεχομένως σε ορισμένα ενδιαφέροντα συμπεράσματα, η ισχύς αυτού του σχήματος σύγκρισης ενισχύεται και από μια σειρά εξωτερικών στοιχείων που δηλώνουν μια καθοριστική επιρροή του πρώτου στον δεύτερο.

Σε συνέντευξή του στους Jeffrey Inaba and Benedict Clouette27, ο Fran-cois Roche ερωτώμενος για την τοποθέτησή του σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές αρχιτεκτόνων δηλώνει: «Η εμπειρία μου ήταν πολύ τυχερή. Όταν τελείωσα τις σπουδές μου στο Παρίσι συνδέθηκα με τον Claude Parent και το Yona Fried-man και ανακάλυψα αυτούς τους εξαλειμμένους αρχιτέκτονες. Καταλάβετέ το, ήταν εντελώς εξαλειμμένοι από την ιστορία, στη Γαλλία και στην Ευρώπη. Αυτή η ριζοσπαστικότητα ήταν εξαλειμμένη, και ακόμα και οι ίδιοι άνθρωποι

Page 44: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη044

ήταν εξαλειμμένοι, όχι μόνο η δουλειά τους. Θυμάμαι στη βιβλιοθήκη του σχολείου μου, ολόκληρη αυτή η περίοδος της ριζοσπαστικής αρχιτεκτονικής ήταν εντελώς αόρατη. Αυτά τα κοινωνικά πειράματα, γλωσσικά και εννοιακά πειράματα και ο επαναπρογραμματισμός ήταν εντελώς απρόσιτα.

Ήμουν τυχερός να ξαναανακαλύψω σε ένα βαθμό αυτούς τους ανθρώπους, ότι αυτοί οι παππούδες ήταν ζωντανοί και πως έμειναν ζωντανοί με το όραμά τους ανέπαφο. Μου δημιούργησε λοιπόν την επιθυμία να πάω παραπέρα και να δοκιμάσω αν μπορώ να προεκτείνω τα όνειρα αυτών των παππούδων. Και να αναπρογραμματίσω τη θέση του αρχιτέκτονα μέσα στην κοινωνία, πράγμα πολύ σημαντικό για μένα. Όχι να λάβω θέση, όχι να χρησιμοποιήσω αυτό το γενετικό δεσμό από τον πατέρα, αλλά να είμαι εντελώς ανεξάρτητος στον τρόπο με τον οποίο παράγουμε και τον τρόπο με τον οποίο σκεπτόμαστε για την καριέρα μας.»

Οι Yona Friedman και Francois Roche συναντήθηκαν «impromptu» στις 16/04/2009 στο Palais du Tokyo και στις 10/08-20/09/2009 στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Βαρσοβίας στην έκθεση «Unusually Rare Events – Dis-tribution of Noovantgarde28», ένα «πειραματικό - επιστημονικό εγχείρημα» που περιστρέφεται γύρω από την ιδέα των «Εξαιρετικά Σπάνιων Γεγονότων» (που δεν μπορούν να προβλεφθούν από καμία μέση τιμή ή στατιστική) ικανών να μεταβάλλουν δραστικά ένα σύστημα και αποτελεί σημείο συνάντησης της τέχνης, της επιστήμης και της αρχιτεκτονικής που μελετά την πολυπλοκότητα.

Υπό το πλαίσιο αυτό η «Χωρική Πόλη» του Friedman και το «I’ve heard about…©» των R&Sie(n) (αναφέρεται εδώ μόνο η ηγετική φιγούρα του Roche) παρουσιάζονται ως «δύο θεωρητικές μελέτες ουτοπικών πόλεων». Η «Χωρική Πόλη» είναι μια τρισδιάστατη δομή συντιθέμενη από τριεδρικά στοιχεία, η οποία στηρίζεται σε υποστυλώματα που τοποθετούνται ανά 60m και παραλαμβάνουν τις κατακόρυφες κινήσεις. Συγκροτείται έτσι μια χωροδομή με κενά εμβαδού 25-35 sqm τα οποία λειτουργούν σα γειτονιές όπου οι κατοικίες διατάσσονται

Page 45: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή045

ελεύθερα. Στο δελτίο τύπου της έκθεσης, η «Χωρική Πόλη» ερμηνεύεται ως μια απόρριψη της έννοιας της στατικής πόλης και την κίνηση προς μια πολεοδομική ανάπτυξη που και δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους να παράξουν τους δικούς τους μεταβλητούς χωρικούς σχηματισμούς κινούμενη ανάμεσα στην τάξη και το χάος, «που γίνονται αντιληπτές ως δύο συμβιωτικές καταστάσεις της αστικής ανάπτυξης». Η απόρριψη του άνωθεν σχεδιασμού και η αποδοχή απρόβλεπτων αστικών σχηματισμών που παράγονται από τοπικές διαδράσεις περιστρέφεται και αυτή γύρω από την bottom-up λογική που εντοπίσαμε παραπάνω ως κομβικό χαρακτηριστικό της πρότασης του Roche.

¬Κολάζ της “Χωρικής Πόλης” (1958) και της “Γέφυρας πάνω από τη Μάγχη” (1963) του Yona Friedman

Page 46: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη046

Παρόλο που η Χωρική Πόλη αποτελεί μια πολύ σημαντική εφαρμογή αυτής της λογικής και περιέχει κάποιες ενδείξεις για νέες μορφές κοινωνικών ομαδοποιήσεων που αυτή θα καθιστούσε δυνατές, θεωρούμε ότι πιο άμεσα συγκρίσιμη με το «I’ve heard about…©» είναι η Παγκόσμια Πόλη. Η Παγκόσμια Πόλη είναι ένα κεφάλαιο ενός από τα πιο γνωστά βιβλία του πολυγραφότατου Yona Friedman, των «Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών» το οποίο παρόλο που δεν έχει το πλεονέκτημα της παραγωγής μιας αναγνωρίσιμης εικόνας, αποτελεί μια συστηματική προσπάθεια παραγωγής μιας γενικής θεωρίας για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να επιτευχθεί ένας σχεδιασμός που υπερβαίνει τα κανονιστικά σχήματα ελέγχου και τις άκαμπτες ιεραρχίες και πηγάζει από το ίδιο το άτομο και τις επιθυμίες του («projet non paternaliste»). Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι «Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες» είναι κάτι αντίστοιχο με το Κοινωνικό Πρωτόκολλο των R&Sie(n), ενός είδους εγχειρίδιο λειτουργίας του συστήματος, ενώ η Χωρική Πόλη θα μπορούσε να διαβαστεί όπως θα σχολιάσουμε και παρακάτω ως ένα υλικό υπόβαθρο ή χωρική έκφραση της αναπτυσσόμενης αυτής γενικής θεωρίας.

¬04γ_ Το διάγραμμα της έρευνας >Πριν προχωρήσουμε στο βασικό σώμα της έρευνάς μας και

εμβαθύνουμε σε καθένα από τα δύο μέλη του συστήματος που επιλέξαμε, επιχειρώντας να κατασκευάσουμε ένα σχήμα για τον τρόπο με τον οποίο ο ένας και ο άλλος διαχειρίζονται την ιδέα ενός σχεδιασμού που κινείται από το τοπικό στο συνολικό, ας κάνουμε μια συνοπτική ανακεφαλαίωση του νήματος της σκέψης που μας έφερε ως εδώ.

Ξεκινήσαμε εντασσόμενοι στον ιδιαίτερα εκτεταμένο σήμερα διάλογο για τις ψηφιακές τεχνολογίες στην αρχιτεκτονική και μετά από την παράθεση μιας συγκεκριμένης προβληματοθεσίας (Morel) θέσαμε το ερώτημα της εμπλοκής τους στις πόλεις. Λόγω της θέσης και της λειτουργίας του AD

Page 47: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή047

στη διεθνή αρχιτεκτονική σκηνή χρησιμοποιήσαμε το Digital Cities για τη διαπίστωση μιας μετάβασης του ψηφιακού στο αστικό και διερευνήσαμε διαφορετικές κατευθύνσεις αυτής της μετάβασης. Διαπιστώσαμε ότι ένα από τα κείμενα της έκδοσης διαφοροποιούνταν από τις κυρίαρχες τάσεις που προτείνονταν και παρουσίασαμε την αίσθηση ότι η ερμηνεία του στα πλαίσια της έκδοσης παραμόρφωνε κάποια από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του, αίσθηση την οποία υποστηρίξαμε μέσα τόσο από δικά μας σχόλια όσο και από σχόλια του συγγραφέα του.

Κινούμενοι προς μια νέα ερμηνεία του («I’ve heard about…©») επιδιώξαμε την αναζήτηση του πλαισίου στο οποίο εντάσσεται και βρεθήκαμε μπροστά σε μια λίστα «Αναφορών» του σε συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά έργα ανάμεσα στα οποία το όνομα του Yona Friedman και η αναφορά στη Χωρική Πόλη επιβεβαίωσε μια υπόθεση εννοιακής συγγένειας που είχαμε κάνει από την πρώτη ανάγνωση κιόλας του κειμένου. Μέσα από μια σύντομη ματιά και στις δύο προτάσεις διαπιστώσαμε μια ευρεία επικάλυψη όσον αφορά σε μια λογική σχεδιασμού που αναγνωρίζει την εξορισμού απρόβλεπτη φύση των αστικών συνόλων και αρνείται κατηγορηματικά την παραγωγή σχημάτων που προκαθορίζουν αυτήν την απρόοπτη εξέλιξη και μετατρέπουν το χώρο σε εργαλείο καταναγκασμού και ελέγχου. Μέσα από τη διερεύνηση ενός σχεδιασμού που κινείται αντίστροφα και μεταβάλλεται διαρκώς με βάση τοπικές μικρομετατοπίσεις, αποφάσεις και εντάσεις τόσο ο Friedman όσο και ο Roche καταλήγουν να παράγουν σχήματα που υπερβαίνουν το αντικείμενο (τον αστικό χώρο) και περιγράφουν τις σχέσεις διάδρασης που τον παράγουν λαμβάνοντας έτσι σαφώς και έναν πολιτικό χαρακτήρα.

Θεωρούμε ότι μια κατάδυση σε μεγαλύτερο βάθος σε κάθε έργο συνοδευόμενη από μια συστηματική απόπειρα εμπλουτισμού των σημασιοδοτήσεων και των σχημάτων ερμηνείας του μέσα από την ένταξή του στο πλαίσιο της εποχής του και το ευρύτερο έργο του δημιουργού του,

Page 48: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη048

είναι ικανή να φωτίσει διαφορετικές διαστάσεις της μέχρι τώρα ελαφρώς νεφελώδους έννοιας του bottom-up παράγοντας μια συνεκτική κατασκευή της αλλά και να αναδείξει τις συνέχεις, τις ρήξεις και τις μετατοπίσεις της σε αυτήν την χρονολογική και εννοιολογική μετακίνηση από τη Μεγαδομή του Friedman στη Βιοδομή των R&Sie(n).

23. Αναφερόμαστε μάλλον σε μια χαλαρή συνδεσμολογία, ένα «assemblage» παρά μια σύνθεση στοιχείων, αφού αυτά που συμμετέχουν στην «κατασκευή» του «Affective Substanc-es» διατηρώντας ταυτόχρονα μια αυτονομία τόσο μεταξύ τους όσο και απέναντι σε αυτήν.

24. «Θυμάμαι...- Τον Paul Maymont και την κατακόρυφη Πόλη του, 1959- Το Chaneac και τα πολυδύναμα Κελιά του, 1960- Τον Kurokawa και την Ελικοειδή Πόλη του, 1961- Τον Arata Isosaki και την Πόλη του στον Αέρα, τη μεταβολική πόλη, 1962- Τον Constant και τη Νέα Βαβυλώνα, 1963- Το Yona Friedman και τη Χωρική του Πόλη, 1960 και αργότερα την Κοσμική του Πόλη, 1964- Το Guy Rottier και την Ηλιακή του Πόλη, 1971- Τον David George Emmerich και το Στερεομετρικό του Θόλο, 1977- Το Cappadocio και τις κατοικίες των αστικών τρωγλοδυτών του - Την Bangkok και τη δενδροειδή και κυβευτική της ανάπτυξη μετά από την κρίση του 1993- Το Bernard Rudofsky και την Αρχιτεκτονική χωρίς Αρχιτέκτονα, στο MoMA, 1965- Τον Edgar Allen Poe και τον “Τομέα του Arnheim”, 1847- To Robert Silverberg και τις Αστικές Μονάδες του, 1971- Το Stefan Wul στο Noô1, 1977- Το Serge Brussolo και τη Θέα μιας άρρωστης πόλης σε τομή, 1980- Το Dan Simmons και το Trans-door στον Υπερίωνα, 1990» (Πηγή: http://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm)Σ.τ.Σ: Η αναφορά στην Κοσμική Πόλη (1964) είναι μάλλον ανακριβής, καθώς αυτή δεν ήταν έργο του Yona Friedman αλλά του Γιάννη Ξενάκη και αφορούσε τη σύλληψη ενός υπερβολικού παραβολοειδούς 3 χιλιομέτρων ύψους και 50 μέτρων πλάτους ικανού να

Page 49: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή049

στεγάσει 5 εκατομμύρια κατοίκους. Τολμάμε την υπόθεση ότι η εξέλιξη της «Χωρικής Πόλης» που αναφέρεται εδώ λανθασμένα υπό τον τίτλο «Κοσμική Πόλη» είναι στην πραγματικότητα η «Παγκόσμια Πόλη» του Friedman. Ακόμα και αν αυτή η υπόθεση δεν επιβεβαιώνεται, η στενότατη, συμπληρωματική σχέση ανάμεσα σε αυτά τα δύο έργα του Friedman κάνει αυτό το σφάλμα των R&Sie(n) μια καλή αφορμή για να αναλάβουμε την πρωτοβουλία της πρότασης μιας ανάγνωσης που να τοποθετεί δίπλα στη Χωρική και την Παγκόσμια Πόλη ως αναφορά.

25. Μεταφράζουμε τον όρο «Urban Spatialists» του Reyner Bahnam(Banham R., Megastructure. Urban Futures of the Recent Past, London: Thames & Hud-son, 1976, σελ. 57-64)

26. Αναρωτιέται κανείς τι είναι αυτό ακριβώς που «Θυμούνται…» οι R&Sie(n) από κάθε πρόταση, το κατηγόρημα με τα διακριτικά του (μορφή, αναπαραστάσεις, κατασκευαστική λογική), τις σχέσεις με τις οποίες ορίζει τα στοιχεία του και κατ’ επέκταση προσδιορίζει τον εαυτό του; τις διαδικασίες και τις ζυμώσεις που το γέννησαν; Όλα αυτά; Τίποτα από αυτά;

27. http://www.new-territories.com/columbia%20interview.htm

28. Σημαντικό στοιχείο της έκθεσης θεωρήθηκε το Μανιφέστο της Noo-Avantgarde και το Μανιφέστο της Νέας Αυτονομίας, που δημιουργήθηκε από μια ομάδα νέων καλλιτεχνών και φυσικών που ερευνούν την πολυπλοκότητα. Η έμπνευση του όρου «noo-avantgarde» πηγάζει από τη «Noosphere» του Teilhard de Chardin’s, μια ιδέα που υποδηλώνει μια σφαίρα συμβολικής ανθρώπινης ανταλλαγής, επικοινωνίας ιδεών και διάδοσης της γνώσης.(http://www.kunstaspekte.de/index.php?tid=53166&action=termin)

Page 50: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη050

¬Ο Yona Friedman στο διαμέρισμά του στο Παρίσι το 2009.Φωτογραφία: David Vintinerhttp://www.blueprintmagazine.co.uk/index.php/everything-else/interview-yona-friedman/

Page 51: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή051

|05| YONA FRIEDMAN:

“Projet non paternaliste” και “Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες” >

¬ 05α_ Ποιός; Πού; Πότε; Γιατί; >

Το 10ο CIAM29, που σηματοδότησε το τέλος του Διεθνούς Μοντερνισμού, φέρνει το Yona Friedman στο Dubrovnik από το

Ισραήλ όπου δούλευε ως αρχιτέκτονας. Ο Friedman είχε ήδη ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Technion της Haifa και νωρίτερα στο Πολυτεχνείο της γενέτειράς του Βουδαπέστης, έχει γνωρίσει και γοητευτεί από τις μελέτες του Konrad Wachsmann30 σχετικά με τεχνικές προκατασκευής και τρισδιάστατες δομές, ενώ έχει ήδη πραγματοποιήσει με κατοίκους της Haifa μια χωρίς επιτυχία απόπειρα συμμετοχικού σχεδιασμού κατοικιών.

Από τις τέσσερις υποομάδες που δημιουργήθηκαν για την εξαγωγή συμπερασμάτων για την κατοικία -η σύνταξη Χάρτας της οποίας ήταν το κεντρικό θέμα του CIAM του Dubrovnik- o Friedman συμμετείχε στην ομάδα «Ανάπτυξη και Μεταβολή31». Εκεί του δίνεται η δυνατότητα να εκθέσει για πρώτη φορά τις αρχές μια αρχιτεκτονικής που επιτρέπει την παροχή κοινωνικής κινητικότητας32 μέσα από κατοικίες και αστικές διατάξεις συντιθέμενες και ανασυντιθέμενες ανάλογα με τις προθέσεις των κατοίκων τους33.

Οι προτάσεις του Friedman για την κινητικότητα έτυχαν θερμής υποστήριξης από το δημοσιογράφο G. Κuhne, που δημοσίευσε άρθρο του στο γερμανικό περιοδικό «Baumwelt». Η δημοσίευση αυτή αποτέλεσε την αφορμή για την μετακίνηση του Friedman από τη Haifa -όπου δραστηριοποιούνταν μέχρι τότε- πρώτα στη Γερμανία, για να συναντήσει τον Frei Otto και τον Gunchel μετά από πρόσκληση του πρώτου, έπειτα στις Κάτω Χώρες και τελικά στο Παρίσι όπου εγκαταστάθηκε το 1957 μετά από πρόταση συνεργασίας του Jean Prouve.

Page 52: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη052

Το Παρίσι αποτέλεσε και τον τόπο ίδρυσης της ομάδας GEAM (Groupe d’ Etudes d’ Architecture Mobile)35, που συγκροτήθηκε γύρω από το αντικείμενο της προσαρμογής της αρχιτεκτονικής στις αλλαγές της σύγχρονης ζωής, σαφώς επηρεασμένη –όπως και πολυάριθμες άλλες ομάδες που συστήθηκαν την ίδια περίοδο- από την ατμόσφαιρα αναζήτησης που ακολούθησε 10ο CIAM εντός και εκτός των κύκλων του.

Έχοντας εκδώσει ήδη το «Μανιφέστο της Κινητής Αρχιτεκτονικής» ο Friedman συγκροτεί το 1958 τις αρχές της σημαντικότερης εφαρμογής του, της «Χωρικής Πόλης». Σύμφωνα με τον Friedman η ίδια η διδασκαλία της Αρχιτεκτονικής έχει οδηγήσει σε μια υποτίμηση από τους αρχιτέκτονες του ρόλου του χρήστη, τον οποίο αντικαθιστούσαν με μια ανύπαρκτη οντότητα, του «Μέσου Ανθρώπου» του οποίου οι επινοημένες ανάγκες διαρκώς απομακρύνονταν από τις ανάγκες του πραγματικού χρήστη. Στο μανιφέστο του ο Friedman διακήρυττε μια αρχιτεκτονική όπου «η κατοικία αποφασίζεται από το χρήστη στα πλαίσια μιας υποδομής που δεν είναι ούτε καθοριστική ούτε καθοριζόμενη» και όπου τα κτίρια θα έπρεπε «να αγγίζουν το ελάχιστο δυνατόν το έδαφος, να μπορούν να αποσυναρμολογηθούν και να κινηθούν, να μπορούν να μεταβληθούν κατά την επιθυμία του κάθε κατοίκου.»

Με βάση το μοντέλο της «Χωρικής Πόλης», μιας τριεδρικής χωρο-δομής με κατοικήσιμα κενά που στηρίζεται σε υποστυλώματα και αναπτύσσεται πάνω από κατοικημένες και ακατοίκητες περιοχές παράχθηκαν το 1958 οι περίφημες προτάσεις για τη «Χωρική Τυνησία», το «Χωρικό Παρίσι» και το 1959 τη «Venice Monegasque». Ο Friedman διατήρησε το ενδιαφέρον του για τις τρισδιάστατες κατοικήσιμες χωροδομές και για τα επόμενα χρόνια, μέσα από τη μελέτη πόλεων- γεφυρών με πιο γνωστό παράδειγμα τη γέφυρα πάνω από τη Μάγχη που σχεδίασε σε συνεργασία με τον Eckhard Schulze Fielitz36.

Σύμφωνα με το βιογραφικό σημείωμα του FRAC Center37 οι χωροδομές του Friedman αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για ένα μεγάλο

Page 53: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή053

κομμάτι τις ριζοσπαστικής αρχιτεκτονικής της περιόδου, τόσο για τους Achi-gram όσο και για το κίνημα των Ιαπώνων μεταβολιστών38. Ο Friedman παρόλα αυτά δεν πέρασε ποτέ στο απόλυτο προσκήνιο της εποχής του: «Παρά τον τρόπο με τον οποίο η δουλειά των συγχρόνων του έχει περάσει στο λεξιλόγιο της main stream αρχιτεκτονικής, οι ιδέες του Friedman αποτελούν από τότε μια υποσημείωση στην αρχιτεκτονική ιστορία της Ευρώπης και ειδικά από τη Βρετανική οπτική της.»

Όπως ο ίδιος αφηγείται «Ο Cedric Price επηρεάστηκε από τη «Χωρική Πόλη», έτσι τον γνώρισα. Το κτίριο δεν είναι ένα αντικείμενο, είναι μια διαδικασία. Στο Cedric άρεσε πολύ αυτή η δήλωση». Παρόλα αυτά ο Friedman τονίζει ιδιαίτερα το πεδίο στο οποίο η αντίληψή του διαφοροποιούνταν από αυτή του Price, ο οποίος χρησιμοποιούσε σα δομική μονάδα του και βάση της κάθε ανθρώπινης προσπάθειας την ομάδα: «Κανένα άτομο, είτε στη μοριακή φυσική είτε στην κοινωνία δε λειτουργεί με βάση αφηρημένους κανόνες: πείτε το Ο Νόμος της Ατομικότητας»39

Στον καθολικό, από πάνω προς τα κάτω σχεδιασμό ο Friedman δεν έβλεπε παρά ψευδοθεωρίες, παρατηρήσεις δηλαδή που δεν αντικατόπτριζαν παρά τις προτιμήσεις των συγγραφέων τους. «Μια πραγματική θεωρία πρέπει να είναι γενική και ισχύουσα για τον καθένα. Όλοι έχουν τις υποθέσεις τους. Η γενική θεωρία που προσπαθώ να διακηρύξω εμπεριέχει όλες τις προσωπικές υποθέσεις»40

Σε μια πρώτη ανάγνωση θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει την τοποθέτηση του ατόμου στο κέντρο της σκέψης του Friedman ως απάντηση στις απλουστευτικές γενικεύσεις και το δεσποτισμό του Διεθνούς Μοντερνισμού 41.Παρόλο που είναι μάλλον αναντίρρητη -στα πλαίσια και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της εποχής- η έκφραση ενός τέτοιου αντανακλαστικού αντίδρασης απέναντι στη ναρκισσιστική κίνηση της υπαγωγής μιας ιδιαίτερα πολύπλοκης πραγματικότητας σε άκαμπτους κανόνες συγκροτημένους από

Page 54: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη054

ειδικούς, ο ίδιος ο Friedman παρέχει ένα εναλλακτικό και ομολογουμένως ελκυστικό ερμηνευτικό πρίσμα για την καταγωγή αυτής της στάσης του: μια διάλεξη του Werner Heisenberg που παρακολούθησε σε ηλικία 18 ετών στη Βουδαπέστη. Η Αρχή της Απροσδιοριστίας, η οποία για πολλούς σήμανε μια θεμελιακή απόρριψη της επιστημονικής αντικειμενικότητας, υπήρξε για τον Friedman μια εμπειρία - ορόσημο στη διαμόρφωση της αντίληψής του . Δεν είναι παράλογο να συνδέσει κανείς την καχυποψία προς τις «μεγάλες θεωρίες» του 20ου αιώνα και την υιοθέτηση της αβεβαιότητας ως θεμελιώδους αρχής σε ολόκληρο το έργο του, με το έντονο νεανικό του ενδιαφέρον για τη Φυσική και τις ριζικές αλλαγές στον τρόπο αντίληψης του κόσμου που συνόδεψαν τις εξελίξεις της42.

Συμπληρωματικό ενδιαφέρον ορατό από τα πρώτα βήματα του Fried-man και εντεινόμενο με τον καιρό υπήρξε το ζήτημα της αυτοτοποθέτησης των ομάδων στο χώρο και της κατασκευής ενός λεξιλογίου ικανού να κάνει την «επιστημονική αρχιτεκτονική» κατανοητή και εφαρμόσιμη από τον καθένα. Παρόλο που οι «Αφρικανικές Μελέτες»43 του και το ενδιαφέρον για τις αναπτυσσόμενες χώρες είχε ήδη ξεκινήσει από το ’60 η συστηματοποίηση αυτής της κατεύθυνσης έγινε με το βιβλίο του «Pour une architecture Scienti-fique«44. Η UNESCO, για την οποία ο Friedman δούλεψε στην Ινδία τη δεκαετία του ’80, του έδωσε τη δυνατότητα να εξελίξει αυτές του τις ιδέες μέσω μιας παραγγελίας που του ζητούσε να εικονογραφήσει οδηγίες για ανειδίκευτους εργάτες ώστε να παράξουν με επιτυχία κατασκευές βασιζόμενοι σε απλά υλικά και τεχνικές45. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας διερεύνησης της αυτοκατασκευής υπήρξε το Μουσείο Απλής Τεχνολογίας στο Madras της Ινδίας.

Σε ηλικία 87 ετών ο Friedman ζει στο Παρίσι και παραμένει ενεργός. Έχει εκδώσει πάνω από 10 βιβλία, έχει συμμετάσχει σε εκθέσεις και διαλέξεις σε ολόκληρο τον κόσμο και έχει επισκεφτεί δεκάδες Πανεπιστήμια στην Ευρώπη,

Page 55: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή055

την Ασία και την Αμερική. Το 1999 το ΝΑΙ του αφιέρωσε μια μονογραφική έκδοση. Πέραν από το αρχιτεκτονικό και το συγγραφικό του έργο, αξιοσημείωτη είναι και η καλλιτεχνική του δραστηριότητα που ξεκίνησε από τη νεαρή του ηλικία και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Η αυτοτοποθέτηση, που μπορεί κανείς να διαβάσει ως εμμένουσα πρόθεση σε όλη τη διάρκεια του εξαιρετικά πολύπλευρου έργου του, φέρνουν το Friedman πολύ κοντά στο κεντρικό αντικείμενο της παρούσας έρευνας, που διερευνά πτυχές αυτού που ορίσαμε ως από κάτω-προς-τα-πάνω (bot-tom-up) σχεδιασμού. Πριν όμως μπούμε στο «πώς;» μέσα από το συστηματικό σχολιασμό ενός έργου που εκτιμάμε ότι συμπυκνώνει τις αναζητήσεις του Friedman σε αυτήν την κατεύθυνση, των «Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών», ίσως είναι σκόπιμο να αφιερώσουμε λίγο χρόνο ακόμα σε μια αφήγηση που εξερευνά ένα δίκτυο, ιστορικά εντοπισμένο, σχέσεων και τόπων (πού και πότε) που δημιουργούν ένα καθοριστικό πλαίσιο για την ανάγνωση του έργου του.

Αλλάζοντας την κλίμακα της οπτικής μας θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι -παρά τις όχι ασήμαντες διαφοροποιήσεις του- o

Friedman αποτελεί μέρος μιας γενιάς, τοποθετούμενης χρονικά από τα τέλη του ’50 ως τις αρχές του ’70, που μετέβαλε ριζικά τα όρια και τον ορισμό της Αρχιτεκτονικής. Η κίνηση αντίδρασης απέναντι στα δόγματα του Μοντερνισμού και αναζήτησης μιας «άλλης» Αρχιτεκτονικής, δεν μπορεί να ιδωθεί αποκομμένη από μια ευρύτερη αλλαγή παραδείγματος48 η οποία πέραν από τη δημιουργία νέων συνθηκών, νέων «προβλημάτων» προς διαχείριση μετέβαλε δραστικά το καθένα από τα πεδία με τα οποία συναρτούνταν η αρχιτεκτονική σκέψη και πρακτική.

Εφόσον η τοποθέτηση πάνω στο ζήτημα και η διερεύνηση του συσχετισμού αυτής της πολυεπίπεδης τομής με την αρχιτεκτονική της εποχής, αποτελεί τέτοιας έκτασης εγχείρημα που κρίνουμε ότι δε θα μπορούσε να

Page 56: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη056

πραγματοποιηθεί στα πλαίσια αυτής της εργασίας, θα μείνουμε στην εξής παρατήρηση: Αυτή η αλλαγή παραδείγματος σε οικονομικό και συνακόλουθα κοινωνικό επίπεδο στα τέλη του ’50, οδήγησε στο αίτημα μιας νέας λειτουργικότητας και στην αντιμετώπιση όλο και από περισσότερους της αρχιτεκτονικής όχι πια σαν κτισμένο αντικείμενο αλλά ως περιβάλλοντος, χωρικού πεδίου έκφρασης σχέσεων και διαδικασιών ενός κόσμου που έμοιαζε αυξανόμενα πολύπλοκος.

Σύμφωνα με τον Andrea Branzi47 η κουλτούρα του κλασικού μοντερνισμού δεν μπορούσε να αποδεχτεί την ιδέα του χάους ως παράγωγου της αναδυόμενης διεθνούς αγοράς, επιμένοντας σε μια αντίληψηότι τα παρατηρούμενα φαινόμενα ήταν το «αποτέλεσμα μιας πρόσκαιρης παρακμής, εύκολο να διορθωθεί, και ότι το μοντέρνο εγχείρημα μπορούσε να ανατρέψει αυτόν τον κανόνα της εξέλιξης». Σε αυτήν την ευρεία πολιτική και πολιτισμική κρίση, μια μειοψηφία βρήκε μια εξαιρετική ευκαιρία πολιτισμικής και γνωσιακής εξέλιξης, αμφισβητώντας τον παλιό ορισμό του projet και αποδεχόμενη την εξορισμού πειραματική του φύση.

Η Marie Ange Brayer48 αναφερόμενη σε αυτό το φαινόμενο εντοπίζει «την εγκαινίαση μιας αρχιτεκτονικής με ευρύ πεδίο ορισμού, που συνεχώς αμφισβητεί την ίδια της την πρακτική, ταυτόχρονα δημιουργική και κριτική» και θέτει ως κοινό παρονομαστή των εξερευνήσεων της εποχής το ερώτημα της κινητικότητας, «την ουτοπία μιας αρχιτεκτονικής χωρίς εγγραφή». Γύρω από αυτό το αίτημα «συγκροτείται ένας κοινός αισθητικός τομέας καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων που εμπλέκονται με τον πειραματισμό, την ουτοπία και την έρευνα, όχι αρνούμενοι την πραγματικότητα, αλλά επιδιώκοντας μέσα από την κρίση της ρασιοναλιστικής τάξης μια κριτική απόδραση προς τη δημιουργία και οδηγώντας την αρχιτεκτονική στα εννοιακά της όρια49»

Οι ριζοσπαστικές αυτές ομάδες φαίνεται να σκηνοθέτησαν σχεδόν στο σύνολό τους μια απελευθέρωση από την αρχιτεκτονική, η οποία μέχρι

Page 57: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή057

τότε γινόταν αντιληπτή ως ένας τομέας αποκλειστικά αφιερωμένος στην κατασκευή και μια κίνηση προς προτάσεις που δέχονταν το απρόβλεπτο και δημιουργούσαν «ατελή, αδύναμα και ελαστικά συστήματα»

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η παρατήρηση του Andrea Branzi ο οποίος επισημαίνει μια αποσύνθεση του καθολικού έργου του μοντέρνου στα δομικά συστατικά του: «Όλες οι δραστηριότητες της σύλληψης του έργου που ήταν πριν διασυνδεδεμένες σε πολλαπλές κλίμακες, γίνονταν σταδιακά αυτόνομες κουλτούρες και λογικές που διεκδικούσαν την κεντρική τους θέση και αποκλειστική στρατηγική τους»50. Αποτελέσματα αυτής της αυτονόμησης τμημάτων αυτού που κάποτε ήταν ένα καθολικό «projet». Πόλη χωρίς αρχιτεκτονική, αρχιτεκτονική χωρίς πόλη, αντικείμενα χωρίς πόλη και αρχιτεκτονική, αρχιτέκτονες χωρίς έργο 51 ...

Παρόλο που πιστεύουμε ότι η σκιαγράφηση αυτής της περιρρέουσας ατμόσφαιρας που εκτείνεται από την Ευρώπη, στην Αμερική και την Ιαπωνία είναι απαραίτητη για την αντίληψη του κλίματος ρήξης και ανανέωσης μέσα στο οποίο λειτούργησε και ο Friedman, αξιολογούμε ως σημαντική τη σημείωση ότι σε καμία περίπτωση αυτή η κοινή διάθεση ρήξης με τα παραδοσιακά όρια του επαγγέλματος δε δημιούργησε ένα συμπαγές κίνημα παρά ένα σύμπλεγμα διαφορετικών θεωρητικών ρευμάτων που δρούσαν παράλληλα. Οι επόμενες παράγραφοι έχουν σα στόχο αυτήν ακριβώς την εξειδίκευση, τον εντοπισμό της θέσης του Friedman μέσα σε αυτό το ευρύτερο γίγνεσθαι μέσα από τη μελέτη των ομάδων των οποίων αποτέλεσε μέρος.

Σημειώνουμε βέβαια εδώ, ότι οι αλλαγές στον προσδιορισμό του πεδίου δράσης, του projet, πραγματοποιήθηκαν παράλληλα με τον επαναπροσδιορισμό της ίδιας της φύσης αυτών των ομάδων οι οποίες δεν συγκροτούνταν πλέον γύρω από την κοινή αποδοχή ενός δόγματος ή την υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης πρακτικής αλλά λειτουργούσαν ως δημιουργικές δεξαμενές σκέψης, μετέχουσες της ανανεωτικής κίνησης της εποχής. Χαρακτηριστικό

Page 58: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη058

είναι ότι η ίδια η συγκρότηση των ομάδων ή ρευμάτων δε συνέβαινε πάντα εκ των έσω ώστε να εκφράζει τη συνισταμένη των ενδιαφερόντων των μελών της. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένας εξωτερικός παρατηρητής πραγματοποιούσε υπό το πρίσμα της δικής του προβληματικής –ενίοτε έξω-αρχιτεκτονικής- συνθέσεις διαφορετικών τάσεων οι οποίες δεν αποκτούσαν συνείδηση των συγκλίσεών τους παρά μέσα από το εξωτερικό αυτό πρίσμα.

Χαρακτηριστική περίπτωση μιας τέτοιας κατασκευής είναι η ομάδα GIAP (Groupe Internationale d’ Architecture Prospective52) που ιδρύθηκε τo 1965 με την πρωτοβουλία του ιστορικού και κριτικού τέχνης Michel Ragon, ο οποίος σε συνέντευξή του στους Marie Ange Brayer και Frederick Migayrou53 παραδέχεται πως η ιδέα της σύνθεσης των τεχνών καθώς και ο κοινωνικός ρόλος του καλλιτέχνη τον απασχολούσαν πολύ εκείνη την εποχή54. «Ένας ρομαντισμός της πρωτοπορίας» ήταν ίσως και η αφορμή που άρχισε να δημοσιεύει άρθρα, πρώτα για το Yona Friedman, και έπειτα αφού οι ίδιοι τον προσέγγισαν για τον Jonas, τον Maymont, το Ruhnau και τον Frei Otto.

Έχοντας όλους αυτούς τους φακέλους στα χέρια του o Michel Ragon ομολογεί ότι άρχισε να συνειδητοποιεί μια σύγκλιση, όχι τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο στο επίπεδο της συμμετοχής στην πραγματοποίηση μιας τομής. «Είχε γίνει πια προφανές ότι ο καιρός του Le Corbusier είχε τελειώσει και κάτι καινούριο ερχόταν [...] Σκέφτηκα πως χρειαζόταν μια σύνθεση οπότε έγραψα το «Ou vivrons-nous demain?» [...] Υπήρχε πράγματι μια διεθνής κατάσταση δημιουργίας αλλά παρόλα αυτά πολλοί (από τους μετέχοντες σε αυτήν) δε γνωρίζονταν μεταξύ τους, για παράδειγμα ο Friedman με τον May-mont. Γνωρίστηκαν αργότερα αλλά δεν εκτίμησαν πολύ ο ένας τον άλλον»

Δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει τον ιδρυτικό χαρακτήρα της πρώτης αυτής συλλογής του Ragon, πριν από την οποία δεν είχε γραφτεί (σύμφωνα με τον ίδιο) τίποτα απολύτως πάνω στη διορατική αρχιτεκτονική. Προς ενίσχυση των λεχθέντων δανειζόμαστε την παρατήρηση της Zeynep Mennan σύμφωνα

Page 59: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή059

με την οποία «οι συλλογές και οι εκθέσεις λειτουργούν σαν πολιτισμική μηχανή: δομούν, πληροφορούν, εντοπίζουν και ιστορικοποιούν μια παραγωγή με μια συγκεκριμένη φόρμα παρουσίασης.55» Η συλλογή-κατασκευή του Ragon φαίνεται να ενδιέφερε τον Friedman, τον Maymont και τον Schoffer οι οποίοι θεώρησαν σημαντικό να την επενδύσουν με μανιφέστα και εκθέσεις, πράγμα που αποτέλεσε και την αφετηρία του GIAP. Η έννοια αυτή της «διορατικότητας », αποτέλεσε και το κεντρικό θέμα των μηνιαίων συνέδριων της ομάδας σε αίθουσα που τους είχε παραχωρήσει το Musee des Arts Decoratifs, αλλά και το περιεχόμενο εκδόσεων και εκθέσεων που ακολούθησαν57.

Σημειώνουμε εδώ ότι η παρουσία του Michel Ragon, λαμβάνοντας υπόψη το όραμά του της παραγωγής μιας σύνθεσης μεταξύ των τεχνών και τη συμβολή του στη θεωρητικοποίηση της σχέσης αρχιτεκτονικής και γλυπτικής τη δεκαετία του ‘60, συνέβαλε ενδεχομένως σε μια «συνολικοποίηση της αρχιτεκτονικής»58 η οποία οδήγησε στην ανατροπή των μέχρι τότε στεγανών της ορίων και σηματοδοτώντας αυτό που ο Friedman ορίζει ως «την ύπαρξη ενός συνδέσμου ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τα κυρίαρχα πεδία της ανθρώπινης κουλτούρας, όπως τις επιστήμες (φυσική και βιολογία), την κοινωνική οργάνωση (οικονομία, ομαδικές κατασκευές) και τις τέχνες (έκφραση της ατομικότητας σε όλες τις μορφές). Αυτο δε σημαίνει ότι η αρχιτεκτονική γίνεται περισσότερο ή λιγότερο σημαντική από οποιονδήποτε απ’ αυτούς τους τομείς, απλώς είναι τμήμα του ίδιου συνόλου.»

Page 60: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη060

¬Εικονογραφήσεις των κεφαλαίων των “Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών” με τα pictogrammes του Yona Friedman. Οι εικόνες αντιστοιχούν από πάνω αριστερά στα εξής κεφάλαια: “Ουτοπίες Γενικά”, “Κοινωνικές Ουτοπίες”, “Ή κρίσιμη ομάδα”, “Το περιβάλλον”, “Ή οργάνωση των άλλων”, “Ή κοινωνία χωρίς ανταγωνισμό”, “Ή σημασία της σημασίας”, “Ή Πόλη”, “Ή παγκόσμια Πόλη”, “Συμπέρασμα: Μικρές Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες”Friedman Y., Utopies Realisables, Paris: L’ Eclat, 2000

Page 61: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή061

¬ 05β. Utopies Realisables >

Οι «Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες»57 είναι ένα περίεργο βιβλίο. Πατώντας ταυτόχρονα σε δύο εποχές, πρωτογράφτηκαν το

1974, ανάμεσα στο «Για μια Επιστημονική Αρχιτεκτονική» και το «Πώς να κατοικούμε τη Γη» και εκδόθηκαν υπό μορφή κόμικ το 1974 υπό τον τίτλο «Πώς να ζούμε ανάμεσα στους άλλους χωρίς να είμαστε σκλάβοι και χωρίς να είμαστε αφέντες», μια εποχή που ο Friedman εκδήλωνε ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την κατασκευή μιας γενικής και ισχύουσας για όλους θεωρίας58, και μιας κατανοητής γλώσσας για την επικοινωνία της, που απορρίπτει την πρωτοκαθεδρία των ειδικών και είναι εφαρμόσιμη κατόπιν εξειδίκευσης και προσωπικής ερμηνείας από τον καθένα.

Το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας είναι έκδοση του 2000 που περιλαμβάνει κάποια επιπλέον σχόλια καθώς και ένα παράρτημα με μεταγενέστερα κείμενα του Friedman που δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στο κεντρικό σώμα του βιβλίου. Αυτή η «επανεπίσκεψη» των Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών από το Friedman θεωρούμε πως έχει σημασία αφού είναι δηλωτική από τη μία της κεντρικής θέσης που τους δίνει στη δημιουργική του πορεία αλλά και του επίκαιρου χαρακτήρα που αξιολογεί ότι συνεχίζουν να έχουν59. Πολεμική, λογική άσκηση και απολογισμός ταυτόχρονα οι Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες είναι ένα καθαρά θεωρητικό κείμενο το οποίο όμως ένας υποψιασμένος αναγνώστης δεν μπορεί να πάψει να εικονογραφεί με αναφορές στο σχεδιασμένο έργο του: οι έννοιες της αυτοτοποθέτησης, της γλώσσας, της σχέσης του τοπικού με το συνολικό, της ουτοπίας, της υποδομής μπορούν όλες να εντοπιστούν και μάλιστα σε ένα πλήθος ερμηνειών και συνδυασμών τους.

Μέσα από τη συστηματική ανάγνωση και το σχολιασμό των λεγόμενων του Friedman λοιπόν θα προσπαθήσουμε να εξάγουμε κάποια σχήματα για τον τρόπο με τον οποίο δομείται και το βαθμό μέχρι τον οποίο προσδιορίζεται αυτή η προαλγοριθμική μορφή bottom-up σχεδιασμού, την οποία εντοπίζουμε

Page 62: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη062

σε αυτό που ο Friedman ονομάζει «projet non-paternaliste». Το βιβλίο αποτελείται από δέκα κεφάλαια με έναν τίτλο, μια εικόνα-

περίληψη (pictogramme) και μια μικρή σημερινή εισαγωγή που δίνει τη θέση του κάθε κεφαλαίου στην προβληματική του Friedman να προηγούνται του κυρίως μέρους. Στο επιχείρημα που προσπαθεί να στήσει τόσο συστηματικά, κεφάλαια και υποκεφάλαια διαδέχονται το ένα το άλλο σε μια αυστηρή αλληλουχία λογικών αποδείξεων και εξειδικεύσεων. Αυτό που διαβάζουμε σε αυτή τη δομή είναι ένα εγχείρημα παραγωγής αυτού που ο Friedman πάντα επιδίωκε: ενός αντικειμενικού, «επιστημονικού» συστήματος, μιας ουδέτερης υποδομής, «ούτε καθορισμένης ούτε καθοριζόμενης»60 στην οποία κάθε αναγνώστης μπορεί να «αυτοτοποθετηθεί».

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο Friedman ξεκινά την εισαγωγή προσδιορίζοντας τους βασικούς εχθρούς, που δεν είναι άλλοι από το κράτος – μαφία και τα μέσα – μαφία: η αποτυχία των ουτοπιών της δημοκρατίας και της παγκόσμιας επικοινωνίας έχει δημιουργήσει δύο γιγαντωμένους φορείς που δρουν εξ’ ονόματός μας και ισχυριζόμενοι ότι «εμείς θέλουμε αυτό που θέλουν». Αυτό το πρώτο πληθυντικό είναι πολύ χαρακτηριστικό αφού ιδρύει μια ομάδα που θα μπορούσε σε πρώτη ανάγνωση να είναι η κοινωνία, αλλά με ένα πιο προσεκτικό κοίταγμα μοιάζει να είναι μάλλον «ο συγγραφέας και όσοι από τους αναγνώστες προσυπογράφουν αυτήν την παρατήρηση». Ως πράξη αντίστασης σε αυτήν την κατάσταση τίθεται η συγκρότηση μικρών κοινοτήτων ικανών να αυτοσυντηρηθούν και να εξασφαλίσουν τις δημόσιες εξυπηρετήσεις τους. Σύμφωνα με το Friedman αυτά «τα περιθωριακά κινήματα του σήμερα ίσως αποτελούν τις λύσεις του αύριο».

Από την εισαγωγή κιόλας τίθεται και η βασική πολεμική του βιβλίου, του να πειστεί κανείς δηλαδή ότι η λύση βρίσκεται σε αυτοδιαχειριζόμενες

Page 63: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή063

μικρές ομάδες, χωρίς ειδικούς και διευθυντές και ότι ο λόγος της διάχυτης δυσαρέσκειας σε σχέση με το σύνολο των υπαρχουσών κοινωνικών οργανώσεων είναι ότι «Είμαστε τα θύματα της αδυναμίας του να γνωρίζουμε τα όριά μας, της γελοίας μεγαλομανίας μας μπροστά στα πραγματικά μέσα, τις τεχνικές που διαθέτουμε» και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε ότι «μια ουτοπία θα πρέπει να είναι στη βάση της πραγματοποιήσιμη.»

Μετά από ένα μικρό σημείωμα που επανατοποθετεί αυτήν την εισαγωγή στο σήμερα για να σημειώσει την εξαιρετική επικαιρότητα των προβλημάτων και την αδυναμία επίλυσής τους που δεν έχει αλλάξει παρά τα νέα μέσα επικοινωνίας, ο Friedman μπαίνει στο πρώτο κεφάλαιό του.

I. ΟΥΤΟΠΙΕΣ ΓΕΝΙΚΑ

1. Πότε κατασκευάζουμε Ουτοπίες;|2. Σκίτσο της Θεωρίας|3. Ή αναγκαιότητα της

συναίνεσης|4. Ουτοπίες “Θετικές” και Ουτοπίες “Αρνητικές”|5. Ουτοπίες “Πατερναλιστικές” και

Ουτοπίες “Μη Πατερναλιστικές”|6. Περίληψη Κεφαλαίου

ΤΟ ΜΉ ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΧΉΜΑ

Το κεφάλαιο «Οι Ουτοπίες Γενικά» ξεκινά με τη διαπίστωση ότι η εποχή μας είναι μεγάλος παραγωγός ουτοπιών61 οι οποίες διαθέτουν τη δυνατότητα της κινητοποίησης των μαζών, αλλά αποκλείουν κάθε ενδεχόμενο υλοποίησης τους αφού οι υποστηρικτές τους δεν ακολουθούν παρά μια αφηρημένη ιδέα. Όπως αφορίζει ο Friedman, oι πραγματικές ουτοπίες είναι οι πραγματοποιήσιμες62 «[...] Το να πιστεύει κανείς σε μια ουτοπία και να είναι ταυτόχρονα ρεαλιστής δεν είναι αντιφατικό. Μια ουτοπία είναι κατεξοχήν πραγματοποιήσιμη.»

Απορρίπτοντας λόγω περιορισμένων στοιχείων ή της απουσίας σχετικών παραδειγμάτων την προσέγγιση των πραγματοποιήσιμων ουτοπιών μέσω μιας ιστορικής αναδρομής τους, ο Friedman ξεκινά με μια δήλωση τακτικής: «Για να μιλήσουμε για τις πραγματοποιήσιμες ουτοπίες μου φαίνεται πολύ πιο λογικό

Page 64: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη064

να κατασκευάσουμε πρώτα απ’ όλα μια συνεκτική θεωρία, πάνω σε a priori αξιώματα κι έπειτα να δούμε αν αυτή η θεωρία μπορεί να εφαρμοστεί πάνω σε πραγματικά, παρατηρήσιμα γεγονότα και να τα εξηγήσει».

Ενδεχομένως προτρέχοντας ελαφρώς θα μπορούσε κανείς επιχειρώντας ένα σχόλιο πάνω σε αυτή τη δήλωση του Friedman είναι ότι επιχειρεί μεν να προσδώσει στο κείμενό του τη λογική μιας μαθηματικής απόδειξης, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο αν βρίσκεται πιο κοντά σε μια λογική αξιωμάτων και θεωρημάτων ή σε μια λογική συγκρότησης αλγορίθμων, ορισμού δηλαδή των οντοτήτων-στοιχείων του, περιγραφής των σχέσεων μεταξύ τους και διερεύνηση των αποτελεσμάτων που αυτές οι σχέσεις μπορούν να παράξουν μεταβάλλοντας τις μεταβλητές των παραμέτρων του63.

Θεωρώντας τη δυσαρέσκεια ως σημείο εκκίνησης της ανάγκης για ουτοπία και με την άρρητη παραδοχή ότι η δυσαρέσκεια αυτή εντοπίζεται στο άτομο (τον κο Χ), ο Friedman αρχίζει να συγκροτεί μια ενδιαφέρουσα περιπτωσιολογία, ανάλογα με το αν η άρση αυτής της δυσαρέσκειας περνά από τον ίδιο τον κο Χ ή μια ομάδα άλλων ατόμων. Σημειώνοντας ότι η πραγματοποίηση της δεύτερης περίπτωσης προϋποθέτει την πειθώ της ομάδας-πηγής της δυσαρέσκειας, αυτή δε θα μπορούσε να είναι εφικτή παρά μέσω μιας συστηματικής μελέτης της συμπεριφοράς αυτών των «άλλων» και των μέσων που διαθέτει ώστε να καταφέρει να επινοήσει μια κατάλληλη στρατηγική («αλληλοτομία ουτοπίας και projet»).

Η πρώτη «αξιωματική» λοιπόν των ουτοπιών συγκροτείται με τα εξής τρία «σημεία»: α)οι ουτοπίες γεννιούνται από μια συλλογική δυσαρέσκεια, β)οι ουτοπίες δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν παρά με την προϋπόθεση ύπαρξης μιας γνωστής θεραπείας64 (μιας τεχνικής ή μιας εναλλακτικής συμπεριφοράς), γ)οι ουτοπίες δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν παρά αν εξασφαλίσουν μια συλλογική συναίνεση. «Η πραγματοποιήσιμη ουτοπία λοιπόν έρχεται πριν από το projet για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις πάνω στις

Page 65: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή065

οποίες θα εφαρμοστεί η οποιαδήποτε τεχνική»65

Η αδυναμία εξασφάλισης της ταυτόχρονης ισχύος και των τριών αυτών απαιτήσεων οδηγεί σε αδύνατο σύστημα: πρόκειται για τους «νόμους των ουτοπιών». Με μια ανάλυση της μορφής «αν α και όχι β» ο Friedman εντοπίζει τον πρώτο νόμο του συχνού ετεροχρονισμού ανάμεσα στη συνειδητοποίηση της δυσαρέσκειας και την έλλειψη (ακόμα) γνωστής τεχνικής αντιμετώπισης αλλά και ένα δεύτερο νόμο στον οποίο δε δίνεται συνήθως η δέουσα σημασία. Το κλειδί που μετατρέπει την ουτοπία σε projet δεν είναι άλλο από αυτό της συλλογικής συναίνεσης, η περιφρόνηση της οποίας δημιουργεί μια απόσταση ανάμεσα στην ύπαρξη εφαρμόσιμης τεχνικής και την ύπαρξη συναίνεσης. Με βάση αυτούς τους δύο νόμους ο Friedman ισχυρίζεται ότι «καμία ουτοπία δεν μπορεί να είναι μια ατομική επινόηση, παρά μια συλλογική εφεύρεση διαρκώς μεταλλάξιμη μέσα από τοπικές μικρο-σχέσεις, κατά τη διάρκεια της περιόδου που ισχύουν αυτές οι δύο διαφορές φάσης66».

Σε αυτό το σημείο μπαίνει η θέση του «τεχνικού - συγγραφέα του pro-jet», εκείνου δηλαδή που είναι επιφορτισμένος με την επινόηση μιας τεχνικής για την αντιμετώπιση μιας δεδομένης δυσαρέσκειας, με βάση τον οποίο ο Fried-man πραγματοποιεί μια διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη ουτοπιών που είναι θεμελιώδους σημασίας για το υπόλοιπο έργο του αλλά και για την παρούσα εργασία.

Στην περίπτωση που αυτός που ενεργεί ή συλλαμβάνει την ουτοπία δεν είναι μέρος της δυσαρεστημένης ομάδας, τότε μιλάμε για μια πατερναλιστική ουτοπία όπου ένας άνθρωπος ή μια -όσο καλοπροαίρετη κι αν είναι- εξωτερική ομάδα προσπαθεί να επιβάλει τη βούλησή της σε μια άλλη ομάδα που αντιλαμβάνεται ως δυστυχισμένη. Με άλλα λόγια στην πατερναλιστική ουτοπία η γνώση της εφαρμόσιμης τεχνικής ανήκει σε μια ομάδα ανθρώπων που αποτελούν την ελίτ.

Στην περίπτωση αντίθετα της μη πατερναλιστικής ουτοπίας, οι

Page 66: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη066

ίδιες «γνώσεις»/»τεχνικές» –οι οποίες είναι μάλλον πιθανότερο να μην είναι ταυτόχρονη σύλληψη όλων των μελών της ομάδας- συγκρατούνται ή διαδίδονται από όλους και για όλους. Σε αυτήν την περίπτωση, όλα τα αξιώματα της ουτοπίας αφορούν την ίδια συλλογικότητα ενώ αυτός που λαμβάνει τις αποφάσεις είναι αυτός που τελικά δέχεται τις συνέπειες της εφαρμογής τους67.

Ο Friedman παρατηρεί ότι παρόλο που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση όλες οι πραγματοποιήσιμες ουτοπίες του καιρού μας είναι μη πατερναλιστικές και η έλλειψη ιχνών τους οφείλεται ακριβώς σε μια αυτο-προπαγάνδισή τους που αφαιρεί την ανάγκη συγκρότησης μανιφέστων και δογμάτων68. Δηλώνει δε σα στόχο του βιβλίου, δεδομένου του γεγονότος ότι οι μη πατερναλιστικές ουτοπίες έχουν μεγάλες πιθανότητες να μετατραπούν σε πατερναλιστικές, την επισήμανση αυτού του κινδύνου που «δεν είναι μόνο ηθικός κίνδυνος αλλά υπονομεύει την ίδια μας την επιβίωση».

Μετά από μια ανακεφαλαίωση με αριθμημένα σημεία του πρώτου του κεφαλαίου για να το καταστήσει όσο πιο σαφές μπορεί, ο Friedman επιστρέφει στο μη πατερναλιστικό του σχήμα για να ξεκινήσει να σχηματίζει τις συνδέσεις του με την ιδέα της πραγματοποιήσιμης ουτοπίας, κεντρικό στοιχείο της οποίας είναι η έγκαιρη ενημέρωση69 του κάθε εμπλεκόμενου (η οποία θα ικανοποιήσει τη συνθήκη της συναίνεσής του).

II. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΥΤΟΠΙΕΣ

1. Οι κοινωνικές ουτοπίες χρησιμοποιούν μια γλώσσα|2. Αναπαράσταση της κοινωνίας με

γραφήματα|3. Τα δομικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας|4. Ή κοινωνία “των ίσων” και η ιεραρχική

κοινωνία|5. Ή κοινωνία περιέχει ανθρώπους και αντικείμενα|6. “Κοινωνία” και “Περιβάλλον είναι

συνώνυμα

Η προκλητική κίνηση του Friedman στην εισαγωγή του δευτέρου κεφαλαίου της κίνησης στο επίπεδο του «εν αρχή ην» και να επιδιώξει μια δική του αξιολόγηση για την καταγωγή της ίδιας της έννοιας είδος, ως της

Page 67: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή067

πρωταρχικής μορφής μιας επινοημένης από το άτομο αφαίρεσης, δεν είναι παρά ένας εξαιρετικά ευθύς τρόπος να δηλώσει την πίστη του στην πρωτοκαθεδρία του ατόμου ως ιδρυτή οποιασδήποτε συλλογικότητας, η οποία μετατρέπεται πλέον σε αντικειμενική πραγματικότητα μέσω μιας «επιτυχούς» επικοινωνίας.

Αν το αξίωμα της συναίνεσης καθιστά κάθε ουτοπία έστω και μερικά κοινωνική τότε η ανάλυση των εννοιών συλλογικότητα (με βάση το άτομο) και επικοινωνία (απαραίτητη για το αξίωμα της συναίνεσης) είναι βασική προϋπόθεση για να την κάνει πραγματοποιήσιμη. Εκφράζοντας και εδώ την αποστροφή του για τις περίπλοκες γλώσσες των ειδικών, που τόσο χαρακτήρισε το έργο του, ο Friedman τονίζει την ανάγκη συγκρότησης ενός εύληπτου, εύκολου να συγκρατηθεί λεξιλογίου το οποίο περιγράφει τη δομή μιας κοινωνίας με αρκετή ευκρίνεια ώστε να μπορεί ο καθένας να την αναγνωρίσει ή να τη συγκρίνει με δομές διαφορετικών κοινωνιών, ανάλογα με την προσωπική και ελεύθερη κρίση του.

Η γλώσσα που προτείνει ο Friedman είναι και αυτή ενός είδους «υποδομή», ένα υπόβαθρο ουδέτερο και αντικειμενικό που δεν εμπεριέχει αξιακές κρίσεις (αφού αυτές είναι διαφορετικές σε κάθε άτομο) αλλά αναπαριστά τα αμετάβλητα στοιχεία της κάθε κοινωνικής δομής, ικανά να επιτρέψουν στον καθένα να αναγνωρίσει με βάση αυτά τα «επιστημονικά δεδομένα» χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να είναι σημαντικά για την αξιολόγηση της εφαρμοσιμότητας των ιδεών του.

Πρόκειται στην πραγματικότητα για την κατασκευή ενός σχήματος αξιολόγησης, του οποίου η επιστημονικότητα του αφαιρεί οποιοδήποτε φορτίο ή κατεύθυνση και το μετατρέπει σε κοινή λογική. Δεν μπορούμε να αντισταθούμε στη σκέψη ότι η επιλογή των γραφημάτων για την αναπαράσταση των διαφορετικών κοινωνικών σχηματισμών δεν έχουν μόνο εργαλειακό αλλά και βαθύτατα συμβολικό χαρακτήρα, κάνοντας επίκληση σε μια μαθηματική

Page 68: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη068

λογική που είναι ταυτόχρονα αποδείξιμη (ελέγξιμη δηλαδή μέσα από μια σειρά λογικών βημάτων) και στερείται οποιασδήποτε συναισθηματικής εγγραφής. Είναι εντυπωσιακή αυτή η συνύπαρξη ενός αξιωματικού θετικισμού στο Fried-man με τον απόλυτο σχετικισμό που πρεσβεύει μέσω της πίστης του στο άτομο.

Ο Friedman δεν αρνείται τον απλοποιητικό χαρακτήρα αυτών των γραφημάτων αφού οι κοινωνικές σχέσεις φορτίζονται με μια μεγάλη σειρά ποιοτικών χαρακτηριστικών αλλά σημειώνει ότι ακριβώς αυτή η απλούστευση, η δημιουργία μιας τοπολογίας σχέσεων ανάμεσα σε ισοβαρείς οντότητες είναι ο μόνος τρόπος να παραχθεί ένα κοινά αποδεκτό μοντέλο. Ο Friedman για να στήσει αυτό το αρχικό του μοντέλο και να αποφύγει τον υποκειμενισμό κάποιου που ταυτόχρονα παρατηρεί το προς μελέτη αντικείμενο και αποτελεί μέρος του, κάνει την παραδοχή ενός εξωτερικού παρατηρητή που τα μόνα πράγματα που μπορεί να διακρίνει κοιτάζοντας με το ουδέτερο βλέμμα του την κοινωνία είναι άτομα και σχέσεις70.

Με βάση αυτό το γενικό και ισχύον μοντέλο για την αναπαράσταση κάθε κοινωνίας ο Friedman ξεκινά να ορίζει μεγέθη. Αν η ισχύς (θέση) του καθενός μέσα σε μια κοινωνία, κρίνεται ανάλογα με το πόσες επιρροές ασκεί και πόσες δέχεται (ανεξαρτήτως του γιατί ή του τι είδους επιρροές είναι αυτές) τότε η κοινωνική κατάσταση δεν είναι παρά η διαφορά αυτών των επιρροών που θα μπορούσε κανείς να υπολογίσει μέσα από μια μήτρα μονοπατιών. Για να περάσει κανείς από αυτή τη μαθηματική δομή –ορατή από τη μήτρα ή από το γράφημα- σε μια πιο ακριβή αναπαράσταση της δομής μιας κοινωνίας

¬Αριστερά: Αναπαράσταση της Κοινωνίας με γραφήματα.Κέντρο: Δομή Ιεραρχικής Κοινωνίας, Δεξιά: Δομή Κοινωνίας των “Ίσων”

Page 69: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή069

χρειάζεται παράλληλα ένα διάγραμμα δηλωτικό της κοινωνικής ιεραρχίας που εγκαθίσταται ως παράγωγο αυτής της κατάστασης71.

Αυτή ακριβώς η κοινωνική ιεραρχία που δομείται σε ένα απλουστευτικό σχήμα εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων –και την παραδοχή ότι ο καθένας επιθυμεί να κινείται ανοδικά σε αυτήν- δημιουργεί ένα νέο πλέγμα σχέσεων αντιπάλων και συμμάχων. Ορίζεται έτσι το μέγεθος της εξάρτησης –της κοινωνίας από το κάθε μέλος- το οποίο μπορεί κανείς να μελετήσει μέσα από τους αντίστοιχους πίνακες συμμαχιών και δεν είναι άλλη από τη διαφορά της κοινωνικής κατάστασης ενός ατόμου πριν και μετά την αποχώρηση ενός άλλου (βλ. παρακάτω εικόνες).

Έχοντας ορίσει πλέον τα μεγέθη του και έχοντας επινοήσει τους μαθηματικούς τύπους και τις συσχετίσεις τους ικανούς να μοντελοποιήσουν «οποιαδήποτε δυνατή μορφή κοινωνίας» και μάλιστα με τρόπο τόσο απλό που «ακόμα και ένας δωδεκάχρονος θα μπορούσε να καταλάβει» ο Friedman συνεχίζει για να εφαρμόσει το μοντέλο του σε δύο ακραίες συλλήψεις κοινωνίας, την κοινωνία των ίσων72 και την ιεραρχική κοινωνία για να διαπιστώσει ότι «όλες οι σύγχρονες ουτοπίες μας έχουν σα στόχο την ισότιμη κοινωνία αλλά όλοι οι τεχνικοί μας θεσμοί βασίζονται στην ιεραρχική κοινωνία.»

Page 70: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη070

III. LE GROUPE CRITIQUE

1. Ή αδυναμία της “Καθολικής Ουτοπίας”|2.”Σθένος” και “Υποβάθμιση της

Επιρροής”|3. Ή “Κρίσιμη Ομάδα”|4. Το μέγεθος της “Κρίσιμης Ομάδας” είναι χαρακτησριστικό

του κάθε είδους|5. Ή αποσύνθεση των μεγάλων οργανισμών|6. Ή διαφοροποίηση|7. Ή κοινωνική

αυτορρύθμιση ή ακόμα γιατί ένας σκύλος κάθεται πάντοτε άνετα.

Όπως προαναφέραμε η μέθοδος που ο Friedman χρησιμοποιεί στο λόγο του είναι καθαρή παραγωγή: εγκαθιστά γενικά σχήματα τα οποία διαρκώς εξειδικεύει, αυξάνοντας ταυτόχρονα το βαθμό πολυπλοκότητάς τους. Η εξήγηση που θα μπορούσαμε να δώσουμε είναι τόσο η δηλωμένη πρόθεση μιας «γενικής και ισχύουσας για όλους θεωρίας» αλλά και η ιδέα ότι κάνοντας κάποιος τα αντίστροφα βήματα θα συνειδητοποιούσε την αναγωγή των πάντων σε κάποιες εξαιρετικά γενικές και απλές, σχεδόν αυτονόητες αρχές. Η εισαγωγή των αντικειμένων στα κατευθυνόμενα γραφήματα είναι λοιπόν το αντικείμενο του επόμενου κεφαλαίου, τα οποία δημιουργούν ένα νέο αξιολογήσιμο πλέγμα εξαρτήσεων73 και οδηγούν πλέον σε μια διαπίστωση της συνωνυμίας των όρων κοινωνία και περιβάλλον στα πλαίσια της προτεινόμενης από το Friedman γλώσσας. Πρόκειται για τους άλλους, το σύστημα που περιβάλλει τον καθένα και συνδέεται με αυτόν περιλαμβάνοντας ανθρώπους, αντικείμενα και σχέσεις.

Ας επιχειρήσουμε σε αυτό το σημείο μια σύντομη ανακεφαλαίωση (ή μάλλον σχηματοποίηση) των μέχρι τώρα λεχθέντων: Το αν μια ουτοπία είναι ή όχι πραγματοποιήσιμη –πράγμα που είναι άμεσα εξαρτημένο από τη δυνατότητα επιτυχούς επικοινωνίας της- σχετίζεται με τη δομή της κοινωνίας στην οποία επιχειρείται η εφαρμογή της. Αυτή η δομή αναπαρίσταται με ένα κατευθυνόμενο γράφημα που περιλαμβάνει ανθρώπους, αντικείμενα και σχέσεις και για κάθε κόμβο του οποίου μπορεί κανείς να εξάγει διάφορα μεγέθη. Αυτό που είναι το επόμενο βήμα εδώ είναι να οριστεί μια μεταβλητή της οποίας η τιμή να εξάγεται ευθέως από το γράφημα, η οποία να δίνει μετά από ένα ακόμα ενδιάμεσο στάδιο το αποτέλεσμα ΝΑΙ ή ΟΧΙ στο ερώτημα

Page 71: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή071

«πραγματοποιήσιμο;» Το ενδιάμεσο αυτό στάδιο σύμφωνα με τον Friedman δεν είναι παρά μια ανίσωση με την οποία αξιολογεί κανείς αν η εξαγόμενη από το γράφημα τιμή εμπίπτει εντός ή εκτός κάποιων ορίων.

Αυτό που προτείνει ο Friedman είναι ότι η μεταβλητή αυτή δεν είναι άλλη από το μέγεθος του γραφήματος η οποία δεν μπορεί να υπερβαίνει την τιμή που ορίζει ως κρίσιμη ομάδα (groupe critique). Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, όπως υποστηρίζει, αντιλαμβάνεται κανείς ότι για το ανεφάρμοστο κάποιων κοινωνικών ουτοπιών δεν ευθύνεται καθόλου η ανθρώπινη φύση όπως κάποιοι ισχυρίζονται, αλλά κάποια πλήρως τεχνικά χαρακτηριστικά που έχουν να κάνουν με την καθολικότητα του εγχειρήματος που το κάνει να υπερβαίνει αυτές τις κρίσιμες τιμές. Η επίκληση της ανθρώπινης φύσης δεν κάνει για τον Friedman τίποτε άλλο από το να «αντικαθιστά μια μεγάλη ηθική αρχή με μια μεγάλη κυνική αρχή74».

Τα πάντα φαίνεται να είναι θέμα κλίμακας: όλες οι μεγάλες ουτοπίες θα μπορούσαν να είναι εφαρμόσιμες στα πλαίσια μικρών ομάδων στις οποίες η πειθώ και η επικοινωνία παραμένουν δυνατές. Έτσι, η κρίσιμη ομάδα δεν είναι άλλη από το πιο μεγάλο σύνολο ατόμων, αντικειμένων και συνδέσεων για το οποίο μπορεί να διασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία ενός οργανισμού καθορισμένης δομής. Το δε μέγεθος της κρίσιμης ομάδας (οριακή τιμή) εξαρτάται από κάποιες αντικειμενικές αρχές (φυσικούς νόμους) και από έναν τοπολογικό παράγοντα (τη δομή της κοινωνίας)75, και όχι από ανθρώπινες επινοήσεις, τεχνολογίες και τεχνικές.

Η άγνοια αυτών των αυτονόητων φυσικών νόμων αναγνωρίζεται ως η αιτία των σημερινών ανισορροπιών που δεν οφείλονται σε τίποτε άλλο από μια υπερφόρτωση του δικτύου76. Φέρνοντας ως παράδειγμα τις αχανείς αυτοκρατορίες που κυβερνούνταν περισσότερο από παντοδύναμους τοπικούς κανόνες απ’ ότι από την κεντρική εξουσία, ο Friedman προτείνει ότι αφού έχουμε αντιληφθεί ότι ο συνολικός σχεδιασμός είναι αδύνατος, το κλειδί

Page 72: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη072

της εφαρμογής των ουτοπιών θα μπορούσε να είναι η συνύπαρξη μέσα στη διαφοροποίηση, η πολλαπλότητα ουτοπικών τοπικών διευθετήσεων77. Μια διαδικασία άλλωστε εθελούσιας απομόνωσης και αλληλοσυσχετισμού μικρών ομάδων στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν κάτω από δύσκολες συνθήκες και καταπιέζονται από καθολικά δόγματα δεν είναι άγνωστος στην ιστορία. Η κρίση του καθολικού projet και η κίνηση από το συνολικό στο τοπικό είναι παραπάνω από σαφής.

Ξεπερνώντας γενικές διατυπώσεις οι οποίες θα δήλωναν την ανάγκη ύπαρξης ενός ευέλικτου ή προσαρμόσιμου συστήματος ο Friedman περνά στην πρόταση για τοπική διαφοροποίηση, και για τη συνύπαρξη πολλών διαφορετικών υποσυστημάτων με τους δικούς τους κανόνες στα πλαίσια ευρύτερων σχηματισμών. Παρόλο που κανείς μπορούσε να υποψιαστεί την ιδέα του «bottom-up» από την αρχή του κειμένου του εδώ είναι το πρώτο σημείο που μια τέτοια απαίτηση δηλώνεται ρητά. «Αυτή η ιεραποστολική αντίδραση, αυτή η διάθεση να επιμένει κανείς να σώσει τους άλλους παρά τη θέλησή τους, είναι ίσως το πιο αυτοκαταστροφικό χαρακτηριστικό που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί: έχοντας σα στόχο το αδύνατο περνά χωρίς να το καταλάβει πλάι από το πραγματοποιήσιμο και το προσπερνά. Ποιά εκκλησία έχει ήδη καταλάβει ότι οι θρησκείες δεν μπορούν να σωθούν παρά με τις αιρέσεις;»

Η καταστροφή της δομής του συστήματος όταν ξεπεράσει την κρίσιμη τιμή του και η αυτορρύθμισή του ώστε να φτάσει σε μια νέα ισορροπία είναι για τον Friedman εγγενές χαρακτηριστικό των κοινωνιών μας, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της φυσικής επιλογής: μια ομάδα που έχει υπερβεί το κρίσιμο όριο –συνεπώς είναι ανίκανη επιτυχούς επικοινωνίας- δεν μπορεί να απαντήσει επιτυχώς σε εξωτερικές προκλήσεις οπότε διαλύεται, ενώ οι λίγοι που επιβιώνουν ξεκινούν μια νέα γενετική γραμμή. Στο ζωικό βασίλειο η ταύτιση αυτορρύθμισης και αυτοτοποθέτησης είναι προφανής: ένας σκύλος κάθεται τελικά πάντοτε άνετα γιατί δεν έχει θεωρίες για το πώς πρέπει να

Page 73: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή073

κάθεται κανείς. Αφού αποφασίσει να καθίσει ο σκύλος συνεχίζει να κινείται μέχρι να βρει την τέλεια θέση επιβεβαιώνοντας το εξής παράδοξη παρατήρηση: «Τα ζώα έχουν ατομική ελευθερία ακολουθώντας απαράβατους νόμους ενώ οι άνθρωποι έχουν νόμους που παραβιάζονται και καμία προσωπική ελευθερία. Είναι λοιπόν ξεκάθαρα πως τα ζώα είναι κοινωνικά ανώτερα από τους ανθρώπους.»

Ο Friedman προτρέπει λοιπόν να αναγνωρίσουμε τον κόσμο αυτόν γι’ αυτό που είναι, να γίνουμε πιο ζωώδεις (με την ευγενή έννοια του όρου) παρά να κατασκευάζουμε έναν όλο και πολυπλοκότερο και αντιφατικότερο κόσμο σε σχέση με τις καθημερινές εμπειρίες μας. Αυτή η προκλητική παρατήρηση σκηνοθετεί είναι ένα εξαιρετικό πέρασμα στο επόμενο κεφάλαιό του στο οποίο προσπαθεί να κατασκευάσει μια κοινωνική οικολογία.

IV. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

1. Ή ιδέα της Κοινωνικής Οικολογίας|2. Το Περιβάλλον είναι οι “Άλλοι”|3. ”Άτομα” και

“Αντικείμενα”|4. Ή Υποδομή είναι ο αριθμός|5. Το πρόβλημα της “Πρόσβασης”|6. Ή αδυναμία

της γενικευμένης επικοινωνίας|7. Το φαινόμενο Γκάντι|8. Ή μαζική επικοινωνία καταπνίγει τις νέες

ιδέες|9. Ή υπερπαραγωγή των “Αποριμμάτων”|10. “Τα σκουπίδια είναι όμορφα” ή η χρήση των

αποριμμάτων|Ή “Κρίσιμη Ομάδα” της παραγωγής

Ο Friedman ξεκινά με μια κίνηση πίσω στο άτομο για να υπενθυμίσει ότι ο κόσμος για τον καθένα –και συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας για να τον αντιμετωπίσουμε- δεν είναι παρά μια κατασκευή που έχει να κάνει με το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε σε διαρκή επικοινωνία. Οι κανόνες αυτού του περιβάλλοντος με τη σειρά τους αναλαμβάνουν τη διατήρηση μιας κοινωνικής ομοιόστασης, της σταθερότητας των ιεραρχιών και των δομών του. «Η κοινωνική συμπεριφορά μας λοιπόν ρυθμίζεται ώστε να αντιμετωπίσουμε μια περιορισμένη εκδοχή του κόσμου που μπορεί να δεχτεί η περιορισμένη φαντασία μας78»

Page 74: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη074

Έχοντας κάνει αυτήν την παραδοχή ο Friedman επιστρέφει στην έννοια περιβάλλον την οποία είχε νωρίτερα ορίσει με συντομία για να αρχίσει να διερευνά ένα δίκτυο επιδράσεων ανάμεσα σε πρόσωπα και αντικείμενα με βάση το οποίο επαναπροσδιορίζει την υπόθεσή του για τις απαιτήσεις μιας μη πατερναλιστικής ουτοπίας79 αλλά και τον ορισμό της κρίσιμης ομάδας80.

Κάνοντας ένα άλμα στο προηγούμενο κεφάλαιό του ο Friedman επανέρχεται στο ζήτημα της καθολικής ουτοπίας, με ακραία έκφραση το όραμα της δημιουργίας μιας παγκόσμιας κοινωνίας για να το καταρρίψει με νέα όπλα. Εισάγεται εδώ το πρόβλημα της πρόσβασης που συναρτάται από το διαθέσιμο χρόνο για την επικοινωνία μιας ιδέας, την προσληψιμότητα αυτής της ιδέας και τον αριθμό των στοιχείων του συστήματος που νωρίτερα έχει ορίσει ως υποδομή.

Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά ο Friedman εξετάζει το όραμα της παγκόσμιας επικοινωνίας, βασικής προϋπόθεσης της ουτοπίας «παγκόσμια κοινωνία», οδηγούμενος στην παρατήρηση ότι παρόλο που είναι τεχνικά εφικτή σήμερα η εκπομπή ενός μηνύματος στο σύνολο της ανθρωπότητας αυτό δε συνιστά αυτονόητα επιρροή σε όλους τους παραλήπτες του. Εφόσον η αντίδραση του καθενός θα ήταν απρόβλεπτη, το μήνυμα θα ήταν ανάγκη να προσωποποιηθεί ανάλογα με έναν κύκλο εκπομπών-αντιδράσεων-αναπροσαρμογών ώσπου ο παραλήπτης να πειστεί. Το πλήθος αυτών των feed-back αντιλαμβάνεται κανείς πως είναι τέτοιο που καθίσταται μη διαχειρίσιμο σε λογικά χρονικά πλαίσια και οδηγεί το εγχείρημα στην αποτυχία του.

Κάνοντας πάλι αναφορά στην ιδιαιτερότητα και την ανάγκη διαφοροποίησης -που είναι άλλωστε και μια ξεκάθαρη ιδεολογική θέση που διατρέχει το έργο του- ο Friedman σημειώνει ότι η στατιστική είναι σαφώς λιγότερο ακριβής από τη γνώση της κάθε περιθωριακής αντίδρασης και ότι δεν είναι άλλο από το μέγεθος του εξεταζόμενου συστήματος που επιβάλει την ανάγκη επινόησης απλουστεύσεων. Παρά όμως τα σύμβολα και τις

Page 75: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή075

ομαδοποίησεις η ανθρωπότητα συνεχίζει να δρα όπως έκανε πάντοτε, με αμέτρητες μικρές ομάδες χωρίς ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ τους, όπου η πρόσωπο με πρόσωπο (να τολμούσαμε να πούμε peer2peer) επικοινωνία μοιάζει ακόμα να είναι πιο αποτελεσματική.

V. Ή ΟΡΓΑΝΩΣΉ ΤΩΝ “ΑΛΛΩΝ”

1. Μια αξιωματική σχέσεων ανάμεσα σε άτομα και αντικείμενα|2. Μια αξιωματική της

οργάνωσης|3. Μια θεωρία “Αποθήκευσης - Διευθέτησης”: Πλευρές της χρήσης|4. Συμπεράσματα

πάνω στη θεωρία “Αποθήκευσης - Διευθέτησης”|5. Ή θεωρία “Αποθήκευσης - Διευθέτησης”:

Κάποιες άλλες πλευρές

Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον η τόσο βαθειά επιμονή του Friedman να οδηγηθεί μέχρι το τέλος στην προσπάθεια δημιουργίας αυτής της γενικής και ισχύουσας θεωρίας που δεν αυτολογοκρίνεται ούτε εξαιρεί κάποια πεδία που άλλοι θα θεωρούσαν ότι δεν μπορούν να αγγίξουν παρά με σύνθετες οικονομικές αναλύσεις στην ακολουθία των λογικών συνειρμών του. Μπαίνει λοιπόν με ιδιαίτερο θάρρος στο ζήτημα της ιδιοκτησίας, ενός από τους θεμέλιους και σύμφωνα με κάποιες θεωρήσεις ο θεμέλιος λίθος κάθε κοινωνικής οργάνωσης για να ξεκινήσει μια εξονυχιστική κατηγοριοποίηση των αντικειμένων ανάλογα με τις ιδιότητες τους και τις σχέσεις ιδιοκτησίας και χρήσεις που συμπυκνώνουν. Επισημαίνοντας ότι εφόσον ένα αντικείμενο δεν έχει κρίση για να μπορεί ή όχι να αποδεχτεί ένα καθεστώς ιδιοκτησίας, η ιδιοκτησία είναι στην πραγματικότητα μια κοινωνική σύμβαση που περιλαμβάνει μια παθητική σχέση ατόμου-αντικειμένου και μια σχέση σύμβασης ατόμου με άτομο. Η

¬Αριστερά: Οι 8 περιπτώσεις οργάνωσης της Ιδιοκτησίας.Δεξιά: Περιπτώσεις σχέσεων πλήθους μελών μιας κοινωνίας - διαθέσιμων αγαθώνop.cit. 57

Page 76: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη076

ανάλυσή του από αυτό το σημείο και μετά είναι πραγματικά εξαντλητική και ίσως δεν άπτεται του περιεχομένου αυτής της εργασίας.

VI. Ή ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟ

1. Ή “μάχη για τη ζωή” είναι αναγκαία;|2. Ή μάχη για κυριαρχία|3. Κ κοινωνία του

“μη ανταγωνισμού”|4. Μια απαραίτητη τεχνική κατάσταση της σύγχρονης κοινωνίας του μή

ανταγωνισμού: Ή οικονομία των “Αποθεμάτων” |5. Συμπεράσματα που αφορούν την κοινωνία του

μη ανταγωνισμού.

Μια πολύ περιληπτική αναφορά που θα μπορούσε να μείνει στο νέο γενικό σχήμα που εισάγεται και την ονοματοθεσία κάποιων νέων μεταβλητών, δε θα μπορούσε να αφήσει απ’ έξω την έννοια της αποθήκευσης και της εξουσίας του διαχειριστή των αποθεμάτων με βάση το οποίο προτείνει ένα μοντέλο διασπαρμένων αποθηκών81, αλλά και τη συνάρτηση της έννοιας ανταγωνισμός από το σχήμα αφθονία-ένδεια στο οποίο έμμεσα αναφέρεται προηγουμένως82. Χαρακτηριστική είναι επίσης η εισαγωγή της έννοιας της ψευδούς σπανιότητας που θα αντικατόπτριζε αυτό που θα ονομάζαμε κατασκευασμένες ανάγκες (και όχι βιολογικές) συσχετιζόμενες με μια διάθεση για διάκριση και αναπαραγόμενες εντός του συστήματος. Μοναδικός τρόπος αντιμετώπισης αυτής της επινοημένης σπανιότητας είναι μια αλλαγή στάσης και συλλογική άρνησή της.

Με βάση αυτούς τους συλλογισμούς ο Friedman διερευνά ένα άλλο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης, την κοινωνία του «Μη ανταγωνισμού»83, στο εσωτερικό της οποίας δε γίνεται καμία μάχη ούτε για επιβίωση ούτε για κυριαρχία84. Η περιγραφή αυτών των πλήρως κατανοητών κανόνων που διέπουν ακόμα και τα μεγαλύτερα οράματα της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς και η συνάρτησή τους από τη διάθεση τεχνικών και εργαλείων δημιουργούν το έδαφος για τον εντοπισμό, τη στοχοποίηση και την ήττα εκείνων των στοιχείων που εμποδίζουν την πραγματοποίηση μιας κίνησης που μοιάζει να

Page 77: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή077

είναι εξαιρετικά εύκολη. Ένα από αυτά τα εργαλεία αποτυχίας δεν είναι άλλο από την ύπαρξη, ή μάλλον την πρωτοκαθεδρία της ιδεολογίας την οποία o Friedman κρίνει με πολιτισμικούς και συναισθηματικούς όρους και απορρίπτει ως μια κατασκευή που δεν επιτρέπει τη διάδοση της έρευνας για το τεχνικό κομμάτι του εγχειρήματος το οποίο θεωρεί και κρισιμότερο85.

VII. Ή σημασία της “Σημασίας”

1. Το μόνο πράγμα που δεν είναι ποτέ αποδεκτό: να μην είναι κανείς σημαντικός|2.

Ή “Θετική” σημασία και η “Αρνητική” σημασία|3. Ή κοινωνία της “Ανωνυμίας”|“Σημασία

και “Κοινωνική Κατάσταση”|5. Ή μεγάλη ουτοπία της ακινησίας|6. Ή “αποτυχία” των

πραγματοποιήσιμων ουτοπιών”

Σύμφωνα με το Friedman παρόλο που για έναν εξωτερικό παρατηρητή ο ρόλος ενός ατόμου θα σχετίζονταν με την κοινωνική του κατάσταση (τις επιρροές που ασκεί και δέχεται), όταν κανείς εισέρχεται στο εσωτερικό μιας κοινωνίας η σημασία που δίνεται σε κάθε επιρροή αφορά μια σειρά αξιολογικών-ποιοτικών χαρακτηριστικών ανάλογα με ένα σύστημα αποκλειστικών κριτηρίων αυτής της κοινωνίας86. Η σημασία εισάγεται εδώ από τον Friedman ως ένα μέγεθος που έχει άμεση σχέση με την αίσθηση της ικανοποίησης87 από έναν κοινωνικό σχηματισμό, απαραίτητη προϋπόθεση για τη σταθερότητά του και φυσικά για την πειθώ των εμπλεκόμενων να τον επιδιώξουν αν πρόκειται για ένα μη εφαρμοσμένο ακόμα μοντέλο. Αυτή η εξαιρετικά σύνθετη έννοια της σημασίας, μιας υποκειμενικής ερμηνείας της κοινωνικής κατάστασης, είναι σύμφωνα με το Friedman ικανή να ανατρέψει τα μαθηματικά μοντέλα που με τόσο κόπο συνέστησε, προσθέτοντας στα διανύσματα των κατευθυνόμενων γραφημάτων του την επιπλέον υπολογίσιμη παράμετρο του βάρους.

Δημιουργούνται λοιπόν δύο εξίσου ισχύουσες αναπαραστάσεις, μια αντικειμενική88 και μια υποκειμενική που εξαρτώνται από τη θέση του παρατηρητή με βάση τις οποίες γίνεται μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού

Page 78: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη078

του μη πατερναλιστικού μοντέλου πάλι με μια συστηματική ανάλυση συνδυασμών όπου οι παράμετροι αντικειμενικό – υποκειμενικό παίρνουν τιμές ΝΑΙ-ΟΧΙ και αξιολογούνται τα παραγόμενα αποτελέσματα89.

Με βάση αυτά τα νέα εργαλεία έχοντας καταρρίψει το όραμα της παγκόσμιας επικοινωνίας, ο Friedman κινείται εναντίον ενός άλλου απραγματοποίητου οράματος που ο ίδιος χαρακτηρίζει ως «το όνειρο κάθε κυβέρνησης, κάθε νομοθεσίας, κάθε τεχνολογίας και κάθε επιστήμης», την ουτοπία της ακινησίας, της προσπάθειας δηλαδή διατήρησης μιας ικανοποιητικής κατάστασης στο διηνεκές. Έχοντας μια στοιχειώδη γνώση της εμμονής του Friedman με το ζήτημα της κινητικότητας δε θα μπορούσε κανείς παρά να περιμένει μια τέτοιου είδους πολεμική. Παρόλα αυτά και εδώ ο συγγραφέας είναι πολύ προσεκτικός ώστε να μην προδώσει την προσωπική του αυτή προτίμηση που θα κατέρριπτε την ισχύ της θεωρίας του.

Ανακεφαλαιώνοντας και συμπυκνώνοντας τα προηγούμενα σε λογικά βήματα90, σα να προτρέπει τον αναγνώστη να συμπληρώσει την πρόταση ο Friedman εξηγεί τις αιτίες που οδήγησαν με μαθηματική ακρίβεια στο ναυάγιο όλων των σύγχρονων ουτοπιών, που δεν έγκεινται παρά στην ίδια την επιτυχία τους. Τα επακόλουθα αυτής της επιτυχίας φέρνουν δραστικές αλλαγές στις παραμέτρους μέγεθος (προσέλκυση όλο και περισσότερων νέων μελών που οδηγεί στην υπέρβαση της κρίσιμης ομάδας), κινητικότητα (ουτοπία της ακινησίας, κανονικοποίηση της ουτοπίας που οδηγεί σε ένα νέο πατερναλισμό) και feedback (αδυναμία διαρκούς διάδρασης με τη δομή της ουτοπίας και ενσωμάτωσης σε αυτήν των νέων υποκειμενικοτήτων που μπορεί να προκύπτουν με το χρόνο).

Αποτέλεσμα της δυσκαμψίας στην αντίληψη και επαναπροσδιορισμό της ουτοπικής δομής με βάση αυτά τα νέα δεδομένα είναι και η αποτυχία της η οποία δεν είναι πια παρά θέμα χρόνου. Ο Friedman ισχυρίζεται ότι αν η διάγνωσή του είναι ακριβής τότε το κλειδί αυτοσυντήρησης των ουτοπιών δεν

Page 79: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή079

είναι άλλο από ένα διαρκές feedback που αναπροσαρμόζει τη δομή ώστε να αποφύγει τη φθορά είτε από τον υπερπληθυσμό, είτε από την θεσμοποίηση, είτε από την αλλαγή των προσωπικών αξιών. Αυτό που ο Friedman προτείνει με άλλα λόγια είναι η ανάγκη μιας διαρκούς, συνειδητής αυτορρύθμισης (άρα αυτοτοποθέτησης) βασιζόμενης στη γνώση των ορίων του συστήματος.

Μέχρι εδώ ο Friedman φαίνεται να έχει παράγει ένα γενικό εγχειρίδιο των ουτοπιών με προτροπές και προειδοποιήσεις για την επίτευξη αυτού που είναι άλλωστε και ο βασικός στόχος του βιβλίου, μιας πραγματοποιήσιμης ουτοπίας. Ο λόγος του, αν εξαιρέσει κανείς μερικά πιο συγκεκριμένα ιστορικά παραδείγματα για τις κάστες της Ινδίας ή την Κίνα των Χαν, κινείται μέσα σε ένα σύμπαν αφηρημένων εννοιών, γραφημάτων και μαθηματικών σχέσεων που όπως προαναφέραμε εκτιμούμε ότι αποτελούν στην πραγματικότητα μια «υποδομή», μια προετοιμασία του εδάφους για την τοπο-θέτησή τους, στην οποία δεδομένης και της ιδιότητάς του ο Friedman δε θα μπορούσε να αντισταθεί.

Έχει σημειολογικά εξαιρετικό ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ενώ προσκολλάται στο άτομο και τις υποκειμενικότητές του ξεκινά να μιλά για το χώρο από το επίπεδο της πόλης ξεπερνώντας πλήρως την Αρχιτεκτονική91, ενώ πολύ γοητευτικός είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορεί κανείς να εντοπίσει σπέρματα από τον κυρίαρχο διάλογο της εποχής που νωρίτερα περιγράψαμε να εισχωρούν ως μεταφορές ή αναπαραστάσεις σε ένα λόγο που σε επίπεδο περιεχομένου δεν έχει εκ πρώτης όψεως την ίδια προβληματική. Οι υποσημειώσεις είναι μια καλή ευκαιρία για τον εντοπισμό αυτών των διακριτικών συσχετίσεων.

VIII. Ή ΠΟΛΉ

1. Ή πόλη αντιπροσωπεύει κατεξοχήν την ουτοπία|2. Ή πραγματοποιημένη ουτοπία της

γεωργικής επανάστασης|3. Ή άμεση δημοκρατία έιναι μια αστική ουτοπία|4. Ή αποφυσικοποιημένη

Page 80: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη080

πόλη|5. Ή αντι-ανάπτυξη της πόλης “Ιδιωτική Πόλη” και “Αστικό χωριό”|6. Ή μη γεωγραφική κρίσιμη

ομάδα|7. Ή κοινωνία της ασθενούς επικοινωνίας|Ή ενθάρρυνση της κοινωνικής αυτοτοποθέτησης

Ο λόγος για την πόλη, πέραν από την εκδήλωση των προσωπικών τάσεων του συγγραφέα, έχει και συμβολικό χαρακτήρα αφού όπως ο ίδιος δηλώνει αποτελεί το αποκλειστικό τοπίο της ουτοπίας92, όχι τόσο σα κατειλημμένος χώρος αλλά σαν υλοποίηση της συνύπαρξης δύο συστημάτων, της υλικής ραχοκοκαλιάς μιας κοινωνίας και του άυλου δικτύου των επικοινωνιών που ενεργοποιούν το πρώτο.

Ο Friedman εξηγεί ότι χρησιμοποιεί την κοινωνία των πόλεων σαν ένα πολύ καλό παράδειγμα της κοινωνίας ασθενούς επικοινωνίας, μιας κοινωνίας χωρίς κέντρο, της οποίας όλα τα μέλη είναι το καθένα ταυτόχρονα ένα κέντρο93, υπάρχει δε σαν οργάνωση ακόμα και αν τα μέλη της είναι διεσπαρμένα94. Παρόλα αυτά πριν οδηγηθεί στην πλήρη αποϋλοποίηση της πόλης και την ανάδειξη της πρωτοκαθεδρίας των άυλων δικτύων ο Friedman ξεκινά με το παράδειγμα μιας πολύ πιο συνηθισμένης περίπτωσης, που δε θέλει να είναι τίποτε άλλο από μια διαχείριση υλικών αντικειμένων πάνω σε ένα πεδίο που καταλαμβάνουν.

Ανακυκλώνοντας την κίνηση προς ένα ιδεατό σημείο μηδέν, την «αρχή» με την οποία ξεκίνησε την ανάλυσή του περί κοινωνικής ουτοπίας, ο Friedman επιστρέφει στην περιγραφή του τρόπου με τον οποίο –θεωρεί- ότι δημιουργήθηκε η πρώτη πόλη ώστε να θέσει κάποιους βασικούς κανόνες σε ένα παράδειγμα το οποίο εκτιμούμε ότι χρησιμοποιεί και τόσο λόγω της περιορισμένης πολυπλοκότητάς του (επιστροφή σε μια «πρωτόγονη» κατάσταση) όσο και της απόλυτης έλλειψης οποιασδήποτε σύνδεσης με την εμπειρία του αναγνώστη (άρα αποφυγή της συναισθηματικής εμπλοκής του). Οι κινήσεις αυτές του Friedman μας θυμίζουν λίγο τις απλουστεύσεις ενός κλασικού επιστημονικού πειράματος που επινοεί ένα σύστημα ιδανικών συνθηκών για να αξιολογήσει την ισχύ των νόμων που μελετά.

Page 81: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή081

Πριν προχωρήσει λοιπόν στη διεύρυνση της έννοιας πόλη, ο Fried-man προτείνει την ανάλυση της πόλης ως πραγματοποιημένης ουτοπίας της αγροτικής επανάστασης95 προκύπτουσας από την απαίτηση της διαίρεσης της εργασίας που αυτή έθεσε ως νέο δεδομένο. Ξεπερνάμε μια αφήγηση με ομολογουμένως προκλητικές βεβαιότητες και αφαιρέσεις για να αναφερθούμε κατευθείαν στην παρατήρηση ότι η πόλη, ως κατάλυμα ειδικότερων επαγγελμάτων , σε αντίθεση με το ύπαιθρο όπου διέμεναν οι αδιαφοροποίητοι ως προς τις δεξιότητές τους αγρότες, δημιούργησε μια συνθήκη όπου ο κάθε κάτοικός της ήταν μοναδικός και αναντικατάστατος, συγκροτώντας έτσι την κατεξοχήν αστική ουτοπία. Σε «ψυχολογικό» λοιπόν επίπεδο, η πόλη λοιπόν για το Friedman δε συγκροτήθηκε για να παρέχει την αίσθηση της αφομοίωσης σε μια ομάδα/συλλογικότητα αλλά την ενίσχυση της ατομικότητάς του, της ισότητάς του με τους άλλους για το αναντικατάστατο της παρουσίας του.

Η πρωτόγονη πόλη ανάγεται εδώ στο πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της ατομικιστικής αστικής ουτοπίας96, και τα πράγματα θα ήταν ίσως ιδανικά αν μπορούσε να αντισταθεί σε μια διαδικασία μεγέθυνσης η οποία την κατέστησε ευάλωτη σε εξωτερικές επιθέσεις (μείωσε την ταχύτητα αντίδρασης) και δημιούργησε την ανάγκη εγκατάστασης ενός αρχηγού. Έτσι, από ισότιμη σε ολιγαρχική και έπειτα σε ιεραρχική, «η πόλη απομακρύνθηκε σταδιακά από την αρχική της οργάνωση και έγινε ο τυρρανικός οργανισμός που όλοι γνωρίζουμε τους τελευταίους αιώνες». Ο Friedman δικαιολογεί αυτήν την εξαιρετική απλοποίηση που δημιουργεί ερωτηματικά για την ιστορική της ακρίβεια, ισχυριζόμενος ότι αυτό το παράδειγμα δεν είναι παρά ένα σκίτσο που επιχειρεί να αναπαραστήσει με έναν ακραίο τρόπο και στα πλαίσια της επιχειρηματολογίας του, την μετατροπή της αστικής ουτοπίας από το μοντέλο της «κοινωνίας των ίσων» σε αυτό της «ιεραρχικής κοινωνίας».

Παρόλα αυτά, αυτή η ισότιμη ομάδα μέσα στις πόλεις δεν έχει εξαφανιστεί εντελώς και μπορεί να βγει και πάλι στην επιφάνεια αν κανείς

Page 82: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη082

κοιτάξει λίγο πιο προσεκτικά. Ο Friedman επιλέγει εδώ ως μελέτη περίπτωσης -όπως ήταν αναμενόμενο κρίνοντας κανείς και από το σχεδιασμένο έργο του- το Παρίσι, ισχυριζόμενος ότι εντός μιας τέτοιας μητρόπολης μπορεί κανείς να βρει μια σειρά από ιδιωτικές πόλεις κοινωνικά δηλαδή δίκτυα που συγκροτούνται γύρω από τον καθένα και περιλαμβάνουν α) το δίκτυο ανθρώπων που γνωρίζει κανείς καλά, β) των ανθρώπων που δε γνωρίζει αλλά με τους οποίους έχει μια στιγμιαία σχέση (χρησιμοποιούν για παράδειγμα την ίδια υποδομή), και γ) ανθρώπους από τους οποίους εξαρτάται χωρίς να έχει ποτέ συναντήσει (οι τεχνικοί της υποδομής)97.

Αν αυτές οι ομάδες βρίσκονται εντός των οριακών τιμών, τότε είναι σύμφωνα με τη λογική του Friedman υποψήφιες θεωρητικά για το μοντέλο της «κοινωνίας των ίσων». Εισάγοντας δε σε αυτήν την ιδέα της «ιδιωτικής πόλης» τα μέσα μετάδοσης μιας επιρροής, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η «ιδιωτική πόλη» δεν έχει ως προϋπόθεση τη γεωγραφική γειτνίαση, δεν είναι λοιπόν άμεσα συνδεδεμένη με τον τόπο, αλλά χαρακτηρίζεται από μια χωρικότητα καθοριζόμενη από τα ίδια αυτά τα μέσα.

Μετά από αυτές τις παρατηρήσεις ο Friedman επιστρέφει στην κατασκευή της έννοιας της «κοινωνίας ασθενούς επικοινωνίας», που αφήνει σταδιακά τη λειτουργία της ως ενός ακόμα ερμηνευτικού σχήματος για να αρχίσει να προετοιμάζει το έδαφος για το ενδεχόμενο μιας πρότασης. Ο ορισμός εδώ είναι σχετικά περίπλοκος: «Η κοινωνία της ασθενούς επικοινωνίας θα είχε είτε το μέγεθος ενός συγκεκριμένου αριθμού αλληλεπιθέμενων ομάδων των ίσων, χαλαρά συνδεδεμένων μεταξύ τους , είτε τη μορφή ενός δικτύου ατόμων στο οποίο θα μπορούσε να σχεδιαστεί γύρω από κάθε άτομο, μια μοναδική ομάδα των ίσων. Καμιά ομάδα δε θα μπορούσε να περιέχει όλα τα μέλη μιας άλλης αλλά τουλάχιστον ένα μέλος αυτής της ομάδας θα έπρεπε να ανήκει ταυτόχρονα και σε κάποια άλλη.» Παρόλα αυτά αυτό που στην πραγματικότητα προτείνεται εδώ σα σχήμα είναι μια αλυσίδα τεμνόμενων

Page 83: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή083

συνόλων, όπου κανένα δεν είναι υποσύνολο του άλλου. Μια fractal απεικόνιση -για να είμαστε πιο τολμηροί- του μοντέλου της κοινωνίας των ίσων όπου τα άτομα αντικαθίστανται από σύνολα που ικανοποιούν τις απαιτήσεις αυτού του μοντέλου. Μια χαλαρή συνδεσμολογία μεταξύ ουτοπικών οργανώσεων που εμπίπτουν στο ίδιο μοντέλο αλλά με διατηρούν τα ποικίλα επιμέρους χαρακτηριστικά τους.

Ο Friedman διαπιστώνει ότι μια τέτοια κοινωνία ασθενούς επικοινωνίας, η οποία ενισχύει την ιδέα της κοινωνικής αυτοτοποθέτησης, είναι πολύ δύσκολο να ελεγχθεί από τον καταναγκασμό των αυταρχικών μεθόδων πράγμα που την καθιστά στο μηχανισμό αντίστασης του σημερινού ανθρώπου. «Σε αντίθεση με αυτήν την εξέλιξη τοποθετείται μια συγκεκριμένη προπαγάνδα, ηθικόλογες ψαλμωδίες που υποστηρίζουν την έννοια του πολίτη, την υπακοή, την κατευθυνόμενη δράση, την εμπιστοσύνη στην ιεραρχία. Κατά τη γνώμη μου η κοινωνία χαλαρής επικοινωνίας είναι αυτή μέσα στην οποία μπορεί να ασκηθεί στην πραγματικότητα η ιδιότητα του πολίτη: η καλοκάγαθη αδιαφορία [για το σύνολο] είναι μάλλον καλύτερη από την χειραγωγούμενη ή αψήφιστη αντίδραση»

Αντιλαμβανόμενος τον κίνδυνο μετατροπής αυτής της διατύπωσης σε μια βολή ενάντια σε οποιαδήποτε συλλογική δράση, ο Friedman διευκρινίζει ότι αυτό που στην πραγματικότητα υποστηρίζει, δεν είναι μια γενίκευση της αδιαφορίας αλλά τη θεμελιώδη σημασία της προσωπικής τοποθέτησης

¬Αναπαράσταση της “Κοινωνίας Ασθενούς Επικοινωνίας”op.cit. 57

Page 84: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη084

απέναντι σε οποιαδήποτε κατάσταση, την ενεργοποίηση ενός μηχανισμού «προσωπικών υπολογισμών» που μπορούν να λειτουργήσουν ως αντίβαρο σε μια διαδεδομένη προσπάθεια αποδυνάμωσης του ατόμου.

Έχοντας συγκροτήσει όλη αυτήν την κατασκευή οι πραγματοποιήσιμες ουτοπίες μοιάζουν όλο και πιο κοντά. «Μια κατανοητή και απλή γλώσσα είναι απαραίτητη για να φτάσουμε στην αυτοτοποθέτηση, μια απλή εγκυκλοπαίδεια θα άνοιγε το δρόμο σε όλες τις μη πατερναλιστικές κοινωνικές καινοτομίες.» Η έννοια της αυτοτοποθέτησης δεν είναι φυσικά αυτονόητη. Όπως ακροθιγώς αναφέρθηκε νωρίτερα έχει ομοιότητες με την έννοια της αυτορρύθμισης αφού και οι δύο βασίζονται σε μια σειρά φυσικών νόμων και ενεργοποιούνται για την εξασφάλιση της επιβίωσης του είδους. Η μοναδική διαφορά είναι ότι η αυτοτοποθέτηση δεν αφήνει θύματα98. Αντί λοιπόν να κυνηγά μονίμως κανείς το απραγματοποίητο «είναι σαφώς καλύτερο να γνωρίσει τους φυσικούς νόμους που διέπουν το εγχείρημά του και να καταφέρει να τους θέσει σε εφαρμογή».

IX. Ή ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΉ

1. Το “διαστημόπλοιο Γη”|2. Ή αυτορυθμιστική μετανάστευση|3. Ένα σενάριο

μετανάστευσης|4. Ή πόλη= Μετανάστευση, Ή εξοχή= Μονιμότητα|5. Ή Παγκόσμια Πόλη συντίθεται

από Αστικά Χωριά.

Προσεγγίζουμε ενδεχομένως το πιο σημαντικό για την έρευνά μας σημείο του βιβλίου. Παρόλο που ήδη έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη επιχειρηματολογία η οποία κατασκευάζει μια λογική του bottom up, όχι σε επίπεδο ηθικολογιών και ευχών αλλά μέσω μιας επιστημονικής τεκμηρίωσης της αναγκαιότητάς της και μιας προγραμματικής τοποθέτησης σχετικά με τη συγκρότηση της έννοιας και τους τρόπους εφαρμογής της, είναι μόλις σε αυτό το κεφάλαιο που ο Friedman επιχειρεί μια εφαρμογή του μοντέλου του για την παραγωγή μιας πρότασης. Η σημασία όμως του κεφαλαίου δεν έγκειται στην απόφασή του να επιχειρήσει μια τέτοια εφαρμογή, αλλά στο πού επιλέγει να

Page 85: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή085

την κάνει.Είμαστε εξαιρετικά ευτυχείς που ο Friedman επιλέγει την παγκόσμια

πόλη γιατί μας δίνει εξαιρετικές αφορμές για να σχολιάσουμε και να εξετάσουμε, αφού έχει πλέον εξαντλητικά τεκμηριωθεί το “bottom”, το μέχρι πού φτάνει αυτό το “up”.

O Friedman ξεκινά παρατηρώντας ότι τα δίκτυα, τόσο υλικά όσο και άυλα, που καλύπτουν πρακτικά ολόκληρη τη γη, αποτελούν την παγκόσμια πόλη η οποία διευκολύνει την επικοινωνία μικρών και γεωγραφικά διασκορπισμένων ομάδων χωρίς να δημιουργεί μια ομοιογενή και ομοιόμορφη κοινωνία. Αυτά τα δίκτυα αλλάζουν στην πραγματικότητα και τη μορφή των σημερινών πόλεων συνδέοντάς τες σε ευρύτερους σχηματισμούς, όπως η πόλη-ήπειρος99, συστήματα τέτοιας χαλαρής επικοινωνίας μικρότερων ομάδων που απαντούν με εσωτερικές μετακινήσεις στη δημογραφική ανάπτυξη και τις οικονομικές διακυμάνσεις διατηρώντας σε ανεκτά μεγέθη το καθένα από τα τμήματα που την απαρτίζουν.

Καταπιάνεται λοιπόν έπειτα με μια ιδέα που δεν ήταν καθόλου ξένη για τη δεκαετία του 60, το διαστημόπλοιο Γη100, διαπιστώνοντας ότι πρόκειται για μια αναντίρρητη πραγματικότητα για την αντιμετώπιση της οποίας έχει επιχειρηθεί η σύσταση πολλών εγχειριδίων χρήσης, που δεν είναι τίποτε άλλο από ουτοπίες. Η απουσία μιας Άγριας Δύσης για να δραπετεύσουμε ή για να κατακτήσουμε, δημιουργεί την απαίτηση «ενός πολιτικο-τεχνικού οργανισμού που θα μπορούσε να μας βοηθήσει να κυβερνήσουμε το διαστημόπλοιό μας, ο οποίος θα μπορούσε να διαχειρίζεται όλα τα προβλήματα που τίθενται από τους επιβάτες101».

Έχοντας κάνει την παραδοχή ο Friedman αρχίζει να μελετά τα χαρακτηριστικά ενός βιώσιμου τέτοιου συστήματος το οποίο ακολουθεί μια μορφή κοινωνικής οικολογίας. Πρώτη απαίτηση δεν είναι άλλη από τη δυνατότητα μετακίνησης εντός του συστήματος στο οποίο βρίσκεται κανείς

Page 86: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη086

παγιδευμένος, τόσο ως μια μέθοδο αναζήτησης καλύτερων συνθηκών102 όσο και ως ένα μέσο επίλυσης εντάσεων τους κανόνες της διαιτησίας για τους οποίους θα θεσπίζει φυσικά η κάθε ομάδα.

Η έλλειψη συνείδησης της κοινής μοίρας της ανθρωπότητας καθώς και μια σειρά από ιστορικά γεγονότα έχουν οδηγήσει σε μια ασύμφορη εκμετάλλευση της επιφάνειας του πλανήτη103 την οποία δε διστάζει ούτε λεπτό να αντιτάξει απέναντι στη δική του πρόταση για την αναδιοργάνωση της παγκόσμιας πόλης. Η περιγραφή είναι γλαφυρότατη: Οι ζώνες με καλή θερμοκρασία όπου θα γίνεται η καλλιέργεια των δημητριακών θα λειτουργούν σαν αποθήκες για την παγκόσμια πόλη και θα είναι ελαφρά μόνο κατοικημένες, ενώ οι ζεστές περιοχές με τον πολύ πληθυσμό θα παράγουν τρόφιμα που χρειάζονται για αυτόν τον πληθυσμό αλλά δεν μπορούν να αποθηκευτούν. Με αυτή τη διαχείριση, στις πολύ θερμές ζώνες θα εξοικονομείται άφθονη ηλιακή ενέργεια ικανή να κινήσει μια έντονη εκβιομηχάνιση. Το εξαιρετικά τολμηρό αυτό μοντέλο αποκτά και μότο: «Μια αγροτική Δύση και μια υπερκατοικημένη Σαχάρα104»

Η τωρινή χωρική οργάνωση με απομονωμένες πόλεις που περιτριγυρίζονται από εξοχές (ιστός που είναι ίδιος σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης) θα μεταμορφώνονταν για να δώσει τη θέση του σε μια τροπική Μεγαλόπολη με δύο ζώνες εξοχής που θα κάλυπταν τα εύκρατα γεωγραφικά πλάτη. Αυτή η τροπική Μεγαλόπολη θα περιείχε το 70% της κατοικίας, της βιομηχανίας και της εντατικής γεωργίας, ενώ θα αποτελούσε το ιδανικό έδαφος για μια πολύ έντονη κινητικότητα. Ο Friedman για να φανταστεί κανείς πολύ εύκολα αυτήν την πόλη, προτείνει να σκεφτεί κανείς το μοντέλο των καραβανιών της Ανατολής.

Αυτή η Μεγαλόπολη δε θα ήταν τίποτε άλλο παρά κάτι που παραπέμπει ξεκάθαρα στη δική του Χωρική Πόλη, μια υποδομή της οποίας τα κατοικήσιμα κενά θα κατοικούνταν από νομαδικούς πληθυσμούς105 και η

Page 87: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή087

οποία θα εξασφάλιζε όλες τια αρχές που ως τώρα ανάχθηκαν σε κυρίαρχα χαρακτηριστικά μιας επιτυχημένης κοινωνικής ουτοπίας: μικρές ομάδες κάτω από την κρίσιμη τιμή τους, οργανώσεις μη γεωγραφικών ομάδων, κοινωνία ελαφράς επικοινωνίας, μια Μεγαλόπολη ελεύθερης μετανάστευσης.

«Ξέρω ότι για πολλούς αυτές οι δύο εικόνες της προηγούμενης παραγράφου και αυτής της παραγράφου θα μοιάζουν σαν πραγματική επιστημονική φαντασία. Δεν πρόκειται όμως για προτάσεις. Θέλησα να τις δείξω σαν απεικονίσεις, για να καταδείξω, να κάνω πιο απτές κάποιες από τις δυνατότητες οργάνωσης της παγκόσμιας πόλης της οποίας οι μεταναστεύσεις θα ήταν το βασικό χαρακτηριστικό και της οποίας η οργάνωση θα εξαρτιόταν από την ένδεια των φυσικών πόρων και την ανάγκη επιβίωσης. Μια πόλη που δε θα μπορούσε να κυβερνιέται από κανένα συμβούλιο σοφών.»

Σύντομα νιώθει όμως την ανάγκη να «προσγειώσει» τη χωρική του πόλη στο απτό της ανάλογο, ένα χαλαρής επικοινωνίας δίκτυο αστικών χωριών που ακολουθούν το ισότιμο μοντέλο, ανοικτά σε κινητικότητα εντός των κρίσιμων ορίων. Μέσα σε αυτήν την παγκόσμια πόλη η μετανάστευση από χωριό σε χωριό προκαλείται με βάση κάποια πολιτικά κίνητρα (έλλειψη ικανοποίησης από το σύστημα διαιτησίας κάποιας ομάδας κλπ) ή εξαιτίας καθαρά της επιβίωσης (κλίμα κλπ) ενώ εισάγεται ένα ανταλλακτικό οικονομικό σύστημα που ο Friedman ονομάζει «οικονομία των αποθηκών» βασιζόμενο στα διαθέσιμα αποθέματα και καθοριζόμενο μέσω μιας οριζόντιας διαδικασίας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΉΣΙΜΉ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΟΥΤΟΠΙΑ

1. Μια παγκόσμια υποδομή|2. Μια πολλαπλότητα μη επικοινωνού|3. Δημόσια υπηρεσία

αντί για έργο|4. Ή “Τίμια Διαφθορά” ή η αγορά χρήσιμων υπηρεσιών|5. Ή αντι-ομοσπονδία μειώνει

την πιθανότητα πολέμων|5. Ή μετανάστευση: Ή αυτοάμυνα του ατόμου απέναντι στην κοινωνική

αδικία|7. Υπεράσπιση των θεωρητικών γνώσεων έναντι στην πρωτοκαθεδρία που δίνεται στις

εφαρμοσμένες γνώσεις.

Page 88: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη088

Ο επίλογος του βιβλίου δεν είναι τίποτε άλλο από μια ωδή στο απρόβλεπτο που τόσο κεντρικό ρόλο έχει παίξει στην κοσμοθεωρία του Fried-man –ας θυμηθούμε τη νοσταλγική του αφήγηση για τη «γνωριμία» του με τον Heisenberg. Οι όροι πολύπλοκος και περίπλοκος τίθενται σε σύγκριση και ο Friedman καταλήγει ότι ο κόσμος είναι στην ουσία του περίπλοκος, ένα κουβάρι και όχι ένα γράφημα, στο οποίο είναι αδύνατο από την πρότερη κατάσταση να προβλέψει κανείς την επόμενη. Μιλώντας άλλωστε τοπολογικά το κουβάρι δεν είναι παρά μια γραμμή. Οπτικά, αντίθετα, το κουβάρι είναι μια ακολουθία από καμπύλες χωρίς ορατούς κανόνες. Ένας πολύπλοκος κόσμος (ή υπερπολύπλοκος είναι το ίδιο πράγμα) μπορεί να συλληφθεί με τη λογική, ελέγχεται από μια μηχανή αιτίου και αποτελέσματος. Ένας περίπλοκος κόσμος είναι απρόβλεπτος, η εξέλιξή του ξεπερνά τη λογική μας και συχνά η σχέση του αιτίου με το αποτέλεσμα δεν μπορεί να γίνει διακριτή, παρά την ακατανίκητη επιθυμία μας να βάλουμε τα πράγματα σε τάξη. «Ο πραγματοποιήσιμος χαρακτήρας των ουτοπιών μας υποβάλλεται στη γενική ακαθοριστία του σύμπαντός μας. Έχουμε αρκετή εμπειρία απ’ αυτό»

Μετά από αυτήν την προσωπική του έκθεση ο Friedman πριν κλείσει αναλαμβάνει ένα τελικό εγχείρημα που δεν είναι άλλο από την χαριστική βολή ενάντια στο παγκόσμιο κράτος ως της κατεξοχήν καθολικής ουτοπίας (και ως του βασικότερου αιτίου της πολεμικής που δέχτηκε ως συντηρητικός106). Εφόσον η παγκόσμια επικοινωνία είναι αδύνατη η κατασκευή ενός παγκόσμιου κράτους δε θα επέτρεπε ποτέ να φτάνει ο λόγος στους πολίτες οι οποίοι θα εκτελούσαν την οποιαδήποτε απόφαση. Αυτό που παρόλα αυτά είναι πραγματοποιήσιμο είναι μια παγκόσμια υποδομή, μορφές της οποίας υπάρχουν ήδη. Αν δεχτεί κανείς τον ορισμό ότι υποδομή δεν είναι τίποτε άλλο από την υλική υποστήριξη των έργων, των ουτοπιών, των τρόπων χειρισμού, των συμπεριφορών107 τότε υποδομή θα μπορούσε να είναι η φύση (η Γή με τη βιόσφαιρα, ο ουρανός κλπ), η οποία όμως φαίνεται τόσο συνηθισμένη που

Page 89: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή089

κανείς δε φαίνεται να συνειδητοποιεί την καθοριστικότατη παρουσία της σε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας.

Για να πραγματοποιηθεί ένα υποθετικό παγκόσμιο κράτος θα έπρεπε να μπορεί να διαχειριστεί και να επιβάλει τη διαιτησία του σε επίπεδο επικρατειών, πρόσβασης και διαχείρισης αγαθών, πράγμα αδύνατο. Παρόλα αυτά οι κανόνες αυτοί, παρόλο που δεν μπορούν να επιβληθούν κεντρικά παραμένουν ισχύοντες108. Η πραγματοποιήσιμη ουτοπία του Friedman επανακαθορίζει τους όρους της τοποθέτησης των ομάδων ενώ μπαίνει επίσης στη διαχείριση μιας σειράς «δημοσιονομικών» μεγεθών, όπως του φόρου109 τον οποίο αντικαθιστά από την ελέγξιμη στα πλαίσια μικρών ομάδων συνεισφορά σε φύση, σε χρόνο κοινωνικής υπηρεσίας, σε προϊόντα κόπου καθώς και στην αμοιβή της κάθε εργασίας ανάλογα με αυτό που προσφέρει στο σύνολο «μια μορφή τίμιας διαφθοράς» ώστε να επανέλθει ένα αίσθημα ευθύνης απέναντι στην εργασία. Εντυπωσιάζεται κανείς με το πώς τέτοιες τόσο ειδικές σχεδόν αυτοβιογραφικές παρατηρήσεις μπαίνουν στην προβληματική του Friedman.

Ας μην είμαστε όμως αυστηροί, παρόλο που οι πολιτικές και ιδεολογικές προεκτάσεις που θα μπορούσε κανείς να αναγνώσει σε αυτήν την πρόταση, θα μπορούσαν να γεννήσουν πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις (όπως και έκαναν) ίσως και αυτή η πρόταση να μην είναι παρά ένα εξπρεσιονιστικό σκίτσο, έκφραση μιας γενικότερης διατύπωσης που δεν είναι άλλη από μια «ανάγκη επαναπροσδιορισμού του «προοδευτικού» που δεν ανήκει δικαιωματικά σε κάθε εγχείρημα που αυξάνει το βαθμό πολυπλοκότητας της κοινωνίας χωρίς να λαμβάνει υπόψη τους φυσικούς περιορισμούς της ανθρώπινης διανόησης110».

Το μοντέλο που προτείνει ο Friedman είναι για τον ίδιο απλά λιγότερο υποκριτικό. Επιχειρώντας ένα καταληκτικό μανιφέστο της αυτοτοποθέτησης ο Friedman τονίζει ότι η δυνατότητα της μετακίνησης στα πλαίσια μικρών ομάδων –σε περίπτωση που δεν μπορεί να λειτουργήσει η πειθώ- είναι ένας τρόπος αντίστασης του ατόμου απέναντι στις συλλογικές κανονικοποιήσεις

Page 90: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη090

που το καταπιέζουν, αφού η φυγή μεταβάλλει την ίδια τη δομή της κοινωνίας, αποσταθεροποιεί το σύστημα και οδηγεί σε διεργασίες που κινητοποιούν μια νέα ισορροπία.

Ο Friedman κλείνει απολογούμενος για την εκτεταμένη θεωρητικολογία του η οποία τον παρέσυρε σε γενικεύσεις ακόμα και σε αυτό το τελευταίο κεφάλαιο που προσπάθησε να αυτοσυγκρατηθεί και να επιχειρηματολογήσει σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο. Δικαιολογείται παρόλα αυτά δηλώνοντας ότι αυτό που στην πραγματικότητα έκανε ήταν να προσπαθήσει να κατασκευάσει μια θεωρία παρα-της-πολιτικής, ή επειδή η μετάφραση στα ελληνικά είναι σχετικά φορτισμένη με άλλες παραπομπές, μια υποδομή που δεν φωτογραφίζει κανενός είδους και χρώματος πολιτικό σύστημα αλλά χωρίς την οποία οποιοδήποτε τέτοιο σύστημα είναι αδύνατο να λειτουργήσει.

«Οι θεωρίες που οδηγούν σε εκατόμβες δεν μπορούν να κατηγορηθούν οι ίδιες. Οι θεωρίες χρειάζονται κανόνες που επιτρέπουν την ορθή τους εφαρμογή. Γι’ αυτό έγραψα αυτό το βιβλίο, είναι κάποιες θεωρίες που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως παραπολιτικές. Αφορούν δηλαδή φυσικούς νόμους που μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιοδήποτε σύστημα πολιτικό αλλά χωρίς τους οποίους το σύστημα αυτό δεν μπορεί να λειτουργήσει. Παρόλο που δε θα είχε πολύ άδικο κάποιος υποψιασμένος για το ιστορικό πλαίσιο και τις διεργασίες στις οποίες συμμετείχε ο Friedman να διαβάσει ειδικά σε κάποιες οικονομικές διατυπώσεις του μια έντονη ενσωμάτωση στην ηθική του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος, θα μείνουμε κι εμείς σε αυτήν την εξαιρετικά γενική, μαθηματική υποδομή, και θα απομακρυνθούμε από την αξιολόγηση των ιδιαίτερων προτιμήσεων τις οποίες δεν παραθέτει απλά σαν εκδοχές της γενίκευσής του. Άλλωστε και ο ίδιος κλείνει ως εξής: «Ως προς τον τρόπο εφαρμογής αυτών των γνώσεων, θα εξαρτηθεί (ακολουθώντας το πνεύμα τους) από την κάθε ομάδα, από τον καθένα από εκείνους που θα τις κατέχουν: είναι η αρχή του μη-πατερναλισμού την οποία διαχειρίστηκα

Page 91: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή091

στην αρχή αυτού του βιβλίου. Δεν μπορώ να δώσω καμία συμβουλή στον αναγνώστη και δε θα το ήθελα –ούτε κι εκείνος!-. Σ’ αυτόν το να βρει τι θα προσλάβει, για την προσωπική του στρατηγική, από αυτά που βρήκε μέσα σ’ αυτό το βιβλίο. Πιστεύω πως θα ήξερα να εφαρμόσω αυτές τις γνώσεις, στη δική μου περίπτωση, με τα δικά μου μέσα, αλλά αυτή η γνώση (που μπορεί και να είναι εντελώς λανθασμένη) σίγουρα δεν μπορεί να μεταφερθεί. Τάχθηκα λοιπόν οριστικά μεταξύ άλλων πραγμάτων και υπέρ της πρωτοκαθεδρίας των θεωρητικών γνώσεων και κόντρα στην πρωτοκαθεδρία των εφαρμοσμένων γνώσεων. Στην πραγματικότητα, αυτό που ενδιαφέρει άμεσα ένα άτομο οποιοδήποτε και να είναι αυτό, είναι η δύναμη του να μπορεί ο ίδιος να εφαρμόσει τις θεωρητικές γνώσεις. Αφού είναι αυτός που πάντα υποφέρει από την κακή εφαρμογή αυτών των γνώσεων, πρέπει να ξέρει να διαλέγει πώς να τις χρησιμοποιήσει. Αλλά για να μπορεί να αποφασίσει καλά θα πρέπει να είναι και καλά ενημερωμένος, για να είναι καλά ενημερωμένος θα πρέπει να μάθει. Γι’ αυτό η εξήγηση αυτών των θεωριών, με μια εκλαϊκευμένη μορφή κατανοητή απ’ όλους είναι πρωτεύουσας σημασίας. Αν ο αναγνώστης νιώθει ενθαρρυμένος από αυτές τις σκέψεις, όσο θεωρητικές κι αν είναι, να σκεφτεί και ο ίδιος με τη σειρά του και να λύσει τα δικά του προβλήματα, θα πίστευα πως δεν έχω χάσει το χρόνο μου» 111

Ο επίλογος κλείνει με τη σημείωση «Παρίσι, Φεβρουάριος 1972 / Ιούλιος 1999». Ακολουθεί παράρτημα με μια σειρά κειμένων τα οποία ο Friedman περιέλαβε στο βιβλίο με την ευκαιρία της επανέκδοσής του και τα οποία προτίμησε να τοποθετήσει στο τέλος παρά να τοποθετήσει εμβόλιμα στο κείμενο αλλοιώνοντας την αρχική του μορφή. Παρόλο που η ανάγνωσή τους έχει πολύ ενδιαφέρον, θεωρούμε ότι πρόκειται για εξειδικεύσεις ή νέες κατευθύνσεις οι οποίες θα μας εξέτρεπαν από το ερώτημα της παρούσας εργασίας. Παραθέτουμε τους τίτλους τους για να δώσουμε μια εικόνα του περιεχομένου τους: «1. Πάνω στην «Απεργία των Πολιτών»», «2. Η Πόλη ως μέσο Διπλής Ανάπτυξης», «3. Κοινωνικός Καπιταλισμός», «4. Μια πρόταση που αφορά τις βουλευτικές εκλογές»

Page 92: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη092

29. Το CIAM X οργανώθηκε από το Team 10 (Jaap Bakema, Georges Candilis, Aldo van Eyck, Rolf Gutmann, Geir Grung, Bill Howell, Reima Pietila, Alison Smithson, Peter Smith-son, Jerzy Soltan, John Voelcker, Shadrach Woods) υπό την επιτήρηση της Συμβουλευτικής Επιτροπής του CIAM X και θεωρήθηκε τόσο από εθνικές ομάδες και από τα περισσότερα μέλη του ως το τελευταίο. Οι Giedion, Gropius, Sert, Le Corbusier, και Van Eesteren είχαν ήδη στείλει τις παραιτήσεις τους πριν από το συνέδριο και κανένα από τα Ιδρυτικά μέλη που παρευρέθηκαν δεν παρουσίασαν έργα. Στο μήνυμα του Le Corbusier προς το CIAM X από το σπίτι διακοπών του στο Roquebrune, Cap Martin περιέγραφε το «πρόβλημα των γενεών» με όρους «Κρίσης ή Εξέλιξης». Ισχυρίζονταν ότι το 1o CIAM (η ιδρυτική γενιά του 1928) είχε εγκαταστήσει ένα πρόγραμμα διεθνούς σημασίας και ότι το χρέος του 2ου CIAM (της γενιάς του 1956) ήταν να θέσουν σε εφαρμογή αυτό το πρόγραμμα των τεσσάρων λειτουργιών και να το τοποθετήσουν σε ένα διεθνές επίπεδο. Ο Gropius γράφοντας από το Cambridge της Μασαχουσέτης απολογήθηκε για την απουσία του και δήλωσε ότι το επόμενο βήμα του CIAM ήταν να εφαρμόσει την εκτενή δουλειά του CIAM παντού. Ο Giedion παρευρέθηκε στο συνέδριο με το επιχείρημα ότι το CIAM είχε «ηθική υποχρέωση» να παράξει τη Χάρτα της Κατοικίας αφού «οι πάντες» το περίμεναν.Δημιουργήθηκαν δύο επιτροπές που χωρίστηκαν σε γενικές γραμμές ανά γενιά. Η μία που αποτελούνταν από μέλη της ιδρυτικής και της ενδιάμεσης γενιάς (Sigfried Giedion, José Lluís Sert, Roger Aujame, Ernst May, Jerzy Soltan, Jacqueline Tyrwhitt και Takamasa Yo-sizaka) είχε ως έργο να μελετήσει διαφορετικές πτυχές της χάρτας της κατοικίας. Η άλλη ομάδα εκπροσωπούσε τα ενδιαφέροντα του Team 10. Το συνέδριο ολοκληρώθηκε με την παραδοχή ότι το Συμβούλιο του CIAM Council και όργανό του CIRPAC θα παραιτούνταν στις 31/12/1956 και ότι το CIAM μετά από αυτήν την ημερομηνία θα ξαναγίνονταν συμβούλιο με ατομική εκπροσώπηση. (http://www.team10online.org/team10/meetings/1956-dubrovnik.htm)

30. Η ιδέα του βιομηχανικά αναπαραγόμενου δομικού στοιχείου είναι κεντρικό στοιχείο στη σκέψη του Konrad Wachsmann που το 1957 στις Εφτά του θέσεις αναφέρεται στην επίδραση που ασκεί η εποχή της μηχανής στις ανθρωπιστικές και αισθητικές παραστάσεις και προτείνει μια έμμεση ανάπτυξη του κτιρίου που πρέπει να ακολουθεί τους όρους της εκβιομηχάνισης με τον πολλαπλασιασμό του κυττάρου και του στοιχείου, ενώ τρία χρόνια νωρίτερα είχε ήδη δημοσιεύσει εργασίες με κατασκευαστικά συστήματα στο χώρο.

31. Στην ομάδα συμμετείχαν οι Friedman και Neumann από το Ισραήλ, Bakema και de

Page 93: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή093

Vries από την Ολλανδία, Heberbrand και Kuhne από τη Γερμανία, Kawai από την Ιαπωνία, Schutte από την Αυστρία Schimeni από την Ιταλία και Voelcker από τη Βρετανία.(Mumford E. (foreword by K. Frampton), The CIAM discourse on Urbanism, 1928-1960, Cambridge, MA: The MIT Press, 2002, σελ. 336)

32. Ο Friedman προτείνει μια εναλλακτική ερμηνεία του όρου «κινητικότητα», ο οποίος μέχρι τότε περιορίζονταν στην περιγραφή αρχιτεκτονικών αντικειμένων με δυνατότητα μετακίνησης (για παράδειγμα ένα κινητό σπίτι)

33. Το έργο του περιλαμβάνει κυλινδρικά κουβούκλια που μπαίνουν μέσα σε μια τριεδρική δομή. Αυτή η ιδέα, σπέρματα της οποίας μπορεί κανείς να διαβάσει από τις σπουδές κιόλας του Friedman στη Haifa, διατρέχει ως αναδιατυπωνόμενο αίτημα ολόκληρο το έργο του και αποτελεί ίσως το πιο αναγνωρίσιμο στοιχείο του. Όπως σημειώνει ο Tim Abrahams στο συνοδευτικό κείμενο μιας πρόσφατης συνέντευξης του Yona Friedman (12/06/2009) με αφορμή τη συμμετοχή του στη Μπιενάλε Τέχνης της Βενετίας το 2009, «Οι ιδέες του Friedman εισχωρούν στην οπτική κουλτούρα της Ευρώπης λόγω του ακούραστου τρόπου με τον οποίο επέστρεφε διαρκώς στην ουσία της δικής του αρχικής ιδέας, της αενάως προσαρμοζόμενης υπερδομής» (www.blueprintmagazine.co.uk/.../interview-yona-friedman/ -)

34. Στο ταξίδι του στις Κάτω Χώρες ο Yona Friedman συνάντησε τους Bakema, Trapman και Rietveld που τον ενθάρρυναν στις μελέτες του

35. Η ομάδα ιδρύεται το 1958 και μένει ενεργή μέχρι το 1962. Στο GEAM συμμετέχουν οι Gunscel, Otto, Ruhnau, Hansen, Frieden και μετά το 1960 οι Eckhard Schulze Fielitz και Maymont.

36. Αυτό το ενδιαφέρον φαίνεται να μένει αμείωτο ακόμα και σήμερα αφού μόλις το 2007 ο Yona Friedman κατέθεσε στο Τμήμα Πολεοδομίας της Σαγκάης μια κατοικήσιμη γέφυρα πάνω από τον ποταμό HangPu. Η πρόταση εκτέθηκε στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Bor-deux το 2008 και παρουσιάστηκε στις 08/04/2008 στο Pavillon de l’ Arsenal στο Παρίσι.

37. Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ. 212-217

Page 94: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη094

38. Τα έργα του Friedman είχαν ήδη αρχίσει να εκδίδονται στην Ιαπωνία από το 1960. Ο Kurokawa επηρεάζεται για τις ελικοειδείς χωρικές του πόλεις από τις μελέτες τόσο του Fried-man όσο και των Maymont και Schein, ενώ ο Kenzo Tange όπως φαίνεται με το Yamashi Communication Center (1967) όπως και ο Arata Isozaki με την αναπτυσσόμενη χωρική αρχιτεκτονική του έρχονται πολύ κοντά στους προβληματισμούς του Friedman (op. cit. 37)

39. Op. cit. 33

40. Op. cit. 37

41. Παρόλο που όπως προαναφέραμε για πολλούς το 10ο CIAM ήταν το τελευταίο, ακολούθησε ακόμα ένα στο Otterlo της Ολλανδίας το 1959. Μετά το τέλος του10ου CIAM ορίστηκε μια Επιτροπή Αναδιοργάνωσης στην οποία συμμετείχαν οι Pierre-Andre Emery, Ernesto Rogers, Alfred Roth, Jaap Bakema, Bill Howell, Peter Smithson and Shadrach Woods. Αυτή η επιτροπή μαζί με τρία μέλη του Συμβουλίου του CIAM ήταν υπεύθυνη για τη δημιουργία μιας λίστας από τριάντα αρχιτέκτονες οι οποίοι από το νέο CIAM θα σύστηναν μια πρόταση για την παράδοση των λειτουργιών του. Ο Bakema πρότεινε να μετατραπεί το CIAM σε ένα διεθνές forum για τη συζήτηση «προσωπικών ιδεών ή ιδεών που αναπτύσσονται σε τοπικές ομάδες». (op. cit. 29)

42. Op. cit. 33

43. Friedman Y., Pour une Architecture Scientifique, Paris: Belfond, 1971

44. Σε αυτό το πνεύμα κινούνται τόσο οι μελέτες του για τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής τη δεκαετία του ‘70 όσο και κάποια πειράματα συμμετοχικού σχεδιασμού για το εργοστάσιο Dubonnet και για το Lycee Bergson στην Angers.

45. Ο Friedman ανέπτυξε ένα σύστημα που δεν απείχε πολύ από κόμικς για να μεταφέρει οδηγίες σχετικά με βασική διαχείριση νερού και πολιτική τροφίμων το οποίο όπως αναφέρεται στο σημείωμα του κέντρου FRAC (op. cit. 37) φαίνεται να τράβηξε και το ενδιαφέρον της Indira Gandhi.

46. Αναφερόμαστε σε αυτό το οποίο θα μπορούσε κανείς να περιγράψει ως το πέρασμα

Page 95: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή095

στην εποχή του Ύστερου Καπιταλισμού. Σύμφωνα με τον Fredric Jameson ο επιθετικός προσδιορισμός «Ύστερος», είναι «η αίσθηση πως κάτι άλλαξε, πως τα πράγματα είναι διαφορετικά, ότι περάσαμε μια μεταμόρφωση του κόσμου και της ζωής, που είναι με κάποιον τρόπο αποφασιστική αλλά δεν μπορεί να συγκριθεί με τις παλαιότερες συσπάσεις του μοντερνισμού και της βιομηχανοποίησης, λιγότερο εμφανή και δραματική, κάπως, αλλά πιο μόνιμη ακριβώς επειδή είναι πιο διαπεραστική και διεισδυτική στα πάντα.» (ameson F., Postmodernism or, the cultural logic of late capitalism, London: Verso, 1991)

47. Ο Andrea Branzi θεωρεί ότι αυτή η αντίληψη έχει τις ρίζες της στην εποχή του Διαφωτισμού και του οράματος εξορθολογισμού του κόσμου μέσα από την επέκταση της βιομηχανίας. (Branzi A., Le mouvement radical, op. cit. 37, σελ. 33-38)

48. Brayer M. A., Le FRAC Centre, une collection experimentale, op. cit. 37, σελ 7-10

49. Migayrou F., Elements de la collection speculative, op. cit. 37, σελ. 11-14Η Marie Ange Brayer συμπληρώνει σε αυτήν την κατεύθυνση: «Η Μεταπολεμική περίοδος θα βάλει σε κρίση την ιδέα της νόρμας και του μοντέλου. Εικονοκλαστικές οι ριζοσπαστικές αρχιτεκτονικές της δεκαετίας του 60 καταφεύγουν στην πρόκληση και το παράδοξο.» (op. cit. 48)

50. Op. cit. 47

51. Ο Gianni Pettena ερμηνεύει όλες αυτές τις κινήσεις ως κατασκευές, γλωσσολογικές και θεωρητικές, που δε δηλώνουν ακόμα τη θέληση μιας σαφούς αυτονομίας από το παρελθόν τους αλλά οργανώνουν με κριτικό τρόπο τα γεγονότα και τα φαινόμενα της εποχής σε μια διαδικασία ανανέωσης της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Αυτό που υπονοείται εδώ είναι ότι αυτές οι απόπειρες –με εξαίρεση συγκεκριμένες περιπτώσεις- οι ριζοσπαστικές προτάσεις του 60 αποτελούν στην πραγματικότητα μεταφορές μιας προσπάθειας ρήξης και ανανέωσης που τοποθετείται σε σχέση με την παράδοση του πεδίου. αυτό που ο Pettena διαβάζει στο 60 είναι μια αναδιατύπωση παραδοσιακών παραδειγμάτων της αρχιτεκτονικής και δηλώνει ότι η έλλειψη κουράγιου μιας ρητής δήλωσης αυτής της τάσης την απομειώνει ακόμα και σήμερα σε μια μεταφορά και «μετατρέπει την ουτοπία σε ένα διανοητικό μέσο που απλώς επικοινωνεί την ανάγκη της αλλαγής»(Pettena G., Racines Radicales, op. cit. 37, σελ. 59-64)

52. Τα ιδρυτικά μέλη του GIAP ήταν οι: Yona Friedman, Walter Jonas, Paul Maymont, Georg

Page 96: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη096

es Patrix, Michel Ragon, Ionel Schein et Nicolas Schöffer. Τα ενεργά του μέλη στο διάστημα 1965-1966 ήταν Πολεοδόμοι, Αρχιτέκτονες και Πολιτικοί Μηχανικοί (Jacques Bardet, Jean-Claude Bernard, Biro et Fernier, Jacques Bureau, Chanéac, Deryng, Fehn, Friedman, Haus-ermann, Jonas, Maymont, Arthur Quarmby, Guy Rottier, Ionel Schein, Edouard Utudjian), Καλλιτέχνες (Mathias Goeritz, James Guitet, Len Lye, Carl Nesjar, Georges Patrix, Robert Risler, Nicolas Schöffer, Szekely, Vasarely), Φωτογράφοι (Lucien Hervé), Σκηνογράφοι (J. Polieri), Κοινωνιολόγοι (Jean Fourastié, Abraham Moles), Βιολόγοι (Dr Ménétrier), Κριτικοί (Marc Gaillard, Gassiot-Talabot, Michel Ragon, P. Restany). Πρόεδρος του GIAP υπήρξε ο Michel Ragon, αντιπρόεδροι οι Nicolas Schöffer, Walter Jonas, Yona Friedman, Paul May-mont και Ionel Schein, Γενικός Γραμματέας ο Georges Patrix και αναπληρωματικός Γενικός Γραμματέας ο J. Bardet. (http://www.olats.org/schoffer/giap1.htm)

53. Ragon M., Entretien avec M.-A. Brayer et F. Migayrou, op. cit. 37, σελ 45-50

54. Ο Michel Ragon δηλώνει ότι θαύμαζε πολύ τον Le Corbusier τον οποίο είχε συναντήσει πολλές φορές και γνώριζε καλά τον Yves Klein, οι θεωρίες του οποίου για μια αρχιτεκτονική του αέρα, του φωτός και του άυλου τον είχαν εντυπωσιάσει πολύ. (op.cit. 53)

55. Op. cit. 18

56. Το Μανιφέστο του GIAP που υπογράφεται στο Παρίσι το Μάιο του 1965 από τους Yona Friedman, Walter Jonas, Paul Maymont, Georges Patrix, Michel Ragon, Ionel Schein,Nicolas Schöffer συμπυκνώνει τους στόχους της οργάνωσης: «Η δημογραφική έκρηξη, η εντυπωσιακή επιτάχυνση των τεχνικών και επιστημονικών προόδων, η διαρκής άνοδος του επιπέδου ζωής, η κοινωνικοποίηση του χρόνου, του χώρου και της τέχνης, η αυξανόμενη σημασία του ελεύθερου χρόνου, η σημασία των παραμέτρων του χρόνου και της ταχύτητας στην έννοια της επικοινωνίας, τραντάζουν τις παραδοσιακές δομές της κοινωνίας. Οι πόλεις μας, ο χώρος μας δεν είναι πια προσαρμοσμένοι σε αυτές τις μεταβολές. Καθίσταται αναγκαίο να προβλέψουμε και να οργανώσουμε το μέλλον αντί να το υποστούμε. Το GIAP έχει ως στόχο να μαζέψει όλους αυτούς, τεχνικούς, καλλιτέχνες, κοινωνιολόγους και ποικίλους ειδικούςπου αναζητούν τις νέες πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές προτάσεις. Το GIAP θέλει να γίνει σύνδεσμος ανάμεσα στους ερευνητές όλων των χωρών ακόμα και αν οι θέσεις τους είναι καμιά φορά αντίθετες. Το GIAP δεν έχει λοιπόν προς στιγμήν κανένα άλλο δόγμα παρά την αρχιτεκτονική διορατικότητα. ΚΟΝΤΡΑ σε μια ανασκοπητική αρχιτεκτονική. ΥΠΕΡ μιας διορατικής αρχιτεκτονικής.» (op. cit 52)

Page 97: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή097

57. Friedman Y., Utopies Realisables, Paris: L’ Eclat, 2000

58. βλ. Κεφάλαιο 05α

59. Σύμφωνα με το Friedman οι μικρές παρενθέσεις και σημειώσεις με πλάγια γράμματα που ενσωματώνουν στην αρχική προβληματική του βιβλίου νέα μέσα, όπως το Internet, είναι αρκετές για το τοποθετήσουν και στη σημερινή εποχή και να επιβεβαιώσουν την επικαιρότητα των προσεγγίσεών του.

60. βλ. Κεφάλαιο 05α

61. Ως τέτοιες ουτοπικές κατασκευές της εποχής μας ο Yona Friedman αναφέρει το Αμερικάνικο Όνειρο, τον Κομμουνισμό ή τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. (op. cit. 57, σελ. 13 )

62. Αυτή η σύνδεση της Ουτοπίας με το πραγματοποιήσιμο είναι μια ενδιαφέρουσα αντιστροφή η οποία ανέπτυσσε μια ενδιαφέρουσα ένταση με απόψεις οι οποίες τοποθετούσαν σε αυτήν ακριβώς τη σχέση το θάνατο της Ουτοπίας. Αναφερόμαστε ενδεικτικά στο Herbert Marcuse, ο οποίος στο περίφημο «Τέλος της Ουτοπίας» του παρατηρεί ότι «Όλες οι υλικές και διανοητικές δυνάμεις που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για την πραγματοποίηση μιας ελεύθερης κοινωνίας είναι διαθέσιμες. Το ότι δε χρησιμοποιούνται γι’ αυτό το σκοπό μπορεί να αποδοθεί στην πλήρη κινητοποίηση της υπάρχουσας κοινωνίας ενάντια στην ίδια της την απελευθέρωση. Αλλά αυτή η κατάσταση σε καμία περίπτωση δεν καθιστά την ιδέα της ριζικής μεταβολής ουτοπία.» (http://www.marxistsfr.org/reference/archive/marcuse/works/1967/end-utopia.htm)

63. Για την πολύ συστηματική ανάλυση περί των ορισμών, των τύπων, των κατασκευών και των εφαρμογών της Οντολογίας, πρώτα γενικά και έπειτα στα υπολογιστικά περιβάλλοντα παραπέμπουμε εδώ στο «Ontology D9» (ATRACO / 216837) της Φωτεινής Σερεμέτη και του Αχιλλέα Καμέα στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος Adaptive and trusted Ambient Ecologies, 2009

64.Αξιολογούμε αυτήν την παρατήρηση ως ιδιαίτερης σημασίας αφού «εξηγεί πως καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας αυτοί που διαμόρφωναν τις ουτοπίες ήταν λιγότερο οι εφευρέτες νέων τεχνικών ή νέων συμπεριφορών παρά ρεαλιστές (όσο παράξενο και αν φαίνεται) που προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν υπάρχουσες τεχνικές και συμπεριφορές» (op. cit. 59,

Page 98: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη98

σελ. 19)

65. Με βάση το θέμα της τεχνικής o Friedman εισάγει τον «Πρώτο Νόμο των Ουτοπιών» που έχει να κάνει με τη διαφορά φάσης ανάμεσα στην αρρώστια και τη θεραπεία, με άλλα λόγια τον ετεροχρονισμό ανάμεσα στη διαπίστωση ενός προβλήματος και την απόκτηση των τεχνικών μέσων που θα επέτρεπαν την επίλυσή του. (op. cit. 57, σελ. 20)

66. Στην ύπαρξη ενός και μόνο συγγραφέα και στην έλλειψη διήθησης των ιδεών του μέσα από μια αλυσίδα ατόμων αποδίδει ο Friedman και την αποτυχία των μεγαλύτερων λογοτεχνικών ουτοπιών. (op. cit. 57, σελ. 21)

67. Όχι μόνο οι γιατροί μα όλοι οι «ειδικοί» είναι για το Friedman εξορισμού πατερναλιστές, αφού ο ίδιος αυτός ο χαρακτηρισμός υποδηλώνει ότι ξέρουν καλύτερα από τους άλλους αυτό που είναι ή δεν είναι καλό γι’ αυτούς. Μετά από ένα παράδειγμα μιας οικογένειας κι έπειτα ενός φαρμάκου που δίνεται χωρίς τη συναίνεση του ασθενούς, ο Friedman επισημαίνει ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του πατερναλιστικού μοντέλου δεν είναι άλλο από το γεγονός ότι στην περίπτωση αυτή αυτός που προτείνει τη λύση δεν είναι ο άμεσα επηρεαζόμενος από την εφαρμογή της (op. cit. 57, σελ. 29-30)

68. Έχει ενδιαφέρον να τοποθετήσει αυτή τη διατύπωση που απαξιώνει τα μανιφέστα και τα δόγματα απέναντι στο Μανιφέστο του GIAP (βλ. σημείωση 58) το οποίο ο Friedman είχε υπογράψει ή την ομάδα GEAM την οποία είχε ο ίδιος ιδρύσει. Αυτή η ενδιαφέρουσα αντίφαση που παράγεται εδώ μας οδηγεί μάλλον στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος διεκδικεί μια νέα μορφή δράσης η οποία χωρίς να εκφράζεται λιγότερο μαχητικά ή ριζοσπαστικά παύει να αναλαμβάνει το ρόλο του «προφήτη» και πρεσβεύει με σθένος αυτό που αναγνωρίζει ως μία από τις εκδοχές της πραγματικότητας.

69. Η ενημέρωση αυτή συνίσταται στη _γνώση των εναλλακτικών _γνώση των συνεπειών _γνώση της υποδομής (των κανόνων του περιβάλλοντος στο οποίο θα επέμβει κανείς) _γνώση των συνεπειών στους άλλους. Αυτά τα στοιχεία για το Friedman πρέπει να γίνονται γνωστά στον καθένα και να μπορούν να περιγραφούν με μια κατανοητή για όλους γλώσσα (op. cit. 57, σελ. 31)

70. Εφόσον η πρόθεση που υπάρχει πίσω από τη συγκρότηση αυτού του μοντέλου μιας κοινωνίας είναι η αξιολόγηση της δυνατότητας επικοινωνίας μιας ιδέας και συνεπώς

Page 99: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή99

η δυνατότητα πραγματοποίησης μιας ουτοπίας, το γράφημα που επιλέγεται είναι κατευθυνόμενο δηλώνονταν έτσι τη φορά μετάδοσής της (σχέση πομπού και δέκτη)

71. Σημειώνεται εδώ από το Friedman ότι για κάποιον που βρίσκεται εντός του συστήματος ισχύει πλέον μια υποκειμενική κυριαρχία, μια ιεραρχία στην οποία ο καθένας αξιολογεί τις επιρροές και είναι σε θέση να τις αγνοήσει ή να τις περιφρονήσει ανάλογα με τα προσωπικά του χαρακτηριστικά και είναι διαφορετική από την «πραγματική» ιεραρχία ενός εξωτερικού παρατηρητή (op. cit. 57, σελ. 43)

72. Στην κοινωνία της ισότητας, η κοινωνική κατάσταση του καθενός είναι ίδια με των υπολοίπων, συνθήκη που ο Friedman παρατηρεί ότι μπορεί να ικανοποιηθεί από πληθώρα γραφημάτων. Μια τέτοια κοινωνία μπορεί δε να χαρακτηριστεί «σταθερή» αν «η εξάρτηση κάθε μέλους αυτής της κοινωνίας από την αποχώρηση οποιουδήποτε μέλους είναι η ίδια» (op. cit. 57, σελ. 49)

73. Σε αυτό το πλέγμα εξαρτήσεων παράγεται και ένας αριθμός νέων μοντέλων που αποτελούν συνδυασμούς σε διαφορετικά επίπεδα των δύο ακραίων μορφών για τις οποίες ο Friedman μίλησε νωρίτερα. Ως ενδεικτικό παράδειγμα παρουσιάζεται μια «κοινωνία των ίσων» ως προς τα πρόσωπα που είναι ταυτόχρονα «ιεραρχική» ως προς τα αντικείμενα.

74. op. cit. 57, σελ. 55

75. Η παγκόσμια επικοινωνία, ακόμα και με τα σημερινά μέσα επικοινωνίας τα οποία προστίθενται με υποσημείωση στο διάλογο, είναι σύμφωνα με το Friedman μια μεγάλη πλάνη, αφού έρχεται σε αντίθεση με τους ίδιους τους φυσικούς νόμους. Πιο συγκεκριμένα, αυτή η ιδέα αντιβαίνει καταρχήν στην ανθρώπινη βιολογία, σύμφωνα με την οποία υπάρχει ένα όριο στον αριθμό των μηνυμάτων που μπορεί κανείς να αφομοιώσει ταυτόχρονα (σθένος) ενώ είναι αντίθετη και με την αρχή της εξασθένισης (ή παραμόρφωσης) ενός εκπεμπόμενου σήματος ανάλογα με των αριθμό των διαμεσολαβήσεων που δέχεται μέχρι να φτάσει σε έναν δέκτη. Εισάγονται επίσης εδώ οι έννοιες της «χαρακτηριστικής ταχύτητας της γλώσσας» και της «ταχύτητας αντίδρασης» από τους δέκτες, τις οποίες ο συγγραφέας απεικονίζει με το παράδειγμα ενός πλοίου σε μια καταιγίδα, όπου η επιβίωση των επιβαινόντων σε αυτό εξαρτάται άμεσα από την ταχύτητα του συντονισμού και της αντίδρασής τους σε σχέση με τις εξωτερικές αλλαγές που συμβαίνουν. Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν ο Friedman συναρτά την τιμή της «κρίσιμης ομάδας» από: την κοινωνική δομή (τοπολογικές σχέσεις και ιεραρχίες),

Page 100: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη100

τη δυνατότητα συγκέντρωσης σε συγκεκριμένο αριθμό ερεθισμάτων (εγγενής ιδιότητα του ανθρώπινου είδους), τη δυνατότητα μετάδοσης, χωρίς να χαθεί το νόημα, την ταχύτητα αντίδρασης σε συγκεκριμένες συνθήκες και τη χαρακτηριστική ταχύτητα μιας γλώσσας που χρησιμοποιείται από κάποια ομάδα (op. cit. 57, σελ. 65)

76. «Συγκατοικούμε με περισσότερους ανθρώπους απ’ όσους μπορούμε να αντέξουμε και χρησιμοποιούμε περισσότερα αντικείμενα από αυτά που μπορούμε να ελέγξουμε, χωρίς φυσικά να έχουμε αλλάξει τα βιολογικά μας χαρακτηριστικά. [...]Οι κυβερνήσεις των ημερών προσπαθούν να σωθούν μεταξύ τους ανάμεσα στην άβυσσο που τις χωρίζει από τους οργανισμούς που υποτίθεται πως καλούνται να κυβερνήσουν» (op. cit. 57, σελ. 61)

77. op. cit. 57, σελ. 75

78. Για παράδειγμα μια ισότιμη για τα πρόσωπα κοινωνία, που είναι μια εκδοχή του μη πατερναλιστικού μοντέλου, βασίζει την καλή της λειτουργία στην προϋπόθεση ότι περιλαμβάνει πολλά αντικείμενα σε πολύ χαμηλή ιεραρχία (βλ. σημείωση 75). Ένας μεγάλος αριθμός αντικειμένων διευκολύνει την ισότητα για τα μέλη αυτής της κοινωνίας αλλά δημιουργεί την ίδια στιγμή μια εξάρτηση από αυτά που θέτει σε κίνδυνο τη σταθερότητα του συστήματος. Το συμπέρασμα που εξάγεται από εδώ είναι λοιπόν ότι η «ισότητα» θα μπορούσε να έχει διαφορετικές απαιτήσεις από τη «σταθερότητα». Ο αριθμός λοιπόν των ατόμων και των αντικειμένων σε μία κοινωνία είναι καθοριστικότατος γιατί αυτός είναι που καθορίζει την γκάμα των κοινωνικών οργανώσεων (ή περιβαλλοντικών) που μπορεί να είναι δυνατές και κατά συνέπεια τις πραγματοποιήσιμες ουτοπίες που μπορεί κανείς να συλλάβει για τη συγκεκριμένη κοινωνία.

79. Εισάγοντας εμβόλιμα την εμβληματική για το έργο του έννοια της «Υποδομής», την οποία ορίζει ως τον αριθμό των στοιχείων ενός συστήματος, η κρίσιμη ομάδα επαναπροσδιορίζεται ως «η μεγαλύτερη υποδομή που ικανοποιεί τις συνθήκες που αντιστοιχούν στη συγκεκριμένη κοινωνική δομή, με αλλά λόγια ο μεγαλύτερος αριθμός στοιχείων που έχουν συγκεκριμένες, επιθυμητές ιδιότητες για μια κοινωνία, (ή ένα περιβάλλον)» (op. cit. 57, σελ. 84)

80. Ο Friedman παρατηρεί ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ίδια με αυτή των ζώων που συλλέγουν αποθέματα για το χειμώνα. Ο άνθρωπος κατασκευάζει αποθήκες τροφής (αντικείμενα), ζέστης (αντικείμενα και τεχνολογία) και χώρου (επικράτεια). Αυτή η ιδέα της αποθήκης που υπάρχει από την προϊστορία είναι ενίοτε και η πηγή εμφάνισης μιας

Page 101: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή101

«ψευδούς σπανιότητας» αφού ξαφνικά ο φύλακας της αποθήκης αποκτά μεγάλη εξουσία διαχειριζόμενος τα αγαθά που αυτή περιέχει. Επισημαίνεται βέβαια εδώ, ότι το μέγεθος αυτής της δύναμης, είναι άμεσα συναρτημένο από τον αριθμό των αποθηκών ή με διαφορετικά το πόσο συγκεντρωτικό είναι το σύστημα (op. cit. 57, σελ. 140)

81. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα δύο σκύλων που διεκδικούν διαφορετικές κάθε φορά ποσότητες από κόκαλα, ο Friedman διαπιστώνει ότι οι τρόποι εγκατάστασης μιας ισορροπίας σε μια κοινωνική ομάδα που αναζητά τα μέσα της επιβίωσής της δεν είναι άλλοι από είτε την αύξηση των αγαθών αυτών είτε την μείωση των μελών της ομάδας. Η διαχείριση αυτής της ισορροπίας, που μετατρέπεται λοιπόν σε κεντρικό στοιχείο επιβίωσης, υπάγεται κατά το συγγραφέα σε τέσσερα διακριτά σχήματα: _Φυσική αφθονία άρα ισορροπία _Φυσική αφθονία και κατασκευή μιας τεχνητής σπανιότητας _Φυσική σπανιότητα και μάχη για επιβίωση ή Φυσική σπανιότητα και τεχνολογική απάντηση. (op. cit. 57, σελ. 125)

82. Η κοινωνία του μη ανταγωνισμού, περιγεγραμμένη με την «αντικειμενική γλώσσα» του Friedman διαθέτει τις εξής προϋποθέσεις: _Αφθονία (φυσική ή τεχνητή), _Ισότητα (με τον τρόπο που θα ορίζονταν από το κατευθυνόμενο γράφημα της κοινωνίας) _Μέγεθος κάτω από την κρίσιμη τιμή (για να ικανοποιείται και η προηγούμενη προϋπόθεση) _Τεχνική Υποδομή (που περιγράφεται και στο προηγούμενο κεφάλαιο όπου ο Friedman αναλύει διάφορες μορφές ιδιοκτησίας ως ένα αγαθό που χρησιμοποιείται απ’ όλους χωρίς να απαιτεί συναίνεση για τη χρήση του ή τη μεταφορά του)και τέλος Κατοχή Γνώσεων. Ο Friedman σημειώνει ότι τέτοιες ομάδες «Μη ανταγωνισμού» είναι πιθανό να συγκροτούνται αυθόρμητα από κάποιες συγκλίσεις αλλά παραμένουν πολύ εύθραυστες γιατί δεν έχουν καμία αντικειμενική γλώσσα που να επιτρέπει στα μέλη τους να έχουν συνείδηση της κατάστασης της ομάδας τους και γιατί πολύ συχνά αναπτύσσουν τόσο έντονα πατερναλιστικές μυθολογίες που υπονομεύουν την ίδια τους τη σταθερότητα μέσω μοιραίων ιδεολογικών μαχών και σχισμάτων. (op. cit. 57, σελ. 130-133) 83. Σημειώνεται εδώ από το συγγραφέα ότι ο «Μη Ανταγωνισμός» βέβαια θα μπορούσε αντί για αρμονία να σημαίνει απλή αδιαφορία και υπενθυμίζει ότι τέτοιων χαρακτηριστικών ομάδες διοχετεύουν συνήθως την επιθετικότητά τους προς εξωτερικές ομάδες ενώ εσωτερικά διαμορφώνουν «μυθολογίες» για να επιβάλλουν αυτήν την «αντί- μαχητική» συμπεριφορά. (op. cit. 57, σελ. 130)

84. Η ιδεολογία σύμφωνα με το Friedman είναι που δημιουργεί ένα μεγάλο εμπόδιο στην

Page 102: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη102

εμφάνιση μιας «Μη Ανταγωνιστικής Κοινωνίας», «σλόγκαν, ρητά, πολεμικές, εντελώς αυθόρμητα δεν οδηγούν τελικά μακριά –η τρωτότητα μιας κοινωνίας που γεννάται δεν μπορεί να θεραπευτεί με ψαλμούς αλλά να «εκπαιδευτεί» με τη διερεύνηση και την αναζήτηση του παιχνιδιού των φυσικών νόμων που την κυβερνούν (αριθμητικοί κανόνες, μηχανισμοί, καταστάσεις και εξαρτήσεις στοιχείων οργανισμών) (op. cit. 59, σελ. 144). Λίγο νωρίτερα έχει ήδη γίνει αναφορά στις αμερικανικές ή σκανδιναβικές κοινότητες της δεκαετίας του 70 (ο χρονικός προσδιορισμός είναι μεταγενέστερος και τοποθετείται με πλάγια γράμματα) οι οποίες κατάφερναν να διατηρούν μια μη πατερναλιστική δομή και να επιβιώνουν μέσω μιας διαρκούς επικοινωνίας και ανατροφοδότησης. Ο Friedman φέρνει σε αντιπαράθεση μια εσωτερική γλώσσα, ακατάληπτη για τους εκτός ομάδας, που επικοινωνούσε τα προβλήματα κάποιων κοινοτήτων στην Αγγλία με την αυτοκριτική των κομμουνιστικών ομάδων που μετατράπηκε σε εργαλείο ακραίου πατερναλισμού. Αυτή ακριβώς η τόσο εύκολη μετακύλιση του μη πατερναλιστικού σε πατερναλιστικό είναι ο λόγος που ο Friedman χρησιμοποιεί για να αιτιολογήσει την επιλογή της «Αντικειμενικής Γλώσσας» του, που θεωρεί ότι θα μπορούσε να έχει διαφυλάξει αυτές τις κοινότητες «Μη Ανταγωνισμού» «η εμφάνιση των οποίων αποτελεί σίγουρα τη μεγαλύτερη καινοτομία του αιώνα μας» (op. cit. 57, σελ. 135)

85. Η «Σημασία» θα μπορούσε όπως σημειώνεται από το συγγραφέα να εξηγηθεί σαν το αποτέλεσμα της κοινωνικής κατάστασης αξιολογημένο ανάλογα με διαφορετικά κριτήρια, αποκλειστικά αυθόρμητα, διαισθητικά, που επιλέγονται από ένα άτομο (συνεπώς από έναν εσωτερικό παρατηρητή για τον οποίο τα κριτήρια και η κοινωνική του κατάσταση μέσα στην ιεραρχία είναι εξαιρετικά σημαντικά). (op. cit. 57, σελ. 155)

86. «Όλοι είναι ευχαριστημένοι όταν ικανοποιούν ένα κριτήριο τοποθέτησης μέσα στην κοινωνία που έχουν επιλέξει για να θεωρούνται καλά τοποθετημένοι σε μια ιεραρχία που βασίζεται σε αυτό το κριτήριο.» (op. cit. 57, σελ. 152)

87. Ο Friedman δε διστάζει να επικαλεστεί εδώ τη βοήθεια ενός εξωγήινου παρατηρητή, ενός Αρειανού, που δεν έχει την παραμικρή ιδέα του τι σημαίνει ανθρώπινη σημασία αλλά είναι ικανός να βλέπει τα αποτελέσματα που η εφαρμογή της έχει στη συμπεριφορά των ανθρώπων.

88. Στην ανάλυσή του για τις σχέσεις της Αντικειμενικής Ισότητας (με βάση τα κατευθυνόμενα γραφήματα) και της Υποκειμενική Ισότητας (Σημασία), ισχυρίζεται ότι η ταύτιση των δύο

Page 103: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή103

καταστάσεων παραπέμπει αναγκαστικά σε ένα πατερναλιστικό σύστημα, αφού για να είναι αυτή η συνθήκη μονίμως αληθής απαιτείται μια ηθική ή μια ιδεολογία που βεβαιώνει την ίδια γκάμα αξιών και χρησιμοποιεί κοινό σύστημα κριτηρίων. Η καθολική αποδοχή κοινών κριτηρίων δε θα μπορούσε για το Friedman παρά να προϋπέθετε την επιβολή τους από έναν υπεράνθρωπο ή μια θεϊκή οντότητα. (op. cit. 57, σελ. 159)

89. Η ανακεφαλαίωση του Friedman καταλήγει στα εξής σημεία: _Οι ουτοπίες διαθέτουν κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις εμφάνισης (έλλειψη ικανοποίησης, εύχρηστη τεχνική και συλλογική συναίνεση) _Οι ουτοπίες μπορεί να είναι πατερναλιστικές (εξωτερικά επιβαλλόμενες) ή μη πατερναλιστικές (προτεινόμενες από τους ίδιους που αναλαμβάνουν το ρίσκο της εφαρμογής τους) Αυτή η δεύτερη περίπτωση απαιτεί την ύπαρξη μιας συνεχούς ανατροφοδότησης που εκφράζεται με μία γλώσσα κατανοητή απ’ όλους _Οι κοινωνικές ουτοπίες είναι περιγράψιμες με μία αντικειμενική γλώσσα _ «Κοινωνία» και «Περιβάλλον» είναι σε αυτή τη γλώσσα συνώνυμες _Οι ουτοπίες που αναζητούμε είναι: η ισότιμη κοινωνία και η κοινωνία του μη ανταγωνισμού (που είναι αυτομάτως ισότιμη) _Οι ουτοπίες αυτές δεν μπορούν να υπάρχουν παρά με την προϋπόθεση να μην ξεπερνούν συγκεκριμένες σειρές αριθμητικού μεγέθους. (op. cit. 57, σελ. 165)

90. Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει σε συνέντευξή (Otajar M., and Van Schaik M., Exit Utopia, architectural Provocations 1956-1976, Prestel: ISSAU-Delft, 2005) του οι πόλεις και όχι η αρχιτεκτονική είναι που τραβούσαν το ενδιαφέρον του, επιβεβαιώνοντας την υποψία μας ότι είναι από τους βασικότερους εκπροσώπους της κατηγορίας «Πόλη χωρίς Αρχιτεκτονική» (op. cit. 47). Ενδιαφέρον σε αυτήν την κατεύθυνση έχουν τρία διαδοχικά σκίτσα του υπό τον τίτλο «Η μεταβολή της Συλλογικής Ψυχολογίας» (1961) που απεικονίζουν μια σχηματική τομή της σύγχρονης πόλης και τις δραστηριότητες των ατόμων μέσα της, μια τομή της Χωρικής του Πόλης ως ενός ενδιάμεσου σταδίου και ως καταληκτικής φάσης διασυνδεδεμένους ανθρώπους στη Φύση μέσα σε ένα γιγάντιο, κλιματιζόμενο, κοινό εσωτερικό που έχει καταλύσει όρια και ασυνέχειες και έχει πλέον εξαφανίσει πλήρως την Αρχιτεκτονική.

91. «Η πόλη αντικατοπτρίζει κατεξοχήν την ουτοπία. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας η πόλη χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές σαν το ενδιάμεσο ως μοντέλο αναπαράστασης της ουτοπίας (Πλάτων, Μορ, Ραμπελέ, Φουριέ). Ανεξαρτήτως κλίμακας, με τη γεωγραφική έννοια του όρου πρόκειται για ένα χώρο που κατοικείται από ένα σύνολο οργανωμένων ανθρώπινων όντων. Η ουτοπία (projet που θα αυξήσει την ικανοποίησή τους) και ακόμη περισσότερο η πραγματοποιήσιμη ουτοπία (που αντιπροσωπεύει το ίδιο projet έχοντας εξασφαλίσει τη

Page 104: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη104

συναίνεσή τους) γεννιέται στο εσωτερικό μιας οργανωμένης ομάδας που μαζεύεται στον ίδιο χώρο, με άλλα λόγια μέσα σε μια πόλη. Η ίδια η πόλη είναι μια πραγματοποιημένη ουτοπία, ίσως η πρώτη ανθρώπινη πραγματοποιημένη ουτοπία. Φαίνεται ότι αυτό που κάνουν όλες οι ουτοπίες είναι να προσπαθούν να βελτιώσουν αυτή την οργάνωση που είναι η πόλη, γιατί είναι περισσότερο οργάνωση παρά κατειλημμένος χώρος.» (op. cit. 57, σελ. 169)

92. Δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει εδώ την ομοιότητα με την περίφημη διατύπωση του Τάκη Ζενέτου ότι «Το κέντρο υλοποιείται τη στιγμή και στον τόπο της ενέργειας» Ζενέτος Τ. Χ., Urbanisme Electronique: structures paralleles – City planning and Elec-tronics: parallel structures – Ηλεκτρονική Πολεοδομία: παράλληλες κατασκευές, Αθήνα: Εκδόσεις Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, 1969

93. Αυτό που ο Friedman προτείνει εδώ φαίνεται να είναι ότι μια πόλη δεν έχει ανάγκη να καταλαμβάνει ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, αντίληψη που είναι πολύ εμφανής και στο μοντέλο της απογειωμένης Χωρικής Πόλης του.

94. Σύμφωνα με το Friedman η αγροτική επανάσταση αντικατέστησε τις προηγούμενες μορφές οργάνωσης, την κοινωνία των συλλεκτών, των κυνηγών και την ποιμενική κοινωνία με την «οικιακή κοινωνία» των καλλιεργητών (op. cit. 57, σελ. 171)

95. Η σύγκριση που γίνεται εδώ για να αναδείξει τα κύρια χαρακτηριστικά της «αστικής αυτής ουτοπίας» είναι αυτή μιας οικογένειας ή μιας αγέλης, της οποίας τα μέλη κατέχουν τις ίδιες τεχνικές γνώσεις, είναι αδιαφοροποίητα και ανταλλάξιμα, και της πόλης της εξειδίκευσης συνοδευόμενη από την παρατήρηση ότι στην πρώτη περίπτωση πάντα απαιτείται η εγκατάσταση ενός είδους ιεραρχίας, ενώ στη δεύτερη έχουν ιστορικά υπάρξει εφικτά συστήματα άμεσης δημοκρατίας (op. cit. 57, σελ. 173)

976 Με το σκεπτικό ότι ο αριθμός των ανθρώπων που γνωρίζει κανείς καλά δεν υπερβαίνει τους 2000-3000 και ότι οι «τεχνικοί της υποδομής» από τους οποίους εξαρτάται η επιβίωση του κάθε πολίτη είναι μερικές χιλιάδες, ο Friedman καταλήγει στην εκτίμηση ότι η «Ιδιωτική Πόλη» που συγκροτείται γύρω από τον καθένα περιλαμβάνει περίπου 20000 άτομα

97. «Η πιο χαζή και παρόλα αυτά πιο συχνά υιοθετημένη στάση είναι να προσπαθεί κανείς να αντισταθεί σε αυτούς τους νόμους της φύσης. Κόντρα σε ανέμους και θάλασσες, υπάρχουν πράγματα που κανείς δεν μπορεί να κάνει!

Page 105: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή105

Υπάρχουν φυσικοί νόμοι που κυβερνούν τις κοινωνίες και απέναντι στους οποίους δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα παρα να τους υιοθετήσουμε. Να απορρίψουμε τις απραγματοποίητες ουτοπίες που δεν αφήνουν χώρο για τις πραγματοποιήσιμες, να γλιτώσουμε τις κοπιώδεις και ανούσιες προσπάθειες.» (op. cit. 57, σελ. 184) 98. Ο Friedman είχε αναπτύξει τη θεωρία ότι η Ευρώπη είναι μια και μοναδική Πόλη, μια Πόλη-Ήπειρος συγκροτούμενη από τα υπάρχοντα αστικά συγκροτήματά της διασυνδεδεμένα όμως με ένα ταχύτατο δίκτυο μεταφορών, την οποία ο Reyner Bahnam είχε απορρίψει ως την «Ευρώπη του Friedman” (op. cit. 33)

99. Το «διαστημόπλοιο Γη» ή αλλιώς Spaceship Earth είναι μια ιδέα που εισήχθη από τον Ken-neth Boulding και μετά από αυτόν τον Buckminster Fuller η οποία μπορεί να συμπυκνωθεί στην εξής απλή διατύπωση: «Είμαστε εγκαταλελειμμένοι σε ένα σκάφος στο διάστημα, του οποίου οι προμήθειες είναι περιορισμένες, και είμαστε οι μοναδικοί υπεύθυνοι γα την επιβίωσή μας.» (op. cit. 57, σελ. 186) 100. op. cit. 57, σελ. 187 101. Σύμφωνα με το Friedman «Ένας εξόριστος είναι πάντοτε ένας ουτοπιστής και η εξορία του είναι πάντοτε μια πραγματοποιημένη ουτοπία παρόλο που μας φαίνεται καμιά φορά ως μια υποβάθμιση». (op. cit. 59, σελ. 188) Κρατάμε αυτή τη σημείωση και τις διατυπώσεις του Friedman για τη Μετανάστευση ως μέσο αυτορρύθμισης και θα επανέλθουμε σε αυτές παρακάτω για να τις σχολιάσουμε σε συνάρτηση με το δεύτερο μέλος της σύγκρισης, το Francois Roche και τους R&Sie(n)

102. Προσπαθώντας να παράγει ένα σχήμα όσον αφορά στην εκμετάλλευση της επιφάνειας της Γης, ο Friedman διαπιστώνει ότι οι πιο εύφορες περιοχές είναι αυτές στις οποίες εμφανίζεται η πιο εντατική οικοδόμηση, πράγμα το οποίο δεν καταστρέφει μόνο καλλιεργήσιμη έκταση αλλά απαιτεί και μια πολύ μεγάλη κατανάλωση ενέργειας αφού το κλίμα επιβάλλει θέρμανση το χειμώνα και μεγάλους εσωτερικούς χώρους αφού οι δραστηριότητες εκτυλίσσονται κυρίως μέσα. Αντίθετα, ο Friedman παρατηρεί τα θερμά κλίματα κοντά στον Ισημερινό επιτρέπουν εντατικές καλλιέργειες, ζωή κυρίως έξω για το μεγαλύτερο κομμάτι του χρόνου, ενώ θα μπορούσαν να παρέχουν μεγάλες ποσότητες ηλιακής ενέργειας στις βιομηχανίες που θα τοποθετούνταν εκεί. (op. cit. 57, σελ. 193)

103. (op. cit. 57, σελ. 194). Φυσικά αυτό δε θα μπορούσε ποτέ να γίνει αυτόματα, ο

Page 106: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη106

Friedman εύχεται μια μέρα οι κυβερνήσεις να σηκώσουν τα σύνορα και να επιτρέψουν αυτήν την ελεύθερη μετανάστευση που θα συμβάλει τόσο καθοριστικά στην επιβίωση της ανθρωπότητας.

104. Επιχειρώντας να δώσει ένα πιο εύληπτο παράδειγμα στους αναγνώστες του ο Friedman μιλά για μια Πόλη – Υπέρ- ξενοδοχείο: μια πόλη της οποίας οι κατοικίες εξοπλισμένες με όλες τις επιθυμητές ανέσεις θα μπορούσαν να «νοικιαστούν» ακόμα και για μια μέρα. (op. cit. 57, σελ. 195)

105. «Οι φοιτητές αναρωτιόνταν πώς γίνεται κάποιος τόσο προοδευτικός όσο εγώ να μην προσπαθεί να βρει ένα δρόμο για την πραγματοποίηση αυτής της ιδέας όνειρο όλων των κατακτητών, όλων των θρησκειών, των ιδεαλιστών, των τεχνοκρατών.» (op. cit. 57, σελ. 202)

106. Η «Υποδομή» έρχεται εδώ σε αντιδιαστολή με τον όρο «Οργάνωση» που σημαίνει μη υλική υποστήριξη των ιδίων στοιχείων του συστήματος.

107. Οι κανόνες που προτείνει ο Friedman ως προϋποθέσεις ενός παγκόσμιου Κράτους είναι: αποδοχή της μετανάστευσης από τη μια επικράτεια στην άλλη, διακοινοτική διαχείριση των αρτηριών πρόσβασης, άμεση ανταλλαγή των άνισα κατανεμημένων μέσων επιβίωσης (op. cit. 57, σελ. 205)

108. Ο Φόρος των σημερινών κρατών αποδίδεται σύμφωνα με το συγγραφέα σε έναν οργανισμό τύπου «μαφία» του οποίου το βασικό μέλημα είναι να τον συλλέγει και να τον διοχετεύει σε κάποιες κατευθύνσεις. Ο Friedman καταγγέλλει την απόδοσή του σε πεδία που δεν ωφελούν το σύνολο εξαιτίας της διαχείρισής του από ένα κέντρο που προωθεί απλώς τη γραφειοκρατία.

109. «Η ελευθερία! Ποτέ δεν ακούσαμε να μιλούν περισσότερο γι’ αυτήν: είναι το είδωλο του καιρού μας όπου συσσωρεύονται οι πιο πεισμένοι απελευθερωτές, που ο καθένας μας απελευθερώνει από τον προηγούμενο απελευθερωτή χωρίς να μας ρωτά, ποτ, αν θέλουμε να απελευθερωθούμε!» (op. cit. 57, σελ. 217)Σε αντιπαράθεση με τη μεσσιανική αυτή λογική, τίθεται εδώ ως όχημα απελευθέρωσης η γνώση των φυσικών νόμων, όπως της κρίσιμης ομάδας, αφού «Αν ο καθένας γνωρίζει το μηχανισμό μπορεί να επαναπροσδιορίσει τη δομή της ομάδας του» (op. cit. 57, σελ. 217)

110. op. cit. 59, σελ. 221

Page 107: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή107

|06| FRANCOIS ROCHE ΚΑΙ R&SIE(N):

“I’ve heard about…A fat, flat, growing urban experiment”

¬ 06α_ Ποιός; Πού; Πότε; Γιατί; >Οι R&Sie(n) «κατοικούν» στο δικτυακό τόπο http://www.new-territo-

ries.com/ , μια ιστοσελίδα αφιερωμένη στην «Έρευνα ως Εικασία / Φαντασία ως Πρακτική / Πρακτική ως Διάρκεια Ζωής» (Research as Speculation / Fic-tion as Practice / Practice as LifeSpan). Σε αντίθεση με τη δομή που συναντά κανείς σε αντίστοιχες περιπτώσεις, που ακολουθώντας μια μέθοδο ταξινόμησης παράγει ένα συστηματικό Αρχείο των εκτελεσθέντων έργων, το new territories συνιστά ένα ιδιότυπο Ευρετήριο.

Για να αποκτήσει κανείς μια πληρέστερη εικόνα του έργου R&Sie(n) ή πληροφορίες για τους ίδιους παραπέμπεται σε μια άλλη σελίδα111 με ένα πλήθος ετερόκλητων κατηγοριοποιήσεων όπου τα έργα τους παρουσιάζονται ως στιγμιότυπα ενός «Σεναρίου από το 1990 ως το 2050» επιβεβαιώνοντας τη διατύπωση «Πρακτική σα Διάρκεια Ζωής». Στην αρχική σελίδα δεν μπορεί κανείς να βρει παρά μόνο το «τελευταίο βιβλίο», «τελευταία συνέντευξη», «τελευταίο» χρονικό, έρευνα, εργαστήριο, μάθημα, σαν τις πιο πρόσφατες εκδηλώσεις μιας διαρκώς μεταλλασσόμενης ταυτότητας.

Στο «Ευρετήριο112» περιέχονται επίσης οι σύνδεσμοι για τις «επόμενες διαλέξεις και εκθέσεις» σαν προθέσεις άμεσης δράσης αλλά και για μια σειρά διακρίσεων και συμμετοχών σε μεγάλα γεγονότα113 σε κάτι που μοιάζει με απόπειρα δήλωσης της θέσης τους στη σημερινή αρχιτεκτονική σκηνή. Σχολιάζοντας τη σημειολογία της ίδιας της δομής της ιστοσελίδας θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι θέτοντας κάθε φορά ως κυρίαρχο στη δημιουργία τους το πιο πρόσφατο έργο τους και κάνοντας διαρκώς προβολές σε μελλοντικά σενάρια, οι R&Sie(n) εκδηλώνουν με σαφήνεια ένα αίτημα αποπροσωποποίησης του αρχιτέκτονα και άρνησης των δεσμεύσεων της

Page 108: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη108

σταθερής «υπογραφής» του. Η θέση τους αυτή είναι και η εξήγηση της εμμονής τους να μην αποκαλύπτουν τα πρόσωπά τους, με πιο διάσημη εκδοχή το ανδρόγυνο πρόσωπο που χρησιμοποιούν κατά καιρούς ως φωτογραφία τους.

¬Αριστερά: Στιγμιότυπα από τη συνέντευξη του Fran-cois Roche στους Jeffrey Inaba and Benedict Clouette με θέμα [Image/Identity/Position] http://www.new-territories.com/columbia%20interview.htmΚάτω: Το ανδρόγυνο Avatar των R&Sie(n)

¬O Francois Roche

Page 109: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή109

Αυτή η διάθεση διαρκών μεταμορφώσεων είναι ορατή και από την επιλογή του ονόματός τους, που πέρασε από επτά διαφορετικές εκδοχές από την ίδρυσή τους στο Παρίσι από τους Francois Roche114 και Stephanie Lavaux ως το 2001115 για να καταλήξει τελικά στο σημερινό R&Sie(n). Η παραπομπή της γαλλικής του εκφοράς στη λέξη “Heresie” (αίρεση) που λέγεται ότι ξεκίνησε από τον Bruce Sterling στο Wired του 2006116, την οποία αποδέχτηκαν με ιδιαίτερη προθυμία και χρησιμοποιούν έκτοτε δεν είναι παρόλα αυτά η αρχική έμπνευση του ονόματός τους. Το R&Sie(n) ξεκίνησε ως αναφορά στο περίφημο «RSI» μια τριμερή αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτό που ο Lacan ονόμαζε το «πραγματικό» (Real), το «φανταστικό» (Imaginary) και το «συμβολικό» (Sym-bolic) και αποτελούσε τη θεμελιώδη δομή της ψυχαναλυτικής του θεωρίας.

Μένουμε λίγο ακόμα σε αυτή τη σύνδεση η οποία θεωρούμε ότι μπορεί να συμβάλει στον εμπλουτισμό των ερευνητικών σχημάτων του έργου τους117. Η αλληλοτομία του RSI συνιστά για το Lacan το «όλον» της διανοητικής ζωής των ανθρώπων, είτε σε συσωρευτικό βαθμό είτε με τα διαφορετικά αποτελέσματα που προκαλεί, ενώ ταυτόχρονα καθεμία από αυτές τις «τάξεις» αντιστοιχεί χονδρικά στα στάδια της ενηλικίωσης και της ωρίμανσης. Το ενδιαφέρον που έχει αυτό το σχήμα για την ερμηνεία του έργου των R&Sie(n) είναι η σχέση ανάμεσα στο πραγματικό, το φανταστικό και το συμβολικό που προτείνει: οι τρεις αυτές τάξεις σύμφωνα με το Lacan επιδρούν διαρκώς η μία στην άλλη, ενώ η καθεμία προσδιορίζει τον εαυτό της και τις άλλες με βασικό εργαλείο την αντίφαση μεταξύ τους. «Είναι ταυτόχρονα αλληλοεξαρτώμενες για τον ορισμό τους αλλά εντελώς μη συγκρίσιμες. Σα μια αενάως εμποδιζόμενη διαλεκτική, οι τρεις τάξεις καθορίζουν τον εαυτό τους με καθαρά αντιθετικές σχέσεις αλλά ποτέ δε φτάνουν σε ένα σημείο στο οποίο η καθεμία συναθροίζεται με τις άλλες ώστε να παράξει μια καθαρή, αγνή και μη παθολογική σύνθεση». Ως τοπολογική αναπαράσταση αυτής της σχέσης χρησιμοποιείται ο Βορόμειος κόμβος, με κυρίαρχο χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αποτελείται από δύο

Page 110: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη110

χωριστές ενώσεις που συνδέονται μεταξύ τους με μια Τρίτη, με τρόπο που αν οποιαδήποτε ένωση σπάσει τότε το σύνολο καταρρέει. Το σχήμα αυτό προτείνει μια ημι-διαλεκτική σχέση όπου «Αυτό που εξαιρείται από την κατασκευή εννοιών είναι αυτό που διατηρεί τη συνοχή τους, ποτέ δύο άγοντες, ή ποιότητες ή αξιώματα δεν μπορούν να ζευγαρώσουν ή να συγκριθούν χωρίς τη διαμεσολάβηση ενός τρίτου.» Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή τη διατύπωση τη συναντάμε σχεδόν αυτούσια στο «Κοινωνικό Πρωτόκολλο» του «I’ve heard about…©» που θα αναλύσουμε συστηματικά παρακάτω. Αυτό που φαίνεται πάντως να αντλούν κυρίως οι R&Sie(n) από την προέλευση του ονόματός τους, είναι αυτή η ανταγωνιστική και επιθετική σχέση που μπορεί να αναγνώσει κανείς στο Βορόμειο κόμβο, όπου κάθε τάξη μάχεται για την κυριαρχία της προσπαθώντας να εξουδετερώσει αυτό που στην πραγματικότητα είναι εγγυάται την ίδια της την ύπαρξη. Αυτές οι εξαιρετικά έντονες «τάσεις, πιέσεις και δια-ταξικές τομές» ανάμεσα στην πραγματικότητα, τη φαντασία και το συμβολισμό θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αποτελούν το αποκλειστικό τοπίο του έργου των R&Sie(n), μια κυρίαρχη αλλά ανομολόγητη προβληματοθεσία στην οποία ένα υποψιασμένο βλέμμα μπορεί να διαβάσει πολλαπλές αναφορές.

Στο Who is Who του New Territories οι R&Sie(n) αυτοσυστήνονται ως μια «αρχιτεκτονική πρακτική» που εμπλέκεται στην παραγωγή ενός αρχιτεκτονικού έργου «ταυτόχρονα οργανικού, βιολογικού και κριτικού». Ως κύρια αναζήτησή τους δηλώνεται «η διαχείριση των πραγματικών και/ή φανταστικών, γεωγραφικών καταστάσεων και αφηγηματικών κατασκευών που μπορούν να τις μεταβάλλουν». Τα πρωτόκολλα των R&Sie(n) ξετυλίγονται μέσα από την «ανα-σκηνοθεσία αισθητικών, μηχανικών, υπολογιστικών ακόμα και τεχνητών σχέσεων», ενώ η «εικασία» και η «μυθοπλασία» δηλώνονται ως βασικές στρατηγικές για την επίτευξη μιας μορφής «εξοικείωσης» με διαφορετικές μεθόδους λειτουργίας αλλά και την διήθηση της μιντιακής κουλτούρας με στόχο την αποσταθεροποίηση των συμβάσεων της.

Page 111: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή111

Ιδιαίτερα αποκαλυπτική γι’ αυτήν την κατεύθυνση είναι διάλεξη του Francois Roche “(Science) Fiction & Mass Culture Crisis”118. Ξεκινώντας την πολεμική του ο Roche διαπιστώνει ότι «βυθισμένοι σε ένα σταματημένο χρόνο, ακολουθούμε το βέλος του -που από το ’60 δεν είμαστε καν σίγουροι προς τα πού δείχνει- αμφιταλαντευόμενοι ανάμεσα στον ηθικό συντηρητισμό των baby boomers και την Gucci καταναλωτική μελλοντολογία».

«Ξεπερνώντας το Γαλιλαιικό έλεγχο του μέλλοντος, μια εξερεύνηση απρόσιτων κόσμων που μόνο η επιστήμ(ονικ)η (φαντασία) από τα ύψη της βεβαιότητάς της μπορούσε να οδηγήσει, η (επιστημονική) φαντασία έχει γλιστρήσει στα κανάλια της ψηφιακής μας κοινωνίας».

Σύμφωνα με το Roche τα βήματα του ανθρώπου στο φεγγάρι έδωσαν ένα τέλος στις προσφιλείς φαντασιώσεις μας ενώ τα βιβλία που συνεχίζουν να κυκλοφορούν υπό τον τίτλο της «επιστημονικής φαντασίας» είναι πλέον «ζωντανές εκπομπές» αφού ο «παραμορφωτικός καθρέφτης που κάποτε δημιουργούσαν ανάμεσα στο χώρο της φαντασίας και της καθημερινότητας έχει επεκταθεί σε ένα σύμπαν πιστευτών σεναρίων και έχει λιώσει μέσα στα νέα, με όλες τις κοινωνικές του προεκτάσεις»

Σε αυτήν την παροντολογία της (επιστημονικής) φαντασίας και τα σενάρια που δημιουργεί ο Roche αναγνωρίζει στρατηγικές ανάγνωσης και εργαλεία οπτικής της σύγχρονης πραγματικότητας. Αυτό που αξιολογεί όμως ως το κύριο ενδιαφέρον αυτής της ξαφνικής «in vivo βύθισης» σε αυτές τις πραγματικότητες είναι οι ανησυχίες που προκαλούν, οι οποίες αντικαθιστούν τη ντετερμινιστική προπαγάνδα με την αβεβαιότητα φέρνοντάς μας αντιμέτωπους με τις πιο σκοτεινές πλευρές μας.

Η κατάρρευση της έννοιας και της αντίληψης του χρόνου στην «επιφάνειας της αμεσότητας» καθιστά εντελώς παράλογο για το Roche την πίστη ότι η αρχιτεκτονική μπορεί να συνεχίσει να αποτελείται από «απολιθωμένα avatars», «τυφλά εξαίσια πτώματα (cadavres exquis) αφελών και προοδευτικών

Page 112: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη112

αξιών», «ωφελιμισμό μεταμφιεσμένο σε παγκόσμια ψυχαγωγία;»Για να μπορέσει κανείς αντίθετα να επανακατακτήσει εκείνα τα

στοιχεία που πραγματικά καθορίζουν την αρχιτεκτονική και να αποκαλύψει τις αντιφάσεις και τις φαντασιώσεις που κινούν τις σύγχρονες κοινωνίες οφείλει να εμμείνει σε αυτήν τη «δονούμενη, ανησυχητική και ηδονική χρονικότητα»

Τα πτυχωτά ριζώματα των Guattari και Deleuze κατέστησαν για το Roche δυνατή την απόταξη του ελέγχου αυτών που πίστευαν πως είχαν παιδαγωγική ή γραμμική εξουσία, την απόδραση από «Προμηθεϊκά οράματα, χιλιαστές αποστόλους και κυνικούς ηθικολόγους». Επέτρεψαν έτσι να κινηθούμε «πατώντας με ευχαρίστηση επί των πολλών και πολλαπλών κάδων σκουπιδιών του προηγούμενου αιώνα, χωρίς το βάρος της σύγχυσης των προοδευτικών μυθολογιών, προς την ηδονή ενός καθημερινού κατακλυσμού».

Στο έργο των R&Sie(n), η «Αρχιτεκτονική ταυτότητα» εκπέμπεται από «αρχές απροσδιοριστίας» που βασίζονται σε ευκαιριακές διαδικασίες και από μορφές ανοικτές σε δυναμικές μεταλλάξεις με «διανύσματα» βιολογικά και μηχανικά ανάλογα.

Η αλχημεία του Έρωτα και του Θανάτου με την «κριτική χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας» είναι εμμένουσα πρόθεση σε ολόκληρη τη δημιουργία τους, η οποία με τη χρήση «συνθετικών» μηχανών επινοεί πιθανότητες, αμφίσημα σενάρια μέσα στα οποία οσμώνονται φαινομενικά ασύνδετες πραγματικότητες και συναντώνται αντιθετικά δίπολα: εμπόδια και δυνατότητες, φυσικές δυνάμεις και μηχανές ίσχυες, απειλές και προστασίες…

Η αρχιτεκτονική της (επιστημονικής) φαντασίας δεν είναι μια πιο εκλεπτυσμένη επανέκδοση ενός πολιτισμικού προϊόντος αλλά υπερβαίνει όλες τις γνώριμες εκδοχές της και αναγνωρίζει τις «νέες αρχές της πραγματικότητας». «Είναι ένας νέος χώρος αντιπαράθεσης, διαρκώς επενδυόμενος με νέες διαδικασίες για τον επαναπρογραμματισμό και την επανεγγραφή (rescripting) της πραγματικότητας, εδώ και τώρα»

Page 113: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή113

Όλα σε ένα διαρκές γίγνεσθαι. «Άφησε τον εαυτό σου να γλιστρήσει μέσα στη δουλειά τους και νιώσε τη μεταξένια και παράξενη υφή της καθώς σε τρομοκρατεί και σε χαϊδεύει»

¬ 06β_ 06β_ Ι’ve heard about...: A fat, flat, growing urban experiment >

Το «I’ve heard about…©» ξεκίνησε το 2003 με βάση μια ιδέα που από καιρό κυκλοφορούσε στον αέρα του γραφείου119 και

συνδέονταν με μια ευρεία βάση αναγνωσμάτων, για μια πολεοδομία σε διαρκή ανάπτυξη, υποκείμενη σε αβεβαιότητες και πολλαπλές επιρροές. Οι R&Sie(n) αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν μια σειρά προσκλήσεων για εκθέσεις που είχαν εκείνον τον καιρό για να εμπλέξουν ερευνητές και να παρουσιάσουν σταδιακά την εξέλιξη αυτής της ιδέας, από το 2004 που πραγματοποιήθηκε η πρώτη έκθεση στην Kanazawa μέχρι το 2006 με την έκθεση στο DeSingel, στην Αμβέρσα όπου θεωρητικά ολοκληρώθηκε το πρώτο στάδιο της έρευνας. Ο Benoit Durandin μας επισημαίνει πάντως πως αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί «κλείσιμο» γιατί θεωρητικά το έργο είναι «ανεξάντλητο» και «ατελείωτο».

Page 114: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη114

Το «Εδαφικό Πρωτόκολλο120» (Protocole Territoriale) του πειράματος γράφτηκε από τους R&Sie(n), Benoit Durandin, Alexandra Midal, Laurent Genefort, Gilles Schaeffer, Berdaguer & Pιjus and Francois Roustang, με αρχικές συμβουλές του Bruce Sterling. Ας ξεκινήσουμε όμως την ανάγνωσή του.

ΦΉΜΕΣ

Η συσχέτιση του αφηγηματικού ύφους με το περιεχόμενο της αφήγησης για την παραγωγή μιας συγκεκριμένης «ατμόσφαιρας» είναι μια σχετικά συνηθισμένη, όχι ιδιαίτερα πρωτότυπη τακτική. Η φράση «Έχω ακούσει ότι…» που εγκαινιάζει την περιγραφή του αστικού πειράματος και επαναλαμβάνεται στον τίτλο του, θα μπορούσε λοιπόν να εκτιμηθεί σαν ένα έξυπνο τέχνασμα του «συγγραφέα» για να προκαλέσει από την αρχή ένα αίσθημα έκπληξης και περιέργειας, μέσα από την ανατροπή των συμβατικών μεθόδων περιγραφής μιας αρχιτεκτονικής πρότασης.

Προχωρώντας όμως στην ανάγνωση του «Κοινωνικού Πρωτοκόλλου» γίνεται όλο και πιο φανερό ότι η αφηγηματική αυτή επιλογή υπερβαίνει τα όρια ενός «ύφους» και μεταφέρει ιδιότητες στο ίδιο το περιεχόμενο της περιγραφής. Όλοι γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά μιας φήμης: μια φήμη είναι ασαφής, θραυσματική, παραμορφωτική – μεταδίδεται από στόμα σε στόμα και αντλεί από τα χαρακτηριστικά, τις επιθυμίες και τις γνώμες του αφηγητή της, είναι ταυτόχρονα μία αλλά και τόσες όσοι οι αναμεταδότες της.

Στο «I’ve heard about…©» μια δυνητικοποιημένη αφήγηση επιστρατεύεται για να περιγράψει (και να παράξει;) ένα δυνητικοποιημένο / περίπου αντικείμενο. Ένα «κάτι»: «Έχω ακούσει για κάτι που κτίζεται πάνω σε πολλαπλά, ετερογενή και αντιφατικά σενάρια, κάτι που απορρίπτει ακόμα και την ιδέα μιας πιθανής πρόβλεψης για τη μορφή ή τη μελλοντική τυπολογία του. Κάτι άμορφο που μπολιάζεται πάνω σε υπάρχοντα ιστό, κάτι που δε χρειάζεται

Page 115: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή115

σημείο φυγής για να δικαιολογήσει τον εαυτό του αλλά αντί γι’ αυτό καλοδέχεται μια τρεμάμενη παρουσία βυθισμένη σε μια δονούμενη, σε πραγματικό-χρόνο κατάσταση, εδώ και τώρα. Μπλεγμένο, τυλιγμένο μοιάζει να είναι μια πόλη, ή μάλλον ένα θραύσμα μιας πόλης»121

Η επισήμανση που ακολουθεί στην εισαγωγή του «Κοινωνικού Πρωτοκόλλου» σχετικά με την πολλαπλότητα των μορφών της δομής και τη φαινομενική απλότητα των μηχανισμών της φέρνει στο νου μας το «κουβάρι» του Friedman122. Οι κάτοικοί του έχουν εμβολιαστεί με την πολυπολοκότητά του και αποτελούν ταυτόχρονα «διανύσματα» και «φύλακές»123 της. Οι «φημολογίες» αυτές είναι παρά το νεφελώδη χαρακτήρα τους αρκετές για να αρχίσει κανείς να διαισθάνεται την παρουσία αυτού του μυστηριώδους αστικού αντικειμένου, να νιώθει την ανησυχία της έλευσής του.

Αφού έχει προκληθεί αυτή η πρώτη εντύπωση, η φήμη υποχωρεί και δίνει τη θέση της σε μια σαφή πολεμική: μια συστηματική κατασκευή συναρτήσεων και οριοθετήσεων που τοποθετούν προκαταρκτικά το «πείραμα» στην εποχή του και δηλώνουν κάποιες από τις προθέσεις του. Αυτή η συγκρότηση ενός πλαισίου αναφορών που λειτουργούν σαν ένα επιπλέον εργαλείο νοηματοδότησης του «I’ve heard about…» γίνεται πολύ πιο συστηματικά μετά το τέλος του «Κοινωνικού Πρωτοκόλλου», στην παράγραφο «Affective Substances» όπως προαναφέραμε. Πιστεύουμε ότι παρουσία αυτών των αναφορών -που παραλείπονται από το Digital Cities- δηλώνει μια πρόθεση τοποθέτησης στο διάλογο για την πόλη από μια θέση με συγκεκριμένη ιστορική προοπτική, πολιτικά και πολιτιστικά, χωρίς βέβαια να φτάνει στο επίπεδο της ταύτισης με αυτήν.

Το «I’ve heard about…©» αποδέχεται ότι πηγάζει από μια σειρά ανατροφοδοτούμενων ερεθισμάτων. «Το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, η αντικειμενική αναγνώριση των κλιματικών αλλαγών, μια υποψία για κάθε ηθική (ακόμα και την κλιματική), η δόνηση των κοινωνικών φαινομένων και

Page 116: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη116

η ανάγκη ανανέωσης των δημοκρατικών μηχανισμών» δηλώνονται ρητά ως αφετηρίες του. Αντί να τοποθετείται σε ένα μακρινό, ιδανικό μέλλον η πρόταση των R&Sie(n) εγκαθίσταται στο «εδώ» και το «τώρα» και τρέφεται από την εποχή της. Κρατά έτσι εξαρχής τις αποστάσεις της από μια διάθεση «πρωτοποριακής» κίνησης που πιθανόν να θεωρεί ορατό κίνδυνο παρερμηνείας της. Οι R&Sie(n) φαίνεται να έχουν πλήρη επίγνωση της οξείας κριτικής που δέχτηκαν οι ριζοσπαστικές κινήσεις του παρελθόντος ως οπισθοφυλακές μιας διαρκώς προπορευόμενης εποχής και παραδέχονται με πλήρη συνείδηση ότι πολιτισμικά και ηθικά, είναι παιδιά του καιρού τους.

Έτσι, η φαντασία (fiction) που ανάγεται σε «αρχή της πραγματικότητας» του πειράματος δε σκηνοθετεί κατά τη γνώμη μας φυγή σε έναν άλλο τόπο και χρόνο αλλά ενσωματώνει και εκφράζει υποκειμενικότητες, ερμηνείες και σχετικισμούς στην ίδια του την κατασκευή. «Αυτό που έχετε μπροστά στα μάτια σας συμβιβάζεται με την αστική κατάσταση του «I’ve heard about…©» […]

«Πώς θα μπορούσε άλλωστε να φανταστεί κανείς κάποιον ηθικό νόμο ή κοινωνικό συμβόλαιο ικανό να μας εξάγει από την πραγματικότητα, να μας εμποδίσει από το να ζούμε εντός της ή να μας προστατεύσει από αυτήν;»

Το «I’ve heard about…©» παραδέχεται την αδυναμία του να καταργήσει «το ρίσκο της ύπαρξης σε αυτόν τον κόσμο» αυτοπροσδιοριζόμενο έτσι ως μια δομή της οποίας τόσο οι κάτοικοι όσο και η χωρική μορφή αντλούν διαρκώς από το παρόν και την πραγματικότητα.

«Η αστική μορφή παύει πλέον να είναι το αποτέλεσμα των αυθαίρετων αποφάσεων και του ελέγχου των λίγων και εξαρτάται από το σύνολο των ατομικών αναγκαιοτήτων που περιέχει. Ταξινομεί ταυτόχρονα υποστατικά, συνέπειες και το σύνολο των προκληθέντων αναταράξεων σε μια διαρκή διάδραση. Οι νόμοι της είναι ομοούσιοι με τον τόπο τον ίδιο, δεν είναι έργα καμιάς μνήμης.»

Παρατηρεί κανείς σε ολόκληρη την εισαγωγή μια έντονη διάθεση

Page 117: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή117

αποφυγής της παρεξήγησης ότι η πρόταση εντάσσεται σε μια λογική «προόδου», «εξυγίανσης» ή «βελτίωσης». Κάτι τέτοιο θα την κατέτασσε άλλωστε τελικά σαν απλά μια ιδιοσυγκρασιακής εκδοχής του κανονιστικού, top-down «πρώτου ρεαλισμού» του Moρέλ. Το «I’ve heard about…©» είναι σύμφυτο με άγχη και αγωνίες, είναι ένα σύστημα που απορρίπτει την ιδέα του αποστειρωμένου, προστατευμένου καταφυγίου και διατηρεί την ανοικτότητά του προς οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισμα, οποιαδήποτε «συναλλαγή». Ο κίνδυνος και η απειλή, η αίσθηση ότι ένα σφάλμα μπορεί να αποβεί μοιραίο αντιμετωπίζεται ως μια κατεξοχήν δημιουργική συνθήκη, αφού διατηρεί τους κατοίκους του αστικού μορφώματος σε μια διαρκή κατάσταση εγρήγορσης συναρτώντας την προσωπική τους επιβίωση με την επιβίωση της «δομής»124.

Ο αστικός αυτός χώρος προτείνεται ως μια μια «ζώνη απελευθέρωσης», που αποφεύγει τα διαλεκτικά σχήματα στη σχέση του με την πραγματικότητα και παράγει έναν χώρο που ούτε συμπαρίσταται ούτε ανθίσταται σε αυτήν αλλά κινείται διαρκώς σε ένα ενδιάμεσο.

Ξεφεύγοντας από γραμμικές ή κυκλικές αφηγήσεις οι οποίες μέσω της μνήμης ή μιας ντετερμινιστικής μελλοντολογίας δε θα μπορούσαν παρά να κανονικοποιήσουν ένα σύστημα που επιδιώκει την ανοικτότητα ως προγραμματική συνθήκη, το παρόν αποθεώνεται ως το απόλυτο πεδίο της εμπειρίας και του βιώματος. Ένα παρόν που μηδενίζοντας διαρκώς το χρόνο μετατρέπεται σε μια αέναη ιδρυτική πράξη. «Να μπορούμε να ζούμε πάντα και να ξαναβιώνουμε αυτήν την αρχή»

Με τον αφορισμό ότι το «I’ve heard about…©», «δε χρωστά τίποτα στο χάος και την αμορφία της φύσης» το πείραμα απορρίπτει μια διάθεση φυσικής μίμησης και αποδέχεται τον «τεχνητό» και «συνθετικό» του χαρακτήρα125. Πρόκειται για μια ακόμα διαχωριστική γραμμή για την αποφυγή της παρερμηνείας των «εγκολπώσεων» και των «κομβοειδών γεωμετριών» του ως μιας απόπειρας βιομορφισμού σύμφωνα με την

Page 118: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη118

αντίστοιχη δημοφιλή σχεδιαστική πρακτική των ημερών. Πέραν από μια αιρετική διάθεση που θα μπορούσε κανείς να αναγνώσει σε αυτήν την οριοθέτηση, μια διαρκή διεκδίκηση της ιδιαιτερότητα της έκφρασής της πέρα από ηγεμονεύουσες τάσεις, η παρατήρηση περί βιομορφισμού126 υπερβαίνει τα όρια του συγκεκριμένου έργου και εντάσσεται σε μια εμμένουσα προβληματική που διατρέχει σχεδόν ολόκληρο το έργο των R&Sie(n) γύρω από μια αέναη, δυσεπίλυτη ένταση ανάμεσα στο τεχνητό και το φυσικό127.

Στη διάλεξή του στο “Sci-Fi and Mass Culture Crisis”128 ο Francois Roche σημειώνει τη δυσεπίλυτη ένταση ανάμεσα στην ανάγκη του να σώσουμε το τροπικό δάσος του Αμαζονίου και τον ενθουσιασμό μας με τη μπουλντόζα που το ισοπεδώνει, η οποία μας προστατεύει από οικολογικά άλλοθι, «πρωτόγονα όνειρα αγνότητας και πατρίδας (Heimat) και από την άλλη τη φυλάκιση στους μηχανισμούς του tabula rasa. Η Αρχιτεκτονική είναι η αποκάλυψη αυτών των δύο αντιφατικών διαστάσεων στη διαρκή τους τάση.»

Στο αστικό πείραμα των R&Sie(n) η δημόσια σφαίρα διαχέεται παντού, οι φήμες και τα σενάρια, «που κουβαλούν τα σπέρματα των μελλοντικών μεταλλάξεων» της, βρίσκονται σε μια διαρκή διαπραγμάτευση με «το δονούμενο χρόνο των νέων τόπων του» που ενσωματώνει στη δομή του «αντιφατικές» αλλά «εξίσου αληθινές» θέσεις.

«Ιδιοκτησία του πλήθους» -και των διαρκών μετατοπίσεών του - δεν είναι δυνατό να συλλάβει κανείς ποτέ την ολότητά αυτής της νέας αστικής συνθήκης, παρά να αποσπάσει θραύσματά της. Μια πραγματικότητα που αντικαθιστά το πανοπτικό βλέμμα ενός από-πάνω-προς-τα -κάτω σχεδιασμού και ανάγει σε αρχή κατασκευής, αντίληψης και εμπειρίας της, τοπικές, θραυσματικές αναγνώσεις, που κινούνται από το μερικό στο συνολικό (χωρίς ενδεχομένως να το αγγίζουν ποτέ).

«Ο κόσμος είναι τρομακτικός όταν είναι αναγνώσιμος, όταν προσκολλάται σε μια ομοίωση της πολυπλοκότητας, όταν επιδιώκει να

Page 119: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή119

διατηρήσει μια ψεύτικη συνοχή. Στο «I’ve heard about…©» είναι αυτό που απουσιάζει που το καθορίζει, που εγγυάται την αναγνωσιμότητά του, την κοινωνική και χωρική του ευθραυστότητα και την απροσδιοριστία του.»

Επιχειρώντας ένα συγκεφαλαιωτικό σχολιασμό αυτής της σύντομης εισαγωγής, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε την αρκετά εμφανή προσπάθεια οριοθέτησης του «I’ve heard about…©» απέναντι σε λανθασμένες ταυτίσεις που θα μπορούσε να προκαλέσει ο φαινότυπος της πρότασής του. Οι R&Sie(n) εντασσόμενοι σε μια εποχή που η εμπλοκή των ψηφιακών τεχνολογιών στο σχεδιασμό είναι πλέον ηγεμονεύον παράδειγμα, φαίνεται να στοχεύουν στην υπέρβαση της απλής χρήσης (ή και επινόησης) νέων μέσων για την επίλυση γνωστών προβλημάτων. Επιδίωξη εδώ είναι μάλλον η αποσταθεροποίηση της ίδιας την προβληματοθεσία της αρχιτεκτονικής, και κατ’ επέκταση η κατασκευή μιας νέας οντολογίας της.

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΓΕΙΤΟΝΙΑΣ

«Παρούσα κατάσταση εγκεκριμένη από το e-pulse 25792-45-34»Πολυψήφιοι αριθμοί, κινηματογραφικές ονοματοθεσίες.Θα μπορούσε κανείς να προσπεράσει τη σύντομη αυτή διατύπωση του

πρωτόκολλου γειτονιάς ως μια sci-fi αναφορά, φόρο τιμής από έναν ακόμα από τους πολλούς γαλουχημένους με τα αισθητικά ιδιώματα θαυμαστές της. Παρόλο που εκτιμούμε πως τέτοιες συνδέσεις δε λείπουν από την αφηγηματική κατασκευή του «I’ve heard about…©» η φράση αυτή πέρα από αυτήν τη διάσταση που θα μπορούσε να της αποδώσει κανείς, εικονογραφεί πολύ εύγλωττα μια κατάσταση διαρκούς μεταβολής με μοναδικό σταθερό σημείο το παρόν της. Παραφράζοντας και σχολιάζοντας η πρόταση θα έχει μάλλον ως εξής: «Το παρόν κείμενο είναι μια δυνητική εκδοχή του πρωτόκολλο γειτονιάς, αποφασισμένη (και όχι επιβεβλημένη) από μια οντότητα (που μοιάζει να υπονοεί και από το όνομά της e-pulse μια μορφή συλλογικής νοημοσύνης)

Page 120: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη120

επίσης διαρκώς επανασυγκροτούμενη (όπως υποδηλώνει ο σειριακός αριθμός της).

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Μέχρι στιγμής το αντικείμενο δεν έχει πολιορκηθεί παρά εξωτερικά. Έχει γίνει λόγος για συγκλίσεις και αποκλίσεις από τα το περιβάλλον του και έχει αρχίσει να αχνοφαίνεται ένα γενικό του περίγραμμα. Με την παράγραφο που ακολουθεί οι πύλες της περίεργης αυτής αστικής δομής ανοίγουν και εισέρχεται κανείς στο εσωτερικό της.

Μια συμβατική αφήγηση θα επιχειρούσε σε αυτό το σημείο την απαρίθμηση μιας σειράς ιδιοτήτων οι οποίες σταδιακά θα αύξαναν το βαθμό ευκρίνειας του περιγραφόμενου αντικειμένου και ενδεχομένως να οδηγούσαν τελικά στην κατασκευή της μορφής του. Παρόλο που δεν αποφεύγεται τελικά η συγκρότηση μιας εικόνας, με στόχο περισσότερο την πειθώ για την εφαρμοσιμότητα του εγχειρήματος, το παρατιθέμενο «Κοινωνικό Πρωτόκολλο» χαρακτηρίζεται από μια πλήρη αδιαφορία για τη μορφή και μια εμμονή στην περιγραφή των διαδικασιών παραγωγής της, όπως άλλωστε ίσως και να περίμενε κανείς από ένα καταστατικό κείμενο. Ενδεχομένως βέβαια αυτή η καθαρά «προγραμματική» διατύπωση, δηλωτική της πλήρους διαφάνειας των διαδικασιών και τη δυνατότητα διαρκούς επιστροφής στο «σημείο μηδέν της μορφής» να είναι και η μόνη συνεπής μέθοδος εκπλήρωσης της δηλωμένης από την αρχή πρόθεσης εξάλειψης οποιουδήποτε άνωθεν ελέγχου.

Η αστική δομή του «I’ve heard about…©» είναι ένας κατοικήσιμος οργανισμός, ο οποίος εξελίσσεται με βάση προσαρμοζόμενα, μεταβατικά σενάρια που λειτουργούν με βάση την αβεβαιότητα. Οι αυξητικοί κώδικες και οι γενετικοί αλγόριθμοι που καθορίζουν τη μορφή του παραμένουν διάτρητοι όχι μόνο στις ανθρώπινες υποκειμενικότητες και σχέσεις αλλά και σε πιο «διακριτικά» δεδομένα όπως οι χημικές εκπομπές των κατοίκων του.

Page 121: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή121

Η αποφυγή της κανονικοποίησης αυτής της (σχεδόν) αυτό-οργανωνόμενης, bottom-up διαδικασίας είναι μια από τις πιο βασικές προθέσεις της πρότασης: Η βιοδομή οπτικοποιεί τις ανθρώπινες αναγκαιότητες και τις διαπραγματεύσεις τους σε πραγματικό χρόνο και αποδέχεται την ανάδυση ως εγγενές χαρακτηριστικό της. Έτσι αντιστέκεται στην απόδοσή της σε οποιαδήποτε πολιτική εξουσία η οποία θα αρνούνταν τη διαρκή διάδραση και θα προσχεδίαζε τα περιγράμματά της βιοδομής είτε μέσω μιας τεχνητής ανάγκης συνέχειας και σταθερότητας (η ερμηνεία μας για το χρησιμοποιούμενο όρο «mnemonics») είτε μέσω καταναγκασμού. Στο πλήρως απρόβλεπτο σύστημα της βιοδομής δεν υπάρχει παρά μια διαρκής έναρξη.

ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΣΧΉΜΑΤΑ

1.Εντροπίες

Το πρώτο άρθρο των «Γενετικών Σχημάτων», οι «Εντροπίες129» ξεκινούν με έναν από πιο κοντινή απόσταση προσδιορισμό της κατοικήσιμης δομής και του τρόπου συγκρότησής της. Πρόκειται για ένα σύστημα σε διαρκή κίνηση, ένα προσαρμοστικό τοπίο χαρακτηριζόμενο από ένα «βιοτροπισμό» που βασίζεται σε διαρκώς εξελισσόμενες τοπικές διαδικασίες ανάπτυξης. Από την πρώτη κιόλας φράση η κινητικότητα ανάγεται στο κυρίαρχο χαρακτηριστικό της κατοικήσιμης αυτής δομής και εγγράφεται στην ίδια τη σύστασή της130. Σταματούμε στη χρήση του όρου «Βιοτροπισμός», από το ελληνικό «τρόπος» που μεταφράζεται ως «διεύθυνση». Στις «Σημειώσεις» του τέλους ο «Βιοτροπισμός» ορίζεται ως «1. μια χωρικά προσανατολισμένη ανάπτυξη σε στατικά φυτά και ζώα κάτω από την επίδραση ενός εξωτερικού ερεθίσματος και 2. εγγενές χαρακτηριστικό του «I’ve heard about…©»

Κάνοντας μια περίεργη χρήση του όρου «Λειτουργία» η δεύτερη διάταξη των «Εντροπιών» αναφέρεται σε μια αστική συνθήκη όπου η «κυρίαρχη λειτουργία είναι η κατοικία» και «δεύτερη λειτουργία είναι να αντιδρά παρά

Page 122: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη122

να προλαμβάνει». Αυτή η διατύπωση σηματοδοτεί μια διαρκή διάδραση σε πραγματικό χρόνο, που ξεπερνά μια απλή σχέση προσαρμοστικότητας ή ευελιξίας κατοίκου-πόλης και μετατρέπει τον αστικό χώρο στη «νευρική απόληξη» των ανθρώπινων μεταπτώσεων. Το όραμα αυτής της αέναης «real time» απόκρισης που ξεπερνά τις χρονικές καθυστερήσεις της διαδικασίας παραγωγής και της καταστροφής του αστικού χώρου, προϋποθέτει προφανώς την εμπλοκή μιας νέας «τεχνικής οικοδόμησης» ικανής να επιταχύνει αυτήν την διάδραση.

Τα Viab131 είναι κατασκευαστικές μηχανές που «εκκρίνουν» το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούνται. Το όνομά τους είναι μια σύμπτυξη των όρων ποικιλία (variability) και βιωσιμότητα (viability) και θα μπορούσε κανείς εκ πρώτης όψεως να πει πως έχουν στόχο τη διαμεσολάβηση ανάμεσα στο υλικό και το άυλο κομμάτι της πόλης. Μια τέτοια ανάγνωση όμως θα υποβάθμιζε τον πραγματικό τους ρόλο. Σε αντίθεση με λογικές που αναλύσαμε νωρίτερα και μέσα από τη μελέτη των προτάσεων του Friedman, αυτό που φαίνεται να επιχειρείται εδώ δεν είναι μια αύξηση της προσαρμοστικότητας της πόλης στις δράσεις των κατοίκων της, αλλά η πλήρης εξαφάνιση της διάκρισης του υλικού και του άυλου μέσω της συνάντησής τους εντός ενός σμήνους μηχανών που είναι ταυτόχρονα «συστατικά κομμάτια της ίδιας της δομής», αλλά και εκφράσεις της συλλογικής νοημοσύνης (και σωματικότητας όπως θα δούμε παρακάτω) των κατοίκων της, «διανύσματα του πολιτικού και εδαφικού αυτοπροσδιορισμού» .

Η διαδικασία που χρησιμοποιείται για την παραγωγή της δομής του «I’ve heard about…©» ονομάζεται Contour Crafting132 και επιτρέπει την αύξηση της κατασκευής μέσω μιας τοπικής συσσώρευσης υλικού βασιζόμενη σε αλγορίθμους που ενσωματώνουν δομικούς και άλλους περιορισμούς. Παρόλο που ο κατασκευαστικός αλγόριθμος είναι κοινός για όλα τα Viab της βιοδομής, το καθένα διαχειρίζεται τοπικά δεδομένα και ποικίλα τοπικά «αιτήματα» και

Page 123: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή123

«ενοχλήσεις». Η ανοικτότητα και η μη προβλεψιμότητα του συστήματος η οποία

έχει δηλωθεί εξαρχής ως θεμελιώδης προγραμματική αρχή του «I’ve heard about…©» δεν έγκειται όμως μόνο στην ποικιλία των τοπικών δεδομένων τα οποία θα παρήγαγαν προφανώς μια αντίστοιχη ποικιλία αποτελεσμάτων. Μια τέτοια προσέγγιση άλλωστε κατά τη γνώμη μας, παρόλο που θα χαρακτηρίζονταν από μια ποικιλία φαινοτύπων, δε θα αποτελούσε στην πραγματικότητα παρά την πολλαπλή έκφραση ενός κοινού και εξωτερικά εγκατεστημένου γενοτύπου, ο οποίος αντί να αποκεντρώνει θα συγκέντρωνε τον έλεγχο του συστήματος στα χέρια του «συγγραφέα» του. Αντί για εργαλείο απελευθέρωσης ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε επομένως να ερμηνευτεί ως ένα ακόμα πιο αποτελεσματικό top-down εργαλείο ελέγχου, ικανό να εφαρμόζει την ίδια διαδικασία σε διαφορετικές περιστάσεις133.

¬To “Viab” http://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm

Page 124: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη124

Με βάση τα παραπάνω κρίνουμε ότι αυτό που επιδιώκεται στο «I’ve heard about…©» είναι μια αντιστροφή της φοράς του διανύσματος του σχεδιασμού από top-down σε bottom-up: η ανοικτότητα του συστήματός του έγκειται στην ικανότητα αυτών των τοπικών “ενοχλήσεων” και “αιτημάτων” όχι να αφομοιωθούν από το σύστημα ώστε να αποφευχθούν καταστάσεις κρίσης, αλλά να επιδράσουν πάνω του μεταβάλλοντας τις ίδιες τις διαδικασίες λειτουργίας του. Η δυνατότητα αναπρογραμματισμού των Viab και επαναπαραμετροποίησης του κώδικα που τα κινεί, ανοίγει το έδαφος για αβέβαια, ακόμα και απρόβλεπτα αποτελέσματα λειτουργώντας μέσω μιας κατεξοχήν μη ντετερμινιστικής διαδικασίας ως «πολιτικό αντίδοτο σε διαδικασίες με διάθεση πρόβλεψης που μετατρέπουν το χώρο σε ένα σύστημα ελέγχου»

Η υπαγωγή του χώρου σε μη ντετερμινιστικές διαδικασίες τον θέτει σύμφωνα με το «Πρωτόκολλο» σε μια κατάσταση η οποία θεωρείται πάντοτε εξ’ ορισμού «ατελής»134. Πρόκειται για μια ανοικτή διαδικασία, που ακριβώς λόγω της αδυναμίας πρόβλεψης των μελλοντικών εξελίξεών της και του αξιώματος της διαρκούς κινητικότητάς της, θεωρείται διαρκώς υπό κατασκευή.

Ο ανοικτός κατασκευαστικός αλγόριθμος που δομεί το σύστημα περιγράφεται ως μια περίεργη «αλχημεία δεδομένων» (input) που διακρίνονται σε κατηγορίες ακολουθώντας το σχήμα “εσωτερικό” και “εξωτερικό”, του οποίου όμως η σημασία επεκτείνεται πέρα από τις μεταφυσικές διακρίσεις για τη σχέση «αντίληψης» και «πραγματικότητας».

Από τη μία λοιπόν τα Viab λαμβάνουν και επεξεργάζονται με βάση τους αλγορίθμους λειτουργίας τους δεδομένα «εξωτερικά», που αφορούν την υπάρχουσα αστική μορφολογία, την προσβασιμότητα και τις συνδέσεις, τους κατασκευαστικούς περιορισμούς, το διαθέσιμο φυσικό φως ή την διάσταση και το πάχος των κατοικήσιμων κελιών και από την άλλη καταγράφουν μια σειρά από «χημικά135» ή «ηλεκτρονικά136» «εσωτερικά» δεδομένα137.

Page 125: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή125

Η διατύπωση που ακολουθεί σύμφωνα με την οποία «η αναμιξιμότητα των δεδομένων είναι αυτή που γεννά το συλλογικό σώμα» έχει εξαιρετική σημασία για την ανάπτυξη ερμηνευτικών σχημάτων της πρότασης αφού εισάγει στη σχέση ατόμου και συλλογικότητας εντός της βιοδομής και μια άλλη, «προ-λεκτική» επικοινωνία, που εξαφανίζει τις έλλογες αντιστάσεις και αυτοελέγχους και επαναφέρει τον άνθρωπο σε μια αρχέγονη, σχεδόν ζωώδη διάσταση της ύπαρξής του, που θεωρείται προϋπόθεση μιας αδιαμεσολάβητης έκφρασης της ατομικότητάς του.

Αυτή η αλχημεία των δεδομένων είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιλογή που θεωρούμε ότι μπορεί να δικαιολογήσει μια μικρή επεξηγηματική παρένθεση. Σε συνέντευξη των R&Sie(n) στους Martin Le Bourgeois και Léo-pold Lambert138, ο Francois Roche παρατηρεί πως στο «I’ve heard about…©» τίθεται ως κυρίαρχη μια αντίφαση που υπάρχει ακόμα και στην εκπομπή των ίδιων των επιθυμιών. Από τη μία επιθυμιών που βρίσκονται στην επιφάνεια των πραγμάτων και διασχίζουν το δημόσιο χώρο με όχημα τη γλώσσα, ως η ικανότητα εκπομπής μια επιλογής, και από την άλλη επιθυμιών πιο «προκαταρκτικών» και ίσως πιο «ανησυχητικών» αλλά εξίσου έγκυρων. Οι επιθυμίες αυτές αντιλαμβάνονται το σώμα ως μια επιθυμητική μηχανή (Deleuze) και ως καθαρή χημεία «ντοπαμίνες, κορτιζόλες, μελατονίνες, αδρεναλίνες και άλλες χημείες που εκκρίνονται από από το ίδιο το σώμα, που προηγούνται της συνείδησης που οι ίδιες δημιουργούν.» Η εκπομπή της επιθυμίας αντιμετωπίζεται ως πηγή σχιζοφρένειας , ανάμεσα στο ορατό της φάσμα που εκπέμπεται ως λόγος στη δημόσια σφαίρα και τη χημεία του σώματος. Το «I’ve heard about…©» επιχειρεί να παραβιάσει το μηχανισμό απόκρυψης της γλώσσας και να υλοποιήσει τις αντιφάσεις139.

Η κοινή απόφαση τόσο στο Friedman όσο και στους R&Sie(n), της δημιουργίας μιας κατασκευής που είναι «αυτού του κόσμου» , που δεν ξεκινάει από το μηδέν διαγράφοντας τις υπάρχουσες δομές, δημιουργεί από την αρχή

Page 126: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη126

ένα ερώτημα τόπο-θέτησης στο υπάρχον. Ενώ ο Friedman απαντά σ’ αυτό με μια λογική αλληλεπίθεσης, το «I’ve heard about…©» φαίνεται να απαντά με τη λογική του ενδιάμεσου, μιας δομής που υπάρχει ανάμεσα και μαζί με την εκτός αυτής πραγματικότητα και «Κινείται σαν ένα μόσχευμα ή καλύτερα σαν ένα παράσιτο. Διεισδύει μέσα σε κενά, τόπους και περιβάλλοντα.»

Σημειώνουμε τις ενδιαφέρουσες συμβολικές προεκτάσεις αυτής της επιλογής για να προχωρήσουμε σε μια ακόμα αντιπαραβολή της δημιουργίας ενός γιγάντιου «εσωτερικού» στην πρώτη περίπτωση που δε φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα δεκτική σε ερεθίσματα εκτός συστήματος, με την ενσωμάτωση στον αλγόριθμο και δεδομένων140 (στη δεύτερη περίπτωση) που αντλούνται από την πραγματικότητα στην οποία μοσχεύεται η κατασκευή.

Η διατύπωση περί της εγκαθίδρυσης μιας «τοπικότητας» του «I’ve heard about…©» μέσω λήψης των φυσικών ποιοτήτων των πρώτων υλών κάθε περιοχής ως κατασκευαστικών μεταβλητών, διαβάζεται με αυτούς τους όρους ως μια ακόμη προσπάθεια αγκύρωσής του «πειράματος» από την πραγματικότητα και κατάφασης της κατεξοχήν υλικής του ύπαρξης141 αλλά και μιας ακόμη διάστασης για την οποία είναι πολύ αποκαλυπτική η ακόλουθη παρατήρηση του Roche στη διάλεξή του “(Science) Fiction & Mass Culture Crisis” : «Αυτή η κριτική και εδαφοποιημένη αντίληψη είναι σε οξεία αντίθεση με τις μακρο-κυνικές πτήσεις of fancy (η αγορά δημιουργεί τη μορφή!) και της ανακατασκευής της διεθνούς αρχιτεκτονικής (Νέα Υόρκη, Παρίσι, Βερολίνο, Σαγκάη, Σιγκαπούρη) και αντί αυτού εκτοξεύει διαδικασίες που επανενεργοποιούν την ιδέα ενός περίπλοκου και ατελείωτου «τοπικισμού».

2. Βιοπολίτες

Το επόμενο άρθρο, πολύ συντομότερο από το πρώτο επιχειρεί μια λακωνική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη. Ως γενική αρχή ορίζεται ότι κάθε παρευρισκόμενος στη βιοδομή ανακηρύσσεται de facto σε «βιοπολίτη».

Page 127: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή127

Από αυτήν πηγάζουν μια σειρά κανόνων καθοριστικών για τη διαδικασία λειτουργίας του συνόλου, μεταξύ των οποίων πρώτος και κυριότερος είναι η απόδοση στο χώρο της έννοιας του «εδάφους». Αυτή η ιδέα του εδάφους ως επικράτειας142 είναι εξαιρετικά κρίσιμη αφού φαίνεται να αποσταθεροποιεί τον παραδοσιακό ορισμό της ιδιοκτησίας εισάγοντας μια συνάρτηση χώρου, κυριαρχίας και ταυτότητας η οποία τον δυνητικοποιεί (και ενδεχομένως πολιτικοποιεί).

Οι βιοπολίτες λοιπόν έχουν τη δυνατότητα να επανακατακτήσουν και να επέμβουν στο χώρο όχι μόνο επεκτείνοντας και μεταβάλλοντάς τον αλλά και καταστρέφοντάς τον, με μοναδική συμφωνία την υποβολή κάθε τέτοιου αιτήματος «στην επιρροή των χημικών ερεθισμάτων του πλήθους». Το δε πρωτόκολλο της διάδρασης ανάμεσα στον πολίτη και την κατασκευή είναι ελεύθερα ανανεώσιμο με εξαίρεση την περίπτωση της αποχώρησης του από τη βιοδομή για την οποία προσδιορίζονται ειδικοί κανόνες. Ενδιαφέρουσα είναι εδώ η επαναφορά της ιδέας της μη λεκτικής διαπραγμάτευσης μέσω της καθαρής χημείας του σώματος ως μοναδικής αυθεντικής έκφρασης της ύπαρξης και της επιθυμίας καθώς και μια νέου τύπου σχέση που συγκροτείται ανάμεσα στα ενεργούντα υποκείμενα και το χώρο, επαναπροσδιορίζοντας σχέσεις κυριότητας και ιδιοκτησίας και παράγοντας έτσι μια νέα, χωρίς προηγούμενο μορφή πολίτη.

3. Αποξένωση

Έχοντας κατασκευάσει και προσδιορίσει καταστατικά τη σχεδόν απόλυτη ελευθερία επεμβάσεων των βιοπολιτών στη βιοδομή με μοναδικό περιορισμό τη διαπραγμάτευση με το πλήθος, στις επόμενες δύο παραγράφους περιγράφονται οι μέθοδοι αυτής της «διαπραγμάτευσης». Ο όρος Αποξένωση της πρώτης παραγράφου, χρησιμοποιείται με μια προκλητική αντιστροφή του προσήμου του για να περιγράψει μια εθελούσια έξοδο από το «εγώ» με

Page 128: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη128

στόχο την ένταξη σε ένα συλλογικό κοινωνικό σώμα ανταλλαγής φυσιολογικών πληροφοριών. Αυτά τα «προψυχικά143 ερεθίσματα» είναι τα διανύσματα της «συλλογικής πραγματικότητας» του Viab και επηρεάζουν την ίδια την κατασκευαστική του λογική. Σε μια περιγραφή που παραπέμπει σε σενάριο επιστημονικής φαντασίας αλλά διεκδικεί την απόλυτη εφαρμοσιμότητά της μέσα από την παραπομπή στην τεχνική περιγραφή των διαδικασιών (βλ. Σημειώσεις), τα Viab κινούνται με βάση τις χημικές εκκρίσεις του πλήθους των σωμάτων μέσα από μια διαδικασία «θερισμού», όπου νανοδέκτες144 διάρκειας ζωής 24 ωρών διασκορπισμένοι στη βιοδομή εισπνέονται από τους βιοπολίτες και συλλέγουν χημικά δεδομένα τα οποία παραμένουν υποχρεωτικά ανώνυμα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία «θερισμού», οποιοσδήποτε εισέρχεται στη βιοδομή προκαλεί μια νέα «ενόχληση» που αποσταθεροποιεί το σύστημα και παράγει ενδεχομένως έτσι ένα απρόβλεπτο αποτέλεσμα.

Δημιουργείται έτσι μια σπονδυλωτή πολιτική δομή σε διαρκή κατάσταση ασταθούς ισορροπίας, κατασκευαζόμενη και αποσταθεροποιούμενη από τα πρωτόκολλα γειτονιάς. Όπως φαίνεται μια συλλογική νοημοσύνη μορφής σμήνους145, ή διαφορετικά μιας ολότητας συγκροτούμενης από πολλαπλές μοναδικότητες, δε βρίσκεται πολύ μακριά από τη λογική του «I’ve heard about…©». Αυτό που περιγράφεται εδώ είναι η «συμβολαιοποίηση» (θέσπιση) μιας «πολιτικής βιοχημείας» με τη χημική διάδραση ανάμεσα στα Viab και τους κατοίκους.

¬Τα εισπνεόμενα νανοσωματίδιαhttp://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm

Page 129: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή129

Η προκλητική, αιρετική διάθεση των χρησιμοποιούμενων όρων αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο των παραπάνω διατυπώσεων δεν έμεινε χωρίς αντιδράσεις146. Στο «I’ve heard about…©» η Πολιτική, κοινά αντιληπτή ως μια κατεξοχήν συνειδητή διαδικασία, ως την αποθέωση του ανθρώπινου Λόγου, συναρτάται από τη χαρτογράφηση των βιολογικών χαρακτηριστικών των πολιτών της. Δεν είναι λίγοι αυτοί που διείδαν μια σύγκλιση αυτής της διατύπωσης με επικίνδυνα ιδεολογήματα πρεσβεύοντα το βιολογικό υπερκαθορισμό κάθε ανθρώπινης λειτουργίας.

Πέραν από την αμηχανία ή ακόμα και ανησυχία που προκαλεί μια πρόταση που απορρίπτει το Λόγο ως εργαλείου ελέγχου της Φύσης, το πιο άβολο εδώ θεωρούμε πως είναι αυτή η αίσθηση μιας αόρατης εισβολής, της κυρίευσης του σώματος από μια ουσία που έχει «μολύνει» τον αέρα και διαθέτει τη δύναμη να παρακάμψει κάθε προσωπικό έλεγχο και λογοκρισία αποκαλύπτοντας τις άρρητες, κρυφές πλευρές της ύπαρξης. Αυτό που μια ψυχαναλυτική ερμηνεία θα χαρακτήριζε ως συνδυασμό χριστιανικής ενοχής απέναντι στο σώμα και τις λειτουργίες του και καταλοίπων του Δυτικού Ορθολογισμού, κάνουν την ιδέα των Νανοδεκτών να μη βρίσκεται πολύ μακριά από δυστοπικά οράματα147.

Σε συνέντευξή τους από τους Martin Le Bourgeois et Léopold Lambert, οι R&Sie(n) φαίνεται να έχουν πλήρη συνείδηση αυτής της αίσθησης που προκαλούν. «Δεν πρόκειται παρά για μια «συσκευή» αλλά θέτει το ερώτημα του μετά-ανθρώπινου (post-human), της απώλειας της ακεραιότητας, της ταυτότητας του ίδιου του σώματος: ο άνθρωπος σαν ένα σώμα που αποξενώνεται από την τεχνολογία που ο ίδιος χρησιμοποιεί για να απελευθερωθεί. Το σύγχρονο σώμα είναι ένα σώμα κατασκευασμένο, μεταλλαγμένο ή μάλλον φαντασιωμένο ως μεταλλαγμένο, αλλά το «I’ve heard about…©» δεν είναι αυτό […] πρόκειται για έναν επαναπροσδιορισμό της έννοιας της επιθυμία, του σώματος ως επιθυμητικής μηχανής, έτσι ώστε οι

Page 130: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη130

ασάφειες, τα αντιφατικά δεδομένα της έλξης – άπωσης να γίνονται τα σημεία αφετηρίας του παραμετρικού συστήματος κατασκευής […] Δεν έχει τίποτα να κάνει με το Φαουστιανό μύθο, στην πεοέλευση του Μοντέρνου ανθρώπου, του Υπερανθρώπου. Θυμόμαστε το δοκτωρα Φάουστ να διαπραγματεύεται όχι με ένα υπερβατικό κακό αλλά με το κακό το ίδιο, το κακό στον ίδιο, την κατάκτηση της εξουσίας, της υπερδύναμης, και να γίνεται ο αρχιτέκτονας της απώλειάς της […] Δεν μπορούμε να θεατρικοποιήσουμε ούτε να αρνηθούμε αυτήν την κατάσταση. Αλλά ταυτόχρονα σε αυτόν τον σπασμωδικό εγωτισμό, εμφανίζονται υποθέσεις οργάνωσης όπου η πορεία ενός ατόμου διεκδικεί την κεντρική σημασία της στο σύνολο ενός συστήματος, όπου οι ανθρώπινες ισορροπίες, θερμοδυναμικές και ασταθείς, παράγουν ροές, γραμμές εντάσεων, στερεοποιήσεις, ζώνες αυτονόμησης μέσα στις οποίες το σώμα, το σώμα της αρχιτεκτονικής και αυτό των οποίων προορίζεται να στεγάζει είναι άρρηκτα συνδεδεμένα»148

4. Βιοπολιτική

Η Βιοπολιτική ανατρέπει την ατμόσφαιρα της προηγούμενης παραγράφου για να αναφερθεί στη συνειδητή αυτή τη φορά διαδικασία διαχείρισης και επεξεργασίας των δεδομένων της βιοδομής καθώς και στις διαδράσεις μεταξύ των πολιτών της, συγκροτώντας έτσι ένα είδος κοινωνικού καταστατικού. Οι πολλαπλές νοηματοδοτήσεις της «εδαφικότητας» τις οποίες επιχειρήσαμε να σχολιάσουμε προηγουμένως δικαιολογούν το πρώτο υπό άλλες συνθήκες παράδοξο «διάταγμα» της παραγράφου, «περί της συμμόρφωσης της κοινωνικής δομής στην εδαφική δομή». Σύμφωνα με την ερμηνεία μας η επιμονή στην «εδαφικότητα» ως θεμελιώδους και καθοριστικής δομής είναι μια συστηματική προσπάθεια απόδοσης στο χώρο των πολιτικών διαστάσεων που στην πραγματικότητα περιέχει149. Παράγοντας μια ενδιαφέρουσα αντίθεση με το προηγούμενο κεφάλαιο της Αποξένωσης, ο «δημιουργικός

Page 131: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή131

ατομισμός» ανακοινώνεται εδώ ως γενική αρχή, δηλώνοντας ρητά την εμμονή στην ιδιαιτερότητα του κάθε συστατικού στοιχείου του πλήθους ως δομικού χαρακτηριστικού του συστήματος.

Παρόλο που προσπαθούμε συνειδητά να αποφύγουμε τον πειρασμό της διατύπωσης συγκρίσεων με το Friedman αντιλαμβανόμενοι τον κίνδυνο ωφελιμιστικών ερμηνειών των συγκρινόμενων έργων, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε μια προφανή αντίστιξη σχετιζόμενη με το ζήτημα του ελέγχου της κινητικότητας των πολιτών εντός των προτεινόμενων στη μία και στην άλλη περίπτωση δομών με αφορμή τη γενική αρχή «περί ελεύθερης άφιξης και ανεμπόδιστης αποχώρησης» από το συλλογικό σώμα του «I’ve heard about…©»

Ο Friedman επιμένει ιδιαίτερα στην αναγκαιότητα της συγκράτησης των κοινωνικών ομάδων κάτω από μια «κρίσιμη τιμή» η υπέρβαση της οποίας είναι ικανή όχι μόνο να μεταβάλει τη δομή του συστήματος αλλά και να απειλήσει την ίδια την επιβίωση των μελών του. Ολόκληρο το σύστημα του Friedman δομείται πάνω στην ιδέα μιας γλωσσικής επικοινωνίας με στόχο την πειθώ των εμπλεκόμενων στην πραγματοποίηση κάθε αλλαγής. Το προτεινόμενο συλλογικό σώμα σε αυτήν την περίπτωση ορίζεται ως μια συνεκτική ομάδα ανθρώπων που έχουν επεξεργαστεί συνειδητά το «projet» στο οποίο εμπλέκονται, έχουν αποδεχτεί μια κοινή εκδοχή του και βρίσκεται σε «ασθενή επικοινωνία» με υπόλοιπες τέτοιες συλλογικότητες οι οποίες παράγουν για λογαριασμό τους τις τοπικές ουτοπίες τους.

Αντίθετα στο «I’ve heard about…©» οι συλλογικότητες που συγκροτούνται δεν έχουν περιορισμούς μεγέθους αφού η βασική συνθήκη δεν είναι πια η πειθώ αλλά η ίδια η ύπαρξή τους μέσα σε ένα σύστημα στο οποίο εμπλέκονται και «αποφασίζουν» ισότιμα. Η «διαπραγμάτευση» εδώ ξεπερνά ιεραρχικά σχήματα και κοινωνικές δομές και κινητοποιείται αυτόματα μέσα από την ίδια την παρουσία του καθενός στη βιοδομή . Έτσι, οι αλλαγές, οι πληροφορίες και τα δεδομένα δεν κινούνται εδώ σε τοπικό μόνον επίπεδο

Page 132: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη132

(κατά το μοντέλο των τοπικών ουτοπιών). Όπως επισημαίνεται στο πρωτόκολλο «Όλοι έχουν πρόσβαση στα δεδομένα που καθορίζουν την εξέλιξη της βιοδομής σε όλες τις κοινωνικές τις πλευρές. Μπορούν να προτείνουν μια μετατροπή σε τοπικό, μετά-τοπικό και συνολικό επίπεδο και να την υποβάλουν στο πλήθος με τα ηλεκτρονικά δίκτυα που διατρέχουν τη δομή»

Η απολύτως ελεύθερη πρόσβαση στα ηλεκτρονικά δεδομένα σημαίνει διάδραση με τη δομή και στατιστική καταγραφή, συγκροτώντας ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον μοντέλο διαχείρισής τους. Η βάση δεδομένων γίνεται αντιληπτή σαν μια «πλατφόρμα ανάδρασης» που ταυτόχρονα συλλέγει τις υποβληθείσες προτάσεις, ανατροφοδοτείται μέσω των προσωπικών αντιδράσεων και μετατρέπεται στο χώρο όπου οπτικοποείται η ανάπτυξη της δομής, πριν μεταφερθεί στο Viab ως μορφολογικός κώδικας. Δεν μπορούμε παρά να τονίσουμε τα σημαντικότατα συνδηλούμενα αυτής της πρότασης που αποτελούν ίσως και την πιο ξεκάθαρη στο συγκεκριμένο πείραμα προγραμματική διατύπωση του «bottom-up» με τη διαμεσολάβηση των ψηφιακών τεχνολογιών. Η πόλη, εξ’ ορισμού πεδίο εντάσεων, μετατρέπει αυτό το χαρακτηριστικό της σε γενετικό κανόνα. Το δίκτυο διακίνησης πληροφοριών συνιστά τον «εικονικό» χώρο όπου τοπικές πολλαπλές προτάσεις, αξιολογήσεις και αντιπροτάσεις συναντώνται για να παράξουν μέσα από συναινέσεις, αντιφάσεις και μετατοπίσεις τον «πραγματικό» αστικό χώρο.

Σχολιάζοντας αυτό το σχήμα επισημαίνουμε τη σημασία που θα είχε να προσδιοριστεί η θέσης και η συχνότητα αυτής της οπτικοποίησης μέσα στη διαδικασία διαπραγμάτευσης, καθώς και η σχέση της με τις κινήσεις του Viab. Αν κάθε ατομική αντίδραση μπορούσε να επιδράσει σε πραγματικό χρόνο –έστω και μικρο-μεταβάλλοντας- το απείκασμα της πόλης θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τη συγκρότηση μέσω της συλλογής αυτών των διαδοχικών στιγμιότυπων ενός μνημονικού επιθυμιών, ενός αρχείου της εξελισσόμενης ισορροπίας των τοπικών δράσεων και του συνόλου, κατασκευάζοντας έτσι

Page 133: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή133

μια δραστικά διαφορετική συλλογική μνήμη, όχι πια σα γραμμική αλληλουχία παγιωμένων μορφών στο χώρο αλλά σαν ένα νέφος πολλαπλών παρόντων και αφηγήσεων.

Αυτό που φαίνεται να δηλώνεται εδώ ξεκάθαρα είναι μια συνάντηση, «συνύπαρξη»150 όλων των στοιχείων που περιλαμβάνει κάθε πρόταση που διατυπώνεται σε ένα πειραματικό στάδιο πριν την πραγματοποίηση οποιασδήποτε κίνησης. Οι προτάσεις έτσι μετατρέπονται σε «εργαλεία εικασίας» που δυνητικοποιούν το υπάρχον προτού προχωρήσουν στην αλλαγή του. Κάθε πρόταση όμως είναι επίσης «λειτουργικό εργαλείο» και «βιοπολιτικό εργαλείο», έχει συνεπώς από τη μία ως προϋπόθεση μια διαρκή κινητικότητα η οποία γεννά κοινωνική εμπειρία151 και από την άλλη ως γενική αρχή την πλήρη απουσία της εμπλοκής ή διαμεσολάβησης οποιασδήποτε πολιτικής εξουσίας στη δομή του.

Η διαδικασία που προτείνεται για την αξιολόγηση μιας πρότασης έχει ως πρώτο βήμα την καταγραφή των αντιδράσεων που αυτή προκαλεί, σύμφωνα με τις οποίες κρίνεται ως «σχετική» ή όχι: η απουσία αντιδράσεων από περισσότερο από το 1/3 όλων των πολιτών της βιοδομής καθιστά την πρόταση «κενή» και «άκυρη», παρέχοντας τη δυνατότητα μελλοντικής επαναδιαπραγμάτευσης. Το ενδιαφέρον με αυτή τη διατύπωση είναι ότι εισάγει την ύπαρξη ενός είδους «απαρτίας» στην πρώτη κιόλας φάση της αξιολόγησης, ανάγοντας σε σημαντικότερο κριτήριο από τη συμφωνία ή τη διαφωνία με το εκάστοτε περιεχόμενό της, την ικανότητά της να κινητοποιήσει το πλήθος των βιοπολιτών.

Μια άλλη διάταξη στην οποία στεκόμαστε είναι η δυνατότητα επιλογής που παρέχεται ανάμεσα σε δύο χαρακτηρισμούς μιας πρότασης, είτε ως «συνταγματικής / μόνιμης» ή «πειραματικής / προσωρινής» αλλά και η δυνατότητα μεταπήδησης μιας απορριφθείσας πρότασης από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη για ένα συγκεκριμένο διάστημα που καθορίζεται

Page 134: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη134

από την ίδια, μετά από την πάροδο του οποίου ξανατίθεται στην κρίση της βιοδομής. Ο τρόπος εφαρμογής αυτής της «πειραματικής» φάσης καθορίζεται από μια ομάδα πολιτών ενώ η εφαρμογή και τα ριζώματά152 της δύνανται να απορριφθούν μόνο από τους κατοίκους τους.

Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι ακόμα και μετά την αποδοχή μιας πειραματικής πρότασης αφήνεται ανοικτό το ενδεχόμενο της παραγωγής ενός απρόβλεπτου αποτελέσματος, μιας «ανωμαλίας» ή «αστοχίας». Η μη ντετερμινιστική φύση της δομής και η πολλαπλότητα των εισερχόμενων δεδομένων ανοίγει μια διαδικασία διαρκούς δοκιμής και λάθους όπου κάθε βήμα αξιολογείται «γι’ αυτό που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας», αποφεύγοντας έτσι την παγίδευση σε κανονικότητες ή λογικά άλματα που διαστρέφουν την ουσία των πραγμάτων153.

Η έγκριση ή απόρριψη κάθε πρότασης, αφού αυτή περάσει την αρχική αξιολόγηση που περιγράψαμε παραπάνω, εναπόκειται σε «τοπικές σχετικές πλειοψηφίες» σε μια δεδομένη χρονική στιγμή t, ένα σύνολο με άλλα λόγια «n πολιτών με σχέσης γειτνίασης» και όχι το σύνολο των κατοίκων της βιοδομής. Η δήλωση ότι «η δομή σα σύνολο αλλά και όλες οι υποομάδες της είναι εξορισμού σύνολα από σχετικές εντοπισμένες πλειοψηφίες» θυμίζει σε ένα βαθμό την «κοινωνία ασθενούς επικοινωνίας» του Friedman ως χαλαρά συντιθέμενα υποσύνολα μιας ευρύτερης δομής.

Παρόλα αυτά δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε σαν κρίσιμη διαφορά τη σημασία που εδώ δίνεται σε «γεωγραφικούς» προσδιορισμούς «τοπικότητας» και «γειτνίασης» για τον προσδιορισμό των ενεργούντων συλλογικοτήτων αλλά και κάποιων μορφών «πολιτικών οργάνων» σε αντίθεση με τα «μη γεωγραφικά εντοπισμένα σύνολα» του Friedman. Η διατύπωση αυτή του «I’ ve heard about», εκτιμούμε ότι εντάσσεται σε ένα επιχείρημα που διατρέχει ολόκληρο το έργο και θέλει την «εδαφικότητα» της δομής να αποτελεί γενέτειρα των κοινωνικών σχέσεων εντός της. Βρισκόμαστε άραγε

Page 135: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή135

μπροστά σε μια σχέση απογείωσης-προσγείωσης; Θα επανέλθουμε.Κλείνοντας το σχολιασμό των διατάξεων της «Βιοπολιτικής», που δεν

απέχουν πολύ από την πρόταση ενός νέου πολιτικού συστήματος, επισημαίνουμε άλλο ένα στοιχείο που παρατηρούμε φέροντας το προηγούμενο της ανάλυσης του «μη πατερναλιστικού projet» του Friedman. Η ίδια η χρήση της έννοιας της σχετικής πλειοψηφίας στην περίπτωση του «I’ ve heard about», προσπερνά το όραμα της ομοφωνίας που έμοιαζε να είναι η επιδίωξη του Friedman και αποδέχεται τη δημιουργία εσωτερικών εντάσεων ή κάποιων καταναγκασμών οι οποίοι όμως ενσωματώνονται στη λογική λειτουργίας του συστήματος.

Σε αντίθεση με τον Friedman που έμοιαζε να προτείνει ένα σχήμα «πειθώ ή φυγή» για τη ρύθμιση της διαφωνίας, αυτό που προτείνεται εδώ ως μέθοδος επίλυσης των εντάσεων είναι η εκδήλωση τους (θα φαντάζονταν κανείς χημικά ή ηλεκτρονικά) για το πέρασμα σε ένα επόμενο στάδιο ισορροπίας. Το όραμα ενός μη πατερναλιστικού projet που ο Friedman επαγγέλονταν αντικαθίσταται εδώ από ένα σύστημα που περιέχει σημεία εντάσεων και στιγμιαίους καταναγκασμούς αλλά έχοντας θεσπίσει τη διαρκή ανοικτότητα και προβλεψιμότητά του δε γίνεται ποτέ δεσποτικό.

5. Open Source

Το τελευταίο από αυτά τα γενετικά σχήματα είναι το «Open Source», το οποίο συστήνεται ως ένα «γεωγραφικό» και «πολιτικό» εργαλείο. Το Viab όπως έχει νωρίτερα αναφερθεί είναι το αποτέλεσμα της ανάμιξης χημικών και ηλεκτρονικών δεδομένων σε έναν αυξητικό αλγόριθμο του οποίου ο βασικός κώδικας, που καθορίζει τους κανόνες της διαδικασίας ανάπτυξης και τους κανόνες των ανταλλαγών εντός της βιοδομής, είναι προσπελάσιμος από κάθε κάτοικό της. Η προσβασιμότητα αυτή του κώδικα δικαιολογείται αρχικά ως ένα μέσο αποφυγής «σιωπηλών παγίδων εγγεγραμμένων στην ίδια την ύπαρξη» της μηχανής ενώ ταυτόχρονα η υποβολή προτάσεων αλλαγών του κώδικα

Page 136: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη136

αυτού στη διαδικασία ηλεκτρονικής διαβούλευσης είναι ο μοναδικός τρόπος αναπρογραμματισμού του Viab. Οι ίδιοι οι κανόνες λειτουργίας άλλωστε του Viab είναι και αυτοί «μεταβλητές» διαφορετικών ειδών (περιβαλλοντικές, κοινωνικές, δομικές) ικανές να τροποποιηθούν μέσα από συλλογικές προτάσεις που γίνονται «ηλεκτρονικά αποδεκτές και μεταδίδονται μέσω χημικών διαταραχών».

Ο μοναδικός περιορισμός είναι αυτός ο επαναπρογραμματισμός να μην παραβαίνει τις διατάξεις που ορίζονται ως «γενικές αρχές» αφού κάτι τέτοιο «απειλεί την ίδια τη δομή της κοινωνίας». Στην περίπτωση αυτή το Viab παύει να κατασκευάζει και να επισκευάζει και νεκρώνεται, μετατρέπεται σε απόρριμμα της βιοδομής, ώσπου ενδεχομένως να ξανά-ενεργοποιηθεί με βάση τα πρωτόκολλα γειτονιάς μετά από την πάροδο ενός παρατεταμένου χρονικού διαστήματος. Θα θέλαμε να επιμείνουμε λίγο ακόμα στις ιδέες των «γενικών» αρχών και της «νέκρωσης», οι οποίες χρησιμοποιούν σχήματα που θα περίμενε κανείς από ένα ολοκληρωτικό σύστημα ελέγχου, όπως η ιδέα του «απαράβατου κανόνα» και «τιμωρία δια θανάτου» όσων δε συμμορφώνονται και πραγματοποιούν μια εντυπωσιακή αντιστροφή τους μετατρέποντάς τα σε εργαλεία διαφύλαξης του ανεξέλεγκτου.

Όταν η νόρμα είναι η κινητικότητα και η παράβασή της η κανονικοποίηση, τα παραδοσιακά σχήματα δίνουν τη θέση τους σε ένα σύστημα που αντί να τιμωρεί τις «ανωμαλίες» και τις «παρεκτροπές» θεσμοθετεί τη δυνατότητα ύπαρξής τους. Πριν κλείσουμε με τα «Γενετικά Σχήματα» ας μας επιτραπεί να σημειώσουμε ακόμα τον ισχυρό συμβολισμό που ενυπάρχει στην ιδέα της νέκρωσης του Viab –και συνεπώς της αδυναμίας πλέον έκφρασης της κοινωνικής ομάδας που το έχει αναπρογραμματίσει πέραν των επιτρεπόμενων ορίων. Η νέκρωση είναι κάτι παραπάνω μια ποινή που επιβάλλεται στους παραβάτες: είναι ένας καθρέπτης που αντανακλά τη βαθειά ουσία της διάθεσής τους να κανονικοποιήσουν, να ελέγξουν και να καταπιέσουν την

Page 137: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή137

αυθεντικά απρόβλεπτη έκφραση και τη διαρκή κίνηση της πραγματικής ζωής.

ΕΞΑΓΟΜΕΝΑ ΣΧΉΜΑΤΑ

6. Χρήσεις

Μετά από τη σύσταση αυτού του καταστατικού χάρτη ακολουθεί μια δεύτερη μεγάλη κατηγορία «σχημάτων» που αντιμετωπίζονται ως εξειδικεύσεις – απόρροιες των αρχικών και επιχειρούν να δώσουν κάποιες ενδείξεις για τη μορφή των παραγώγων των διαδικασιών που έχουν περιγραφεί.

Το σχήμα «Χρήσεις» ξεκινά απευθείας με το ζήτημα της επέκτασης και της τρισδιάστατης μεγέθυνσης της βιοδομής για να θέσει εξαρχής περιορισμούς σχετιζόμενους με τη θέση της επέκτασης και τα κατασκευαστικά όρια των δενδρομάτων της. Σε κάθε νέο πολίτη -νέο κάτοικο της βιοδομής- δίνεται η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε δύο τύπους κατοίκησης: «Εντροπικής» από τη μία, η οποία οδηγεί σε μια διαπραγμάτευση της αύξησης της δομής, ή «Νομαδικής» από την άλλη με δανεισμό κάποιου εγκαταλελειμμένου κατοικήσιμου κελιού. Η παραγωγή ή μεταβολή του κατοικήσιμου χώρου γίνεται από το Viab με την αγορά «Πίστωσης Χρόνου» με βάση ένα ανταλλακτικό σύστημα υπηρεσιών του οποίου οι όροι θεσπίζονται εντός της βιοδομής.154

Σε αντίθεση με τις «γενικές αρχές» των «Γενετικών Σχημάτων» εδώ γίνεται λόγος για «γενικούς κανόνες» που αφορούν πλέον στην ίδια τη μορφή του αστικού χώρου. Προκαλώντας ένα μικρό αιφνιδιασμό, ο πρώτος κανόνας που προτείνεται είναι η «υποχρέωση» των πολιτών -ανεξαρτήτως από το πόσο μικρή είναι η κατοικία τους- να αναπτύξουν οπωσδήποτε έναν τριώροφο χώρο ενώ ταυτόχρονα απαγορεύονται ρητά οι ισόγειες κατοικίες. Αν αυτή η διατύπωση αντικατόπτριζε μια αυθαίρετη προτίμηση του συγγραφέα τότε θα μπορούσε κανείς πολύ δικαιολογημένα να μιλήσει για μια σαφέστατη αντίφαση ικανή να υπονομεύσει ακόμα και τις βασικότερες προθέσεις του πειράματος. Παρόλα αυτά η αναφορές που κουβαλά μια τέτοια πρόταση, συνδεόμενες με

Page 138: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη138

αρχετυπικές θεωρήσεις του κατοικείν155, μετατρέπουν το τριώροφο κτίσμα σε μια συνθήκη ικανή να σταθεί στο επίπεδο των γενικών αρχών που καθορίζουν την ίδια την οντολογία και το modus operandi της βιοδομής.

Η πρώτη φάση κατοίκησης προσδιορίζεται ως «νομαδική» και αναφέρεται σε μια κινητικότητα μέσα στο υπάρχον, το οποίο προσαρμόζεται τοπικά και κατά περίπτωση με τη βοήθεια ενός «Κουτιού Κατοικησιμότητας156» προσφέροντας μεταξύ άλλων ένα ελαφρύ πολυμερισμένο157 περίβλημα, προσαρμόσιμο στη μορφολογία του υπάρχοντος κελιού και μεταλλάξιμο κατά τη βούληση των κατοίκων. Τα μοναδικά στοιχεία που δεν μπορούν να μεταβληθούν σε αυτή τη διαδικασία προσαρμογής είναι οι κατακόρυφοι τοίχοι, αποτελώντας κατά την ερμηνεία μας το ανάλογο της σταθερής υποδομής που είδαμε νωρίτερα στο Friedman. Πριν δε την κατοίκηση οποιουδήποτε κελιού, κάθε κάτοικος υπογράφει μια συμφωνία ότι μετά από την εγκατάλειψή του θα το αφήσει στην κατάσταση που το βρήκε αφαιρώντας οποιεσδήποτε επιπρόσθετες δικές του δομές.

Κάπου κοντά στην αρχή του σχολιασμού μας αναφερθήκαμε στην εισαγωγή στο διάλογο ενός διαχρονικά κεντρικού συστατικού του διαλόγου για την πόλη, της Λειτουργίας. Η ιδέα της «Χρήσης» που γεμίζει τους παραδοσιακούς πολεοδομικούς χάρτες με δισδιάστατα χρώματα και προδιαγράφει δράσεις και κινήσεις εντός του αστικού χώρου εξορίζεται αποφασιστικά από τη βιοδομή, με την προγραμματική διατύπωση ότι κάθε κελί –ως μονάδα ωφέλιμου χώρου- μπορεί να αναλάβει οποιαδήποτε χρήση, δημόσια ή ιδιωτική με βάση τη διαπραγμάτευση με τα γειτονικά κελιά του και τη σύσταση ενός μικρού πρωτοκόλλου γειτονιάς.

Η μόνη «χρήση» που διατηρείται είναι αυτή της κατοικίας η οποία και αυτή υπόκειται δύο ευδιάκριτες εννοιακές μετατοπίσεις, μια προς την αρχετυπική ιδέα του «καταφυγίου» και μια προς την ιδέα της «επικράτειας», της κυριότητας του χώρου ως στοιχείο αυτοπροσδιορισμού και συγκρότησης

Page 139: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή139

ταυτότητας. Το «I’ve heard about…©» αποφεύγει να προτείνει βέλτιστες γειτνιάσεις χρήσεων ή τοποθετήσεις τους εντός του αστικού ιστού αφήνοντας ανοικτό το πεδίο για απρόβλεπτες ατμόσφαιρες και «τυπολογίες».

7. Κώδικες

Το κεφάλαιο του «Κώδικα» -με την παρένθεση ότι δεν εντάσσεται στα γενετικά σχήματα παρά αποτελεί και αυτός ένα δυνητικοποιημένο εργαλείο εφαρμογής τους- περιγράφει τις μορφογενετικές διαδικασίες από τα συλλογικά αναπρογραμματιζόμενα Viab, αποφεύγοντας λεπτομέρειες οι οποίες άλλωστε δεν είναι παρά εκ των πραγμάτων προσωρινές.

Ως γενική αρχή των Viab καθορίζεται η δομική συντήρηση, την οποία επιτυγχάνουν «συνάγοντας» τους τοπικούς κατασκευαστικούς περιορισμούς μέσα από το δίκτυο πληροφοριών της βιοδομής. Όταν δεν είναι δυνατό ένας χώρος να υποστηρίξει ένα συγκεκριμένο αίτημα, τότε το Viab είναι σε θέση να εκπέμψει και ενδεχομένως το ίδιο να εκτελέσει ένα σήμα-αίτημα για «υποστηρικτική ανάπτυξη». Αυτή η υποστηρικτική ανάπτυξη μέσω τοπικής συσσώρευσης και έγχυσης υλικού, που υποθέτει κανείς ότι συμβαίνει όταν έχει εξαντληθεί το προγενέστερο στάδιο της νομαδικής κατοίκησης, λαμβάνεται υπόψη ένας συνδυασμός εξωτερικών δεδομένων όπως το φυσικό φως ή η μετάδοση ενέργειας τα οποία συνακόλουθα προσδιορίζουν την πυκνότητα της κατασκευής.

Προχωρώντας όλο και πιο βαθιά στο πείραμα δεν παύει κανείς να αναρωτιέται για τον αλληλοσυσχετισμό της τοπικής δράσης ή του συμβάντος με το σύνολο της κατασκευής. Σε αυτό το πλαίσιο η επόμενη πρόταση θα μπορούσε να αξιολογηθεί ως μια κομβικής σημασίας συνθήκη, αφού σύμφωνα με αυτήν κάθε τοπικό αίτημα ή σήμα που αποστέλλεται από τα Viab «χωροποιείται» από το ηλεκτρονικό δίκτυο και διανέμεται κλιμακωτά στην τοπολογία της κατασκευής με αυξανόμενη ένταση στο πέρασμα του χρόνου.

Page 140: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη140

Η αλληλεπίθεση αυτών των κλιμάκων έντασης με το υπάρχον συνδυαστικό γράφημα της γειτονιάς -που είναι και ο τρόπος που μεταδίδονται τα σήματα στο Viab- φαίνεται να συμβάλλουν στον προσδιορισμό των σημείων έντασης και να τονίζουν μέσω της κλιμάκωσης τη σημασία που οφείλει να αποδίδεται άμεσα σε κάθε τοπικό αίτημα. Εφόσον η συντήρηση της βιοδομής είναι το πρωταρχικό μέλημα του Viab θα μπορούσε να φανταστεί κανείς αυτά τα σήματα (είτε ηλεκτρονικά είτε χημικά) ως ενοχλήσεις και αποκλίσεις από αυτήν την πορεία «σάρωσης».

Η κωδικοποίηση της κατασκευής στον αλγόριθμο που κινεί τα Viab περιλαμβάνει δύο επίπεδα αφαίρεσης (wireframe και συνδυαστικό της γράφημα). Λόγω των τεχνολογικών περιορισμών το Viab αναγκάζεται προς το παρόν να ακολουθεί έναν αλγόριθμο κίνησης σε φάσεις, χρησιμοποιώντας ένα εικονικό νήμα της Αριάδνης αγκυρωμένο σε κάποιο σταθερό σημείο της Βιοδομής. Η αδυναμία κατασκευής έστω και ενός βραχυπρόθεσμου σχεδίου καθιστά απαραίτητη την εισαγωγή ενός κυβευτικού στοιχείου στον αλγόριθμο κίνησης του Viab το οποίο εξασφαλίζει και την κάλυψη ολόκληρης της κατασκευής

Το εξαιρετικά ενδιαφέρον εδώ είναι ότι το Viab δεν είναι μια φανταστική μηχανή αλλά ένα ρομπότ το οποίο μελετήθηκε και σχεδιάστηκε σε συνεργασία με το USC/Los Angeles Εργαστήριο Ρομποτικής. Οι περιγραφές της παράξενης παρουσίας του πολλές: «ενός είδους παράσιτο, ή ένας πολύποδας που ζει στο εσωτερικό και υποστηρίζεται από την ανάπτυξη του κοραλλιογενούς υφάλου που παράγει» ή και κάτι σαν «φάντασμα, ένα έντομο σε παραλλαγή που μοιάζει με μια ράβδο προσαρτημένη στην κατασκευή που το ίδιο παράγει». 8. Ανωμαλίες

Η καταστατική εξασφάλιση του απρόβλεπτου και η εισαγωγή διαφορετικών ειδών δεδομένων μετατρέπει την ετερογένεια και συνακόλουθα την αντίφαση σε δομικό στοιχείο του αστικού πειράματος του «I’ve heard about…©». Ακολουθώντας την επισήμανση των «τοπολογικών», «αισθητικών»και

Page 141: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή141

Εισαγωγή του Script:-- R&Sie(n) / A WerwacK Script pour 3dsMax 7 et plus-- Contact and feedback: [email protected]/*-- Purpose: ----------- Notes: -------- required files: - RnSie_TowerTreeData_V1.0.ms -- tree data structure - 1 structure per tree - RnSie_TowerTree_V1.0.ms -- tower tree plugin - the visible object - RnSie_TowerTreeGui_V1.0.ms -- the macro tere gui - to control the tree mesh generation and its controllers

- current controller is always wkgCurrentController and this value must be updated each time controller is changed, to be sure controller internal values are modified

-- Known troubles: --------------- -- faire un filein pour etre sur que les strutures sont bien loadees (ou au moins une serialisation des controllers)-- associer gmTowerTreeData a l arbre des le début-- pb avec les reccurssives qui ne vont pas loin... ca explose max des une iteration 6![...]

¬Αριστερά: Αλγόριθμος 2Δεξιά: Ανάλυση Εσωτερικού περιβλήματος

http://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm

Page 142: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη142

«δομικών ενοχλήσεων» που οι δονήσεις του αμαλγάματος των δεδομένων που δέχεται το Viab προκαλούν στον κατασκευαστικό αλγόριθμο, πραγματοποιείται η ιδιαίτερα κρίσιμη παρατήρηση ότι αυτό στο οποίο το Viab καταλήγει αναμειγνύοντας τα δεδομένα μέσω του αλγορίθμου του δεν είναι παρά μια «μορφολογική εικασία».

Η ιδέα ότι οι αποκλίσεις και τα πιθανά υβρίδια, εγγενή στη λειτουργία του Viab γίνονται αντιληπτά την ίδια τη στιγμή της υλοποίησής τους και είναι αδύνατον να προβλεφθούν ή να αποφευχθούν τοποθετούν την έννοια της παρεξήγησης ίσως στο κεντρικότερο σημείο του έργου ως μιας ανωμαλίας ικανής να παράξει μια απρόβλεπτη ποικιλία μικρομετατοπίσεων. Η παραμόρφωση του μεταδιδόμενου σήματος μετά από πολλές διαδοχικές εκπομπές και λήψεις, την οποία Friedman χρησιμοποιεί ως όριο για να προσδιορίσει τα maximum ολόκληρης της θεωρίας του, μετατρέπεται εδώ σε δηλωμένη πρόθεση, σε ενορχηστρωτή της αστικής συνθήκης.

Έτσι, μορφολογικές παθολογίες όπως «κακοσχηματισμοί» και «αποσυνθέσεις» είναι αναμενόμενες και αποδεκτές από το σύστημα, με την προϋπόθεση ότι δε θέτουν σε κίνδυνο τη σταθερότητα μέρους ή ολόκληρης της βιοδομής, που είναι και η μοναδική περίπτωση που τα Viab επεμβαίνουν για την επισκευή ή τον «αποπρογραμματισμό» τους. Αυτές οι «Ανωμαλίες» και οι φυσικές ή αισθητικές παραμορφώσεις φυσικές ή αισθητικές με βάση τα πρωτόκολλα γειτονιάς μετατρέπονται στο κατεξοχήν εργαλείο δυνητικοποίησης του ίδιου του σχεδιασμού επανορίζοντας διαρκώς τις «οικείες γεωγραφίες».

Page 143: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή143

111. http://www.new-territories.com/Defaut2.htm

112. http://www.new-territories.com/ Στο «Ευρετήριο» βρίσκει κανείς πληροφορίες όπως τη συμμετοχή του Francois Roche στο Advanced Studio του Master of Science in Architecture Studies στο Columbia University (GSAPP) στη Νέα Υόρκη. Μια παλιών και πιο πρόσφατων εκθέσεων (Columbia University, Νέα Υόρκη, 1999-2000), UCLA (Los Angeles, 1999-2000), ICA (London, 2001), Mori Art Museum (Tokyo, 2004), Centre Pompidou (Paris, 2003), MAM / Musιe d’Art Moderne (Paris, 2005, 2006), the Tate Modern (London 2006) και Orleans/ArchiLab (1999, 2001, 2003)

113. Πρόκειται για δύο συμμετοχές στη Μπιενάλε της Βενετίας (2008 / International Pavil-ion Venice Biennale / BI(r)O_B(o)OT / 7 apparatuses 2010 / International Pavilion Venice Biennale / Thebuildingwhichneverdies / Isobiot(r)ope/), για την επιλογή τους ως υποψήφιων για το Βραβείο Chernikhov καθώς και για το Βραβείο στο FEIDAD 2005-06 που έλαβαν για το «I’ve heard about…©»

114.Ο Francois Roche γεννήθηκε στο 12ο διαμέρισμα του Παρισιού στις 25 Φεβρουαρίου του 1961. Ξεκίνησε τις σπουδές του στη Λυών σε επιστημονικά προπαρασκευαστικά ιδρύματα τα οποία εγκατέλειψε για να σπουδάσει Αρχιτεκτονική στη Σχολή των Βερσαλλιών ως το 1987. Ανάμεσα στις θέσεις που έχει λάβει ο Roche την τελευταία δεκαετία είναι επισκέπτης καθηγητής στην Bartlett στο Λονδίνο (2000), το Πολυτεχνείο της Βιέννης (2001), τη Σχολή Αρχιτεκτονικής (ESARQ) της Βαρκελώνης (2003-2004), την Ecole Speciale d’ Architecture de Paris (2005), το Πανεπιστήμιο της Pennsylvania στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ (2006), το Angewangde στη Βιέννη (2008), το USC- Los Angeles (2009) και σήμερα το Columbia GSAPP από το 2006. (http://fr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Roche_%28architecte%29)

115. Μέχρι τη σημερινή του ονομασία το γραφείο πέρασε από πληθώρα ονομάτων: Boy-eRoche 89/Roche* 90/Roche&François 91/Roche, François, Lewis, Huber, Roubaud, Per-rin 92/Roche, DSV & Sie 93-97/R, DSV & Sie .P 98/R&Sie.D/B:L 99 -2001

116. Το Wired ιδρύθηκε το 1993 από τον Αμερικάνο δημοσιογράφο Louis Rossetto και τη συνεργάτιδά του Jane Metcalfe και είναι ένα έγχρωμο μηνιαίο Αμερικάνικο περιοδικό το

Page 144: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη144

οποίο εκδίδεται και στο διαδίκτυο. Η θεματική του περιστρέφεται γύρω από τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία επηρεάζει την κουλτούρα, την οικονομία και την πολιτική. Ιδιοκτησία των Εκδόσεων Condé Nast Publications, εκδίδεται στο San Francisco της California. Αρχικά το περιοδικό υποστηρίχθηκε από τον επιχειρηματία λογισμικού Charlie Jackson και τον ακαδημαϊκό Nicholas Negroponte του MIT Media Lab, ο οποίος είχε τη δική του στήλη μέχρι το 1998 και έγραψε το βιβλίο «Being Digital». Οι πρώτοι σχεδιαστές ήταν οι Plunkett+Kuhr, οι οποίοι ξεκίνησαν με το πρωτότυπο του 1991 και συμμετείχαν στο περιοδικό ως το 1998.(http://en.wikipedia.org/wiki/Wired_%28magazine%29)

117. http://web.uvic.ca/~saross/lacan.html#RSI_and_the_Borromean

118. Διάλεξη του Francois Roche με τίτλο “Sci-Fi and Mass Culture Crisis” την οποία σύμφωνα με τις πληροφορίες της ιστοσελίδας http://www.new-territories.com/roche%20cv.htm παρουσίασε στη Νέα Υόρκη (22/09/2004), στο Harvard, Cambridge (23/09/2004) και στη Σχολή αρχιτεκτονικής του Τορόντο (27/09/2004). Το κείμενο της διάλεξης το βρήκαμε στην ιστοσελίδα www.rethinking-academic.org/scientificpapers/FictionandMass-FR.pdf

119. Οι πληροφορίες αυτής της παραγράφου μας παραχωρήθηκαν ευγενικά από το Benoit Durandin, έναν από τους βασικούς συντελεστές του έργου, με ηλεκτρονική αλληλογραφία.

120. Έχει ενδιαφέρον η αλλαγή του επιθετικού προσδιορισμού του πρωτοκόλλου από το γαλλικό “Protocole territorial (Εδαφικό)” στο αγγλικό «Social (Κοινωνικό) Protocol». Θα χρησιμοποιήσουμε το Γαλλικό όρο ο οποίος ήταν άλλωστε και ο πρωτότυπος.

121. Όλες οι φράσεις εντός εισαγωγικών, εκτός αν υπάρχει παραπομπή που να δηλώνει κάποια άλλη πηγή είναι μετάφραση τμημάτων του «Protocole Territoriale» του «I’ve heard about…©» που έχουμε λάβει από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm

122. βλ. Κεφάλαιο 5β

123. Η πολυπλοκότητα για το Roche «πηγάζει από την εντροπική διάσταση ενός συστήματος, ανάμεσα στο χάος και την τύχη. Μια άλλη πτυχή της προκύπτει από την τοποθέτησή της ανάμεσα σε δύο διαφορετικές, ακόμα και αντιφατικές καταστάσεις. Η Πολυπλοκότητα δεν

Page 145: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή145

κινείται από την αυτονομία αλλά από την αντίδραση και δεν μπορεί να πάψει να λαμβάνει υπόψη της όλα όσα την περιβάλλουν. Με αυτήν την έννοια οι ενοχλήσεις της ταυτότητας, η παραλλαγή και η υβριδοποίηση γίνονται τρόποι λειτουργίας. Αυτό αντικατοπτρίζεται στην ίδια την αναποφασιστικότητά μας, την αδυναμία μας να «αποφασίσουμε ανάμεσα…», «να κάνουμε με…» (op. cit. 118)

124. «Αντίθετα οφείλουμε να διαχειριστούμε αντιφάσεις όπως αυτή στο νησί του Tu-valu στο Νότιο Ειρηνικό. Εξαιτίας του υψομέτρου του και τις αλλαγές στο επίπεδο του ωκεανού (εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου), ένα σχέδιο εκκένωσής του έχει διαμορφωθεί ως αντικειμενικό δεδομένο» (op. cit. 118). Η αίσθηση του κινδύνου μιας επικείμενης καταστροφής αντιμετωπίζεται ως δημιουργική συνθήκη από τους R&Sie(n) αφού καταπολεμά την αδράνεια των βεβαιοτήτων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Benoit Durandin για τις πόλεις της Σιβηρίας που είναι κτισμένες πάνω σε μόνιμο πάγο (per-mafrost) όπου η αμεσότητα της αντιμετώπισης των τεχνικών σφαλμάτων και η προσεκτική εποπτεία των συστημάτων που τις συντηρούν (π.χ. το σύστημα θέρμανσης) μετατρέπονται σε όρους επιβίωσης κρατώντας την κοινότητα σε διαρκή εγρήγορση.

125. Πρόκειται για ένα τέχνημα, και ως τέτοιο βασίζεται σε «αληθινές διαδικασίες που γεννούν τις πρώτες ύλες του και τις λειτουργικές διαδικασίες της εξέλιξής του».

126. Για μια ενδιαφέρουσα ανάλυση για τη σχέση των προτάσεων των R&Sie(n) με τη Φύση παραπέμπουμε στην παρέμβαση της Annick Labeca με τίτλο «R&Sie(n): the question of mor-pho-ecological architecture and Engineering» (09/05/2010) στη διαδικτυακή συζήτηση της σειράς UrbanTick πάνω στην «Οικολογική Πολεοδομία». Στο κείμενό της αποδίδει στους R&Sie(n) ένα ενδιαφέρον για τη βιομιμητική με τους όρους που τη θέτει ο Michael Wein-stock, διευθυντής του προγράμματος Emergent technologies and design Programme της AA: «[...] αφαίρεση αρχών από τον τρόπο με τον οποίο βιολογικές διαδικασίες αναπτύσσουν ένα φυσικό υλικό σύστημα, εφαρμογή ανάλογων μεθόδων σε βιομηχανικό πλαίσιο και χρήση ισχυρότερων υλικών για την Παρασκευή ενός υλικού που δεν έχει κανένα φυσικό ανάλογο.»(http://urbantick.blogspot.com/2010/05/r-question-of-morpho-ecological.html)

127. Η βασική υπόθεση της Annick Labeca (op. cit. 126) είναι η εξής: «Οι R&Sie(n) χρησιμοποιώντας μορφογενετικές και παραμετρικές μεθόδους, προσπαθούν να δείξουν ότι η φύση δεν μπορεί, και μεταφέρω τα λόγια τους, «να είναι κατοικημένη και πλήρως

Page 146: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη146

συμπαθητική και προβλέψιμη», θα έπρεπε λοιπόν να σκέφτεται κανείς τη φύση σαν κάτι που «φέρνει μια διάσταση τρόμου ή ψυχο - απώθησης». Όπως σημειώνει ο Javier Arbona argues, «η περισσότερη πράσινη αρχιτεκτονική χωροποιεί τη φύση είτε ένα καθαρά οριοθετημένο πεδίο όπου, απομονωμένη θα αναγεννηθεί». Οι R&Sie(n) αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο η πόλη και η μοριακή φύση των πόλεων διαδρούν. […] Η αναγκαιότητα για τον Fran-cois Roche είναι σχεσιακή, συγκρουσιακή και συναλλακτική διαδικασία. Για τους R&Sie(n) η φύση είναι αντιδραστική και όχι προορατική.»

128.op. cit. 123

129. Μετά από τα «Γενετικά» και τα «Παραγόμενα Σχήματα» του «Εδαφικού Πρωτοκόλλου του «I’ve heard about…©», ακολουθεί μια σειρά «Σημειώσεων» οι οποίες επεξηγούν όρους του κειμένου οι οποίοι είτε αναφέρονται σε τεχνολογίες αιχμής άγνωστες στο ευρύ κοινό, είτε σηματοδοτούνται διαφορετικά στα πλαίσια του αστικού περάματος. Στις σημειώσεις που ακολουθούν θα παραθέτουμε αποσπάσματα αυτών των επεξηγήσεων καθώς θεωρούμε ότι έχουν τόσο τεχνικό όσο και ερμηνευτικό ενδιαφέρον. Παραθέτουμε το πρώτο: «‘Εντροπίες, ουσ. (φυσική) -1. Μέγεθος που καθιστά δυνατή τη μέτρηση του βαθμού αταξίας σε ένα σύστημα. Δες [Συναισθηματικές Ουσίες]. Με το πέρασμα του χρόνου όλα τα συστήματα γίνονται προοδευτικά άτακτα καθώς πλησιάζουν το τελικό στάδιο της λήρους ισορροπίας τους (ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής). Με στόχο να ανιχνεύσουμε το περιβάλλον μας, φυσικές επιστήμες που γεννιούνται από τη μελέτη της αναταραχής, δόνησης, ανισορροπίας και πιθανότητας έχουν πάρει τη θέση των γραμμικών επιστημών όπου τα πράγματα γίνονται αντιληπτά σα να ακολουθούν ένα ποσοτικό και ντετερμινιστικό μονοπάτι».(op. cit. 121, «Notes»)

130. Θα μπορούσαμε να σημειώσουμε εδώ μια σειρά συμπτώσεων ως προς τη χρήση των όρων (κατοικήσιμη δομή, προσαρμοστικό τοπίο) με τη διαφορά ότι εδώ γίνεται λόγος για μια κινητικότητα που αφορά το όλον και δεν απαιτεί το σταθερό υπόβαθρο του Friedman ως βάση για την πραγματοποίησή της. Θα επανέλθουμε σε αυτήν την παρατήρηση και στο βασικό σώμα του κειμένου μας αφού αποτελεί έναν από τους κεντρικούς άξονες του σχολιασμού μας.

131. «Viab, ουσ. (Σύμπτυξη του ποικιλία - βιωσιμότητα) -1A. Μια αντιδραστική και αυτόνομη κατασκευαστική μηχανή που μεταχειρίζεται την έκκριση.

Page 147: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή147

Αναπτυγμένο για την πρώτη βιοδομή το 2005, το Viab χρησιμοποιεί ένα ρομποτικό αλγόριθμο που του επιτρέπει να κτίζει αρχιτεκτονικές δομές που βασίζονται στις αρχές της απροσδιοριστίας.

Ο open source προγραμματισμός του το καθιστά διάτρητο σε εξωτερικά δεδομένα. Ο βασικός του κώδικας καθορίζει πρωτόκολλα για δράση, κίνηση και όλων των ειδών τους περιορισμούς, αλλά ενσωματώνει ταυτόχρονα πλήρως περιβαλλοντικές μεταβλητές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την πρωτογενή του λειτουργία. -1B. Μια εξήγηση για τη λειτουργία του: Η υποστηρικτική ράγα πάνω στην οποία κινείται, όμοια με τον οδηγό του γερανού, εκκρίνεται από το ίδιο το Viab. Αρθρωτά έμβολα κινούν τις κεφαλές έκκρισης. Κατά τη διάρκεια της έγχυσης το σύνολο στερεοποιείται αφού οι κεφαλές κλειδώνουν μέσα στην προς ανάπτυξη κατασκευή. Το καλούπι παράγεται με τη χρήση ενός τηλεσκοπικού «μπράτσου» με ένα στόμιο στην άκρη του. Αυτό το σύστημα ενσωματώνει τις παραλλαγές ανάμεσα στις διαμέτρους των διαφορετικών κατασκευαστικών τομέων. Η έγχυση απλά γεμίζει αυτό το κέλυφος. Καθώς η μηχανή προχωράει η κεφαλή έκκρισης κινείται από το εναλλασσόμενο φούσκωμα και ξεφούσκωμα των τριών εμβόλων. στο τέλος μιας συγκεκριμένης κατασκευαστικής φάσης, το αρθρωτό «μπράτσο» αποσύρεται μέσα στο Viab. Το τελευταίο μπορεί να κινηθεί πάνω στη ράγα προς μια μελλοντική ζώνη ανάπτυξης.. -3. Το Viab είναι εντοπισμένο. Η παροχή ενέργειας και πρώτων υλών (σκόνη, νερό), ή με άλλα λόγια η διαδικασία της εξαγωγής και μεταβολής εξαρτάται πλήρως από το περιβάλλον της βιοδομής. -4. Το τελευταίας γενιάς Viab περιλαμβάνει τις διαδικασίες χημικής ανακύκλωσης που είναι εγγενείς των ουσιών που αποβάλλονται από τη βιοδομή (οικιακά απορρίμματα, απομεινάρια ζώων και φυτών, κλπ.) καθώς και διαδικασίες σύλληψης τοπικών υλικών και ενεργειών (υγρασία της ατμόσφαιρας, φυσικές ανανεώσιμες ενέργειες που περιλαμβάνουν αυτές που παράγονται από το φαινόμενο Venturi, φωτοβολταϊκή και θερμική ενέργεια κλπ).» (op. cit. 121, «Notes»)Σε επόμενη σημείωση περιγράφονται οι φάσεις της κατασκευής που ελέγχονται αλγοριθμικά: «Αλγόριθμος, ουσ., (μαθηματικά., από τον Al-kharezmi, το επίθετο ενός Άραβα μαθηματικού) […] Ο κώδικας κινεί διάφορες φάσεις: τοποθέτηση του Viab καθώς κινείται πάνω στη ράγα, έκταση των «μπράτσων» του που λειτουργούν με έμβολα, τοποθέτηση των «μπράτσων του στους X-Y-Z άξονες, κλείδωμα της κεφαλής σε ήδη στρωμένα περιγράμματα, έκκριση του καλουπιού επέκτασης, έγχυση σκυροδέματος στις κοιλότητες που αποκτώνται, πνευματική κίνηση των κεφαλών «έγχυσης / καλουπιού» και στο τέλος κάθε κύκλου, ακόλουθο ξαναγέμισμα του reservoir, μετακίνηση του Viab κλπ.» (op. cit. 121, «Notes»)

132. «Contour Crafting, (CC). ουσιαστικό. -1. Κατασκευαστική μέθοδος κινούμενη από

Page 148: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη148

υπολογιστή που πρόκειται για μια τεχνολογία 3D Printing σε μεγάλη κλίμακα η οποία εφευρέθηκε από τον Behrokh Khoshnevis στο USC (LA). Αυτή η διαδικασία κατασκευής ή ακριβέστερα έκκρισης με υπολογιστή, χρησιμοποιεί μια κεφαλή για να κατασκευάζει παράλληλα το καλούπι και την έγχυση των τοίχων. -2. Κατ’ επέκταση, σε απλή γλώσσα, η γενική ονομασία για έναν τρόπο κατασκευής που δεν είναι απλά απελευθερωμένος από τις τυποποιημένες διαδικασίες του οικοδομείν αλλά καθιστά δυνατό τον επαναπρογραμματισμό της κατασκευής κατά την εξέλιξή της. -3. Εξήγηση από τον Behrokh Khoshnevis : Το CC χρησιμοποίει έλεγχο με υπολογιστή για να σηκώσει τσιμεντοειδές υλικό εκμεταλλευόμενο ταυτόχρονα την υψηλή δυνατότητα διαμόρφωσης επιφανειών του μυστριού για να δημιουργήσει λείες και ακριβείς, επίπεδες και ελεύθερης μορφής, επιφάνειες από τα υλικά που «σηκώνει». Κάποια από τα σημαντικά πλεονεκτήματα του CC έναντι σε άλλες διαδικασίες κατασκευής που κινούνται σε στρώσεις είναι η δυνατότητα κατασκευής μεγάλου ύψους στρώσης χωρίς να υπονομεύεται η ποιότητα της επιφάνειας, πρωτοφανής ποιότητά της, υψηλότερη ταχύτητα κατασκευής, και μια ευρύτερη δυνατότητα επιλογής υλικών τα οποία μπορεί να περιέχουν ποικίλα πρόσθετα όπως ίνες και αδρανή (άμμο, χαλίκι, κλπ.) Το χαρακτηριστικό κλειδί του CC είναι η χρήση μυστριών σε συνδυασμό με ένα ρομποτικό σύστημα “ανέγερσης” του υλικού. […] Το CC είναι μια υβριδική μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιήσει ποικίλα υλικά. Συνδυάζει μια διαδικασία «ανέγερσης» για να παράξει τις επιφάνειες του αντικειμένου και μια διαδικασία πλήρωσης (έγχυση ή ένεση) για να κτίσει τον πυρήνα του αντικειμένου. Καθώς το υλικό ανασηκώνεται, το πέρασμα μυστριών δημιουργεί λείες εξωτερικές επιφάνειες σε κάθε στρώση. […] Το Contour Crafting είναι ένα πρόγραμμα που ελέγχεται από υπολογιστή, είναι συνεπώς δυνατό να αλλάξει κανείς το σχέδιο κατασκευής σε πραγματικό χρόνο καθώς κτίζεται η δομή. Αυτή η δυνατότητα κάνει την τεχνολογία του CC ένα ιδανικό εργαλείο για το «I’ve heard about…©». Αυτό το σενάριο θέτει μια μοναδική και πολλά υποσχόμενη εφαρμογή της ιδέας του Contour Crafting. […] Το αποτέλεσμα είναι σε πραγματικό χρόνο ακριβής κατασκευή εξαιρετικά πολύπλοκων κατασκευών που είναι σχεδόν αδύνατο να κατασκευαστούν ακόμα και από τον πιο δεξιοτέχνη άνθρωπο.» (op. cit. 121, «Notes»)

133. Χωρίς αμφιβολία η παραγωγή εργαλείων ικανών να ενσωματώσουν στη λογική τους την πολυπλοκότητα και την ποικιλία (εγγενή χαρακτηριστικά ειδικά ενός σχεδιασμού που προσεγγίζει την αστική κλίμακα), είναι ένα σημαντικό βήμα για να ξεφύγει κανένας από τις απλουστεύσεις της στατιστικής ή των μέσων όρων, διατηρεί όμως ακόμα παρόλα αυτά μια από πάνω προς τα κάτω λογική.

Page 149: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή149

134. Ενδιαφέρουσα είναι η εξής παρατήρηση του Roche σχετικά με τη διάθεση των καλλιτεχνών να τελειώνουν τα έργα τους: «[…]Σκεφτείτε πώς ο Ιούλιος Βερν ολοκλήρωσε την «Αφήγηση του Narrative of Arthur Gordon Pym» του Edgar Alan Poe. Η τελευταία αινιγματική φράση του Poe αφήνει τον αναγνώστη αμήχανο και απογοητευμένο:“ Μα εκεί εμφανίστηκε στο μονοπάτι μας μια πεπλοφόρος ανθρώπινη φιγούρα, πολύ μεγαλύτερη σε διαστάσεις από οποιονδήποτε που κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπους. Και η απόχρωση του δέρματος αυτής της φιγούρας ήταν της τέλειας λευκότητας του χιονιού». Φοβισμένος από αυτό το φάντασμα, ο Ιούλιος Βερν, στη συνέχειά του «Η Σφίγγα των Πάγων», είκοσι χρόνια αργότερα ξετυλίγει αυτό το μύθο. «Όχι! Αυτά ήταν φυσικά γεγονότα και όχι φανταστικά φαινόμενα… αυτό το γιγάντιο σχήμα (της πεπλοφόρου φιγούρας) δεν ήταν παρά ένα κολοσσιαίο ζώο … του οποίου η δύναμη παρήγαγε αποτελέσματα που ήταν τόσο φυσικά όσο και απαίσια». Η νουβέλα του Poe εκδόθηκε υπό μορφή σειράς στοχεύοντας να είναι μια αυθεντική αναφορά μιας αποστολής στο Νότιο Πόλο η οποία δε συνέβη ποτέ. Αυτό το κομμάτι είναι ενοχλητικό, πηγή ατελείωτων ερωτημάτων και προανήγγειλε το θάνατο του ίδιου του Poe. Το γεγονός ότι μισό αιώνα αργότερα ο Βερν το έφερε πίσω στη ζωή για να το τελειώσει αποκαλύπτει την αντίθεση ανάμεσα στις προσεγγίσεις των δύο αντρών: ο πρώτος γράφει και ανοίγει την αφήγηση στο ανολοκλήρωτο της ενώ ο δεύτερος τη σχεδιάζει και την κλείνει με τις ίδιες διαδικασίες που το κάνουν οι αστικοί σχεδιαστές, γεμάτοι Φουριεριστικά άλλοθι, οι Κολμπεριστές απατεώνες και οι προβλέψεις των «ανθρώπων με γνώση». (op. cit. 123)

135. Ως χημικά δεδομένα αναφέρονται: «φυσιολογική εμπάθεια, ενδοκρινολογικά εκκρίματα, σωματικές εκπομπές, προψυχισμοί» 136. Ως ηλεκτρονικά δεδομένα αναφέρονται: «ατομικότητες, προσωπικές δεσμεύσεις, υποκειμενικότητες, δίκτυο πληροφοριών και λήψης αποφάσεων» 137. Αυτή η επιπλέον διάκριση είναι παραπάνω από ενδιαφέρουσα αφού εισάγει και διαχειρίζεται τόσο τις έννοιες της «Αποξένωσης» (με θετικό πρόσημο αυτή τη φορά) και της «Βιοπολιτικής», κομβικές για μια κατεξοχήν πολιτική αφήγηση που ακολουθεί, για τη σχέση ατομικότητας και πλήθους εντός της βιοδομής. 138. op. cit 22 139. «[…] Το «I’ve heard about…©» είναι να τεθεί στο προσκήνιο η διάρρηξη στη λογική των πραγμάτων όταν η γλώσσα πρέπει να διαπραγματεύεται με το βάθος του σώματος, στην

Page 150: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη150

κοιλότητα μιας πτύχωσης του Antonin Artaud.» (op. cit. 22) 140. Ο Benoit Durandin μας αποκαλύπτει ότι ένα από τα θέματα που προκάλεσε τη μεγαλύτερη συζήτηση κατά τη διάρκεια εκτέλεσης του έργου ήταν η ένταξή του ή μη σε συγκεκριμένο περιβάλλον. Η ομάδα είχε μάλιστα ξεκινήσει μια απόπειρα αναπαράστασης του «I’ve heard about…©» στο Τόκυο, με την οποία δεν έμεινε ικανοποιημένη, αποφασίζοντας έτσι να το παρουσιάσει στη γενική του μορφή, εκτός περιβάλλοντος. 141. Η προσαρμογή των «Γενετικών Σχημάτων» στο «πνεύμα του τόπου» δε θεωρούμε πάντως ότι μοιράζεται προθέσεις και αναφορές αυτό που έχει κατά καιρούς αναλυθεί ως «κριτικός τοπικισμός» (κατά Frampton), μιας έντασης δηλαδή ανάμεσα στον γενικό κανόνα και τα χαρακτηριστικά του τόπου ικανή να παράγει επιμέρους επαναπροσδιορισμούς του. Το τοπικό στην περίπτωσή μας δεν αποσταθεροποιεί ένα γενικό κανόνα αλλά είναι δομικό του στοιχείο.Ο Francois Roche υποστηρίζει: «Σκόνη και μόλυνση στην Μπανγκόκ, κουνούπια και ιός του Νείλου στο Τρινιντάντ […] ο θάμνος που καίγεται από τον ήλιο στο Σοβέτο … αυτές είναι οι ανθρώπινες και εδαφικές πρώτες ύλες που καθορίζουν την τοπική σκηνή. σε αντίθεση με αυτό που λέει ο Πλάτωνας στον Παρμενίδη του όπου δεν κρύβει την απέχθειά του για αυτά που θεωρεί ευτελή στοιχεία, τα κατώτατα στρώματα της ύπαρξης – υλικά όπως μαλλιά και σκόνη- δεν είναι λιγότερο συστατικά στοιχεία των αστικών οικονομιών, ακόμα και αν προκύπτουν από τη χρεωκοπία της πολεοδομίας.» (op. cit. 123)

142. Μια «επικράτεια» στην ηθολογική της σημασία γίνεται αντιληπτή ως το περιβάλλον μιας ομάδας (πχ. μιας αγέλης λύκων, μιας ομάδας αρουραίων, μιας ομάδας νομάδων) που δεν μπορεί να τοποθετηθεί αντικειμενικά η ίδια αλλά συνίσταται από τα μοτίβα διάδρασης μέσα από τα οποία η ομάδα ή αγέλη διασφαλίζει μια συγκεκριμένη σταθερότητα και τοποθεσία. Με τον ίδιο τρόπο που το περιβάλλον ενός ατόμου (το κοινωνικό του περιβάλλον, ο προσωπικός του χώρος διαβίωσης, οι συνήθειές του) μπορούν να ιδωθούν ως μια «επικράτεια» στην ψυχολογική της έννοια, από την οποία ένα πρόσωπο δρα ή στην οποία επιστρέφει.Friedrich S., and Gunzel F., Immanence and Deterritorialization: The Philosophy of Gilles Deleuze and Félix Guattari, στο δικτυακό τόπο: http://www.bu.edu/wcp/Papers/Cont/Con-tGunz.htm 142. «Προψυχισμός, ους., -1. Προλεκτική κατάσταση νοημοσύνης ενός ατόμου στην οποία ο εαυτός δεν έχει καμία σημασία, ένα σώμα που δε σκέφτεται μα νιώθει το περιβάλλον του και

Page 151: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή151

αφήνει τον εαυτό του να αλλάξει, να αγγιχτεί και να νιώσει, να γίνει πορώδες σε κάθε ανάσα. -2. Ένα ρεύμα σκέψης που αποδίδει στο άτομο τη δυνατότητα να συνδέεται με οτιδήποτε και οπουδήποτε, με οτιδήποτε και τα πάντα, δημιουργώντας μια δυναμική διαρκών συνδυασμών και ανασυνδυασμών -3. Κατ’ επέκταση, η αναγκαία συνθήκη χημικού μοιράσματος στη δομή του «I’ve heard about…©» « Υπνοβασία, ουσ. […] -2. Ιστορικά αυτή η ασυνήθιστη κατάσταση συνείδησης που ονομάστηκε ύπνωση το πρώτο μισό του 19ου αιώνα υπήρξε μια προσπάθεια ανάπτυξης χώρων ελευθερίας, κοινωνικών εγχειρημάτων ισότητας, που δε θα μπορούσαν να συλληφθούν και να εξερευνηθούν παρά μόνο σε αυτήν την κατάσταση. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι απέναντι στην αδυναμία του να αλλάξει τους μηχανισμούς του πραγματικού, απτού, πολιτικού κόσμου, αυτό το προ-φεμινιστικό κίνημα πάσχισε, αντίθετα, να δημιουργήσει ένα διαφορετικό αποστασιοποιημένο και απρόσιτο επίπεδο ύπαρξης. Παρόλο που δαιμονοποιήθηκε και αντιμετωπίστηκε σαν τσαρλατανισμός, όλη η προ-μοντέρνα ανανεωτική σκέψη άντλησε από αυτό το κίνημα. -3. Trans-door, μια μέθοδος υπνωτικής πρότασης που χρησιμοποιείται στο πείραμα του «I’ve heard about…©» (cf. τηλεμεταφορά)(op. cit. 121, «Notes») 144. «Νανοδέκτες n. (φυσική, από το νάνος, 1nm = 10-9 m) […] -2B. Λειτουργία: Σα γύρη συγκεντρώνονται στους βρόγχους και προσκολλώνται στα αγγεία. Αυτή τους η τοποθέτηση καθιστά δυνατό να εντοπίζουν ίχνη ορμονών άγχους (υδροκορτιζόνη) […] Με το που έρχονται σε επαφή με αυτήν την ουσία η φωσφολιπιδική μεμβράνη Nανοσωματιδίου διαλύεται και απελευθερώνει κάποια μόρια, όπως φορμαλδεΰδη (H2CO) σε αέρια μορφή. Τα μόρια που αποβάλλονται από την αναπνευστική οδό εντοπίζονται με τη χρήση της μεθόδου C.R.D.S. (cavity ring-down spectroscopy). Πρόκειται για μια μέθοδο οπτικής ανάλυσης που χρησιμοποιεί ακτίνες laser προγραμματισμένες σε συγκεκριμένη συχνότητα, που καθιστούν δυνατή τη μέτρηση της πυκνότητας των σωματιδίων του αέρα […] (op. cit. 121, «Notes»)

145. «Νοημοσύνη Σμήνους, ουσ., […] -2. Κατ’ επέκταση χρησιμοποιείται για μια ανθρώπινη κοινωνία που υιοθετεί τη βιοδομή ως το κοινωνικό της πρωτόκολλο. Με αυτήν την έννοια μπορεί να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στις πολιτικές και τις κοινωνικές διαδράσεις που καθορίζουν το περιεχόμενο της Χάρτας στο πέρασμα του χρόνου και τον κατασκευαστικό αλγόριθμο από τη μια μεριά και από την άλλη μεριά τα «τοπικά ερεθίσματα ανάπτυξης» που παράγονται από ατομικά αιτήματα για την επέκταση της κατασκευής και τα χημικά δεδομένα που μαζί καθορίζουν τελικά την κατασκευαστική εργασία του κάθε Viab. Αυτά τα ερεθίσματα ανάπτυξης είναι το αποτέλεσμα ατομικών συμπεριφορών, που καθορίζονται σε τοπικό επίπεδο (συγκεκριμένα

Page 152: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη152

διαπραγματεύσεις με τους γείτονες και νανοδέκτες) και καταγράφονται με στοιχειώδεις μηχανισμούς. Η μορφογένεση λοιπόν παράγεται ως αποτέλεσμα αυτών των δραστηριοτήτων. Οι κάτοικοι μιας βιοδομής είναι ταυτόχρονα άτομα ενός σμήνους (που περιλαμβάνει τα Viab) και συγγραφείς, που γράφουν τους κανόνες και ελπίζουν ότι το Viab θα κάνει καλύτερα αυτό που του ανατέθηκε, την παραγωγή μιας απροσδιόριστης κατοικήσιμης δομής.» (op. cit. 121, «Notes»)

146. Η διήγηση του Benoit Durandin είναι αποκαλυπτική της σύγχυσης που προκάλεσε το έργο: Σε συνέντευξή του για το «I’ve heard about…©» στη συντηρητική Figaro, η πρώτη ερώτηση της δημοσιογράφου ήταν «Είστε κομμουνιστής;» ενώ μια μόλις βδομάδα αργότερα μιλώντας για το ίδιο αντικείμενο σε μια αριστερή εφημερίδα οι δημοσιογράφοι τον ρώτησαν «Δε βρίσκετε πως είναι κάπως φασιστικό όλο αυτό;» 147. O Adorno […] προτείνει τι οι ιδεολογικές προκαταλήψεις και οι χαρακτηριολογικές παραμορφώσεις της κοινωνίας των τάξεων είναι το σημάδι αυτού που αποκαλείται «ένστικτο αυτοσυντήρησης» […]. Η Ουτοπία τότε θα σήμαινε κατάρρευση αυτής της κυρίαρχης κίνησης προς την αυτοσυντήρηση […] πράγμα το οποίο χωρίς αμφιβολία είναι μια τρομακτική σκέψη […] Το ανάλογο επιστημονικής φαντασίας για μια τέτοια αλλαγή (συνολική συστημική αλλαγή) είναι η κατάσταση στην οποία ένας φυλακισμένος […] προειδοποιείται ότι η σωτηρία του θα είναι δυνατή μόνο με το τίμημα του να σβηστεί ολόκληρη η προσωπικότητά του […] χωρίς κανένα ίχνος: το μόνο που θα μείνει θα είναι μια συνείδηση μετά από αυτή τη διαδικασία, αλλά με ποια λογική ή φαντασία θα μπορεί να αποκαλείται ακόμα «η ίδια» συνείδηση; Αυτός ο φόβος με τον οποίο μας γεμίζει αυτόματα μια τέτοια σκέψη είναι από κάθε άποψη ίδιος με το φόβο του θανάτου και δεν είναι για το τίποτα που ο Adorno μίλησε για αυτοσυντήρηση.»Jameson F., The Politics of Utopia, στο New Left Review 25, January – February 2004, σελ. 51

148. op. cit. 123

149. βλ. Stavrakakis Y., Antinomies of Space. From the Representation of Politics to a Topology of the Political, στο Bavo (ed), Urban Politics Now. Re-imaging Democracy in the Neoliberal City, NAI Publishers

150. Υπενθυμίζουμε ότι αυτός ήταν ο ορισμός που ο Friedman έδινε στην Υποδομή: «Ο αριθμός των στοιχείων ενός έργου»

Page 153: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή153

151. Διερωτάται εδώ κανείς αν μέσα από το διαρκή επαναπρογραμματισμό των Viab και την παρατήρηση της απόκρισής τους παράγεται κάποιου είδους εμπειρία στους κατοίκους που καθορίζει τα επόμενα βήματά τους ή αν μέσω της διαρκούς μεταβολής των συνθηκών είναι αδύνατη οποιαδήποτε σύγκριση μεταξύ διαφορετικών χρονικών στιγμών. Το σχόλιο του Roche για την κατάργηση της «μνημονικής» παραπέμπει μάλλον στη δεύτερη κατεύθυνση και απορρίπτει μια ενδεχόμενη «εκπαιδευτική λειτουργίας» της διαρκούς διαδικασίας «δοκιμής και λάθους».

152. Σημειώνεται εδώ μέσα στο κείμενο ότι το ρίζωμα χρησιμοποιείται πέραν της κυριολεκτικής του σημασίας, παραπέμποντας προφανώς στο σχήμα του Deleuze: «Το ρίζωμα λειτουργεί με ποικιλία, επέκταση, κατάκτηση, σύλληψη, παρακλάδια […] Σε αντίθεση με κεντρικά (ακόμα και πολυκεντρικά) συστήματα με ιεραρχικούς τρόπους επικοινωνίας και προκατασκευασμένα μονοπάτια, το ρίζωμα είναι ένα α-κεντρικό, μη ιεραρχικό, μη-σηματοδοτικό σύστημα χωρίς Στρατηγό και χωρίς μια οργανωτική μνήμη ή κεντρικό αυτόματο, καθοριζόμενο μόνο από μια εναλλαγή καταστάσεων.Deleuze G., Guattari F., (μτφ. Massumi B.), A Thousand Plateaus, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987 153. Η μνήμη είναι μια κατοχική κίνηση στο παρελθόν που ενισχύει την ιδέα του «όντος στο χρόνο» και δημιουργεί μια κατευναστική αίσθηση ενότητας και αναφοράς. “Να πώς θέτει ο Deleuze το πρόβλημα: αντί να σκεπτόμαστε τους εαυτούς μας, τις πράξεις μας και τις διαδράσεις μας σα να υπάρχουν «μέσα στο χρόνο» θα έπρεπε να σκεφτόμαστε ότι ο χρόνος υπάρχει «μέσα μας» ή μέσα τους με έναν τρόπο που ίσως μας χωρίζει από τους δεδομένους εαυτούς μας (δημόσιους και ιδιωτικούς)Rajchman J., Time Out, Anytime, Anyone Corporation, 1999, σελ. 152-157

154. Παρόλο που δε δηλώνεται ρητά η απουσία της διαμεσολάβησης του χρήματος και η θέσπιση ενός άμεσου ανταλλακτικού συστήματος είναι μια διατύπωση η οποία διατρέχει σχεδόν όλο το σύνολο των ουτοπικών διατυπώσεων ξεκινώντας από τον Τόμας Μορ και το νησί της Ουτοπίας.

155. Η αναφορά είναι από την «Ποιητική του Χώρου» του Gaston Bachelard. Στο «Affective Substances» σημειώνεται: «[…] Ότι η κατακορυφότητα επιβεβαιώνονταν από την πολικότητα από το υπόγειο στη σοφίτα […] Ότι πάντα κάποιος κατέβαινε τις σκάλες για το υπόγειο και ανέβαινε τις σκάλες για το υπνοδωμάτιο […] αλλά ότι κάποιος μπορούσε μόνο να ανέβει τις

Page 154: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη154

πιο απότομες σκάλες για τη σοφίτα […] Όταν επιστρέφω στα όνειρά μου αυτών των σοφίτων, δε θέλω να ξανακατέβω ποτέ[…]»Bachelard G., La Maison, de la cave au grenier, Poétique de l’espace, PUF, 1957.

156. «Κουτί Κατοικησιμότητας, ουσ., n. -1. Σύνολο στοιχείων που στήνουν μια κατοικία, που μπορούν να συναρμολογηθούν από κάποιον με τη χρήση ενός διαγράμματος οδηγιών. -2A. Κατ’ επέκταση στη βιοδομή, ένα πακέτο καλωσορίσματος που επιτρέπει στον πολίτη να αποικίσει ένα κυψελωτό κελί μετά από τη δομική επέκταση που πραγματοποιείται από το Viab. -2B. Ένα κουτί κατοικησιμότητας περιέχει πέντε στοιχεία: 1) Μια «θύρα» εγκατάστασης που προσκολλάται στους τοίχους του ανελκυστήρα και πνευματικά τερματικά ώστε ο κατοικήσιμος όγκος να μπορεί να επεκταθεί στο ήδη κατασκευασμένο κελί 2) Έναν επεκτάσιμο όγκο ενσωματωμένο μέσα στη «θύρα». Αυτός ο όγκος φτιαγμένος από ελαφρύ πολυμερισμένο υλικό είναι σχεδιασμένος για να επιτυγχάνει την προσαρμογή του κατά περίπτωση σε κάθε κελί. 3) έναν φωτοχημικό εκκινητή (UV). Η αντίδραση που ξεκινά από αυτόν τον καταλύτη πολυμερίζει το πλαστικό υλικό και στερεοποιεί τους τοίχους της κατοικίας. 4) Έναν τρόπο χημικής ανταλλαγής (κατανάλωση, απορρίμματα, ανακύκλωση) που λειτουργεί ανθρωποσοφικά 5) Έναν τρόπο ανάπτυξης υδρο-αεροπονικού κήπου 6) Τα δάπεδα, ράμπες και σκάλες για τα κελιά γίνονται με τον ίδιο πολυμερισμένο τρόπο αλλά με τη χρήση πολλαπλών κυψελωτών στρώσεων. 2C. Μια παραπάνω εξήγηση: Κατά τη διάρκεια της επέκτασης, πριν τον πολυμερισμό, τα ειδικά σχεδιασμένα σημεία κατάληξης (άκρα) του ιστού προσκολλώνται στη μπετονένια κατασκευή με χημική επικόλληση. Εκείνη τη στιγμή η προσκόλληση αυτών των σημείων υπό πίεση πρέπει να γίνει με το χέρι, μέσα από τις δικτυωτές κατασκευές. Αυτό το έργο σύντομα θα ανατεθεί στο Viab.»«Γεωργικό Κουτί», ουσ. (γεωργία) -1. Ένα σύνολο που αποτελείται από ζωντανές οντότητες (ζωικές και φυτικές) που μπορούν να καλλιεργηθούν. Τα γεωργικά κουτιά χρησιμοποιούνται για παραγωγή τροφής (αυτάρκεια) και για ρύθμιση του περιβάλλοντος (φως, ατμόσφαιρα, παθολογία)» (op. cit. 121, «Notes»)

157. «Πολυμερισμός, ουσ. (χημεία) -1. Μια αντίδραση κατά την οποία χαμηλής μοριακής μάζας σωματίδια ενώνονται μεταξύ τους για να παράξουν υψηλής μάζας σύνθετα -2. Κατ’ επέκταση στη δομή του «I’ve heard about…©», μια αντιδραστική χημική διαδικασία η οποία στερεοποιεί τον ευέλικτο φάκελο που περιέχεται στο κουτί κατοικησιμότητας ώστε να προσαρμόζεται σε κυτταρικές μορφολογίες.» (op. cit. 121, «Notes»)

Page 155: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή155

|07|ΑΠΟ ΤΉ ΜΕΓΑΔΟΜΉ ΣΤΉ ΒΙΟΔΟΜΉ >

Με όχημα την υπόθεση του εντοπισμού διαφορετικών όψεων του «τρίτου» από-κάτω-προς-τα-πάνω ρεαλισμού της εισαγωγής μας

ξεκινήσαμε αυτή τη μακρά περιπλάνηση στις Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες του Yona Friedman και το αστικό πείραμα των R&Sie(n) αναζητώντας αναλογίες, επικαλύψεις, αναφορές και διαφοροποιήσεις. Το γεγονός ότι οδηγηθήκαμε στην επιλογή του Friedman (και) μέσα από μια αναφορά του Roche στο όνομα και το έργο του, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και τις λογικές που χρησιμοποιήσαμε στο σχολιασμό μας. Όπως ενδεχομένως να έγινε αντιληπτό ο Friedman διατήρησε την αυτονομία του απέναντι στην ερευνητική μας υπόθεση ενώ ο Roche αναλύθηκε λαμβάνοντας υπόψη το «προηγούμενο» του Friedman.

Στο τελευταίο αυτό στάδιο της παρούσας έρευνας σχολιάζουμε τις αντιστοιχίες και τις επικαλύψεις που εντοπίσαμε μέσα από αυτήν την κίνησή μας από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή με στόχο τη διαπίστωση των μετατοπίσεων και των αναδιατυπώσεων του κοινού οράματος της μετατροπής της πόλης από χώρο ελέγχου σε πεδίο ελευθερίας και έκφρασης των δυναμικών που αυτή περιέχει.

Ο σχολιασμός μας θα κινηθεί σε τρία επίπεδα τα οποία άλλωστε θα μπορούσε να διακρίνει και στη δομή των προτάσεων. Θα επικεντρωθούμε πρώτα στον ίδιο το «σχεδιασμένο» αστικό χώρο, μιλώντας φυσικά περισσότερο για το μοντέλο που προτείνεται σε κάθε περίπτωση αφού μια τελική αναπαράσταση θα αντέφασκε με τις δηλωμένες προθέσεις και των δύο έργων. Στην περίπτωση του Yona Friedman θα χρησιμοποιήσουμε τη Χωρική Πόλη η οποία όπως προαναφέραμε είναι το αστικό μοντέλο που θα εφαρμόζονταν και στην Παγκόσμια Πόλη των Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών. Έπειτα θα προχωρήσουμε σε μια συναρτησιακή ανάλυση αναφερόμενη στο «προγραμματικό κομμάτι» των δύο προτάσεων ή διαφορετικά τα σχήματα με

Page 156: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη156

τα οποία δομούν τις σχέσεις τους εντός του αστικού χώρου. Τέλος κάνοντας μια αλλαγή κλίμακας θα μιλήσουμε για τα δύο αυτά έργα ως προς τον τρόπο με τον οποίο εντάσσονται στην εποχή τους και διαχειρίζονται το ριζοσπαστικό ή αιρετικό τους χαρακτήρα.

Μέσα από αυτήν την κίνηση στοχεύουμε να εξάγουμε κοινές έννοιες που λόγω του εμμένοντος χαρακτήρα τους και στις δύο προτάσεις φαίνεται να αποτελούν συστατικά στοιχεία της κατασκευής του bottom-up και να εξετάσουμε τις διαφορετικές εκδοχές τους σε δύο εποχές που χωρίζονται από μια σειρά επιμέρους τομών αλλά συνεχίζουν να εντάσσονται στο ίδιο παράδειγμα.

¬ 07α_ Κατηγορήματα >07α1. Δομή: Υποδομή VS Post-productionΤόσο στη Χωρική Πόλη όσο και στο «I’ve heard about…©» προτείνεται

μια χωροδομή με «κατοικήσιμα κενά» τα οποία καταλαμβάνονται προσωρινά από τους κατοίκους. Είτε πρόκειται για τον πολυμερισμένο φάκελο του Roche είτε για πιο χαμηλής τεχνολογίας (low-tech) κατασκευές, εμφανίζεται το κοινό σχήμα ενός φέροντος συστήματος το οποίο πληρώνεται με τοπικές και εφήμερες επεμβάσεις κατά τις προτιμήσεις των κατοίκων του.

Η πρώτη αντίστιξη που παρατηρούμε είναι η ομοιομορφία του κατασκευαστικού συστήματος της πρώτης περίπτωσης η οποία του δίνει την εικόνα ενός ομογενούς και ουδέτερου υποβάθρου, σε αντίθεση με την ατέρμονη διαφοροποίηση της Βιοδομής και την παραγωγή ενός υποβάθρου που περιέχει στην ίδια τη δομή του μια πολλαπλότητα χώρων και ατμοσφαιρών.

Φυσικά δεν μπορεί να σχολιάσει κανείς αυτήν την παρατήρηση μη λαμβάνοντας υπόψη τις διαθέσιμες τεχνικές και συνακόλουθα το τεχνολογικό φαντασιακό κάθε εποχής. Έτσι, η στενή σχέση του Friedman με τους Wachs-mann και Emmerich την εποχή που δημοσίευσαν τις πρώτες τους εργασίες

Page 157: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή157

για κατασκευαστικά συστήματα στο χώρο με την επανάληψη ενός και μόνο στοιχείου για την παραγωγή ατέρμονα μεγεθυνόμενων δομών δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά ως καθοριστική για την επιλογή του. Η αδυναμία διαχείρισης μιας ανάγκης διαρκών, τοπικών στατικών υπολογισμών, που θα συνόδευε την κάθε μετακίνηση ή αλλαγή της κατάληψης των διαθέσιμων χώρων της χωροδομής αντιμετωπίζεται στο Friedman με την παραγωγή μιας στατικά επαρκούς υποδομής, ικανής να υποδεχτεί τις απρόβλεπτες μεταβολές των κατασκευών που φέρει και να τις διαμοιράσει ομοιογενώς στο σκελετό της χωρίς να οδηγηθεί σε αστοχία.

Οι R&Sie(n) θεωρούν ως κεντρικό στοιχείο της πρότασής τους την αντίληψη της φέρουσας κατασκευή ως ένα στοιχείο “postproduction”158 , που αναδύεται a posteriori των κατοικήσιμων μορφολογιών. Σημαντική σε αυτήν την κατεύθυνση θεωρείται η συμβολή του Francois Jouve, ο οποίος ανέπτυξε μια μαθηματική διαδικασία που αναζητά «εμπειρικά» μια βελτιστοποίηση παράγοντας μορφές από περιορισμούς και όχι αντίστροφα, όπως συμβαίνει με τις παραδοσιακές μεθόδους στατικού υπολογισμού. «Παραγόμενη ταυτόχρονα από ένα αναδρομικό (recursive) και διακριτό πρωτόκολλο βελτιστοποίησης, αυτή η μορφή που εμφανίζεται μέσα από τους ίδιους τους υπολογισμούς, πρέπει να ικανοποιεί συγκεκριμένα δεδομένα (υλικούς περιορισμούς, τις απαιτήσεις του πελάτη, περιβαλλοντικές συνθήκες κλπ). Στη συγκεκριμένη περίπτωση το άγνωστο είναι η μορφή, το κρυφό κομμάτι που αποκαλύπτεται από το πείραμα το ίδιο. Μέσα από τη χρήση αυτών των υπολογιστικών, μαθηματικών και μηχανικών διαδικασιών η αστική δομή γεννά διαδοχικές, απίθανες και αβέβαιες συσσωρεύσεις που διαρκώς επαναδιαπραγματεύονται τη σχέση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό». Είναι σαφές ότι η χρήση αυτού του μαθηματικού πρωτοκόλλου σε συνδυασμό με τη μέθοδο του con-tour crafting στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα είναι τεχνικές προϋποθέσεις που καθιστούν δυνατή την ίδια τη σύλληψη της βιοδομής.

Page 158: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη158

Παρά το σαφέστατα καθοριστικό ρόλο των διαθέσιμων γνώσεων και τεχνικών θεωρούμε πως η παραπάνω διάκριση δεν έχει μόνο κατασκευαστικό ενδιαφέρον αλλά περιέχει και μια σειρά από συνδηλούμενα που σχετίζονται με τη συνολική λογική που διατρέχει το κάθε έργο. Στο Yona Friedman παρατηρούμε με ιδιαίτερη καθαρότητα τη διάκριση ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό μέρος του συστήματος σε μια συνειδητή προσπάθεια της πλήρους εξάλειψης των παραγόμενων ανάμεσα στα δύο εντάσεων. Η υποδομή της Χωρικής Πόλης σχεδιάζεται μία και μοναδική φορά και μεταλλάσσεται (μεγεθύνεται ή συρρικνώνεται) ακολουθώντας τον ίδιο αρχικό κανόνα. Η ομοιογενής και καθολική παρουσία της θα μπορούσε κανείς να πει ότι τη μετατρέπει σε ένα είδους φυσικό υπόβαθρο του οποίου η παρουσία από ένα σημείο και μετά παύει να γίνεται αντιληπτή. Ενισχυτικό αυτής της ερμηνείας είναι και το χωρικό ανάλογο που προτείνει η Dominique Rouillard για την ανάγνωση αυτής της Υποδομής που δεν είναι άλλο από αυτό των ατέρμονων αλληλεπιθέμενων επιπέδων ικανών να υποδέχονται ανεμπόδιστα οποιαδήποτε απρόβλεπτη μελλοντική δραστηριότητα. Η πανταχού παρούσα και μνημειωδών διαστάσεων τεχνολογία μετατρέπεται στο αποκλειστικό υπόβαθρο των ανθρώπινων δράσεων σχεδόν αποϋλοποιούμενη και επιλύοντας μία φορά και για πάντα τη σύγκρουση ανάμεσα στην κινητικότητα και τους δομικούς περιορισμούς.

Αντίθετα στους R&Sie(n) το σταθερό και το μεταβλητό μπλέκονται και αλληλοκαθορίζονται παράγοντας μια διαρκή ένταση που ενσωματώνεται στην ίδια την κατασκευαστική λογική του συστήματος. Επικαλούμενοι πάλι τον Francois Roche «Οι κατοικήσιμες μορφολογίες γίνονται αντιληπτές ως «μοναδικότητες» και απελευθερώνονται από τη λογική όπου η κατασκευή είναι το σημείο αφετηρίας, η μήτρα της ανθρώπινης οργάνωσης σε βαθμό που το χωρικό συμβόλαιο αντικαθιστά το κοινωνικό συμβόλαιο. Αφού συλλαμβάνεται εκ των υστέρων η δομή είναι αναδραστική, προσαρμοστική στην πολλαπλότητα, το «πλήθος» για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Antonio Negri». Η αποδοχή

Page 159: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή159

μιας διαρκούς συγκρουσιακής κατάστασης ανάμεσα σε διαφορετικών ειδών απαιτήσεων και δεδομένων είναι μια πολύ χαρακτηριστική μετατόπιση από τη λογική του Yona Friedman ο οποίος σε αυτό το επίπεδο παραμένει μοντέρνος, επιμένοντας σε μια λογική επίλυσης, διευθέτησης και κανονικοποίησης εκείνων των στοιχείων που θεωρεί ικανά να οδηγήσουν το σύστημά του σε αστοχία. Θα επανέλθουμε όμως σε αυτόν το διάλογο.

07α2. Περιβάλλον: Απογείωση VS ΕνδιάμεσοΣε συνέχεια των προηγούμενων μπαίνει και μια σύντομη αναφορά

στον τρόπο με τον οποίο το «Περιβάλλον» αντιμετωπίζεται στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση. Η Απογείωση του Friedman δεν περιέχει μόνο συνειρμούς υπέρβασης της βαρύτητας και ελεύθερης κίνησης στον τρισδιάστατο χώρο αλλά δηλώνει και μια πολύ σαφή κίνηση διαχωρισμού από το υπάρχον. Όπως αναφέραμε προηγουμένως στοιχεία που θα μπορούσαν να φέρουν το σύστημα να φτάσει τα όριά του ή που εισάγουν ένα μη διαχειρίσιμο βαθμό πολυπλοκότητας στο σχεδιαζόμενο αντικείμενο (τη Μεγαδομή) δέχονται συνολικές και «τελικές» επιλύσεις. Η πτήση αυτού του νέου αστικού συστήματος πάνω από τις παραδοσιακές δυσλειτουργικές αστικές δομές θεωρούμε ότι εντάσσεται σε μια τέτοια λογική: Παρόλο που ο Friedman διαφοροποιείται από την tabula rasa του Μοντέρνου διευκρινίζοντας ότι η Χωρική Πόλη ενεργοποιεί και δε διαγράφει το υπάρχον διακρίνει με σαφήνεια τα δύο αυτά συστήματα ως ξεχωριστές οντότητες.

Ο Roche τοποθετείται απέναντι σε αυτή τη λογική δηλώνοντας ότι το περιβάλλον παύει πια να «ιδεολογικοποιείται, να θεωρητικοποιείται ή να ιστορικοποείται» και μετατρέπεται στο υπόβαθρο της ίδιας του της αλλαγής. «Αυτή η μεταλλασσόμενη και συνεπώς ατελής διάσταση μας επιτρέπει μια ματιά στην τεχνολογία όχι σαν τη φαντασίωση μιας πιο προοδευτικής επιβεβαίωσης […] Δεν πρόκειται πια για μια αλληλεπίθεση του έργου και του

Page 160: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη160

περιβάλλοντός του, σα δύο διακριτές υποθέσεις, αλλά μιας ένωσής τους εντός της ίδιας της διαδικασίας μεταβολής τους. Το έργο δεν προκύπτει πια από μια αφηρημένη αφαίρεση, αλλά από μια παραμόρφωση». Ο Francois Roche περιγράφει το «I’ve heard about…©» σαν ένα «plug in» ή «καλύτερα σαν ένα τρισδιάστατο τραπεζομάντηλο που προσκολλάται επί της προϋπάρχουσας πόλης», πτυχώνοντας τα απέραντα οριζόντια επίπεδα του Friedman. Αυτή η ιδέα του ενδιάμεσου, μιας παρασιτικής κατασκευής που αντί να αποσπάται από το υπάρχον κινούμενη σε ένα σύστημα που εξορίζει κάθε θόρυβο, τρέφεται από την πολυπλοκότητα και την έλλειψη κανονικότητάς του παράγοντας «εντοπισμούς» και «υβριδισμούς» που το αποσταθεροποιούν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Ως προς το ερώτημα που θα μπορούσε να διατυπωθεί του σε τι ακριβώς αναφέρεται αυτό το «υπάρχον», αν δηλαδή πρόκειται για τα υλοποιημένα κομμάτια της κατασκευής ή αν για το χώρο μέσα στον οποίο τοποθετείται το αστικό πείραμα, η απάντηση φαίνεται να είναι ότι αυτή η διάκριση παύει πλέον να υπάρχει και ότι «περιβάλλον» και «επέμβαση» συνενώνονται στην ίδια πραγματικότητα προσφέροντας από κοινού δεδομένα που θα οδηγήσουν τελικά στην αλλαγή τους. Ένα σημείο που δημιουργεί απορίες είναι ότι παρά την καθαρότητα αυτής της διατύπωσης στην αναπαράσταση του «I’ve heard about…» η κοραλοειδής δομή του απεικονίζεται πάντοτε αυτόνομη, αιωρούμενη μέσα στα σύννεφα σα να έχει εξορίσει κάθε άλλη μορφή αστικού χώρου. Ο Ben-oit Durandin μας ενημερώνει ότι η συζήτηση για την τοποθέτηση ή όχι των «νέων τόπων» στο γνώριμο τοπίο μιας πόλης υπήρξε ένα ζήτημα που απασχόλησε πολύ τους συντελεστές του έργου και μάλιστα ότι πραγματοποιήθηκαν απόπειρες μελετών περίπτωσης με πόλεις όπως για παράδειγμα το Τόκυο, οι οποίες όμως εγκαταλείφθηκαν «γιατί κάτι δεν έμοιαζε σωστό». Πράγματι δεδομένης της δεσμευτικής και κανονικοποιητικής λειτουργίας της εικόνας το έργο διασφαλίζει την «ανοικτότητά» του αποφεύγοντας τα συγκεκριμένα

Page 161: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή161

παραδείγματα και παράγοντας μια αφηρημένη δομή της οποίας η εισαγωγή στα γνώριμα τοπία εναπόκειται στη φαντασία του καθενός.

¬07β. Σχέσεις >Στη δεύτερη αυτή ενότητα του σχολιασμού μας που κινείται γύρω από

τις σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων του κάθε συστήματος και τους τρόπους λειτουργίας του, το πρώτο μέλος του διπόλου στο οποίο είχαμε προηγουμένως τοποθετήσει τη Χωρική Πόλη αντικαθίσταται από τις Πραγματοποιήσιμες Ουτοπίες, με βάση μια υπόθεση ότι στη σκέψη του Friedman αυτές αποτελούν ένα ανάλογο του Κοινωνικού Πρωτοκόλλου του «I’ve heard about…©»

07β1. Εντάσεις: Μετανάστευση VS Διαπραγμάτευση Και οι δύο προτάσεις περιέχουν πολύ έντονο το στοιχείο της

συλλογικότητας: η προσωπική επιθυμία δεν αντιμετωπίζεται σαν ένα ατομικιστικό όραμα αλλά βρίσκεται σε διαρκή διαπραγμάτευση με το σύνολο, παράγοντας εντάσεις που αποσταθεροποιούν το σύστημα. Η αντιμετώπιση αυτών των εντάσεων είναι μια ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στις δύο προτάσεις.

Στις πραγματοποιήσιμες ουτοπίες η επίλυση των εντάσεων αναγνωρίζεται ως αναγκαιότητα. Το μοντέλο που προτείνεται είναι όπως με συντομία σχολιάσαμε και νωρίτερα αυτό της μετανάστευσης: μέσω της κινητικότητας και της αυτοτοποθέτησης ο Friedman δίνει στο άτομο τη δυνατότητα αναζήτησης των ομοϊδεατών του ή της κοινωνικής οργάνωσης που του αποδίδει τη θέση που επιθυμεί ώστε να αποφεύγονται δυσεπίλυτες εντάσεις ή αποτυχημένες απόπειρες αλλαγής μιας κατάστασης που αντιλαμβάνεται ως καταπιεστική. Σα σχήμα, η «Κοινωνία Ασθενούς Επικοινωνίας», συγκροτούμενη από χαλαρά συνδεδεμένες ομάδες με διαφορετικούς κανόνες και χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τη διαπίστωση ότι μπορεί κανείς μέσω ενός απλού γραφήματος να αντιληφθεί τη δομή της κάθε κοινωνίας και να

Page 162: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη162

εντάξει τον εαυτό του σε αυτή, ενισχύει ακόμη περισσότερο την προηγούμενη πρόταση. «Ένας εξόριστος είναι πάντοτε ένας ουτοπιστής και η εξορία του είναι πάντοτε μια πραγματοποιημένη ουτοπία παρόλο που καμιά φορά μας φαίνεται υποβάθμιση». Μια σύγκρουση άλλωστε παύει να υφίσταται μετά τη φυγή του ενός από τους εμπλεκόμενους. Ο Friedman αναγνωρίζει τις νέες εντάσεις που αυτή η μετακίνηση προκαλεί μέχρι το σύστημα να ισορροπήσει αλλά τις θεωρεί μηδαμινές μπροστά στις συγκρούσεις που θα προκαλούνταν χωρίς αυτή. Η αυτοτοποθέτηση άλλωστε όπως αναφέραμε και νωρίτερα δεν είναι για το Friedman τίποτε άλλο από μια αυτορρύθμιση χωρίς θύματα.

Σε ολόκληρο το κείμενο μπορεί κανείς να εντοπίσει την αγωνία του συγγραφέα του για τη δημιουργία ενός συστήματος που έχει ενσωματώσει στην ίδια του τη δομή προβλέψεις εναντίον της καταστροφής του. Ο Friedman δεν μπορεί να φανταστεί το απρόβλεπτο χωρίς την προϋπόθεση ενός πλαισίου, που νομιμοποιεί την ύπαρξή μέσω της «αντικειμενικότητάς» του, της εισαγωγής του ως της απλής διαπίστωσης ενός «φυσικού νόμου» και ως μιας επιβεβλημένης ανθρώπινης επινόησης. Οι κρίσιμες ομάδες και οι κοπιώδεις αναλύσεις του για τον υπολογισμό των οριακών τιμών των μεγεθών που προτείνει αποτελούν κάτι σαν τη μεταλλική χωροδομή του: μια ομοιόμορφη Υποδομή ικανή να υποδεχτεί την πολυπλοκότητα και το απρόβλεπτο χωρίς ποτέ να αστοχήσει.

Το «I’ve heard about…©» τρέφεται από την ένταση και την αντίφαση. Aντιμετωπίζει τις συγκρουσιακές καταστάσεις ως «δεδομένα» τα οποία διαδρούν με το σύστημα διατηρώντας το σε διαρκή κίνηση και παράγοντας απρόβλεπτα αποτελέσματα. Όπως άλλωστε δηλώνει ο Roche «σε αυτήν την κίνηση εν εξελίξει, ο άνθρωπος δεν τοποθετείται στο κέντρο, αλλά είναι το συστατικό της στοιχείο». Το σύστημα φυσικά δε δέχεται ούτε εδώ την καταστροφή του. Είναι γενική αρχή ότι τα Viab δεν μπορούν να προγραμματιστούν ώστε να αναλάβουν κάποια δράση που να απειλεί τη σταθερότητά του. Παρόλα αυτά δε φαίνεται να υπάρχει καμία ένδειξη για μια σειρά κανόνων που θα

Page 163: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή163

έπρεπε να υπάρχουν εξαρχής στην κοινωνική του δομή ή στη συμπεριφορά των ανθρώπων εντός του ώστε αυτό το ενδεχόμενο να αποκλείεται εξαρχής. Η διαρκής αίσθηση της κίνησης στα όρια της καταστροφής αντιμετωπίζεται άλλωστε ως μια δημιουργική συνθήκη που διατηρεί τους κατοίκους σε εγρήγορση και εξορίζει την ανία των βεβαιοτήτων. «Αναγκαστικά» δηλώνει ο Roche, «το σύστημα αντιμετωπίζει την ανάδυσή του, το Gestalt του και το οποίο μπορεί να διαπραγματευτεί στο ορατό του και μόνο φάσμα. Αυτό είναι μια πολιτική και επιχειρησιακή συνθήκη. Δημιουργεί διαδικασίες μεταβολής και αναλαμβάνει το ρίσκο κρίσιμων σημείων και μεταλλάξεων, στην κόψη του ξυραφιού159»

Η ίδια η επίγνωση της ευθραυστότητας του συστήματος από τον κάθε κάτοικό του θεωρείται ικανή συνθήκη για μια διαρκή αυτορρύθμιση160 που το διατηρεί ζωντανό. Δεν είναι τυχαίο ότι η πιο προσφιλής αναφορά των R&Sie(n), που αντικατοπτρίζει με εξαιρετική σαφήνεια αυτή τη στάση, είναι το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο επιστημονικής φαντασίας Distress του Greg Egan: «Αυτό που οι κάτοικοι του Stateless είχαν κοινό δεν ήταν μόνο το νησί το ίδιο αλλά η από πρώτο χέρι γνώση ότι στέκονταν πάνω σε μια πέτρα την οποία οι ιδρυτές του είχαν κρυσταλλώσει έξω από τον ωκεανό και η οποία αποσυνθέτονταν διαρκώς και άντεχε μόνο μέσα από μια διαδικασία διαρκούς επισκευής. Η καλοκάγαθη Φύση δεν είχε τίποτε να κάνει με αυτό: η συνειδητή ανθρώπινη προσπάθεια και η συνεργασία είχαν χτίσει το Stateless… η ισορροπία θα μπορούσε να ενοχληθεί με χιλιάδες τρόπους… όλες αυτές οι προηγμένες μηχανές έπρεπε να επιτηρούνται διαρκώς, έπρεπε να γίνονται αντιληπτές… Είχε ένα αναντίρρητο πλεονέκτημα ενάντια σε όλες τις τεχνητές μυθολογίες της εθνότητας. Ήταν αλήθεια161»

07β2. Επικοινωνία/Γλώσσα: Πειθώ VS Παρεξήγηση

Page 164: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη164

Από την αρχή κιόλας των Πραγματοποιήσιμων Ουτοπιών και τη διαπίστωση ότι ο μη πατερναλιστικός τους χαρακτήρας είναι καθοριστικής σημασίας για την εφαρμογή και τη βιωσιμότητά τους, μπαίνει το ζήτημα της γλώσσας και της πειθούς. Η επιτυχημένη επικοινωνία μιας ιδέας, ή με άλλα λόγια η μεταφορά της χωρίς αλλοιώσεις ή παράσιτα από τον πομπό ως το δέκτη, φαίνεται να αποτελεί το κεντρικό ερώτημα της μελέτης του Fried-man γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλοι οι συλλογισμοί του. Μια τέτοια επιτυχημένη επικοινωνία προϋποθέτει μια αντικειμενική γλώσσα, ή μάλλον μια γλώσσα μονοσήμαντης ερμηνείας, που δεν είναι άλλη από τη γλώσσα των μαθηματικών. Από την ίδια απαίτηση γεννιούνται και μια σειρά μεγεθών, όπως το «σθένος» ή η «μείωση της ισχύος της επιρροής» και κατασκευάζεται η θεμελιώδους σημασίας για το Friedman έννοιας της «Κρίσιμης Ομάδας». Η αδυναμία πειθούς παραπάνω από ενός αριθμού ατόμων (λήψης feedback και αναπροσαρμογής σύμφωνα με τις επιθυμίες του καθενός) είναι και το βασικό επιχείρημα με το οποίο καταρρίπτεται η ιδέα μιας καθολικής ουτοπίας, αφού η αδυναμία πειθούς ή άσκησης επιτυχημένης επιρροής στον τεράστιο αριθμό των μελών της τη μετατρέπει εξορισμού σε πατερναλιστική υπονομεύοντας την ίδια της την ύπαρξη. Η πρόθεση μιας καθαρής, χωρίς παρεμβολές και αλλοιώσεις μεταφορά του νοήματος από τον πομπό στο δέκτη μέσω μιας επιστημονικής γλώσσας εκφράζει μια βαθιά ορθολογική αντίληψη αφού φαίνεται να υπονοεί μια αδιαμεσολάβητη σχέση του Λόγου και της Επιθυμίας162 (Βούλησης) του ατόμου, την οποία οι R&Sie(n) ανατρέπουν δραστικά.

Η αντίληψη του Yona Friedman της πειθούς ως επικοινωνίας έρχεται σε αντίθεση με την προσέγγιση των R&Sie(n) που χρησιμοποιούν τα κενά της γλώσσας, τις παρεξηγήσεις και τις παρακοές (maletendus) σαν κεντρικά στοιχεία που εισάγουν μια ασαφή λογική (fuzzy logic) στο σύστημά τους και το διατηρούν σε μια κατάσταση διαρκούς γίγνεσθαι. Όπως νωρίτερα υποστηρίξαμε το σχήμα ενός αστικού παιχνιδιού «χαλασμένου τηλεφώνου»

Page 165: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή165

είναι ορατό από τον ίδιο τον τίτλο του έργου που δεν είναι τίποτε άλλο από μια μεταφερόμενη φήμη, με όλες τις αλλοιώσεις που μπορεί να δεχτεί. Η ιδέα ότι κάθε κάτοικος της βιοδομής έχει μια υπόψη του μια διαφορετική εκδοχή του περί τίνος αυτή πρόκειται αφήνει ανοικτό το πεδίο για μια σειρά απρόβλεπτων ερμηνειών και δράσεων που διασφαλίζουν τη μη προβλεψιμότητα (άρα και δυνατότητα κανονικοποίησης ή ελέγχου) της παραγόμενης μορφής. Στο «I’ve heard about…©» όλα είναι ανοικτά σε ερμηνείες, ακόμα και ο τρόπος με τον οποίο τα Viab ερμηνεύουν τα δεδομένα που προσλαμβάνουν ακόμα και η φύση των αλγορίθμων με βάση τους οποίους λειτουργούν δεν μπορεί να παράγει ένα σίγουρο αποτέλεσμα. Θόρυβος, τοπικές ενοχλήσεις, τυχαία γεγονότα, μπορούν να παρεμβληθούν στη λειτουργία των Viab παράγοντας την τελευταία στιγμή κακοσχηματισμούς, αλλοιώσεις και αποσαρθρώσεις .

Τόσο μέσα από το «θερισμό» χημικών ερεθισμάτων με τη χρήση νανοδεκτών στο «I’ve heard about…©» όσο και μέσα από τη συνέχειά του, το “Une Architecture des Humeurs” που αποτελεί την επέκταση αυτών των πρώτων βημάτων, οι R&Sie(n) ισχυρίζονται ότι η κατασκευή των επιθυμιών στη γλώσσα εκτρέπεται από μια άλλη πραγματικότητα, μια άλλη πολυπλοκότητα, αυτή του ακέφαλου σώματος, του ζωώδους σώματος, ώστε να μπορεί να μας πει για την προσαρμογή του, τη συμπάθεια και την εμπάθειά του στο πρόσωπο συγκεκριμένων καταστάσεων και περιβαλλόντων.» […] «Πρόκειται για μια διάρρηξη στη λογική των πραγμάτων όταν η γλώσσα πρέπει να διαπραγματευτεί με τα βάθη του σώματος, κάτω στις βαθιές πτυχές, όπως με τον Antonin Artaud163 και την καταναγκαστική κατατονία του». Η ελεύθερη βούληση, ως απόρροια του Λόγου, αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τους R&Sie(n) σε μια εποχή που κατακλύζεται από την κουλτούρα των Μέσων και παράγει ένα διάχυτο και αδιατάρακτο κομφορμισμό. Μέσα από τη συλλογή των χημικών εκκρίσεων του σώματος επιδιώκεται μια επαφή με τη σκοτεινή πλευρά των ανθρώπων η οποία εξωτερικεύεται και μετατρέπεται σε συστατικό

Page 166: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη166

στοιχείο της δομής χωροποιώντας την άρρητη, κρυφή πλευρά της ύπαρξης. Το δωμάτιο συλλογικής ύπνωσης που είναι ένα από τα χαρακτηριστικά σημεία του έργου είναι δηλωτικό άλλωστε αυτής της διάθεσης «συλλογικοποίησης» του ανομολόγητου εσωτερικού. Ο Francois Roche επισημαίνει ότι μέσα από μια σχιζοειδή ανάγνωση της σύγκρουσης της τάξης της επιθυμίας που κωδικοποιείται από τη γλώσσα και της τάξης των χημικών εκκρίσεων που προηγούνται αυτής της κωδικοποίησης είναι δυνατή η παραγωγή «πρωτοκόλλων ασάφειας και ατέλειας» που διατηρούν στο αστικό αυτό θραύσμα «την αρχική σύγκρουση της μη καταλληλότητας τους»

¬07γ. Διαδικασίες >07γ1. Ουτοπία VS (Επιστημονική) ΦαντασίαΕίναι εμφανής και στα δύο έργα μια έντονη διάθεση απόσπασης από

τα γνωστά σχήματα και τολμηρής ανάπτυξης μιας άλλης πραγματικότητας εντός της οποίας ανατρέπονται και επαναπροσδιορίζονται ένα προς ένα τα γνωρίσματα της παλιάς εικόνας της για να συγκροτήσουν ένα νέο, χωρίς προηγούμενο χώρο. Στην τελευταία αυτή ενότητα διερευνούμε τη σχέση των δύο έργων με την ομολογουμένως αμφίσημη έννοια της Ουτοπίας. Ένας σχολιασμός σε αυτήν την κατεύθυνση θεωρούμε ότι έχει ενδιαφέρον τόσο γιατί συνεχίζει την κατασκευή των σχημάτων σύγκλισης και απόκλισης που έχουμε ήδη ξεκινήσει αλλά και γιατί αναδεικνύει τους διαφορετικούς ορισμούς που οι δύο δημιουργοί αποδίδουν στην ίδια έννοια και τη στάση που τηρούν απέναντί της.

Όπως είδαμε ο Friedman ξεκινά αφιερώνοντας το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του στις «Ουτοπίες Γενικά» για να προτείνει μια δική του ερμηνεία του όρου η οποία ανατρέπει τη γνωστή παραπομπή της σε ιδανικούς αλλά κινούμενους μόνο στα πλαίσια της φαντασίας ή της λογοτεχνίας χώρους και καθιστά την ουτοπία ταυτόσημη με μια επιθυμία αλλαγής. Εξαιρετικά

Page 167: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή167

αποκαλυπτική είναι η ανάλυση του Friedman για την περίπτωση εκείνη που η επιθυμία, η ουτοπία δηλαδή, απαιτεί μια αλλαγή που εμπλέκει και άλλους εκτός από εκείνον που την εκφράζει. Απαιτείται τότε η επινόηση μιας στρατηγικής ή διαφορετικά «η αλληλοτομία της ουτοπίας με το projet». Αυτή η διατύπωση είναι θεμελιώδους σημασίας για την ερμηνεία ολόκληρης της στάσης του Fried-man. Καθίσταται εδώ σαφές ότι αυτό το οποίο επιχειρεί να κάνει, είναι να παράξει μέσω της θεωρίας του τα εργαλεία για την κίνηση για μια βελτίωση της κατάστασης της κοινωνίας, αναλαμβάνοντας έτσι -παρόλο που αφήνει ανοικτή την αξιολόγηση αυτού του «βέλτιστου»- ένα ρόλο ευεργέτη. Διαβάζουμε εδώ μια πολύ ενδιαφέρουσα εσωτερική σύγκρουση που οδηγεί και στα σχεδόν απολογητικά σχόλια του επιλόγου, ενός αρχιτέκτονα γαλουχημένου στην καρδιά του Μοντέρνου που αδυνατεί να υπερβεί τη λογική του projet και της βαθιάς επιθυμίας του να αποφύγει την πατερναλιστική προσέγγιση που ο ίδιος καταδίκασε. Υπό αυτό το πρίσμα δε θα μπορούσε να ιδωθεί ως τυχαία η τόσο συχνή αναφορά στους φυσικούς νόμους και η επιστημονικότητα του ύφους του Friedman, σα να προσπαθεί να αποκλείσει οποιαδήποτε υπόνοια διατύπωσης ηθικών ή ποιοτικών αξιολογήσεων που θα μετέτρεπαν σε κυρίαρχη τη δική του υπόθεση της πραγματικότητας.

Στο κλείσιμο της διάλεξής του “Sci-Fi and Mass Culture Crisis” ο Francois Roche αφορίζει: «Η Φαντασία διαφέρει από την Ουτοπία στο ότι δεν αναζητά να έχει δίκιο. Γιατί να αναζητά το να έχει δίκιο όταν υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι που κουβαλούν το πανό της ηθικής – είναι συμμορία, τόσο επικίνδυνοι και κοινοί όσο οι εγκληματίες.» Τα χαρακτηριστικά αυτής της Φαντασίας, που έχουν περιγραφεί με ιδιαίτερη προσοχή πριν από αυτό το κατηγορηματικό κλείσιμο, δίνουν ένα στίγμα για τον τρόπο με τον οποίο ο Roche αντιλαμβάνεται τη λειτουργία του έργου του στο ευρύτερο πλαίσιο μιας εποχής η οποία έχει ούτως ή άλλως εδώ και δεκαετίες το θάνατο της ουτοπίας.

Η (επιστημονική) φαντασία αντί να κινείται πλέον νοσταλγικά ή

Page 168: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη168

προοδευτικά εντοπίζεται πλέον στο «εδώ και στο τώρα». Τα εργαλεία που χρησιμοποιεί για να διαχειριστεί αυτό το απόλυτο παρόν της, συνιστούν τελικά στρατηγικές σύλληψης της πραγματικότητας «των μετά-ψηφιακών κοινωνιών μας», της «πνιγμένης κουλτούρας των Μέσων μας» και τελικά εργαλεία αλλαγής της.

Ο φόβος, ο ανορθολογισμός και η απώλεια του ελέγχου μετατρέπονται στα κεντρικά στοιχεία της Φαντασίας του Roche η οποία εγκαταλείπει τη θετικιστική και ντετερμινιστική προπαγάνδα και αρχίζει « να τρέφει τους σπόρους της ίδιας της τερατωδίας μας, την απώλεια ελέγχου μας ανάμεσα στην απροσδιοριστία, τη θεωρία του χάους και τη βιογενετική- σα μια δύναμη που αναζητά συμμαχίες με άρπιες και γήινα πλάσματα, τη Φαουστιανή Σκοτεινή Πλευρά και το Sturm und Drang164, ενάντια στα ρασιοναλιστικά φτερά και τη δουλειά του Εγελιανού πνεύματος, και να ανοίξει σε έναν κόσμο όπου ακόμα και οι φόβοι γίνονται μύθος»

Πέραν από τις εξεχόντως λογοτεχνικές παρατηρήσεις του Roche οι οποίες καθιστούν παραπάνω από σαφή την απόρριψη κάθε ηθικής επαγγελίας και υπερβατικής λογικής θα θέλαμε πριν το τέλος αυτής της ενότητας και μεταβάλλοντας λίγο το σχήμα της σύγκρισης να προσθέσουμε ως καταλύτη έναν εξωτερικό παρατηρητή ο οποίος παράγει μια ενδιαφέρουσα ιστορική κατασκευή πάνω στη σχέση της στάσης αυτής που ονομάσαμε τρίτο ρεαλισμό και της ουτοπίας.

Πρόκειται για το Giovanni Corbellini, επιμελητή του τελευταίου βιβλίου του Francois Roche Bio(re)boot και την εισήγησή του «Ουτοπίες της Φύσης / Φύση των Ουτοπιών» στη σειρά ομιλιών «Συνάψεις» περί «Νευροβιολογίας, Υπολογιστών, Ρομποτικής, Φιλοσοφίας … και τυχαία Αρχιτεκτονικής» οργανωμένη από το Francois Roche165 στην Αρχιτεκτονική Σχολή Paris Malaquais.

Η εισήγηση ξεκινά με την παρατήρηση ότι οι «Αρχιτεκτονικές Ουτοπίες

Page 169: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή169

ανέρχονται πάντα ενάντια στην Αρχιτεκτονική». Σύμφωνα με τον Corbel-lini η εγωκεντρική προσέγγιση των αρχιτεκτόνων, η επιθυμία τους για μορφή, ακόμα και ο ρόλος τους ως «ειδικών» λειτουργεί συχνά σαν εμπόδιο τόσο στην αποδοτικότητα (των αντικειμένων, των κατοικιών, των χώρων, των αστικών περιβαλλόντων) όσο και στη συμβολική και αισθητική αντιπροσώπευση ατόμων και ομάδων. Η αντίθεση ανάμεσα σε αυτό το φαινόμενο και μια ανεπίσημη αρχιτεκτονική, τέκνο της ανάγκης, παραγόμενη από ευτελή τοπικά υλικά και μια μεταδιδόμενη γνώση (εμπειρία) είναι για τον Corbellini το βασικό επιχείρημα όλων των «νοσταλγικών» εκείνων ουτοπιών που προτείνουν ένα προσεκτικό κοίταγμα αυτής της «αρχιτεκτονικής χωρίς αρχιτέκτονες», σα μια αυτόματη, «φυσική» διαδικασία, κάνοντας έτσι την άρρητη παραδοχή ότι «η αρχιτεκτονική των αρχιτεκτόνων» είναι «αφύσικη, ψεύτικη, πλαστή»166.

Οι «προοδευτικές ουτοπίες», αντιλαμβανόμενες την εννοιολογική ασυνέπεια μιας τέτοιας ναΐφ προσέγγισης, επιχειρούν σύμφωνα με τον Cor-bellini να επιτύχουν μια αντίστοιχη πρόθεση μέσω της τεχνολογίας. Η έλλειψη «αισθητικών προκαταλήψεων» των μηχανών στην κάλυψη των ανθρώπινων επιθυμιών και αναγκών, η «αντικειμενικότητα» και ο αυτοματισμός τους, λειτουργούν έτσι ως εργαλεία απελευθέρωσης από οποιαδήποτε διαμεσολάβηση ανάμεσα στο άτομο και τη μεταβολή του περιβάλλοντός του. Υπό αυτό το πρίσμα προτείνεται λοιπόν η ανάγνωση της πρότασης του Friedman σύμφωνα με την οποία ο καθένας εκφράζει τις ιδιαίτερες προτιμήσεις για την κατοικία του πάνω σε μια εκτεταμένη ουδέτερη υποδομή, αλλά και των προτάσεων του Constant, του Cedric Price, των Archigram, των Ιαπώνων μεταβολιστών ή των Superstudio. Κάνουμε εδώ μια μικρή παρένθεση για να σχολιάσουμε την ιδιαιτερότητα του Yona Friedman στον οποίο θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει την εμφάνιση ενός υβριδίου των δύο παραπάνω κατηγοριών, μέσα από το συνδυασμό του βαθύτατου θαυμασμού τόσο για την τεχνολογία όσο και για τη «λαϊκές» μεθόδους κατασκευής και αστικής οργάνωσης που τον

Page 170: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη170

απασχόλησαν για ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της πορείας του. Αυτό που αναγνωρίζεται ως κοινό ζήτημα και στις δύο περιπτώσεις

είναι τελικά το ερώτημα της σχέσης της Αρχιτεκτονικής με τη Φύση γενικά και με την Ανθρώπινη Φύση πιο συγκεκριμένα. Το πρώτο σχήμα που εξετάζεται είναι μια επιστροφή σε καταστάσεις που δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εγκατάσταση μιας ισορροπίας ανάμεσα στις συλλογικές συμπεριφορές και το περιβάλλον. Μια τέτοια προσέγγιση επισημαίνεται ότι θα προϋπέθετε την υποταγή του ατόμου στη συλλογικότητα και μάλιστα σε μια δομή αυτορρυθμιζόμενης «φυλής». Ο Corbellini υποστηρίζει ότι αν αυτό το σχήμα ισχύει, δηλαδή το «Φυσικό» προϋποθέτει την υπαγωγή της ατομικής ιδιαιτερότητας στις αναγκαιότητες της συλλογικής συμπεριφοράς, τότε η αντιστροφή του, η κίνηση δηλαδή προς το (Υπέρ-)Τεχνολογικό (απεριόριστες πρώτες ύλες, τεχνολογίες αιχμής κλπ) θα δημιουργούσε το έδαφος για δυναμικές εκφράσεις της «ατομικής ελεύθερης βούλησης» που δεν υπονομεύουν ολόκληρη την κοινωνία.

Οι «ουτοπίες» (ως τέτοιες χαρακτηρίζονται) των R&Sie(n), το «I’ve heard about…©» και το ακόλουθό του «Une architecture des humeurs» ερμηνεύονται ως το σημείο συνάντησης των δύο αυτών προσεγγίσεων αμφισβητώντας την ίδια την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης σε μια υπερκαθοριζόμενη από τα Μέσα πραγματικότητα. Μετά από μια σύντομη περιγραφή των δύο «πειραμάτων» ο Corbellini υποστηρίζει ότι οι «Εξελιγμένες τεχνολογίες επιτρέπουν στους R&Sie(n) να κάνουν ένα ακόμα βήμα προς την ουτοπική επαναστατική τάση για απροσδιοριστία», αφού τόσο οι «νοσταλγικές» όσο και οι «προοδευτικές» ουτοπίες, επιδιώκουν να αντικαταστήσουν από πάνω προς τα κάτω αρχιτεκτονικές μεθόδους με από κάτω προς τα πάνω διαδικασίες, πράγμα το οποίο σημαίνει την «Έκρηξη της απροσδιοριστίας σε ένα πεδίο που θεμελιώνεται πάνω στον έλεγχο».

Οι προοδευτικές ουτοπίες παρόλα αυτά σύμφωνα με την αξιολόγηση

Page 171: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή171

του Corbellini δεν κατάφεραν ποτέ να ξεπεράσουν τη διάκριση ανάμεσα σε μια βαριά σταθερή και αμετάβλητη υποδομή που τίθεται σαν προϋπόθεση και στις ελαφρές, αυτοκατασκευαζόμενες, σε διαρκή κινητικότητα εξυπηρετήσεις σχετιζόμενες με τη ζωή. Η τομή στο πείραμα των R&Sie(n) είναι ότι αντιλαμβάνεται αυτήν την υποδομή σαν ένα παραπροϊόν φόβων και επιθυμιών, κάτι που μπορεί να κτίζεται και να μεταβάλλεται με ένα απρόβλεπτο μοτίβο, μέσα από τον αυτόματο έλεγχο των στατικών και λειτουργικών του παραμέτρων. Το ακούραστο σύνολο ανθρώπων και μηχανών, σε διαρκή διάδραση λειτουργεί σαν ένα είδος μορφοκλασματικού ακέφαλου σώματος. “Ένα στοιχειωμένο, αυτοομοιωματικό, οργανικό ζωικό πράγμα, κάτι άμορφο και ταυτόχρονα οπτικά δυνατό. Η επιστημονική και αφηγηματική κατασκευή των R&Sie(n) υποστηρίζεται από μια κυρίαρχη φαντασία, από την παραγωγή συγκλονιστικών και απειλητικών σχεδιαστικών αποτελεσμάτων.»

Ο Corbellini κλείνει καταφάσκει το μυθοπλαστικό χαρακτήρα των ουτοπιών και τις αντιμετωπίζει ως «ακραίες αναπτύξεις πιστευτών σεναρίων», αποδίδοντάς τους το ρόλο της επινόησης νέων κατασκευών, της αποσταθεροποίησης της πραγματικότητας και της εκτροπής της προς νέες απρόβλεπτες κατευθύνσεις.

Page 172: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη172

158. «Protocols & Process», διάλογος ανάμεσα στους R&Sie(n) και την Caroline Naphegyi (http://www.new-territories.com/blog/)

159. op. cit. 123

160. «Η αρχιτεκτονική σ’ αυτήν τη συγκεκριμένη περίπτωση εκπέμπεται από πρωτόκολλα γειτνίασης και διοικητικές ανοχές. Πέρασα κι εγώ ο ίδιος καιρό στις παραγκουπόλεις του Mexico. Αυτές οι έννοιες μένουν ευαίσθητες ως προς το χειρισμό τους γιατί στην καλύτερη περίπτωση δανείζονται ένα ευγενές ύστερο- New Age φάντασμα ελαφρώς γελοίο ενώ στη χειρότερη παραπέμπουν σε μια λαϊκιστική παραίτηση. Το «I’ve heard about…©» παίρνει παρόλα αυτά το ρίσκο της αυτοοργάνωσης, προσέχοντας να φυλαχτεί ταυτόχρονα από τις ρομαντικές ή κυνικές στάσεις.» (op. cit. 123)

161. Egan G., Distress, HarperPrism, New York, 1995, pp. 171-172

162. Ο Fredric Jameson παρατηρεί πολύ εύστοχα: «Λοιπόν ο ουτοπισμός εμπεριέχει μια συγκεκριμένη αντίσταση από τους πολιτικούς θεσμούς η οποία ενθαρρύνει ένα συνεχές παιχνίδι φαντασίας γύρω από τις πιθανές ανακατασκευές και αναδομήσεις. Αλλά ποιο είναι το περιεχόμενο αυτών των φαντασιώσεων; ‘Όπως στην ανάλυση των ονείρων του Freud υπάρχει η ικανοποίηση της δευτερεύουσας ανάπτυξης ή του ατελείωτου υπερκαθορισμού; αλλά υπάρχει επίσης η πίεση της υποσυνείδητης ευχής ή επιθυμίας. Μπορούμε να αγνοήσουμε αυτήν την επιθυμία, χωρίς να χάσουμε όλα όσα δίνουν στην ουτοπία τη ζωντάνια της και τη λιμπιντική και υπαρξιακή δύναμη που ασκεί πάνω μας; Μάλλον όχι; και γι’ αυτό ελπίζω να μπορέσω να προσφέρω μια πολύ απλή απάντηση σε αυτήν την ερώτηση, μια που δε χρησιμοποιεί τις λέξεις «τελειότερος» ή «το γενικό καλό», ευτυχία, ικανοποίηση, αυτοεκπλήρωση ή οποιοδήποτε από αυτά τα συμβατικά σλόγκαν.» op. cit. 147

163. O Benoit Durandin μας αποκαλύπτει ότι βασική επιρροή του έργου υπήρξε η προκλητική ηχογράφηση του Antonin Artaud «Pour en finir avec le jugement de dieu».Artaud, A. Pour en finir avec le jugement de dieu, Original recording. Edited with an intro-duction by Marc Dachy. Compact Disc. Sub Rosa/aural documents, 1995. 164. Η αναφορά εδώ γίνεται στο γερμανικό ρεύμα της μουσικής και της λογοτεχνίας που τοποθετείται από τα τέλη του 1760 μέχρι τις αρχές του 1780, στο οποίο η ατομική υποκειμενικότητα και συγκεκριμένα οι ακρότητες των συναισθημάτων αποκτούσαν μια

Page 173: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή173

πλήρως ελεύθερη έκφραση ως αντίδραση στα στεγανά του ορθολογισμού που είχαν επιβληθεί από το Διαφωτισμό και σχετικά αισθητικά κινήματα. Ο φιλόσοφος Johann Georg Hamann θεωρείται ο θεωρητικός του Sturm und Drang, ενώ ο Johann Wolfgang von Goethe ήταν ένας σημαντικός υποστηρικτής του κινήματος. Αυτός, μαζί με τον Friedrich Schiller ξεκίνησαν αυτό το οποίο θα μετατρέπονταν στον Βιεννέζικο Κλασικισμό.(http://en.wikipedia.org/wiki/Sturm_und_Drang)

165. Η σειρά ομιλιών οργανώθηκε από το Laboratoire, με τη συμμετοχή των Mark Burry, François Jouve, Rupert Soar, Antonio Negri, Judith Revel, Behrokh Khoshnevis, Jean-Di-dier Vincent, Jeanette Zwingenberger, Chris Younes, Stephan Henrich, Winston Hampel, Natanel Elfassy, François Roche. Το γεγονός έλαβε χώρα στην École nationale supérieure d’architecture Paris-Malaquais, στις 16/02/2009. Συντονιστής ήταν ο Giovanni Corbellini.

166. Ο ίδιος στόχος για τον Corbellini είναι αυτός που οδηγεί μέχρι και σήμερα αρχιτέκτονες και κριτικούς σε μια προσπάθεια αρχιτεκτονικού αναβαπτίσματος μέσα από το ξανακοίταγμα εποχών ή πολιτισμών όπου η αρχιτεκτονική δεν αποτελούσε καν συγκροτημένο πεδίο, είναι και το κίνητρο της εκτεταμένης σήμερα ανάλυσης των παραγκουπόλεων των τριτοκοσμικών μητροπόλεων ή άλλων συστημάτων που εμφανίζουν αυθόρμητα αποτελέσματα.

Page 174: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη174

|08|ΕΠΙΛΟΓΟΣ>

Συμπερασματικά, αν επιχειρούσε κανείς να κατασκευάσει ένα γενικό σχήμα συγκεφαλαιωτικό όλων αυτών των επιμέρους

κινήσεών μας από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή αυτό θα μπορούσε να λάβει τη μορφή: Σχεδιάζοντας για το Απρόβλεπτο VS Σχεδιάζοντας το Απρόβλεπτο, ή διαφορετικά του γνώριμου μετά από τόσες σελίδες ανάγνωσης «Σχεδιάζοντας (για) το Απρόβλεπτο».

Ξεκινώντας από την κοινή αφετηρία της διαπίστωσης της πολυπλοκότητας, της απροσδιοριστίας και της μη προβλεψιμότητα του κόσμου και τη ματαιότητα (αλλά και την επιληψιμότητα) κάθε προσπάθειας ελέγχου του οι Yona Friedman και Francois Roche (R&Sie(n)) διαφοροποιούνται ως προς τα εξωτερικά πλαίσια μέσα στα οποία τοποθετούν αυτό που νωρίτερα ονομάσαμε «τρίτο ρεαλισμό».

Ο Yona Friedman αντιμετωπίζει το απρόβλεπτο ως ένα σταθερό δεδομένο που καθιστά μάταια κάθε προσπάθεια παραδοσιακού πολεοδομικού σχεδιασμού και αναπτύσσει ολόκληρη τη σκέψη του γύρω από την επινόηση ενός συστήματος που εξυπηρετεί αυτήν την αναντίρρητη αλήθεια. Με όχημα έναν τεχνολογικό μινιμαλισμό παρέχει την απολύτως απαραίτητη υποδομή, ένα προδιαγεγραμμένο ως προς τα χαρακτηριστικά του πλαίσιο, ικανό να υποδεχτεί οποιαδήποτε μελλοντική κατάσταση αποφεύγοντας τις εντάσεις που αυτή υπό άλλες συνθήκες θα επέφερε.

Αυτή η λογική της εξυπηρέτησης απουσιάζει εντελώς από το Roche ο οποίος προσπαθεί με μεγάλη προσοχή να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις που θα παράγουν διαρκώς απρόβλεπτες καταστάσεις σε ένα εγχείρημα που λειτουργεί μορφοκλασματικά ακόμα και στην ίδια την ένταξή του στην πραγματικότητα της αρχιτεκτονικής παραγωγής του σήμερα, επιχειρώντας να έχει την επίδραση που σκηνοθετεί και στο εσωτερικό του, μιας δυνητικοποίησής της μέσα από τη

Page 175: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή175

φαντασία για την παραγωγή, πάλι, απρόβλεπτων αποτελεσμάτων.Παρόλο που οι Friedman και Roche διαχειρίζονται με διαφορετικούς

όρους τη συνομιλία τους με το απρόβλεπτο, μοιάζει να εμφανίζουν μια εντυπωσιακή αναλογία ως προς τον τρόπο που οργανώνουν τα εργαλεία ελέγχου τους: αυτό που και οι δύο σχεδιάζουν είναι τελικά μια υποδομή, ένα υπόβαθρο το οποίο στην πρώτη περίπτωση εκφράζεται με τριεδρικές χωροδομές και στη δεύτερη με ανοικτούς κώδικες. Αναφερόμαστε λοιπόν ενδεχομένως σε μια κίνηση από τη μετα-δομή στο μετα-αλγόριθμο. Με άλλα λόγια και στις δύο περιπτώσεις επινοείται ένα σύστημα που μετατρέπεται στο αποκλειστικό τοπίο των αντίστοιχων αστικών προτάσεων, και το οποίο, ακριβώς λόγω της πανταχού παρουσίας του, και της ουδετερότητας ή ανοικτότητάς του σε τροποποιήσεις παύει πλέον να γίνεται αντιληπτό, φυσικοποείται και μετατρέπεται στο νέο πεδίο των ανθρώπινων δράσεων με αφετηρία είτε δρώντα υποκείμενα συγκροτούμενα σε κοινότητες (Friedman) είτε το πλήθος και τις δυναμικές του (Roche).

Με αναφορές στην ανάγνωση του Spinoza τον οποίο διαβάζει με τη διαμεσολάβηση του Anomalie Sauvage του Tony Negri, o Francois Roche δηλώνει πόσο τον ευχαριστεί να ξανασκέφτεται πρωτόκολλα που συνδέονται με κοινωνικές οργανώσεις όπου «η συλλογική νοημοσύνη είναι συστατική παράμετρος της συμβίωσης, όπου το πλήθος παύει να είναι παγιδευμένο από υποτιθέμενους δημοκρατικούς μηχανισμούς αντιπροσώπευσης της εξουσίας» και κυρίως «που κάποιοι αρχιτέκτονες επανεπισκέπτονται τα χαρακτηριστικά, τα γνωρίσματα και τα σημάδια της αυτοοργάνωσης για να από-παθολογικοποιήσουν αυτά τα πρωτόκολλα αβεβαιότητας των New Age φαντασμάτων […] μοιάζει με μια λεπτή γραμμή, μια γραμμή έντασης που ρυτιδώνει την ίδια στιγμή κάθε σύστημα αναπαράστασης…»

Την εποχή που η ιδέα της συλλογικής νοημοσύνης παύει πια να είναι επιστημονική φαντασία και που η peer2peer ανταλλαγή δεδομένων

Page 176: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη176

έχει πλέον μετατραπεί σε καθημερινή πραγματικότητα παρακάμπτοντας κεντρικούς μηχανισμούς ελέγχου και παράγοντας απρόβλεπτα αποτελέσματα στον εικονικό χώρο του διαδικτύου, πόσο μακρινή άραγε μοιάζει η εφαρμογή του «τρίτου ρεαλισμού» στον αστικό χώρο για την παραγωγή διαδικασιών σχεδιασμού κινούμενων από τις ίδιες της συλλογικότητες που αυτός στεγάζει; Μπορεί άραγε ένα τέτοιο σύστημα να αναπτυχθεί εντός του υπάρχοντος ή είναι αποκλειστικό προνόμιο του τοπίου της φαντασίας/ουτοπίας; Πώς δομεί και διαχειρίζεται κανείς τα εργαλεία ελέγχου του ώστε να ισορροπεί μονίμως ανάμεσα στην κανονικοποίηση και τη διάλυση;

Η απάντηση ενδεχομένως να βρίσκεται στη μελέτη των ψηφιακών εργαλείων και των πρακτικών ερωτημάτων που προτείνει ο Morel σε συνδυασμό με μια σκέψη που έχοντας απορρίψει οποιαδήποτε θεραπευτική ή μεσσιανική λογική, παραμένει πολιτική. Η παραγόμενη ένταση ανάμεσα στο τοπικό και το συνολικό, την πραγματικότητα και τη φαντασία σε συνδυασμό με την ανάπτυξη τεχνογνωσίας και την επινόηση νέων πρακτικών σχεδιασμού και κατασκευής, είναι ίσως ικανή να αναδεικνύει και να παράγει πεδία έκφρασης των δυνάμεων αλλαγής που αναπτύσσονται εντός του υπάρχοντος ¬

Page 177: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή177

[...]Ο ανθρώπινος λόγος δεν έχει ακριβείς όρους για να περιγράψει την

περίεργη σχέση μας. Θα ήταν εξίσου ψευδές να πω ότι είχαμε χάσει την

ατομικότητά μας, ή ότι είχαμε διαλυθεί σε μια συλλογική ατομικότητα όσο

το να έλεγα ότι ήμασταν καθ’ όλη τη διάρκεια διακριτές οντότητες. Παρόλο

που η αντωνυμία «Εγώ» αναφέρονταν σε όλους μας συλλογικά, η αντωνυμία

«Εμείς» επίσης αναφέρονταν σε όλους μας. Κατά μία άποψη, ας πούμε σε

επίπεδο συνείδησης ήμασταν πράγματι μια και μοναδική οντότητα που βίωνε

τον κόσμο, παρόλα αυτά την ίδια στιγμή ήμασταν με έναν πολύ σημαντικό και

ευχάριστο τρόπο διακριτοί ο ένας από τον άλλο. Παρόλο που υπήρχε ένα μόνο

συλλογικό Εγώ, υπήρχε επίσης ένας πολλαπλό και ποικίλο Εμείς, μια παρέα

από πολύ διαφορετικές προσωπικότητες, η καθεμία από τις οποίες εξέφραζε

δημιουργικά τη δική της μοναδική συμβολή στην επιχείρηση της κοσμικής

εξερεύνησης, ενώ όλοι δενόμασταν μεταξύ μας με έναν ιστό πολύ λεπτών

προσωπικών σχέσεων.

Olaf Stapledon_ Star Maker (1937)

Page 178: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη178

Page 179: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή179

|_|ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ >

Collection Monographie Archigram, Paris: Centre Georges Pompidou, 1994

Artaud, A. Pour en finir avec le jugement de dieu, Original recording. Edited with an introduction by Marc Dachy. Compact Disc. Sub Rosa/aural documents, 1995.

Bachelard G., La Maison, de la cave au grenier, Poétique de l’espace, PUF, 1957.

Banham R., Megastructure. Urban Futures of the Recent Past, London: Thames & Hudson, 1976, σελ. 57-64

Batty M., A Digital Breeder for Designing Cities, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 46-49

Branzi A., Le mouvement radical, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ. 33-38

Brayer M. A., Le FRAC Centre, une collection experimentale, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ 7-10

Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005

Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000,

Page 180: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη180

Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ. 212-217

Castle H., Editorial, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 4-5

Deleuze G., Guattari F., (μτφ. Massumi B.), A Thousand Plateaus, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987

Egan G., Distress, Νew York: HarperPrism, 1995, σελ. 171-172

Frampton K., Modern Architecture, a critical history, London: Thames and Hudson Ltd.

Friedman Y., Pour une Architecture Scientifique, Paris: Belfond, 1971

Friedman Y., Utopies Realisables, Paris: L’ Eclat, 2000

Hays M., ed. Architecture Theory since 1968, Cambridge MA: the MIT Press, 1998

Jameson F., Archaeologies of the future, the desire called utopia and other science fictions, London: Verso, 2005

Jameson F., Postmodernism or, the cultural logic of late capitalism, London: Verso, 1991

Jameson F., The Politics of Utopia, στο New Left Review 25, January – February 2004, σελ. 51

Page 181: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή181

Johnson S., Emergence: The Connective Lives of Ants, Cities and Software, New York: Scribner, 2002

Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009

Leach N., The Limits of Urban Simulation: An Interview with Manuel DeLanda, in Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 50-55

Leach N.,Chlorofilia, the Los Angeles Jungle, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 34-39

Lebesque S., Fentere Van Flissigen H., Yona Friedman, Structures Serving the Unpredictable, Rotterdam: NAI Publishers, 1999

Lynn G., ed. Folding in Architecture, revised edition, John Wiley &Sons, Inc., 2004

Mennan Z., Deconstruction: La collection comme recension du concept, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005, σελ. 65-71

Migayrou F., Elements de la collection speculative, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005,, σελ. 11-14

Morel Ph., Formes de Langages Formels (Workshop Introduction), Meudon: Villa Van Doesburg, 2005

Page 182: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη182

Mumford E. (foreword by K. Frampton), The CIAM discourse on Urbanism, 1928-1960, Cambridge, MA: The MIT Press, 2002

Otajar M., Van Schaik M., Exit Utopia, architectural Provocations 1956-1976, Prestel: ISSAU-Delft, 2005

Perinaud A., comp. Les Visionaires de l’ Architecture, coll. Construire le Monde, Paris: Robert Lafont, 1965

Pettena G., Racines Radicales, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005,, σελ. 59-64

Picon A., “Architecture and the virtual : Towards a new materiality ?”, in Praxis: Journal of Writing+Building, n° 6, 2004, pp. 114-121.

Ragon M., Entretien avec M.-A. Brayer et F. Migayrou, στο Brayer M.A, Migayrou F., Architectures Experimentales, 1950-2000, Collection du FRAC Center, Orleans (France): Editions HYX, 2005,, σελ 45-50

Rajchman J., Time Out, Anytime, Anyone Corporation, 1999, σελ. 152-157

Riley T., The changing of the avant-garde, visionary architectural drawings from the Howard Gilman collection, New York: The Museum of Modern Art, 2002

Roche F., I’ve Heard About (A Flat, Fat, Growing Urban Experiment): Extract of Neighborhood Protocols, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 40-45

Page 183: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή183

Rouillard D., Superarchitecture, le future de l’ architecture 1950-1970, Paris: editions de la Villette, 2004

Schumacher P., Parametricism: A new Global Style for Architecture and Urban Design, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 14-23

Stavrakakis Y., Antinomies of Space. From the Representation of Politics to a Topology of the Political, στο Bavo (ed), Urban Politics Now. Re-imaging Democracy in the Neoliberal City, NAI Publishers

Wigley M., Constant’s New Babylon, the hyper-architecture of desire, Rotterdam: Witte de With, Center for Contemporary Art, 010 Publishers, 1998

Wiley J., Experiments in Associative Urbanism, στο Leach N., ed. Digital Cities, Architectural Design, Volume 79, Issue 4, John Wiley & Sons Ltd., July/August 2009, σελ. 25-33

Ζενέτος Τ. Χ., Urbanisme Electronique: structures paralleles – City planning and Electronics: parallel structures – Ηλεκτρονική Πολεοδομία: παράλληλες κατασκευές, Αθήνα: Εκδόσεις Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, 1969

Σερεμέτη Φ., και Καμέας Α., Ontology D9» (ATRACO / 216837), Adaptive and trusted Ambient Ecologies, 2009

Page 184: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

“Θεοδώρα Βαρδούλη184

||ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ >

http://www.new-territories.com/blog/

http://en.wikipedia.org/wiki/Sturm_und_Drang

http://www.bu.edu/wcp/Papers/Cont/ContGunz.htm

http://urbantick.blogspot.com/2010/05/r-question-of-morpho-ecological.html

http://www.new-territories.com/I%27veheardabout.htm

www.rethinking-academic.org/scientificpapers/FictionandMass-FR.pdf

http://web.uvic.ca/~saross/lacan.html#RSI_and_the_Borromean

http://en.wikipedia.org/wiki/Wired_%28magazine%29

http://www.new-territories.com/Defaut2.htm

http://www.new-territories.com/

http://www.marxistsfr.org/reference/archive/marcuse/works/1967/end-utopia.htm

http://www.olats.org/schoffer/giap1.htm

http://www.blueprintmagazine.co.uk/.../interview-yona-friedman/ -

http://www.team10online.org/team10/meetings/1956-dubrovnik.htm

http://www.kunstaspekte.de/index.php?tid=53166&action=termin

http://www.new-territories.com/columbia%20interview.htm

http://www.new-territories.com/youwantmoretextIveheardabout.htm

http://www.amazon.com/Thousand-Years-Nonlinear-History/dp/0942299329

http://en.wikipedia.org/wiki/A_Thousand_Years_of_Nonlinear_History

http://www.kokkugia.com/

Page 185: 001 - ntua.gr Thesis_Theodora Vardouli... · 001 Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ε.Μ.Π Αρχιτεκτονική . Σχεδιασμός

*Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή185