0000 _Η Istoria B Lykeioy

7/23/2019 0000 _Η Istoria B Lykeioy

http://slidepdf.com/reader/full/0000-istoria-b-lykeioy 1/210



Ιστορία

του Μεσαιωνικού

και του Νεότερου Κόσμου

565 1815

Β Γενικο ύ Λυκ είου Γ ε ν ι κής Π α ι δ ε ί ας



Συγγραφική ομάδα

Ιωάννης Δημητρούκας, δρ. Ιστορίας

Θουκυδίδης Π. Ιωάννου, δρ. Ιστορίας, Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων

Κώστας Μπαρούτας, δρ. Αισθητικής-Ιστορικός Τέχνης

Επιστημονικός Επόπτης

Ταξιάρχης

Γ

Κόλιας, Καθηγητής του Βίου και του Πολιτισμού των Βυζαντινών της

Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Υπεύθυνο ς για το Παιδαγω γικό Ινστιτούτο

Ιωσήφ Περάκης, δρ. Φιλ. Πά ρεδ ρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Επιτροπή αξιολόγησης

Ιωάννης

Ε.

Βρεττάς, Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Μιχαήλ Παπαστυλιανού, μ. δ. ιστορικός, εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Αθανάσιος Χρήστου, δρ.Ιστορίας, εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Ομάδα αναθεώρησης

Γεώργιος Δάλκος , δρ. Παιδαγωγικής , Πάρεδρος με θητεία του Π.Ι.

Δημήτριος Γιαννακόπουλος, δρ. Ευρωπαϊκής Ιστορίας, εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Αντώνιος Μαστραπάς, δρ.Αρχαιολογίας , εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Βασιλική Σακκά, μ. δ. Διδακτικής της Ιστορίας, εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Επιτροπή αξιολόγησης της αναθεώρησης

Γεώργιος Μοσχόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Ν εότερ ης Ελληνικής Ιστορίας

Πανεπιστημίου Πατρών

Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Επίκουρος Καθηγήτρια Ιστορίας Μέσων-Ν εοτέρω ν

Χρόνων Πανεπιστημίου Αθηνών

Γεώργιος Σμπιλίρης, δρ. Νεότερης Ιστορίας, εκπαιδευτικός Δ.Ε.

Χαρά Δημητρακοπούλου, εκπαιδευτικός Δ.Ε,

Εποπτεία και συντονισμός αναθεώρησης

Αναστασία Κυρκίνη-Κούτουλα, δρ. Ιστορίας, Σύμβουλος του Π.Ι.

Καλλιτεχνική επιμέλεια

Τμήμα γραφιστών του ΟΕΔΒ



ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Ιωάννης Δημητρούκας Θουκυδίδης Ιωάννου Κώ στας Μπαρ ούτας

Ιστορία του Μεσαιωνικού


565 1815

Β Γεν ικού Λυκείου Γ ε ν ι κής Π α ι δ ε ί α ς

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ - ΑΘΗΝΑ



εριεχόμενα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (565-1815)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ..

.7

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ.

9

L ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚ Η

ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843)

1. ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (565-610).

11

2. Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ

ΤΟΥ

ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ (610-641). ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ

ΚΑΙ

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ.

13

3 Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ.

16

4.

ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ.

18

5.

Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

21

6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

.23

7.

ΣΛΑΒΟΙ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ.

26

8.

ΤΟ

ΦΡΑΓΚΙΚΟ

ΚΡΑΤΟΣ ΥΠΟ ΤΙΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΕΣ ΤΩΝ

ΜΕΡΟΒΙΓΓΕΙΩΝ

ΚΑΙ ΤΩΝ

ΚΑΡΟΛΙΔΩΝ

28

Π. Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ

ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ (843-1054)

1. ΠΡΟΟΙΜΙΟ

ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ

ΚΡΑΤΟΥΣ

(843-867) 34

2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

36

3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ.

38

4.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ.

40

5. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

42

6. ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β (1025-1054)

48

7.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑΣ.

.50

III. ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ (1054-1204)

1.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ (1054-1081).

53

2. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ.

55

3. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ. Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΙ Η ΑΠΩΛΕΙΑ

ΤΗΣ

ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ.

57

4. Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΚΑΙ Η ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ.

59

5.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ.

.61

6.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

64

7.

ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ.

67

IV. Η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΠΟΧΗ (1204-1453). Ο ΥΣΤΕΡΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

1.ΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

73

2. ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ: ΤΡΑΠΕΖΟΥΣ, ΗΠΕΙΡΟΣ, ΝΙΚΑΙΑ

.76

3.

ΜΙΧΑΗΛ Η ΚΑΙ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Β ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΙ

78

4.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΟΡΘΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ.

81



5. Η ΑΝΟΔΟ Ι

ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΚΗΣ

ΔΥΝΑΜΗΣ

ΥΠΟ ΤΟΝ

ΣΤΕΦΑΝΟ ΔΟΥΣΑΝ (1331-1355).

83

6.

ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟ Ι ΚΑΙ

Η

ΡΑΓΔΑΙΑ ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΟΥΣ

85

7.

Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

.87

8. Η ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ.

.90

V. O ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ,

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ,

ΤΕΧΝΗ

1. Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.

93

2.

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ

ΔΥΤΙΚΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

103

3.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΛΑΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗ ΡΩΣΙΑ.

110

4.

Ο ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ,

112

VI. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΩΡΩΝ

ΩΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ Τ ΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1453-1648)

1. ΑΠΟ

ΤΟΝ

ΜΕΣΑΙΩΝΑ

ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ

ΧΡΟΝΟΥΣ.

116

2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ.

117

3. ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ.

122

4. Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ (1517-1555)

129

5. Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΥΠΟ

ΤΗΝ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 135

6. Η

ΜΕΣΗ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΗ

ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΟΝ

ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ (1460-1650)

ΚΑΙ ΤΗΝ

ΚΥΠΡΟ (15ος -16ος αι.).

144

7.

Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ

ΤΩΝ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ Ο ΤΡΙΑΚΟΝΤΑΕΤΗΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1618- 1648).

148

8. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ.

151

VI. ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1648) ΕΩΣ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1815)

1. Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ.

162

2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ:

ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ.

169

3.

Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ.

172

4.

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1789-1815). 176

5.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ

ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΣΤΟΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ.

186

6.

Η ΠΑΡΑΚΜΗ

ΤΗΣ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

,186

7. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΆ

ΤΟ

17ο

ΚΑΙ

18ο ΑΙΩΝΑ

191

8. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ,

199



ρόλογος

Το βιβλίο αυτό περιλαμ βάνε ι την ιστορία μιας μα κρά ς ιστορικής π εριό δο υ, που

εκτ είνε ται από τα τέλη του 6ου αιώνα ως τις αρ χέ ς του 19ου. Πρόκειται για την

ιστορία του Μεσ αιωνικού και του Νε ότε ρο υ Κόσμου, η γνώση της οποίας είναι α-

παραίτητη για να κ ατανοήσ ουμε πώς φθ άσ αμ ε στο Σύγχρονο Κόσμο.

Η ύλη του βιβλίου αρθρ ών εται σε επτά ευ ρύ τε ρε ς ενό τητες , που αρχίζουν

με μ ια σύντομη εισαγω γή με τα κυριότερ α χαρακτηριστ ικά της εξετα ζόμ ενη ς κάθε

φορά περ ιόδου. Κάθε ενότητα περ ι λαμβάνε ι επ ί μέρους κεφάλα ια , που

αποτελούνται από τα εξής μέρ η:

1 Ιστορική Αφήγηση

2

Ποικίλα παραθέματα από γραπτές πηγές

και απόψ εις ν εό τερ ων ιστορικών

3

Χάρτες και ε ικόνες

4

Γραφήματα και πίνακες

5

Ερωτήσεις, δραστηριότητες και θέματα για συζήτηση.

Στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται ενδεικτική ελληνόγλωσση βιβλιογραφία,

χρονολογικός πίνακας των βυζαντινών αυτοκρατόρων και γλωσσάρι όρων και

εννοιών που δεν ήταν δυνατόν να ερμηνευθούν στο πλαίσιο της αφήγησης.

Παρ ά το γεγ ον ός ότι η μακρά ιστορική περ ίοδος , στην οποία αν αφ έρ ετα ι , ε ίναι

πλούσια σε γεγονότα και σε πολύπλοκα ιστορικά φαινόμενα, το βιβλίο δεν

επιμένει σε γνωστικές λεπτομέρειες, αλλά επιδιώκει να παρουσιάσει με τρόπο

συνοπτικό και εύληπτο τα κύρια σημεία των θεμάτων που εξετάζει. Αυτός ήταν και

ο σκοπός της αναθεώρησης της πρώτης έκδοσης (ΟΕΔΒ 2001), η οποία

εξακολουθεί ασφαλώς να αποτελεί τη βάση του περιεχομένου και της διδακτ ικής

μεθοδολογίας της παρούσας έκδοσης.

Σημε ίωση: Ο ι χρονολογ ί ες που βρ ίσκοντα ι μέσα σε παρενθέσε ι ς κα ι αναφέροντα ι στη δ ιάρκε ια της

βασιλε ίας ηγεμόνων ή στη δ ιάρκε ια της ζωής δ ιαφόρων ιστορ ικών προσώπων έχουν μόνο συμπλη-

ρωματ ικό χαρακτήρα κα ι δεν αποτελούν αντ ι κε ίμενο εξέ τασης . Ο ι σημε ιούμενο ι με αστερ ίσκο όρο ι ,

δ ιευκρ ιν ίζονται στο Γλωσσάριο.



Οι οχυροί φυσικά κα ι τεχνητά - οικισμοί αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά του Μεσαίωνα. Εδώ το

κάστρο και η πόλη του Μυστρά που ιδρύθηκαν το 13ο αιώνα 6 χλμ. δυτικά από τη Σπάρτη στις πλαγιές

του Σπαρτοβουνιού.



Ιστορία του Μεσαιωνικού


5 6 5 - 1 8 1 5

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Η

καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επί-

σημης θρησκείας του Ρωμαϊκού Κρά-

τους και η μεταφορά της πρωτεύουσας από τη

Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, το αρχαίο Βυ-

ζάντιο, προετο ίμασαν το πέρασ μα από την Αρ-

χαιότητα στον Μεσαίωνα. Αργότερα, στα τέλη

του 4ου αιώνα, η Αυτοκρατορία χωρίστηκε σε

ανατολικό και δυτικό τμήμα. Το Δυτικό τμήμα κα-

ταλύθηκε από γερμανικά φύλα στα τέλη του

5ου αι., αλλά το Ανατολικό τμήμα μεταμορφώ-

θηκε βαθμιαία στη χριστιανική Βυζαντινή Αυτο-

κρατορία που στηριζόταν στους ρωμαϊκούς πο-

λιτικούς θεσμούς και στην ελληνική πνευματική

παράδοση. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο όρος

Βυζαντινή Αυτοκρατορία επινοήθηκε από νεό-

τερ ου ς ιστο ρικούς. Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί ονό μα -

ζα ν

το

κράτος τους

πολιτεία Ρωμαίων.

Η

μεταβατική περίοδος που αρχίζει στα

τέλη του 3ου και στις αρχ ές του 4ου

αι. χαρακτηρίζεται γενικά από ανασφάλεια και

παρακμή. Αυτό φαίνετ αι κυρίως κατά την εξέλι-

ξη των πόλεων που είχαν αποτελέσει το επί-

κεντρο του αρχαίου ελληνορωμαϊκού πολιτι-

σμού. Οι περισσότερες από τις πόλεις αυτές

ως τα τέλη του 6ου και τις αρ χέ ς του 7ου αι. πα-

ρήκμασαν ως οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστι-

κά κέντρα και συρρικνώθηκαν από άποψη χώ-

ρου και πληθυσμού: Τα διοικητικά κτίρια της α-

γοράς εγκαταλείφθηκαν, οι ναοί και τα ιερά

της αρχαίας θρησκείας μετασχηματίστηκαν σε

εκκ λησ ίες, τα λουτρά και οι χώροι των δημοσί-

ων θεαμάτων (θέατρα) ερειπώθηκα ν, οι κεν-

τρικές λεω φόρ οι έγιναν σ τενά δρομάκια και ο

οικισμένος χώρος περιορίστηκε σημαντικά.

ρκετές πόλεις εγκαταλείφθηκαν για

μακρό χρονικό διάστημα, όπως η

Σπάρτη και η Πάτρα στην Πελοπόννησο, ενώ οι

πληθυσμοί άλλων πόλεων μετακινήθηκαν σε

κοντινές περιοχές, ιδρύοντας καινούργιες πό-

λεις. Οι εξελίξεις αυτές αποδίδονται σε φυσι-

κές καταστροφές (σεισμοί και επιδημίες) και

στις εισβολές ξένων λαών, όπως οι Σλάβοι και

οι Άβαροι. Πολλοί από τους κατοίκους, φεύ-

γοντας υπό την απειλή των εισβολέων, ίδρυ-

σαν νέους οικ ισμούς σε δυσπρόσιτες και α-

σφ αλ είς περ ιοχές, όπως οι κάτοικοι της Λακω-

νίας το κάστρο της Μονεμβασιάς σε μια από-

κρημνη απόληξη του Πάρνωνα (τέλη του 6ου

αι.). Οι νέοι οικισμοί ήταν οχυροί και ασφαλείς,

διέφεραν όμως πολεοδομικά και υστερούσαν

οικονομικά και πολιτιστικά από τις πόλεις της

Αρχαιότητας,

αλλαγές που χαρακτηρίζουν το πέ-

ρασμα από την Αρχαιότητα στο Με-

σαίωνα δεν έγιναν μονομιάς, αλλά απαίτησαν

μακρό χρονικό διάστημα. Το διάστημα αυτό ε-

κτείνεται, σε γενικέ ς γ ραμ μές , από την ίδρυση

της Κωνσταντινούπολης (330) ως το τέλος της

βασιλείας του Ηρακλείου (641). Η περίοδος

αυτή (330-641) είναι μεταβατική, καθώς συνδυ-

άζει το παλαιό με το νέο. Ο χαρακτήρας της

αντανακλάται στη διπλή ονομασ ία της: Ύ στερη

Ρωμαϊκή ή Πρωτοβυζαντινή Περίοδος. Αυτό ση-

μαίνει ότι η Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία α-

ποτελεί, συγχρόνως, συνέχεια και μετεξέλιξη

της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Την εξέλιξη αυτή

υποδηλώνει και ο χαρακτηρισμός της Κων-

σταντινούπολης ως Νέας Ρώμης.



Η Ευρώπ



κεφάλαιο

ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

ΤΟΥ ΒΕΡΝ ΤΕΝ 565-843)

η διάρκεια της περιόδου αυτής η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υφίσταται μεγάλες εδα-

φικέ ς απ ώλ ειες, παράλληλα όμω ς η ελληνικότητά της ενισχύεται. Νέο ι θεσμοί, ό-

πως η θεματική διοίκηση, παρέχουν το πλαίσιο, μέσα στο οποίο το Βυζαντινό Κράτος θα δώ-

σει ένα δύσκολο αγώνα επιβίωσης εναντίον των ποικίλων αντιπάλων του, κυρίως των Αρά-

βων, Θα στηριχθεί κατά πρώτο λόγο στους πληθυσμούς που είχαν παραμεληθεί ως τότε α-

πό την άρχουσ α ρωμαϊκή τάξη: τους α γρότες-στρ ατιώτες και τους α νεξάρ τητου ς πλοιοκτήτες

που προέρχονταν, κυρίως, από τις επαρχίες της Μ. Ασίας. Οι επαρχίες αυτές θα αποτελέ-

σουν τώρα τους πνεύμονες του κράτους.

Την ίδια εποχή, στη Δύση, το Φραγκικό Κράτος των Μεροβιγγείων βυθίζεται στην αναρχία

και ο δ εύ ει προς τη διάλυση. Μια πολύ σοβ αρό τερη προσπάθεια οργάν ωσ ης του δυτικού κό-

σμου ανέλαβαν στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα οι Καρολίδες Πιπίνος και Κάρολος. Ο Κά-

ρο λος , που επονομάστηκε Μ έγα ς, προ ήγαγε, σε συνερ γασία με τον πάπα, το βασίλειο του

σε μια αυτοκρατορία, στην οποία περιέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης. Η

αυτοκρατορική στέψη του Καρόλου κατά το έτος 800 συνέβαλε στην ενίσχυση του κύρους

του Φραγκικού Κράτους, είχε όμως σοβαρές συνέπειες στις σχέσεις του με το Βυζάντιο.

1. Ο ι διά δο χο ι του Ιουστινιανού κα ι π κρίση

της Αυτο κρατο ρίας (565-610)

α. Εξωτερικά προβλήματα

Π έρ α από τα πιεστικά οικονομικά π ροβλήμα-

τα που προκάλεσαν οι δαπανηροί πόλεμοι του

Ιουστινιανού Α', οι διάδοχοι του (Ιουστίνος Β', Τι-

βέριος Α', Μαυρίκιος και Φωκάς) είχαν να αντι-

μετωπίσουν τις επιδρομές των Σλάβων και των

Αβάρων στη Βαλκανική, των Λογγοβάρδων

στην Ιταλία και των Π ερσώ ν στην Ανατο λή,

Οι Σλάβοι ήταν εγκατεστημένοι στις αρχές

του 6ου αιώνα στα βόρεια του Δούναβη και

πραγματοποιούσαν επιδρο μές στα εδ άφ η της

αυτοκρατορίας. Καθώς δεν είχαν ενιαία πολιτι-

κή οργάνωση , εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρρο-

ής των Αβάρων. Οι τελευταίοι, νομαδικό φύλο



ασιατικής κατα γω γής , με στρατιωτική και πολιτι-

κή οργάνω ση, ο ικοδόμησ αν έ να τ εράστ ιο

κράτος, που εκτεινόταν από τη Βοημία (σημε-

ρινή Τσεχία) μέχρι τις εκ βο λέ ς του Δούναβη. Ο ι

Άβα ροι , συμ παρ ασύ ροντα ς τους Σλάβους,

πραγματοποιούσαν πολυάριθμες επιδρομές

εναντίον των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτο-

κρατορίας. Στον ελλαδικό χώρο άρχισαν μάλι-

στα στις αρχές του 7ου αι. να δημιουργούνται

μόνιμες εγκαταστάσεις Σλάβων, ενώ οι Άβα-

ροι , μετά τις λεη λα σίε ς, συνήθιζαν να επ ιστρέ-

Επιδρομή των Σκλαβήνων στα ευρωπαϊκά εδάφη της

αυτοκρατορίας.

Το τρίτο έτο ς από το θ άνατο του Ιουστίνου, επί της

βασιλε ίας του ν ικηφόρου Τιβερ ίου, ο καταραμένος

λαός των Σκλαβήνων διέδραμε όλη την Ελλάδα, τη

χώρα των Θεσσαλονικέων και ολόκληρη τη Θράκη:

κυρίευσαν πολλές πόλε ις και κάστρα, λεηλάτησαν

και πυρπόλησαν την ύπαιθρο, απήγαγαν αιχμα-

λώτους και έγιναν κύριοι της χώρας, όπου κλείνουν,

χωρίς φόβο, τέσ σε ρα χρόνια δ ιαμονής Και έγ ιναν

πλούσιο ι αρπάζοντας χρυσάφι, ασήμι , αγέλες αλό-

γων και πολλά όπλα. Έμαθαν ακόμη να πολεμούν

καλύτερα από τους Ρωμαίους, ενώ προηγουμένως

ήταν πρωτόγονοι άνθρωποι, δεν τολμούσαν να

βγουν από τα δάση και τους πυ κνοδασω μένους τό-

πους τους και (σχεδόν ) αγνοούσαν τα όπλα, αφού

χρησιμοποιούσαν μόνο λογχάδια (κοντές λόγχες) .

Ιωάννης Εφέσου, Εκκλησιαστική Ιστορία, ΙΙI, ΣΤ , 25,

έκδ.

E.W.

Brooks, Λουβαίν

1952,

248-249.

Οι περισπασμοί της αυτοκρατορικής κυβέρνησης

Τον καιρό που η Ελλάδα λεηλατούνταν από τους

Σκλαβήνους και αλλεπάλληλοι κίνδυνοι την απειλού-

σαν από παντού, καθώς ο Τιβέριος δεν είχε αξιόμα-

χη δύναμη να αντιμετωπίσει ένα μέρος των αντιπά-

λων του ούτε βέβαια και όλη τη δύναμή τους και δεν

μπορούσε να τους αντιπαραταχθεί στο πεδίο της

μάχης, μιας και οι δυνάμεις του είχαν εμπλακεί σε

πολέμους στην Ανατολή, έστε ιλε πρεσβε ία στον

ηγεμό να των Αβάρω ν Βαϊανό.

Μένανδρος Προτήκτωρ , Ιστορία, έκδ. R. C.

Blockley, Λίβερπουλ 1985, 192.

φουν στις βάσεις τους.

Στο ανατολικό μέτωπο κύριος στόχος των

Περσών και του Βυζαντ ίου υπήρξε η Αρμενία,

χώρα με στρατηγική και εμπορική σημασία και

πηγή προμήθειας στρατιωτών για το Βυζάντιο.

Το 591 ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης Β' υ-

πέγραψε ε ιρήνη με τον αυτοκράτορα Μαυρί -

κιο. Ο Μ αυρίκιος, έχοντας εξα σφ αλίσ ει τα νώ-

τα του στην Ανατολή, με τέ φ ερ ε στρατεύματα

στη Βαλκανική και έτσι στο τέλος του 6ου αιώ-

να τα σύνορα της αυτοκρατορίας έφθασαν και

πάλι στο Δ ούναβ η.

Υπό την πίεση των Αβάρων οι Λογγοβάρδοι

ή Λομβαρδοί μετανάστευσαν και κατέκτησαν

εύκ ολα μεγά λο μέ ρο ς της Ιταλίας (568). Η α-

πώλεια των ιταλικών εδαφών, που είχαν ανα-

κτηθεί με τεράστιες θυσίες από τον Ιουστινια-

νό, ήταν ένα οδυνηρό πλήγμα για την αυτο-

κρατορία. Για να περισώσει τις υπόλοιπες ιταλι-

κές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του, ο

Μαυρίκιος ίδρυσε τα εξαρχάτα* της Ραβένας

και της Καρχη δόνας, στα οποία ο επικεφ αλή ς

έξαρχος συγκέντρωσε στο πρόσωπο του τόσο

στρατιωτικές όσο και πολιτικές αρμοδιότητες.

β. Εσωτερική

κρίση

και αναρχία

Οι επιτυχίες του Μαυρίκιου αποδείχθηκαν

Η Βυζαντινή Ιταλία μετά τις πρώτες κατακτήσεις των

Λογγοβάρδων (αρχές 7ου αι.)



εφ ήμ ερ ες . Στα τέλη του 6ου αιώνα οι πολιτ ικές,

κοινωνικές και θρησκευτ ικές αντ ιθέσεις στο ε-

σωτερικό της αυτοκρατορίας οξύνθηκαν επικίν-

δυνα, ενώ οι συχνές περικοπές στρατιωτικών

μισθών, οι οποίες υ παγορ εύονταν από δημοσι-

ονομ ικούς λόγους, δυσαρ εστού σαν το στρατό

και προκαλούσαν ανταρσίες και κινήματα. Μια

στάση του στρατού σε συνδυασμό με εξέγερ-

ση των δήμων* (δηλ αδή των παρατάξεω ν του Ιπ-

ποδρόμου) που εκδηλώθηκε στην πρωτεύου-

σα, στοίχισε στο Μαυρίκιο το θρόνο και τη ζωή

του (602).

Η βασιλεία του Φωκά, που διαδέχθηκε το

Μαυρίκιο, υπήρξε περίοδος αναρχίας και με-

γάλων στρατιωτικών αποτυχιών: ο δήμος των

Πρασίνων, που αρχικά είχε συμπαρασταθεί

στο Φωκά, στράφηκ ε αρ γότερ α μ ε φ ανατ ισμό

εναντίον του. Αντίθετα, ο δήμος των Βενέτων

τάχθηκε στην υπηρεσία της τυραννικής εξουσί-

ας του. Την ίδια εποχή ο Πέρ ση ς βασιλιάς ε ξα-

πέλυσε μακροχρόνιο πόλεμο εναντ ίον του Βυ-

ζαντ ίου, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαυ-

ρικίου, από τον οποίο είχε ευ ερ γε τηθ εί .

Ερωτήσεις

Συνδυάζοντας τα δεδομένα των παρα θεμάτων του βιβλίου σας και την ιστορική αφήγησ η,

να αναζητήσετε τους λόγους των επιτυχιών που είχαν οι Σλάβοι στον ελληνικό χώ ρο και να

επισημάνετε τον τρόπο αντιμετώπισής τους από το Βυζάντιο.

2. Η βασιλεία του Ηράκλειου (610-641),

Αποφασ ιστικοί αγώνες κα ι μεταρρυθμ ίσεις.

α. Εξωτερικοί κίνδυνοι

Οι αβαροσ λαβικές επ ιδρ ομές δημ ιούργη-

σαν μία ν έα κατάσταση στη Χερ σό νησ ο του Αί-

μου. Ακμαίες πόλεις καταστράφηκαν, ενώ με-

γάλο μέρος του πληθυσμού εξοντώθηκε, α ιχ-

μαλωτίστηκε ή τράπηκε σε φυγή. Η Θεσσαλο-

νίκη πολιορκήθηκε επανειλημμένα από τους

εισβολείς.

Οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε εδά-

φη της σημερινή ς Ελλάδας, δημιουργώντας τ ις

λ ε γ ό μ ε ν ε ς σκλαβηνίες, νησίδες σλαβικού πλη-

θυσμού, σκορπισμένες ανάμεσα στους ντόπι-

ους. Από την άλλη πλευρ ά, ο ελληνικός πληθυ-

σμός μ ειώθηκε κατά την περίοδ ο αυτή στο ε -

σωτερ ικό της Χερσο νήσου , αλλά δ ιατηρήθηκε

στις παρά κτιες π εριοχ ές και τ ις πόλεις. Από αυ-

τές κυρίως τις περιοχές άρχισε στα τέλη του

8ου αι. η σταδιακή αποκατάσταση της βυζαντι-

νής διοίκησης και η αφομοίωση των Σλάβων.

Στις αρχές του 7ου αι, όμως, όταν ο στρατός

κάλεσε στο θρόνο τον Ηράκλειο, η κατάσταση

ήταν ακόμη εξαιρετικά κρίσιμη.

Αμεσότερος υπήρξε ο κίνδυνος που προ-

ερχόταν από τους Πέρσ ες. Ο ι Πέ ρσ ες κατέ-



κτησαν τη Συρία (613) και τα Ιεροσόλυμα (614),

αφα ίρεσαν τον Τ ίμ ιο Σταυρό κα ι τον μετέφε-

ραν στην πρωτεύουσα τους Κτησιφώντα. Ο Η-

ράκλε ιος έκλε ισε τότε συνθήκη ε ιρήνης με το

Χαγάνο* των Αβάρων (619) και μετακίνησε το

στρατό του στο μέτωπο της Μ. Ασίας. Ο πόλε-

μος έγ ινε μέσα σε ατμόσφαιρα θρησκευτ ικής

έξ αρ σ ης . Η ηθική και υλική στήριξη του βυζαντι-

νο ύ αυτο κρά τορ α από την πλ ευρά της Εκκλησί-

ας ήταν απεριόριστη. Ο πατριάρχης Σέργιος

παρα χώρ ησε στον Ηράκλε ιο ως δά νε ιο τα

χρήματα των φιλανθρωπικών ιδρυμάτω ν και τα

πολυκάνδηλα και άλλα λε ιτουργικά σκεύη της

Μ εγάλ ης Εκκλησίας , όπως αν αφ έρ ε ι ο χρονο-

γ ρ ά φ ο ς Θ ε ο φ ά ν η ς .

Προετοιμασία της εκστρατείας εναντίον των Περσών

Ο αυ τοκρ άτο ρας , βλέποντας ότι ο στρατός είχε γί-

νε ι πολύ νωθρ ός και δε ιλός και ε ίχε χά σε ι την τάξη

και την πειθαρχία του και ήταν διασκορπισμένος σε

πολλά σημε ία της αυτοκρατορίας, συγκέντρωσε

αμέσως όλους τους στρατ ιώτες σ' ένα σημε ίο. Και

όλοι με απόλυτη ομοφωνία επαινούσαν την εξουσία

και την ανδρε ία του αυτοκράτορα, ενώ αυτός τους

ενθ άρ ρυ νε λέγοντας: Βλέπετε , αδ έλφ ια και παιδ ιά

μου, πώς ο ι εχθροί του θεού ε ισέβαλαν στη χώρα

μας, ερή μω σα ν τ ις πόλε ις και πυρπόλησαν

τους ναούς μας .

Θ ε ο φ ά ν η ς , Χρονογραφ ία, έκδ. C. de Boor, τόμ. 1,

Λειψία

1883,

303-304.

Η γένεση των θεμάτων και η καθιέρωση της Ελληνικής

Επειδή η επικράτεια του Ρωμαϊκού Κράτους

περιορ ίστηκε και ακρωτηριάστηκε τόσο στην Ανα-

τολή όσο και στη Δύση από τον καιρό του Λίβυου

Ηρακλείου (610-641), οι αυτοκράτορες που τον δια-

δέχτηκαν, επε ιδή δε ν ήξερ αν πού και πώς να ασ κή-

σουν την εξουσία τους, υποδιαίρεσαν σ ε μ ικρά τμή-

ματα τη διοίκησή τους και τα μεγάλα στρατιωτικά

σώματα (τάγματα), εγκαταλείποντας τα προγονικά

τους Λατινικά και υιοθετώντας τα Ελληνικά.

Κωνσταντ ίνος Πορφυρογέννητος, Περί

θεμάτων, εκδ. Α. Perfusl, Πόλη του Βανκανού

1952, 60.

Πέρσης βασιλιάς παρακολουθεί διεξαγωγή μάχης.

Παράσταση αιγυπτιακού τάπητα (Λυών, Ιστορικό Μουσείο

Υφασμάτων).

Ο θρησκευτ ικός χαρακτήρας των εκστρα-

τε ιών του Ηρακλε ίου ήταν προφανής: στρέ -

φονταν κατά των πυρολατρών Περσών που κα-

τε ίχαν τους Αγίους Τόπους και απειλούσαν τη

Ρωμανία, δηλαδή τη Βυζαντ ινή Αυτοκρατορία.

Ενώ ο Ηρ άκλε ιος ε ίχε εκ στ ρα τεύ σε ι στην

Ανατολή, ο ι Πέρσες σε αντ ιπερισπασμό πολι-

όρκησαν την Κωνσταντ ινούπολη, σε συνερ-

γασία με τους Αβάρους και τους Σλάβους,

αλλά ο ι επιθέσ ε ις τους αποκρούστηκαν. Μ ε το

γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό σ υ ν δ έ ε τ α ι η σ ύ ν θ ε σ η τ ου

Ακάθιστου Ύμνου,

προς τ ιμή της Θε οτό κου , στην

οποία και αποδόθηκε η σωτηρία της Πόλης

626).

Η σύγκρο υση των δύ ο δυνά μεω ν κρ ίθηκε

στη μάχη της Νινευί , όπου ο περ σικός στρατός

αφανίστηκε κυριολεκτ ικά. Ο νέος βασιλιάς Σι-

ρόη ς σ υνή ψε συνθήκη ε ιρήν ης κα ι έ τσ ι το Βυ-

ζάντ ιο ανέκτησε , προσωρινά όμως, όλα τα

εδ ά φ η που ε ίχε χάσει στο χώρο της Εγγύς

Ανατολής. Ο τροπα ιούχος αυτοκ ράτορ ας έγ ι -

νε θριαμβευτικά δεκτός στην Κωνσταντ ινούπο-

λη. Το 630 ο Ηρ άκλε ιο ς ύ ψω σε πανηγυρικά

στα Ιεροσόλυμα τον Τίμιο Σταυρό που ανέκτη-

σ ε από τους Π έρσ ες .

β. Εσω τερική αναδιοργάνωση

Για την αποτελεσμ ατ ικότερη δ ιακυβέρ νηση

του κράτους επιδιώχθηκε μια εκτεταμένη διοι-



κητική μεταρρύθμιση, η δημιουργία των θεμά-

των. Τα θέματα αρχικά ήταν στρατιωτικές μονά-

δ ες , μετακ ινούμ ενες ανά την επικράτεια. Όταν

οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατά-

σταση, θέματα ονομάσ τηκαν οι περιοχές εγκα-

τάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοι -

κητικές περιφέρειες. Την ανώτατη στρατιωτική

και πολιτική εξουσία του θέματος ασκούσε ο

στρατηγός. Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτό-

πια, δηλ αδή κτήματα, από τα έσ οδ α των οποίων

εξασφάλιζαν και συντηρούσαν το άλογο και

τον οπλισμό τους. Το κτήμα και η υποχρ έωση

για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από

τον πατέρ α στον πρωτότοκο γιο, Τα πρώτα θέ-

ματα οργανώθηκαν στη Μ. Ασία περί τα μέσα

του 7ου αιώνα. Αργότερα ο θεσμός αυτός,

που επρόκειτο να απ οτελ έσε ι τη βάση της ο ρ-

γάνωσης του Μεσοβυζαντ ινού Κράτους, επε-

κτάθηκε και στη Βαλκανική Χερσόνησο.

Τα νέ α διοικητικά μέ τρα είχαν σημαν τικές

συ νέ πε ιες για το αμυντικό σύσ τημα και την κοι-

νωνική οργάνωση του Βυζαντίου: Οι μισθοφό-

ροι εξέλιπαν, ενώ οι νέοι στρατιώτες-αγρότες

αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, επειδή παράλ-

ληλα υπερασ πίζονταν την ιδιοκτησία του ς. Η μι-

κρή και η μεσ αία ιδιοκτησία ενισχύθη καν και

για άλλο λόγο: οι μεγάλοι γαιοκτήμονες απο-

δεκατ ίστηκαν στη διάρκεια των αβαροσλαβι-

κών επιδρομών και τα χέρσ α χω ράφια τους κα-

ταλήφθηκαν από ελ εύ θε ρο υς αγρό τες ακτή-

μο νε ς ή μικροϊδιοκτήτες. Έτσι, η με σοβυ ζαντινή

κοινωνία αναδιαρθρώθηκε ριζ ικά. Οι ελεύθε-

ροι αγρότες συγκροτούσαν τώρα τη δυναμικό-

Ο στρατιώτης-αγρότης και οι υποχρεώσεις του

(τέλη 8ου αι.)

Ένα επικουρικό σώμα του αυτοκρατορικού στρατού

ήλθε να καταλάβε ι το στρατόπεδο που ήταν εκε ί

(κοντά στην πόλη Άμνια της Παφλαγονίας), για να

προετοιμάσε ι μ ια εκστρατε ία εναντ ίον των Αράβων.

Ο χιλίαρχος, ο εκατόνταρχος και ο πεντηκόνταρχος

προχώρησαν σε φροντ ισμένη επιθεώρηση, απαι-

τώντας αδιάκοπα από το πλήθος των στρατιωτών να

παρο υσιάζοντα ι με τα άλο γα και τ ις πολ εμικές άμα -

ξες τους. Κάποιου στρατ ιώτη -που ονομαζόταν

Μου σούλιο ς και ήταν πολύ φτωχός- το άλογο, καθώς

πλησίαζε η επιθεώρηση, καταλήφθηκε ξαφνικά από

κωλικούς πόνους και σπασμούς, έπεσε κάτω και

ψόφησε. Ο στρατ ιώτης, που δεν ε ίχε χρήματα να

αγο ράσ ε ι άλλο άλογο , ήλθε σε πολύ δύσκολη θ έση ,

ενώ ο εκατόνταρχος τον απε ιλούσε μέσα στην οργή

του.

Βίος αγίου Φ ιλαρέτου, έκδ. Μ.-Η. Fourmy-M. Leroy,

Byzantion 9 (1934), 125-127.

τερη τάξη της , οργανω μένοι σ ε εύ ρω στες κα ι

ο μ ο ι ο γ ε ν ε ί ς κοινότητες χωρίων.

Οι αλλαγές αυτές συνοδεύτηκαν από ορ ι -

σμένες ακόμη μεταβολές στη δομή της κρατι -

κής μηχανής. Από τα μέσα του 7ου αιώνα οι

κρατικές υπηρεσίες εξαρτ ιόνταν άμεσα από

τον αυτοκράτορα. Εξάλλου, εκτός από το λογο-

θέτη του Γενικού, που είχε την ευθύνη των οικο-

νομικών, εμφανίστηκε το αξίωμα του λογοθέτη

του Δρόμου*, ο οποίος έγινε βαθμιαία ο πρώτος

αξιωματούχος της αυτοκρατορίας, ένα είδος

πρωθυπουργού.

Το λογοθέσιον του

Δρόμου υποδεχόταν τους

ξένους αποκρισιαρίους

(πρέσβεις) που έρχονταν

στην πρωτεύουσα. Εδώ

βυζαντινοί αποκρισιάριοι

προσέρχονται στο χαλίφη

Αλ-Μαμούν. Μικρογραφία*

από το χειρόγραφο (12ου

αι.) της Χρονογραφίας του

Ιωάννη Σκυλίτζη (Μαδρίτη,

Εθνική Βιβλιοθήκη).



γ. Εξελληνισμός τον κράτους

Μετά το 630, όπως θα δούμε παρακάτω, το

Βυζαντ ινό κράτος έχασε μεγάλο μέρος των α-

νατολικών του επαρχιών, απέκτησε όμως με

αυτό τον τρόπο εθνολογική ομοιογένεια, κα-

θώς οι περισσότεροι κάτοικοι του ήταν πλέον

Έλληνες ή ελληνόφωνοι. Ετσι, τα Ελληνικά πή-

ραν τη θέση που κατείχαν ως τότε τα Λατινικά,

ως επίσημη κρατική γλώσ σα. Η εξέ λιξη αυτή

αντανακλάται στους επίσημους αυτοκρατορι-

κούς τ ί τλους. Ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον ελ-

ληνικό τίτλο βασιλεύς με την προσθήκη πιστός εν

Χριστώ, εγκαταλείποντας τους παλαιούς ρω-

μαϊκούς τίτλους

imperator Romanorum

(αυτοκρά-

τωρ Ρωμαίων)* caesar (κα ίσαρ)* κα ι augustus

(αύγουστος)*.

Ερωτήσεις

1. Να επισημάνετε τα στοιχεία που αποδεικνύουν το θρησκευτικό χαρακτήρ α των

εκστρατειών του Ηρακλείου.

2. Διαβάστε με προ σοχή το παράθ εμα για τα θέματα. Πότε δημιουργήθηκαν τα πρώ τα

θέματα; Π οια ανάγκη οδήγησε στη δημιουργία τους;

3. Μελετήστε το παράθ εμα για τον στρατιώτη-αγρότη. Ποιες υπ οχρεώ σεις είχαν οι

αγρότες των κοινοτήτων σε περίπτωση πολέμου;

3, Η εμφάνιση του Ισλάμ

α. Η προϊσλαμικ Αραβία

Στη νότια Αραβία, πριν από την εμφάνιση

του Ισλάμ, ε ίχε διαμορ φω θεί μ ια μόνιμα εγκ α-

τεστημένη αγροτική κοινωνία, ενώ στη βόρεια

δέ σπ οζε η φυλετ ική οργάνω ση και οι κάτοικοι

ήταν σχεδόν αποκλειστικά νομάδες που επιδί-

δονταν σε εμφύλιους πολέμους κα ι λεηλατού-

σαν τα διερχόμενα από τ ις περιοχές τους κα-

ραβάνια. Ωστόσο, οι νομάδες αυτοί δεν απο-

τελο ύσ αν σοβα ρή απειλή για τη Βυζαντ ινή Αυ-

τοκρατορία.

β. Η οργάνωση των Αράβων

Ο Μω άμεθ, ένα ς πολυταξ ιδεμένος οδη-

γός καραβανιών από τη Μέκκα, που γνώριζε

το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, υπήρξε ο ι-

δρυτής μ ιας νέας θρησκείας, που ονομάστη-

κε Ισλάμ. Από το 613 άρ χισε να δ ιδάσ κει δ ημό -

σια τη νέ α αυτή θρησ κεία, κατηγορώντας τους

συμπατριώτες του ως ειδω λο λά τρε ς. Για το λό-

γο αυτό όμως ο Μωάμεθ εκδιώχθηκε το 622

από τη Μέκκα και κατέ φυ γε στη Μεδ ίνα, όπου

ίδρυσε μια κοινότητα πιστών. Το έτος αποδημί-

ας του Μωάμεθ στη Μεδίνα θεωρείται ως η

αρχή της ισλαμικής κυριαρχίας και αποτελεί α-

φετηρ ία του χρονολογικού σ υστήματος των Α-

ράβων Εγίρα). Μέσα σε μ ια δεκαετ ία ο Μωά-

μεθ κατόρθω σε ν α επιβάλει τη διδασκαλία του

και να συνενώσει τ ις αραβικές φυλές, θέτον-

τας τέρμα στην πολιτική διάσπαση της Αραβι-

κής Χερσονήσου.

Οι πιστοί της νέας θρησκείας ονομάστηκαν

μουσουλμάνοι. Ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων

είναι το Κοράνιο, Για τους μ ουσ ου λμά νου ς ιδιαί-



Η επιστροφή του Μωάμεθ στη Μέκκα (μικρογραφία από

αραβικό χειρόγραφο) Το λευκό χρώμα οφείλεται στην

απαγόρευση της απεικόνισης ιερών προσώπων.

τερη

σημ ασία είχε ο ιερός πόλεμος (τζιχάντ), δη-

λαδή η υποχρέωση των πιστών να διαδώσουν

με το σπαθί τη θρ ησ κεία του ς στους απίστους .

Οι μά ρτυ ρε ς της πίστης εξασ φάλ ιζαν την είσο-

δο τους στον Π αρά δεισ ο. Η πίστη αυτή των

μουσουλμάνων υπήρξε σημαντ ικός παράγον-

τας της ρα γδα ίας εξάπλωσης του Ισλάμ.

Το Ισλάμ έχει πολλά δάνεια στοιχεία από τη

Χριστιανική και την Ιουδαϊκή θρη σκ εία. Το Κορά-

νιο, όμως, δεν καθορίζει μόνο τη θρησκευτ ική

συμπεριφορά των πιστών, αλλά και τα καθή-

κοντα και τους νό μους που πρέπει να τηρούν-

ται από τους πολίτες, τους υπαλλήλους και

τους κ υβερ νώντε ς. Η θρησκευτ ική κοινότητα

ταυτίζεται με το κράτος

θεοκρατικό κράτος).

Ό -

ποιος παραβιάζει τους ιερούς κανόνες δικάζε-

ται από τον Μουφ τή ή τον Καδή (δικαστή) βάσ ει

του Κορανίου. Η θρησκευτ ική δικαιοσύνη δε ν

διαχωρίζεται από την κοσμική. Ο ανώτατος άρ-

χοντας είναι ταυτόχρονα θρησκευτικός και κο-

σμικός ηγέτης.

Μετά το θάνατο του Μω άμε θ (632) α νέ λα βε

τη διακυβέρνηση της κοινότητας ο

Χαλίφης,

δη-

λαδή ο τοποτηρητής του Προφήτη. Ήταν συγ-

Ο προσκυνητής της Πλακεντίας για τους Άραβες (περ.

570)

(Στο φρ ού ριο Φ αρά ν) ε ίναι εγκατεσ τημένο ι 800

φρουροί με τ ις γυναίκες τους στην υπηρεσία του

Ρωμαϊκού κράτους. Τρόφιμα και στολές εξασφα-

λίζουν από το ταμείο της (επαρχίας της) Αιγύπτου.

Κάθε μέρα βγαίνουν γ ια περ ιπολίες στην έρημο με

τ ις αραβ ικές φο ρά δε ς τους , που τρέφοντα ι με

άχυ ρο και κριθάρι από το κρατικό ταμ είο, για να προ-

στατεύ ουν τις μο νέ ς και τους ερη μίτε ς από τις λη-

στρ ικές επιθέσε ις των Αράβων. Οι Αραβες, φυσικά,

δεν ανησυχούν ιδ ια ί τ ερα ούτε φοβούντα ι τους

στρατ ιώτες. Όταν εγκαταλε ίπουν το φρούριο, ο ι

φρουροί κλειδώνουν τις πύλες και παίρνουν τα κλει-

διά μαζί τους.

J. Wilkinson, Jerusalem Pilgrims before the C rusades,

Warminster 1977. 88.

To Κοράνι για τον πόλεμο κα τά των απίστων

Καταπολεμήστε τους εχθρ ούς σας στον πόλεμο που

γίνεται για τη θρησκεία, αλλά μην επιτεθείτε ποτέ

πρώτοι. Ο θ ε ό ς μ ισε ί τους επιτ ιθέμενους. Σκοτώστε

τους εχθρούς σας παντού όπου τους βρ ίσκετε .

Διώξτε τους από το φως απ' όπου σας έδιωξαν. Ο

κίνδυνος να αλλάξετε θρησκε ία ε ίναι χε ιρότερος

από το φόνο. Μην τους πολεμάτε καθόλου κοντά

στο τέμ ενο ς Χαράμ , εκτός αν σα ς προκαλέσο υν. Αν

σας επιτεθούν, κολυμπήστε μέσα στο αίμα τους.

Αυτή είναι η ανταμοιβή που χρωστιέται στους άπι-

στους.

Κ. Καλοκαιρινός,

Ιστορία Ρω μαϊκή και Βυζαντινή (146

Π.Χ-1453 μ. Χ.). ΟΕΔΒ, Αθήνα 1981, 232.

χρόνως το θρησκευτικό πρότυπο που ακολου-

θούσαν οι πιστοί, αλλά και αρχηγός του κρά-

τους, που συγκέν τρω νε στο πρόσωπο του όλη

την κοσμική εξουσία. Ως τοποτηρητής του Μω-

άμεθ, ο Χαλίφης ήταν υπεύθυνος για την ε-

φα ρμο γή των εντολών του Κορανίου.

Ερωτήσεις

Πώς αντιλαμβάνεστε τη φράση ο ιερός πόλεμος υπήρξε σημαντικός πα ράγοντας της

ραγδαίας εξάπλωσ ης του Ισλάμ ;



4. Οι αραβικές κατακτήσεις και οι συνέπειές τους

Η οικονομική σημα σία της Αιγύπτου

Περισσότερο όμως από την υπόλοιπη χώρα, η

Αλεξά νδρε ια επ ωφελε ί τα ι από τ ις ευεργ εσ ί ες του

Νείλου, που το θέρο ς α ρδ εύ ε ι και προετοιμάζε ι τη

γη και τη σπορά. Όταν η γη σπαρθεί, οι κάτοικοι

απολαμβάνουν μ ια μεγάλη ευλογ ία . Ενα μέτρο

καρπού αποδίδε ι στο τέλος εκατό έως εκατόν ε ί -

κοσι μέτρα. Έτσι γίνεται χρήσιμη στις άλλες επαρ-

χίες. Από εδώ η Κωνσταντινούπολη και η Θράκη

εξασφαλ ίζουν το μεγαλύτερο μέρος της τροφής

τους, το ίδιο και οι ανατολικές επαρχίες, (που χρει-

άζονται το σιτάρ ι) εξαιτ ίας της παρουσίας του

αυτοκρατορικού στρατού που πολεμά εναντ ίον των

Περσών. Καμιά άλλη επαρχία έξω από τη θεία

Αίγυπτο δεν μπορεί να καλύψει αυτή την ανάγκη.

Expositio totlus mundi et gentium, κεφ. 36, έκδ.

J.Rouge, Παρίσι 1966, 172.

Οι κατακτήσεις των Αράβων μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα.

α. Η αραβική εξάπλωση

Δεν πέρασαν δυο χρόνια από το θάνατο

του Μω άμ εθ και οι Άρ αβ ες μαχητές με την κα-

θοδήγηση των δύο πρώτων χαλιφών εισέβα-

λαν και κατέκτησαν, σε ελάχιστο χρονικό διά-

στημα, τις γειτονικές πλούσιες χώρες της Εγ-

γύς Ανατολής. Οι κατακτήσεις των Αράβων

πραγματοποιήθηκαν με εκπληκτική ταχύτητα

και είχαν ποικίλες αιτ ίες. Ιδιαίτερη σημασία εί-

χε η εξάντληση των Βυζαντινών και των Περ-

σών από τους μακροχρόνιους μεταξύ τους α-

γ ώ ν ες , Η σπο υδα ιότερη ό μως αιτία ήταν το ψυ-

χικό σχίσμα που είχε προκληθεί ανάμεσα στο

κέντρο και στις ανατολικές επαρχίες του Βυ-

ζαντ ινού Κράτους, λόγω της αίρεσης του μο-

νοφυσιτ ισμού που είχε επικρατήσει σ' αυτές.

Οι τύχες της Συρίας, της Π ερσ ίας, της Π αλαιστί-

νη ς, της Μεσοποταμίας και της Αρ μεν ίας εί -

χαν οριστικά κριθεί μέχρι το 640. Συγχρόνως

άρχισε η κατάκτηση της Αιγύπτου, του σιτοβο-

λώνα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία

ολοκληρώθηκε με την οριστ ική κατάληψη της

Αλεξάνδρειας το 646. Μετά την κατάληψη της

Βόρειας Αφρικής, στις αρχές του 8ου αι. , οι Ά-



ραβες κατέκτησαν μέρος της βησιγοτθικής Ι-

σπανίας. Η προ έλασ η τους όμω ς στη Δύση α-

ναχαιτίστηκε τελικά από τους Φράγκους στο

Πουατιέ το 732.

β. Ο πόλεμος στη θάλασσα και οι πολιορκίες

της Κωνσταντινούπολης

Στα μέ σα του 7ου αιώνα ο χαλίφης Μω αβίας

συνειδητοποίησε ότι ο αγώνας με το Βυζάντιο

θα κρινόταν στη θάλασσα και μερίμνησε για τη

ναυπήγηση στόλου. Η πρώτη ναυτική εκστρα-

τεία του κατέληξε στην άλωση της Κωνστάντι-

ος, πρωτεύουσας της Κύπρου. Σειρά είχαν τα

νησιά Ρόδος και Κως. Ωστόσο ήταν π ροφ ανές

ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν ο τελικός στόχος

του Μωαβία.

Στα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου

Δ' ανακόπηκε για πρώτη φο ρά η ακάθεκτη ε -

ξάπλωση του Ισλάμ. Το 674-678 οι Αραβες επι-

χείρησ αν ν α κατακτήσουν την Κωνσταντινούπο-

λη. Ό λε ς όμω ς οι από πειρές τους απέτυχαν, ε-

νώ ο στόλο ς του ς κατα στρ άφη κε από το υγρόν

πυρ. Ο Μωαβίας αναγκάστηκε να υπογράψει

ταπεινωτική ειρ ήν η, η οποία, παρά την περιορι-

σμένη δ ιάρκε ιά της, ανύψ ωσ ε το δ ι εθν ές γόη-

τρο του Βυζαντινού κρ άτου ς. Το 717 ο αρ αβικός

στόλος έφ θ α σ ε και πάλι μπροστά στα τείχη της

Βασιλεύουσ ας. Η πρωτεύο υσα σ ώθη κε, γ ια

δεύτερη φορά, χάρη στην αποφασιστ ικότητα

των υπερασπιστών της και το υγρόν πυρ. Η

Κωνσταντινούπολη δεν απειλήθηκε έκτοτε από

τους Άραβες.

γ. Οι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις στη Μ.

Ασία και την Ανατολική Μεσόγειο

Μετά τις αποτυχημένες πολιορκίες της Κων-

σταντ ινούπολης, ο πόλεμος μεταφέρθηκε στη

Μ.Ασία. Στις αρχ ές του 9ου αιώνα η αυτοκρατο-

ρία απαλλάχθηκε προσωρινά από τις αραβικές

επ ιδρο μές στα μικρασιατικά ε δ άφ η, γιατί το Χα-

λιφάτο συγκλονίστηκε από εσωτερικές διαμά-

χες.

Το 821-823 όμως η αναστάτωση που προ-

κλήθηκε στο Βυζάντιο από την εξέγερση του

Θωμά Σλάβου και η παραμέλη ση του στόλου α-

πό την πλε υρά των Βυζαντινών έδ ω σα ν την ευ -

Η Μέκκα με το ιερό Κααμπά, οικοδόμημα που έχει σχήμα κύβου

και περιέχει ένα μαύρο μετεωρίτη (οξυγραφία του 18ου αι.)

Τρόποι χρήσης του υγρού πυρός.

Και ο δρόμωνας* (τύπος πολεμικού πλοίου) ας έχει

σε κάθε περίπτωση μπροστά στην πλώρη σίφωνα

(σωλήνα) , κατασκευασμένο από χαλκό , με τον

οποίο θα εκτοξεύεται το υγρό πυρ κατά των εχθρών.

Πολλές δραστηρ ιότητες επ ινοήθηκαν από τους

παλαιούς και τους νεότ ερο υς κατά των εχθρικών

πλοίων και των πολεμιστών που επιβαίνουν σ' αυτά,

όπως, γ ια παράδε ιγμα η εκτόξευση υ γρού π υρός

από τα σιφώνια με βροντή και καπνό που σκεπάζ ει τα

σιφώνια. Εμε ίς συμβουλεύουμε να εκτοξεύονται και

χύτρες γεμά τες υγρό πυρ, σύμφ ωνα με τη μέθο δο

συσκευασίας που υποδε ίχθηκε. Όταν συντρ ιβούν ο ι

χύτρες, τα πλοία των εχθρών θα αρπάξουν εύκολα

φωτιά.

Πρέπει να χρησιμοποιείται και μια άλλη μέθοδος: η

ρίψη με το χέρι των μικρών σιφωνίων, που ονομά-

ζονται χειροσίφωνα και τα κρατούν οι στρατιώτες

πίσω από τις σι δε ρέ νιε ς ασ πίδε ς τους . Αυτά επι-

νοήθηκαν και κατασκευάστηκαν πρόσφατα. Μ' αυτά

το υγρό πυρ θα εκτοξεύεται καταπρόσωπα στους

εχθρούς .

Ναυμαχικά Λέοντος Στ , έκδ. Α. Dain, Παρίσι 1943,

20,29-30.

καίρια σε Άραβες από την Ισπανία να καταλά-

βουν την Κρήτη και να κάνουν απόβαση στη Σι-

κελία.

Λ ίγα χρόν ια αργότε ρα ο αυτοκράτορας Θε -

όφ ιλος αναγκάστηκε να δώσει σκληρούς αγώ-

νες εναντίον των Αράβων στο μικρασιατικό μέ-

τωπο. Το σπουδαιότερο επεισόδιο του πολέ-



Το υγ ρό ν πυρ. Μικρογραφία από το χειρόγραφο (12ος αι.) της Χρονογραφίας τον Ιωάννη Σκυλίτζη (Μαδρίτη, Εθν. Βιβλιοθήκη).

μου αυτού υπήρξε η πολυθρύλητη στην επική

παρ άδοσ η καταστροφή του Αμορ ίου (838), ιδ ι-

α ίτερης πατρίδας του Θεόφιλου.

Οι αραβικές κατακτήσε ις έθ εσ αν τέρμ α

στην ελληνορωμαϊκή κυριαρχία στη Μεσόγειο,

στ ις ακτές της οποίας εμφανίστηκε πλέον έ-

νας ν έο ς κόσ μος. Τη βυζαντινή θ αλασ σοκ ρα-

τορία διαδέχθηκε μ ια περίοδος συγκυριαρχί-

ας των Αράβων και των Βυζαντινών στη Μεσό-

γειο και τα θαλάσσια σ ύνο ρα του Βυζαντ ίου υ-

ποχώρησαν στη γραμμή Κρήτη-Κύπρος-Λυ-

κία/Κιλικία. Σχεδόν κάθε χρόνο γίνονταν επι-

δ ρ ο μ έ ς κούρσα) των αραβικών στόλων, με α-

ποτέλε σμα ο πληθ υσμός των νησιών και των α-

κτών του Αιγαίου να μειωθεί δραματικά και το

εμπόριο να περιοριστεί. Από την άλλη πλευρά

οι χερσ αίες αραβικές επ ιδρο μές έπληξαν το

εμπόριο και περιόρισαν σημαντικά τις αγροτι-

κές δραστηριότητες των μικρασιατικών πληθυ-

σμών.

Ερωτήσεις

1 Γιατί η απώλεια της Αιγύπτου υπήρ ξε βαρύ πλήγμα για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορ ία;

(Συμβουλευτείτε και το σχετικό παράθ εμα ).

2. Ποιοι ήταν οι τρόποι χρήσης του υγρού πυρός στη διάρκεια του 10ου αι., σύμφω να με

το σχετικό παράθ εμα;

3. Να συζητήσετε την άποψ η του ιστορικού H. PIRENNE: Η (Μεσόγειος) θάλασσα που ήταν

μέχρι τότε το κέντρο της Χριστιανοσύνης, έγινε το σύνορό της. Η μεσογειακή ενότητα

θρυμματίστηκε

.



5, Η Εικονομαχία

α. Συνθήκες εκδήλωσης της Εικονομαχίας

Οι δύο πρώτοι Ίσαυροι (Λέων Γ' και Κων-

σταντίνος Ε') υπήρξαν, σε συνεργασία με εκ-

προσώπους του ανω τέρο υ κλή ρου, οι πρωτερ-

γά τες του κινήματος της Εικονομαχίας, το οποίο

συντάραξε γ ια περ ισσότερο από έναν α ιώνα

το Βυζαντινό Κράτος (726-843). Αλλά η εικονο-

μαχία δεν μπορεί να θεωρηθεί καρπός της

βούλησης ε νό ς ή δύ ο αυτοκρατόρων μ ε ιδ ιό-

τυπες θρησκευτ ικές ιδέες. Ιδεολογική βάση

του κινήματος αυτού υπήρξαν οι α ν ε ι κον ι κές

α ν τ ι λ ήψ ει ς * των κατοίκων των ανατολικών ε-

παρχιών, οι οποίες στηρίζονταν στο επιχείρημα

ότι η απεικόνιση του θείου με ανθρώπινη μορ-

φή δεν συμβιβάζεται με τον χαρακτήρα του

Χριστιανισμού ως καθαρά πνευματικής θρη-

σκε ίας. Εξάλλου, οι υπε ρβο λές της λατρείας

των εικόνων και των λειψάνων, μ ιας λατρείας

που άγγιζε τα όρια της δεισιδαιμονίας ανάμε-

σα στο λαό, ιδιαίτερα στις ευρωπαϊκές επαρχί-

ες , προκαλούσαν σοβαρές αντ ιδράσεις .

Τα μέτρα που έλαβ ε η κεντρική εξουσία για

την αντιμετώπιση του προβλ ήματο ς, κατά τις α ρ-

χές του 8ου αιώνα, δικαιολογούνται από την

κρισιμότητα των περ ιστάσε ων που αντιμετώπιζε

η αυτοκρατορία την περίοδο αυτή: τα αραβικά

πλοία όργωναν τις βυζαντινές θάλασσες και

λεηλ ατού σαν ακτές , νησιά και πόλεις, παραλύ-

οντας το εμπόριο και απειλώντας ακόμ η και την

ίδια τη Βα σιλε ύο υσ α (717). Την ίδια επο χή οι βυ-

ζαντινές επαρχίες στη Βαλκανική είχαν κατα-

κλυσθεί από Σλάβους και υπ έφ ερ αν από τ ις ε -

πιδρομές ενός νέου γείτονα, των Βουλγάρων.

Μέσα στ ις συνθήκες αυτές ήταν φανερό

ότι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν

ολοκληρωτικά από τους αγροτικούς πληθυ-

σμούς της Μ. Ασίας που υπηρετούσαν στους

θεματικούς στρατούς και απέρριπταν την ιδέα

της αναπαράστασης του θείου. Η εικονομ αχική

πολιτική ήταν η μόνη που θα μπ ορ ούσ ε ν α συμ-

φιλιώ σει την κεντρική εξο υσ ία με τους πληθυ-

σμούς αυτούς και την πολιτική αυτή αποφάσι-

σαν να εφαρμόσουν ο ι αυτοκράτορες της δυ-

νασ τείας των Ισαύρων.

Η πολιτική αναγκαιότητα της εικονομαχίας

Μ έ σ α σ

1

αυ τές τις συ νθή κες γινόταν όλ ο και πιο φα -

νερό, ότ ι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτ ιόταν

αποκλειστικά από τους αγροτικούς πληθυσμούς του

εσωτερ ικού της Μ. Ασίας Δεν υπάρχε ι καμιά αμφι-

βολία, ότι η εικονομαχική πολιτική, που ήταν εντ ελώ ς

αντίθετη σ' ότι θύμιζε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό

και την παλιά ιδεολογ ία, θα μπορούσε να συμφι-

λιώσει την Κωνσταντινούπολη με τους αγροτικούς

πληθυσμούς της ανατολικής Μ. Ασίας, που εξαθλι-

ωμένοι και πάμφτωχοι αποζούσαν από τη γη, που

τώρα όφε ιλα ν να υπερασπίσουν από τους επι-

δρομε ίς .

Ε. Γλύκατζη -Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία του Βυ-

ζαντινού Κρ άτους, μ ε τ.

Τ.

Δρακοπούλου, Αθήνα

1977. 34

Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και η έναρξη της

εικονομαχίας

Τον ίδιο χρόνο (726), το καλοκαίρι, ανέβρασε η

θάλασσα και σαν από καμίνι σηκώθηκε ατμός από το

βυθό ανάμεσα στη Θήρα και τη Θηρασία Αυτό κρά-

τησε κάμποσες μέρες. Στο μέσο αυτό της φοβερής

φωτιάς σχηματ ίστηκε ένα νέο νησί που συνενώθηκε

με το νησί Ιερά. Όπως η Θήρα και η Θηρασία, έτσι

και το νεοσχημάτ ιστο νησί όφε ιλε τη γέν εσ ή του στην

έκρηξη του ηφα ιστε ίου κα ι δημ ιουργήθηκε στη

διάρκεια της βασιλείας του αντίχριστου Λέοντος. Ο

αυτοκράτορας εξήγησε αυτό το σημάδι της θε ίας

οργής εναντ ίον του με τρόπο ευνοϊκό γ ια τον εαυτό

του και σήκωσε ακόμη πιο αναίσχυντο πόλεμο

εναντίον των αγίων και σεπτών εικόνων. Και ο λαός

της Βασιλεύουσας εξαιτ ίας της απέραντης λύπης

του γ ια τ ις καινοφαν ε ίς δ ιδα σκαλίες προσπάθησε να

επιτεθεί και να σκοτώσει τους στρατιώτες του αυτο-

κράτορα που καθαίρεσαν την ε ικόνα του Χριστού

στη Χαλκή Πύλη. Και τότε πολλοί από αυτούς τιμω-

ρήθηκαν γ ια την ευ σέβ ε ιά τους με ακρωτη ριασμούς,

μαστιγώσεις, εξορίες και πρόστιμα και ιδιαίτερα οι

αρ ιστοκράτες και επιφανε ίς .

Θ ε ο φ ά ν η ς , Χρονογραφ ία, έκδ. C. de Boor, τόμ. 1,

Λειψία 1883, 404-405.



β. Έναρξη της εικονομαχίας

Την αφορ μή για την έναρ ξη της εικονομαχί-

ας φαίνεται ότι έδ ω σ ε έν ας καταστροφικός

σεισμός που είχε επίκεντρο το θαλάσσιο χώ-

ρο μεταξύ Θήρας και Θηρασίας (726). Ο σει -

σμός ερμηνεύτηκε ως εκδήλωση θε ίας ορ-

γής , διότι , τάχα, η λατρ εία των εικόνω ν αποτε-

Τα επιχειρήματα των εικονοκλαστών*.

Οι ε ικόνες αναπληρώνουν τα ε ίδωλα και άρα αυτοί

που τ ις προσκυνούν ε ίναι ε ιδωλολάτρες. Ομως δεν

πρέπε ι να προσκυνούμε κατασκευάσματα των

ανθρώπινων χερ ιών και κά θε ε ίδο υς ομοίωμα.

Πληροφόρησέ με ποιος μας άφησε ως κληρονομιά

αυτήν την παράδοση, δηλαδή να σεβόμαστε και να

προσκυνούμε κατασκευάσματα χερ ιών, και εγώ θα

συμφω νήσω ότ ι αυτό ε ίναι νόμος του Θ εού .

Επιστολή του Λέοντος Γ' στον πάπα Γρηγόρ ιο Β',

στο: Μ. Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, μετ. Μ.

Βαρέπας, εκδ. Α. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 158.

λού σε εκδήλωσ η ε ιδωλολατρ ίας στο χώρο της

Εκκλησίας. Το 726 ο Λέων Γ' εξαπέλυσε την

πρώτη επίθεσή του κατά των εικόνων. Με δια-

ταγή του ο στρατός απομάκρυνε από τη Χαλκή

Πύλη των ανακτόρων μια εικόνα του Χριστού.

Το ορ γισμ ένο πλήθος αν τέδ ρα σε και ξέσπα-

σαν οδ ομα χίες. Η αντ ίδραση κατά της εικο νο-

μαχικής πολιτικής απλώθηκε από την πρωτεύ-

ουσα στο Θέμα Ελλάδος (σημερινή ανατολική

Στε ρεά Ελλάδα). Ο θεματικός στόλος κινήθηκε

εναντ ίον του Λέοντος, αλλά κατατροπώθηκε

κοντά στον Ελλήσποντο,

Το πρώτο επίσημο εικονομαχικό διάταγμα

φαίνεται ότι εκδόθηκε το έτος 730 και προ-

έβλεπε καταστροφή των εικόνων και διώξεις

κατά των εικονοφ ίλων. Οι διώξεις αυτ ές πή-

ραν στην πράξη δ ιάφορες μορφές: βασανι -

στήρια, εξορίες, δημεύσεις περιουσιών.

Το διάταγμα βρήκε αντίθετη την εκκλησία

της Ρώμης. Ο πάπας, δυσαρεστημένος, στρά-

φη κε αρ γότε ρα προς τους Φράγκους κα ι συν-

δέ θη κε στεν ά με τους ηγ εμό νες τους. Ετσι η

εικονομαχία είχε αρνητ ικές συνέπειες γ ια τ ις

σχέσεις της Αυτοκρατορίας με τη Δύση.

γ. Κορύφω ση της εικονομαχίας

Η εικονομαχία κορυφώθηκε επί Κωνσταντί-

νου του Ε', οπότε και προ σέλαβ ε διαστά σεις

Τα επιχειρήματα των εικονολατρών

Προσκυνώ και σέβομαι το Σταυρό και τη λόγχη, τον

κάλαμο και το σπόγγο, με τα οποία οι θεοκτόνοι

Ιουδαίοι βασ άνισα ν και ύβρισαν και τέλο ς σκότω σαν

τον Κύριό μου, γιατί όλα αυτά στάθηκαν όργανο του

έργου της σωτηρίας των ανθρώπων. Πώς λοιπόν, να

μην προσκυνήσω και τ ις ε ικόνες που κατασκευά -

ζουν οι πιστοί με αγαθή προαίρεση και με σκοπό τη

δοξολογία και την ανάμνηση των παθημάτων του

Χριστού;

Ότι δεν προσκυνώ την ύλη, ε ίναι φανερό. Διότι, αν

καταστραφεί το σχήμα ενός σταυρού που ε ίναι

κατα σκευ ασμ ένος από ξύλο, το ρ ίχνω στη φωτιά να

καεί. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξύλο των

ε ικον ισμάτων, όταν κατασ τραφεί ,

Ιωάννης Δαμασκηνός , Περί εικόνων, μετ.

Λ.Τσακτσίρας, στο: Λ. Τσακτσίρας-Ζ.

Ορφανουδάκης-Μ. Θ εο χά ρη . Ιστορία Ρωμαϊκή και

Βυζαντινή, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999, 183.

Εικονομάχοι καλύπτουν την εικόνα τον Χριστού με ασβέστη.

Μικρογραφία από το Ψαλτήρι Χλουντώφ (γύρω στο 830)

(Μόσχα, Ιστορικό Μουσείο).



μιας ανελέητης εκστρατείας εναντ ίον των μο-

ναχών και των μονασ τηριών, που αποτε λού σαν

τα προπύργια της εικονολατρίας. Η εκστρατεία

αυτή νομιμοποιήθηκε από τη σύνοδο της Ιέρει-

ας (754), η οποία κα ταδίκασε τη λατ ρεία των ει-

κόνων και αναθεμάτισε τους οπαδούς της. Το

787 όμ ω ς, επί Κω νσταντίνου ΣΤ' και Ειρήνη ς, η Ζ'

Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε την εικονο-

μαχία.

δ Αναζωπύρωση και τέλος της Εικομαχίας.

Η εικονομαχία αναζω πυρώθη κε από τους

αυτοκράτορες Λέοντα Ε' και Θεόφιλο, χωρίς

πάντως να έχει την ορμή και το φανατισμό της

πρώτης περιόδου. Τελικά, το Μάρτιο του 843, η

σύνοδος, που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινού-

πολη από τη μητέρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ

Γ', Θ εο δώ ρα , και τους συ νερ γά τες της, Βάρδα

και Θεόκτιστο, αποφάσισε την αποκατάσταση

των εικόνων. Η απόφ αση της συν όδο υ αυτής

σήμανε την οριστική αποτυχία του κράτους να

υποτάξει ολοκληρωτικά στη βούλησή του την

Εκκλησία.

Ερωτήσεις

1. Αφού μελετήσετε το σχετικό παράθ εμα και με βάση την ιστορική αφήγησ η, να

εξετάσετε ποια πολιτική αναγκαιότητα επέβαλε την εικονομαχία και ποια λαϊκή αντίληψη

υπηρετούσε.

2 Ποια η ερμηνεία που έδωσα ν στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρα ς (παράθεμα ) οι

εικονομάχοι και ποια οι εικονολάτρες; Ποιο χαρακτηρ ιστικό της μεσαιωνικής νοοτροπίας

αποκαλύπ τουν οι συγκεκριμένες ερμηνείες;

3. Να επισημάνετε τα κυριότερα επιχειρήματα των εικονομάχων και εικονολατρών (βλ.

σχετικά παραθ έματα) αφού λάβετε υπόψ η σας τις αποφ άσεις των συνόδω ν του 754 και του

787 (βλ. σελ. 94).

6. Κο ινωνία και ο ικον ομ ία

α.

Η οικονομία (6ος-9ος αι.)

Οι επιδημίες και οι φυσικές καταστροφές

που συγκλόνισαν την αυτοκρατορία στο δ εύτ ε-

ρο μισό του 6ου αι., σε συ νδυ ασ μό με τις απώ-

λειες από τους πολέμους και τ ις εχθρικές ε ι -

σβολές, προκάλεσαν μεγάλη μείωση του πλη-

θυσμού της. Ωστόσο, παρά την οικονομική και

δημογραφική κρίση που προκάλεσαν οι παρα-

πάνω αιτίες, δεκάδες πόλεις επιβίωσαν κατά

τη δύσκολη αυτή περίοδο. Πολλές μάλιστα από

τις πόλεις αυτές, όπως η Έφεσος και η Νίκαια,

συνέχισαν να ακμάζουν ως κέντρα εμπορίου

και βιοτεχνίας.

Όμω ς οι αστ ικές δραστηριότητες περιορί -

ζονται και το εξωτερικό εμπ όριο φθίνει σ υνε-

χώς. Οι χερσαίοι δρόμοι του εμπορίου με την

Ανα τολή, τα λιμάνια και τα εμπορικά κέντ ρα της

Συρίας και της Αιγύπτου ελέγχονται πια από

τους Άραβες. Στ ις περιόδους ανακωχής, βέ-

βαια, το αραβοβυζαντινό εμπόριο αναβιώνει.



Οι Βυζαντινοί ωστόσο είναι υποχρεωμένοι να

μοιράζονται τα κέρδη τους με τους Αραβες,

στους οποίους καταβάλλουν τελωνε ιακούς

δασμούς. Το εμπόριο με τη Δύση, στ ις αρχές

του 8ου αι. , μειών εται στο ελάχιστο, χωρίς η ε -

πικοινωνία να διακοπεί εντελώς. Πάντως οι θα-

λάσσιες επικοινωνίες παραμένουν εξαιρετ ικά

επικίνδυνες εξαιτίας της δράσης των πειρα-

τών.

Επιστολή του Μιχαήλ Β στον ηγεμόνα των Φρά γκων

( ...) Βρήκαμε τους Χριστιανούς χωρισμένους σε δύο

στρατόπεδα. Μεγάλος αρ ιθμός ακολουθούσε τον

τύραννο (δηλαδή τον σφετερ ιστή της νόμ ιμης

αυτοκρατορικής εξουσίας) (Θωμά τον Σλάβο) και γι '

αυτό το λόγο δεν ήμασταν σε θέση να τον κατα-

πολεμ ήσουμ ε αποτελεσματ ικά. Ο Θω μάς επω φε-

λήθηκε από αυτό και προσέλκυσε πολλούς κοντά

του.. Επειτα πολιόρκησε και απέκλε ισε από τη

θάλασσα την Κωνσταντινούπολη το Δεκέμβριο της

15ης ινδικτιώνος (δηλαδή του έτους 821). Συγκρο-

τήθηκε ναυμαχία και ο Θεός μας έδωσε τη ν ίκη.

Ήταν ένα θαύμα. ( ...) .. Ο Θωμάς καταδικάστηκε σε

αποκοπή των χεριώ ν και των ποδιών και πέ θα νε στην

αγχόνη. Από τους δυο γ ιους του ο ένα ς δ ολο φο-

νήθη κε από τους δ ικούς μας ανθρώπ ους στην

(Μικρά) Ασία, ο άλλος καταδικάστηκε στην ίδια με

τον Θω μά ποινή... Από τότε όλοι οι Χριστιανοί του

κράτους μας ξαναγύρισαν στην ενότητα και την

ομόνοια.(...)

P. Lemerle,

Thomas le Slav. Travaux et memoires 1

(1965)256-257.

Η ανοικοδόμηση των πόλεων της Πελοποννήσου.

Ενας στρατηγός από το γέν ος των Σκληρών, αφο ύ

πολέμησε με τους Σ(θ)λαβήνους, υπέταξε με τα

όπλα και εκμηδένισε πλήρως το έθνος τους. Ετσι,

επέτρεψε στους παλαιούς κατοίκους της Πελο-

ποννήσου να ανακτήσουν τ ις περ ιουσίες τους. Ο

αυτοκράτορας Νικηφόρος Α' πληροφορήθηκε τα

νέα και γεμάτος χαρά φρόντ ισε να ξαναχτ ίσε ι τ ις

πόλεις που ήταν σ' αυτό το μέρος, να ανοικοδο-

μήσε ι τ ις εκκλησίες που κατεδάφισαν ο ι βάρβαροι

και να κάνει χριστιανούς τους Ιδιους τους βαρβά-

ρο υς Ετσι, ανο ικοδ όμη σε εκ βάθρω ν την Πάτρα και

τη Σπάρτη.

Χρονικών της Μονεμβασ ίας, έκδ. I. Dujev, Παλέρμο

1976. 18-22.

Κατά τα τέλη του 8ου και τ ις αρχές του 9ου

αι. ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας αυξάνεται

και φθ άν ει περίπου τα 11 εκατ ομμ ύρια , ενώ

παράλληλα η οικονομία και το εμπόριο αρχί-

ζουν να ανακάμπτουν. Ο Νικηφόρος Α' πήρε

τολμηρά δημοσιονομικά μέτρα για την ανόρ-

θωση της οικονομίας, τα οποία από τους αντι-

πάλους του κα ι τον χρονο γράφ ο Θε οφ άν η χα-

ρακτηρίστηκαν ως κακώσεις. Τα μέτρα αυτά ή-

ταν τα ακόλουθ α:

1. Η ακύρωσ η των φοροαπ αλλαγ ών που εί -

χε θεσπίσει η αυτοκράτειρα Ειρήνη και η εγ-

γραφή των πολιτών στους φορολογικούς κατα-

λόγους 2. Η επιβολή τ ου κ α π ν ι κ ο ύ φ ό ρ ο υ (για κά-

θε εστία που καπνίζει , δηλαδή για κάθε νοικο-

κυριό) στους π ά ρ ο ι κ ο υ ς ( εξαρτημένους γεωρ-

γο ύς) των μονών και των ναώ ν, καθώς και στα

πολυάρ ιθμα φιλανθρωπικά ιδρύματα 3. Η καθι-

έρωση της συλλογικής ευθύνης της κοινότη-

τας του χωριού για την καταβολή των φό ρω ν 4.

Η απα γόρ ευσ η της τοκογλυφ ίας 5. Η δημιουρ-

γία κλήρων για τους ναύτες στρατιώτες της Μ.

Ασ ίας και 6. Η υποχ ρέωσ η των πλούσιων ναυ-

κ λ ή ρ ω ν (πλοιοκτητών) της Κωνσταντινούπολης

να δανειστούν από το κράτος με υψηλό επιτό-

κιο. Το τελευ ταίο αυτό μ έτρ ο απέ βλεπ ε στην α-

νάπτυξη του εμπο ρίου και της ναυ σιπλοΐας.

β. Στρατιωτικοποίηση και εποικισμοί

Από τα μέσ α του 7ου ως τα μέσ α του 9ου αι.

το Βυζάντιο διέρχεται μια περίοδο κρίσης, η ο-

ποία χαρακτηρίζεται από την έντονη κοινωνική

παρουσία του στρατού.

Η

στρατιωτικοποίηση της

μεσοβυζαντ ινής κοινωνίας εκφράζεται με την

εμφάνιση των οικογενειακών επωνύμων και

την οικοδό μησ η πολλών κάστρων. Τα επώνυμα

προσδιορίζουν, σχεδόν αποκλειστικά, στρατι-

ωτικές αριστοκρατικές οικογένειες, ενώ τα κτι-

σμένα σε δυσπρόσιτες περιοχές οχυρά κά-

στρα αντικαθιστούν τις πόλεις που παρακμά-

ζουν. Στοιχείο στρατιωτικοποίησης, αλλά και έν-

δειξη εδρ αίωσ ης της βυζαντινής κυριαρχίας α-

ποτελεί και η βαθμιαία επέκταση του δικτύου

των θεμάτων με τη διχοτόμηση παλαιότερων

μεγάλων θεμάτων (Μ. Ασία) ή τη δημιουργία

νέων (Βαλκανική). Με τη δημιουργία ναυτικών



θεμάτων η αυτοκρατορία κατόρθωσε να θωρα-

κίσει τ ις παρά λιες π εριοχ ές, αλλού σ ε μ ικρότε-

ρο κα ι αλλού σε μεγαλ ύτερο βάθος.

Ιδια ίτερες δυσχέρειες αντ ιμετώπιζε η αυτο-

κρατορία στις ευρω παϊκές επαρ χίες της, όπου

είχαν εγκατασταθεί πολλοί σλαβικοί πληθυ-

σμοί. Το Βυζαντινό κρά τος , για να αντιμετωπίσει

το πρόβλημα, εφάρμοσε μια συγκροτημένη ε-

ποικιστική πολιτική: πολλοί Σλάβοι μεταφέρθη-

καν από τις σκλαβηνίες των Βαλκανίων σε πε-

ριοχ ές της Μ. Ασίας και, αντίστρ οφα , πολλοί μι-

κρασιατικοί πληθυσμοί μετακινήθηκ αν και εγκ α-

ταστάθηκαν κατά την περίοδο αυτή στις σκλα-

βηνίες της Θράκης, της Μακεδονίας και της

Νότιας Ελλά δας. Από τα τέλη του 8ο υ αι. οι Σλά-

βοι άρχισαν να ενσωματώνονται στη βυζαντινή

κοινωνία και σταδιακά να αφομοιώνονται.

γ. Το κίνημα τον Θ ωμά τον Σλάβου

Στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Β' το

κράτος συγκλο νίστηκε από το κίνημα του Θω μά

του Σλάβου, το οποίο εκδηλώθηκε το 821 στη

Μικρά Ασία. Ο Θω μάς, ο οποίος στέφθ ηκε αυ-

τοκράτορας από τον πατριάρχη Αντιοχείας, εμ-

φανίσθηκε ως εικονόφιλος και προστάτης των

φτωχών, στους οποίους υποσχέθηκε απαλλα-

γή από τη φορολ ογία. Η αναταραχ ή που προ-

ήλ θε από το κίνημα, μετα δό θη κε από την ύπαι-

θρο στις πόλεις και στο στρατό. Από τα έξι μι-

κρασιατικά θέματα μόνο δύο έμειναν πιστά

στον αυτοκράτορα Μιχαήλ. Με τη σύμπραξη

του ναυτικού θέματος των Κιβυρραιωτών, ο

Θωμάς πέρασε στην Ευρώπη και πολιόρκησε

την πρω τεύουσ α. Η έκβ ασ η της πολιορκίας κρί-

θηκε από το απόρθη το των τειχών της Βασιλεύ-

Ο Μιχαήλ Β' μετά τη νίκη τον αφαιρεί το στέμμα από το

σφετεριστή Θωμά το Σλάβο. Μικρογραφία από το σλαβονικό

χειρόγραφο της Χρονογραφίας του Κωνσταντίνου Μανασσή

(14ος αι.) (Ρώμη. Βιβλιοθήκη του Βατικανού).

ου σα ς, τ ις λιποταξίες των πληρωμάτων του Θω-

μά, τη βαριά ήττα του στό λου του μπροστά σ την

Κωνσταντινούπολη (φ θινόπ ωρ ο του 822) και την

επίθεση που δέχθηκε από τους Βουλγάρους,

με τους οποίους είχε συμμαχήσει ο Μιχαήλ Β'.

Ο στασιαστής αναγκάστηκε τότε να λύσει την

πολιορκία και αρχικά κατόρθωσε να διαφύγει,

αλλά τον Οκτώβριο του 823 συνελήφθη και θα-

νατώθηκε. Το κίνημα του Θωμά δεν μπορεί να

ερμηνευθε ί ως λα ϊκή εξέγερση κα ι κο ινωνική

επανάσταση, αν και έπαιξαν κάποιο ρόλο σε

αυτό οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες.

Επρόκειτο περισσότερο για εμφύλιο πόλεμο,

μια σύγκρουση μεταξύ νομιμότητας και σφετε-

ρισμού της εξουσίας, που επηρεάστηκε κυρί-

ως από τις προσ ωπικές φ ιλοδ οξίε ς και τα κίνη-

τρα του στασιαστή, από τον ανταγωνισμό των

βυζαντινών επαρχιών με την κεντρική εξουσία

και την πολιτική της και από τη διαμάχη για τις ει-

κόνες .

Ερωτήοεις

1 Να σχολιάσετε τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Νικηφόρου Α ' και να επισημάνετε

τυχόν αρνητικά στοιχεία τους.

2. Ποια στοιχεία πιστοπο ιούν τη βαθμιαία στρατιωτικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας;

3. Ποιες σκοπ ιμότητες εξυπηρετούσ αν οι εποικισμοί;

4.Να επισημάνετε τον χαρακτήρ α και τις αιτίες της αποτυχίας του κινήματος του Θω μά του

Σλάβου.



7, Σλάβοι και Βούλγαροι

α. Σκλαβηνίες

Οι μόνιμες εγκαταστάσεις των Σλάβων στη

Χερσόνησο του Αίμου είναι γνωστές με τον ό-

ρο σκλαβηνίες, Στο γεωγραφικό χώρο της Ελλά-

δας , όπως προαν αφέρ θηκε , ο ι σκλαβηνίες α-

ποτελούσαν αυτόνομες νησ ίδες σλαβ ι κού

πληθυσμού, μ ικρότερης ή μεγαλύτερης έκτα-

σης. Στη διάρκεια του 9ου αι. , οι σκλαβηνίες

που βρίσκονταν στα βορειοδυτικά της Χερσο-

νήσου του Αίμου εξελίχθηκαν στα πρώτα κρα-

τίδια των Σέρβων και Κροατών. Η ύπαρξη και η

ανάπτυξη των δύο αυτών κρατιδίων διευκόλυ-

νε τον εκχριστιανισμό των δύο λαών επί Βασι-

λείου Α'. Την ίδια εποχή (9ος αι.), οι σκλαβηνί-

ε ς που βρίσκονταν στα νότ ια της Χ ερσ ονή σο υ

του Αίμου άρχισαν να ενσω ματώνονται στην ε-

πεκτεινόμενη θεματική διοίκηση του Βυζαντι-

νού Κράτους. Οι σκλαβηνίες ήταν αρχικά ημι-

αυτόνομες και πλήρωναν φόρο υποτέλειας.

β. Η ίδρυση τον κράτους των Βουλγάρων

Επί Κωνσταντίνου Δ' ιδρ ύθη κε στη Χερ σόν η-

σο του Αίμου το κράτος των Βουλγάρων, λαού

που προωθήθηκε από τις ασιατικές στέπες

στις εκβολές του Δούναβη. Οι Βούλγαροι νίκη-

σαν το βυζαντινό στρατό και κατέκτησαν τα ε-

δάφη μεταξύ Δούναβη, Αίμου και Ευξείνου

Πόντου. Ο αυτοκ ράτορ ας υποχρεώ θηκε να α-

ναγνωρίσει σιωπηρά τη νέα κατάσταση και να

υποσχεθεί την καταβολή ετήσιων χορηγιών για

το μέλλον. Αυτό αποτελούσε πράξη σύνεσης,

διότι στην περιοχή αυτή είχαν διεισδύσει ήδη

σλαβικές φυλές, με συνέπεια αυτή να έχει α-

ποσπαστεί ουσιαστικά από τον έλεγχο της αυ-

τοκρατορίας.

Η συμφω νία με τους Βουλγάρους αναν εώ-

θηκε α ργό τερ α . Οι Βούλγαροι μάλιστα βοήθη-

σα ν το Λέ οντ α Γ' να αντιμετωπίσει τους Άρ α-

Πόλεμος και κατασκοπία

Και το μήνα Οκτώβριο (του έτους 773) ο αυτο-

κράτορας (Κωνσταντίνος Ε ) έλα βε μήνυμα (μανδά-

τον) από τους κρυφούς φίλους του στη Βουλγαρία

ότι ο χάνος (κύριος) της Βουλγαρίας στέλνει 12.000

στρατό και τους βογ ιάρους του, γ ια να λεηλατήσ ουν

τη σκλαβηνία της Βερζιτ ίας και να απαγάγουν τον

πληθυσμό της στη Βουλγαρία. Και όσο οι απε-

σταλμένοι (αποκρισιάριοι) που είχαν έλθει από το

βούλγαρο χάνο περέμεναν στην Πόλη, ο αυτο-

κράτο ρας υποκρινόταν ότ ι ετο ιμ άζε ι εκ στρα τε ία

κατά των Αράβων. Ετσι, βγήκαν από τις πύλες της

Πόλης μόνο μικρά στρατιωτικά τμήματα και τα

ανακτορικά στρατεύματα. Και αφ ού απ έλυσ ε τους

βούλγαρ ους απεσ ταλμένου ς και έμ αθ ε από τους

κατασκόπους του ότ ι ο ι απεσ ταλμένοι εγκα τέλε ιψ αν

τη βυζαντινή επικράτεια, συνέταξε το στρατό και ξε-

κ ίνησε εσπευσμένα. Μόλις έφτασε στα Λιθοσώρια,

επέπεσε στις τάξεις των Βουλγάρων, χωρίς προη-

γουμ ένως να σαλπίσε ι επίθεση, τους έτρε ψε σε

φυγή και κέρδισε μεγάλη ν ίκη.

Θ ε ο φ ά ν η ς , Χρονογραφία,

έκδ.

C. de Boor, τόμ. 1,

Λειψία 1883, 447.

Εσωτερικές ταραχές στη Βουλγαρία

Αυτό το χρόνο (763) οι Βούλγαροι επαναστάτησαν

και σκότωσαν τους κυρίους τους που κατάγονταν

από τη βασιλεύουσα δυναστε ία και όρ ισαν κύρ ιό

τους τον κακόβουλο Τελέτζη που ήταν τρ ιάντα

χρονών. Τότε πολλοί Σλάβοι τράπηκαν σε φυγή και

προσχώρησαν στον αυτοκράτορα που τους

εγκατέστησε στον ποταμό Αρτάνα της Βιθυνίας.

(Μετά τη νίκη του βυζαντινού σ τρατού επί του Τελέτζη

και των σλάβων συμμάχων του στην πεδιάδα της

Αγχιά λου στις 30 Ιουν ίου 763) οι Βού λγαρ οι στα-

σίασαν και σκότωσαν τον Τελέτζη μαζί με τους

άρχοντές του (δηλαδή τους βογ ιάρους του) και

έβαλαν στη θέση του το Σαβίνο, γαμπρό του παλιού

κυρίου τους Κορμεσίου. Μόλις όμως ο Σαβίνος,

χωρίς καθυστέρηση, έστε ιλε μήνυμα στον αυτο-

κράτορα, ζητώντας ειρήνη, οι Βούλγαροι συγκά-

λεσ αν λαϊκή συ νέλ ευσ η και αντ ιστάθηκαν με πε ίσμα

στα σχέ διά του, λέγ οντ ας, εξαιτ ίας σου η Βουλγα-

ρ ία κ ινδυνεύε ι να υπο δουλωθεί στους Ρωμαίους .

Τότε ξέσπασε επανάσταση και ο Σαβίνος κατέφυγε

στο κάστρο της Μεσημβρίας και προσχώρησε στον

αυτοκράτορα. Οι Βούλγαροι έβαλαν στη θέση του

ως κύριό τους τον Παγάνο.

Θ ε ο φ ά ν η ς , Χρονογρα φία, έκδ. C. de Boor, τόμ. I,

Λειψία 1883. 432-433.



Το Πρώτο Βουλγαρικό Κράτος.

βες επιδρομείς μπροστά στα τείχη της Κων-

σταντινούπολης.

Τον 8ο αιώνα ο Κωνσταντίνος Ε' προσπάθη-

σε με αλλεπάλληλες εκστρατε ί ες να καταλύ-

σει το Βουλγαρικό Κράτος. Η διεξαγω γή του πο-

λέμου υπήρξε δυσχερής για τους Βουλγά-

ρο υς, καθώς αντιμετώπιζαν μ ια μεγάλη εσω τε-

ρική πολιτική κρίση που προκλήθηκε από τη

σύγκρουση της αντιβυζαντινής με τη φιλοβυ-

ζαντινή παρ άταξη, Η παλαιά βουλγ αρική α ρι-

στοκρατία ακο λο υθ ού σε αντιβυζαντινή πολιτική,

ενώ το φιλοβυζαντινό κόμμα είχε τις ρίζες του

στην εθνότητα που διαμορφω νόταν από την α-

νάμε ιξη των σλαβικών πληθυσμών με τις λ αϊκέ ς

βουλγα ρικές τάξεις. Η εξασ θέν ησ η των Βουλ-

γάρων, αποτέλεσμα της εσωτερ ικής αυτής

σύγκρουσης, συνέβαλε στην αποκατάσταση

της βυζαντινής υπεροχής στη Χερσόνησο του

Αίμου, αλλά ο αυτοκράτορας δεν μπόρ εσε να

πετύχει το σκοπό του.

γ. Η Βουλγαρία υπό τον Κρούμο

Η Βουλγαρία ισχυροποιήθηκε σημαντικά στις

αρχ ές του 9ου αι ., όταν προσάρ τησε πρώην α-

βαρικά εδάφη. Τ ις εχθροπραξ ίες ανάμεσα

στους Β ουλγ άρου ς και τους Βυζαντινούς εγκαι-

νίασε ο χάνος Κρούμος με την κατάκτηση της

Σαρδικής (Σόφιας) και την εξόντωση των υπε-

ρασπιστών της (809). Ο αυτ οκρ άτορ ας Νικηφό-

ρος Α' εξεστράτευσε τότε κατά των Βουλγά-

ρων και προχώρη σε βαθιά στη βουλγαρική επι-

κράτεια. Αλλά η επιχείρηση είχε τραγική γι αυ-

τόν έκβαση. Στις διαβάσεις του Αίμου ο στρα-

τός του εκμηδενίστηκε ολοκληρωτικά, Ο ίδιος

ο αυτοκράτορας έπεσε στο πεδίο της μάχης.

Σύντομα ο Κρούμος επανέλαβε τις επιχειρή-

σεις του, κατακτώντας λιμάνια του Ευξείνου

Πόντου. Η εμ φά νισ ή του μπροστά στα τείχη της

Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε το αποκορύ-

φωμα των επιθετ ικών ενεργειών του. Όμως ο

βούλγαρος ηγεμόνας πέθανε ξαφνικά (814)

και έτσι το Βυζάντιο απαλλάχθηκε από έναν ι-

σχυρό αντίπαλο. Ο διάδοχος του Κρούμου Ο-

μουρτάγ συνήψε 30ετή συνθήκη ειρήνης. Με-

τά τη σύναψη της ειρήνης αυτής, στα βυζαντι-

νοβουλγαρικά σύνορα επικράτησε, σχεδόν ως

τα τέλη του αιώνα, αδιατάρακτη ειρήνη.



δ Η οργάνωση του Βουλγαρικού Κράτους

Η δομή του Βουλγαρικού κράτους ως τον 9ο

αι. χαρακτηρίζεται από τη διαφορετ ική συμ με-

τοχή στη διακυβέρνηση της χώρας των δύο

φυλετικών στοιχείων που συνέθεταν τον πλη-

θυσμό του, δηλ αδή των Πρωτοβουλγάρων και

των σλαβικών φυλών, που είχαν εγκατασταθεί

στην επικράτειά του και ε ίχαν οργανωθεί σε

σκλαβηνίες. Ο χάνος* και η πρωτοβουλγαρική

αριστοκρατία καθόριζαν την κρατική πολιτική,

ενώ οι αρχηγοί των σκλαβηνιών διατηρούσαν

στις περιοχές τους μια ορισμένη αυτονομία και

συμμετείχαν ως έν α βαθμό μόνο στη διοίκη-

ση. Υπήρχε, με άλλα λόγια, μια δυαρχία που

αντ ιστοιχούσε στον εθνικό-φυλετ ικό δυϊσμό

της χώρας.

Στη διάρκεια όμως του 9ου αι. ενισχύθηκε η

κεντρική εξουσία, ενώ σ ταδιακά υποχώρησε η

δύναμη των αρχηγών των σλαβικών φυλών. Α-

πό την άλλη π λευρ ά η αριθμητική υ περο χή των

Σλάβων είχε ως αποτέλεσμα τον εκσλαβισμό

των Βουλγάρων. Έτσι, οι Σλάβοι υποτάχθηκαν

πολιτικά στην πρωτοβουλγαρική αριστοκρατία,

αλλά αφομοίωσαν εθνολογικά τους ουννικής

καταγωγής Βουλγάρους.

Ερωτήσεις

7. Ποιο ήταν το μεγαλύτερο εσωτερικό πρόβλημ α που αντιμετώπιζε το Πρώ το Βουλγαρικό

Κράτος; Πό τε και πώς λύθηκε το πρόβλη μα αυτό;

2. Εκτός από τον πόλεμο και την επίσημη διπλωματία, με ποιους άλλους τρόπους ασκούσ ε

το Βυζαντινό κράτος την εξωτερική πολιτική του; Συ μβουλευτείτε το σχετικό παρά θεμα.

8, Το Φραγκικό Κράτος υπό τις δυ να στείες των

Μεροβιγγείων και των Καρολιδών

α. Η εποχή των Μεροβιγγείων και η κρίση

τον Φ ραγκικού κράτους

Το σημ αντικότερ ο βαρβαρικό κράτος της

Δυτικής Ευρώπης ήταν το εκχριστιανισμένο Βα-

σίλειο των Φράγκων, που ίδρυσε ο Χλωδοβί-

κος, ο γενάρ χης της δυνα στείας των Μεροβιγ-

γείων (τέλος 5ου-αρχές 6ου αι.) Στα χρόνια

των διαδόχων του ξέσπασαν εμφύλιοι πό-

λεμοι , με αποτέλεσμα το Φραγκικό Κράτος να

διασπαστεί . Η κρίση επ ηρ έα σε συνολικά τον

πολιτισμό των Φρά γκω ν, ιδιαίτερ α όμω ς την οι-

κονομία τους, με την υποχώρηση του εμπορί-

ου και της βιοτεχνίας, την εγκα τάλ ειψ η του οδι-

κού δικτύου και την παρ ακμή των πόλ εων. Έτσι,

στα τέλη του 7ου και στις αρ χέ ς του 8ου αι, το

πολιτ ικό σύστημα που εγκαθ ίδρυ σα ν οι Με ρο -

βίγγε ιο ι οδήγησε στην αποδυνάμωση του

θεσμού της βασιλε ίας κα ι στην ανάδε ιξη

περ ιφερειακ ών πολιτ ικών δυν άμεω ν. Μία από

αυτές ήταν και η εκκλησία.



β. Οι Καρολίδες και η ακμή της φραγκικής

δύναμης

Στο Φραγκικό κράτος ιδιαίτερα σημαντικό ή-

ταν το αξίωμα του αυλάρχη* (m ajordomus), το ο-

ποίο απέκτησε νέο κύρος, όταν ο αυλάρχης

Κάρολος Μαρτέλος αναχαίτ ισε την προέλαση

των Αράβων στο Πουατιέ της Γαλλίας (732). Ο

Κάρολος Μαρτέλος, γόνος μ ιας ισχυρής αρι-

στοκρατικής οικογένειας, υπήρξε ο ιδρυτής μι-

ας νέας δυναστείας, της δυναστείας των Κα-

ρολιδών, που διαδέχθηκε τους Μεροβίγγειους

υπό τ ις εξής συνθήκες: Ο πάπας, απειλούμε-

νος από τους Λογγοβάρδους που ετοιμάζον-

ταν να βαδίσουν κατά της Ρώμης, αναγκάστηκε

να εγκαταλείψει το Βυζάντιο και να προσεταιρι-

στεί τους Φ ράγ κου ς, στέφο ντας το γιο του Κα-

ρόλου Μαρτέλου Πιπ ίνο ελέω Θεού βασιλέα* των

Φράγκω ν (754). Η παπική ευλο γία πρ οσ έδω σε

στη φραγκική βασιλεία μεγάλο ηθικό κύρος και

με τη στέψη αυτή επικράτησε στην Ευρώπη η

αντ ίληψη της ελέω Θεού βασιλείας.

Ο Πιπίνος Α', ως αντάλλα γμα, δώ ρισε στην

Αγία Έδρα την περιοχή από τη Ραβέννα μέχρι

τη Ρώμη, η οποία κατέστη ο πυρήνας του Παπι-

κού Κράτους. Ο Πιπίνος και οι γιοι του ονομά-

στηκαν πατρίκιοι των Ρωμαίων, τίτλος που σ υν ε-

παγόταν την υποχρέωση του βασιλικού οίκου

να πρ οσ τατε ύει τη Ρώμη. Έτσι, ο παπισμός συν -

δέθηκε στενά με το Βασίλειο των Φράγκων, ε-

νώ το χάσμα μ εταξύ Ανατολή ς και Δύσ ης, που

είχε αρχ ίσει να α νοίγει όταν κηρύχθηκε η εικο-

νομαχία, έγινε τώρα πολύ βαθύ.

Όταν πέθανε ο Πιπίνος, το Φραγκικό Βασί-

λειο περιλάμβανε τη σημερινή Γαλλία και ένα

μέρος της σημερινής Γερμανίας. Ο διάδοχος

του Κάρολος ο Μέγας (Καρλομάγνος) κατέ-

κτησε πολλά εδάφη και επεξέτεινε σημαντ ικά

την επικρά τειά του.

Για να ενισχύσει την εσωτερική οργάνωση

του κράτους του ο Κάρολος πήρε τα ακό λουθ α

μέτρα:

1. Δια ίρε σε τη φρα γκική επικράτεια σ ε 200

περίπου κομητείες. Οι κόμητες ασκούσαν, με

τη βοήθεια των επισκόπων τη στρατιωτική και

πολιτική διοίκηση, και συγχρόνως ήταν δικα-

στές κα ι φοροε ισπράκτορες .

2. Καθιέρωσε το θεσμό των βασιλικών απε-

σταλμένων, οι οποίοι θα επέβλεπα ν την εφ αρ -

μογή των νόμων και των διαταγμάτων που εξέ-

διδε.

3. Προχώρησε σε εκκλησιαστική μεταρρύθ-

μιση που συμπλήρωσε τη διοικητική μεταρρύθ-

μιση. Η Εκκλησία απ ετ έλ εσ ε από τότε παρά-

γοντα συνοχής και ενότητας.

γ. Το πρόβλημα των δύο αυτοκρατοριών

Η ανάμειξη του Κ αρόλου στα πράγματα της

Ιταλίας χρο νολο γείται από το 774, όταν εκ είν ος

κατέλυ σε το κράτος των Λογγοβάρ δων. Μ ε την

επιτυχία αυτή το Φραγκικό Κράτος ισχυροποιή-

θηκε, υποσκελίζοντας τα παλαιότερα γερμανι-

κά βασίλεια, και η εξουσία του Καρόλου ανα-

βαθμίστηκε: έγινε μια ισχυρή βασιλεία, που ε-

ξουσίαζε ένα κράτος με πολλούς λαούς.

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επιδίωξε αρχικά

να προσεγγίσει διπλωματικά το νέο αντίπαλο

της. Το 781 τελέστηκα ν μ ε κ άθε επισημότητα οι

αρραβώνες του Κωνσταντίνου ΣΤ' με τη Ρο-

τρούδη, κόρη του Καρόλου. Αλλά οι σχέσεις

των δύο κρατών οδηγήθηκαν σε ρήξη και το

συνοικέσιο τελ ικά ακυρώθηκε. Αργότερα, ε-

σωτερικές διαμάχες ανάγκασαν τον πάπα Λέ-

Ο Άγιος Πέτρος παραδίδει στον πάπα Λέοντα Γ' το μανδύα

(pallium) και στο βασιλέα (rex) Καρλομάγνο μια σημαία.

(Μωσαϊκό στο Ανάκτορο τον Λατερανού, χρονολογούμενο

πριν από τις 25 Δεκεμβρίου του 800).



Η στέψη του Καρλομάγνου από τη σκοπιά των

Φράγκων

Επειδή δεν υπήρχε πια αυτοκράτορας στο έθνος

των Ελλήνων και η αυτοκρατορική εξ ουσ ία βρισκόταν

στα χέρ ια μ ιας γυναίκας, φάνηκε σωστό στον ίδ ιο

τον πάπα Λέοντα και σ ' όλου ς τους άγ ιους πατέ ρες

που πήραν μέρος στη σύνοδο να δώσουν τον τ ίτλο

του αυτοκράτορα στο βασιλ ιά των Φράγκων Κάρολο,

που έχει στην κυριαρχία του την πόλη της Ρώμης,

όπου συνήθιζαν πάντα να εδρ εύ ου ν ο ι καίσα ρες,

και τις άλλες πόλεις της Ιταλίας, της Γαλλίας και της

Γερμ ανίας . Επειδή λοιπόν ο παντοδύναμο ς Θ εό ς

ευδό κησ ε να περάσουν όλε ς αυτές ο ι χώρες στην

κυριαρχία του Καρόλου, οι κληρικοί της Συνόδου

σκέφ θηκα ν ότ ι, σύμφω να με το θέλημα του Θ εο ύ

και το αίτημα όλων των Χριστιανών, εκείνος θα

έπρεπε να έχει και τον τίτλο του αυτοκράτορα. Ο

Κάρολος δεν ήθελε να εναντ ιωθε ί σ ' αυτό το

θέλημ α κα ι, υποτασ σόμενος ταπε ινά στο Θε ό ,

καθώς και στην επιθυμία που εκφράστηκε από όλο

το χριστιανικό κόσμο, δέχθηκε τη χειροτονία του από

τον πάπα Λέοντα και, μαζί μ' αυτή, τον τίτλο του αυ-

τοκράτορα.

Από τα Χρονικά του Lorsch (Annates

Laureshamenses), Monumenta Germaniae

Historica, τόμ. I, 37, μετ. Λ. Τσακτσίρας, στο: Λ.

Τσακτσίρας-Ζ. Ορφαν ουδάκης- Μ. Θεοχ άρη,

Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή, ΟΕΔΒ, Αθήνα

1999,183.

Η στέψη του Καρλομάγνου από τη σκοπιά των

Βυζαντινών

Αυτό το χρόνο (800), στις 25 Δεκεμβρίου, ο ρήγας

των Φράγκω ν Κάρολος στέφ θηκε (αυτοκράτορα ς)

από τον πάπα Λέοντα. Και ενώ σκόπευε να επιτεθεί

με στόλο στη Σικελία, άλλαξε γνώμη και αποφάσισε

να ζητήσει σε γάμο την αυτοκράτειρα Ειρήνη. Για το

σκοπό αυτό έστε ιλε τον επόμενο χρόνο πρεσβευ-

τές στο Βυζάντιο

Κι έφτα σα ν ο ι απεστα λμένοι του Καρόλου και του

πάπα Λέον τος (στην Πόλη), ζητώντας από την Ειρήνη

να παντρευτεί τον Κάρολο και έτσι να ενωθεί η

Ανατολή με τη Δύση. Κι εκε ίνη θα δεχόταν α ν δε ν

την εμπόδιζε ο Αέτ ιος, που ε ίχε μ εγάλη δύ ναμη και

σκόπευε να κάνε ι αυτοκράτορα τον αδελφό του.

Τον επόμενο χρόνο (802), τον Οκτώβριο, ο Νικη-

φόρος, πατρ ίκ ιος και γεν ικός λογοθέτης, έγ ινε αυ-

τοκράτορας διώχνοντας την αυγούστα Ειρήνη.

Θ ε ο φ ά ν η ς , Χρονογρα φία, έκδ. C. de Boor, τόμ. 1,

Λειψία 1883, 475-476.

οντα Γ' να ζητήσει τη βοήθεια του Κα ρόλου , υ-

ποσχόμενος να τον στέψει αυτοκράτορα. Ο

φράγκος βασιλιάς αποδέχθηκε την πρόταση.

Την ημέρα των Χριστουγέννων του έτους

800, στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Ρώ-

μη, ο Κάρολος στέφθηκε, σύμφωνα με το βυ-

ζαντινό τυπικό,

Μέγ ας και ειρηνοποιός αυτοκράτωρ,

κυβερνήτης του Ρωμαϊκού Κράτους, υπ ό Τις ε π ε υ -

φημίες του λαού και του κλήρου. Ο Κάρολος

όμως δ εν ε πέ λε ξε τη Ρώμη, αλλά το Άαχε ν ως

έδ ρ α του. Εκεί αν ήγ ειρ ε έ να ανάκτορ ο, το πα-

ρεκκλήσιο του οποίου διακοσμήθηκε με έργα

τέχνη ς απ ό τη Ραβ έννα και την υπόλοιπη Ιταλία.

Η στέψη του Καρόλο υ είχε ως αποτέλεσ μα

να συνυπάρχουν αντιμέτωπες από το 800 και

εξής δυο αυτοκρατορίες, μία ανατολική και μία

δυτική. Γι αυτό το λόγο η στέψη θεωρήθηκε α-

πό τους Βυζαντινούς ως σ κάνδ αλο και σφ ετε-

ρισμός των νομίμων και αποκλειστικών δικαιω-

μάτων τους στη ρωμαϊκή κληρονομιά και κυρί-

ως του δικαιώματος χρήσης του όρου βασι-

λε ύς των Ρωμαίων. Η διάσ ταση μ εταξύ Α νατο-

λής και Δύσ ης ε πεκ τάθη κε τώρα και στην πολι-

τ ική σφα ίρα. Η οικου μένη διασπάστηκε γλωσ-

σικά, πολιτικά και θρησκευτικά σε δύο αντίπα-

λους κόσμους.

Οι Βυζαντινοί ανέμεναν ότι ο Κάρολος θα

επιχειρούσε να υποτάξει την Ανατολική Αυτο-

κρατορία. Ο τελευταίος όμως επιδίωξε και πέ-

τυχε το συμβιβασμό με το βυζαντινό αυτοκρά-

Η διαίρεση τον Φραγκικού Κράτους βάσει της Συνθήκης του

Βερντέν (843).



τορα ύστερ α από δύσ κολ ες και μακ ρές δια-

πραγματεύσεις .

δ. Η διάσπαση της Αυτοκρατορίας του Κα-

ρόλου

Η δυναστεία των Καρολιδών συνένωσε το

μεγαλύτερο μέρος του χριστ ιανικού κόσμου

της Δ. Ευρώπης (Γαλατία, Γερμανία και Ιταλία).

Η διοικητ ική ενότητα του ετερογενούς αυτού

κράτους άρχισε όμως να κλονίζεται , όταν εξέ-

λιπε η επιβλητική προσωπικότητα του Μεγάλου

Καρόλου.

Ο διάδοχος του τελευταίου, Λουδοβίκος ο

Ευσεβής, διέπρ αξε λάθ η που έπληξαν σο βαρά

το κύρος της αυτοκρατορικής εξουσίας. Μετά

το θάνατο του, το 840, οι τρεις γιοι του (Λ ο υδ ο-

βίκος, Κάρολος Φαλακρός και Λοθάριος ) διέ-

νειμαν, με τη συνθήκη του Βερντέν (843), την

κληρονομιά του. Ο πρώτος έλαβε τα εδάφη α-

νατολικά του Ρήνου, ο δεύτερος περιοχές της

ση μερ ινής Γαλλίας και ο τρίτος μια ζώνη που ε-

κτεινόταν από το σημερινό Βέλγιο μέχρι την

κεντρική Ιταλία.

Οι τρε ις αυτές εδ αφ ικές εν ότητες επρόκε ι -

το να αποτελέσουν τη βάση σχηματισμού τριών

από τα μεγ αλύ τερ α κράτη της σύγχρο νης Ευ-

ρώπης, της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιτα-

λίας.

Ερωτήσεις

1 Πώ ς είδαν οι Δυτικοί και πώς οι Βυζαντινοί την αυτοκρατορική στέψη του Καρόλου; Να

λάβετε υπόψ η σας το περιεχόμενο του κεφαλαίου και τα δυο παραθ έματα.

2. Σχολιάστε τη στάση του Καρλομάγ νου απέναντι στο Βυζάντιο μετά τη στέψη του.

3.Ο χρονογρ άφος Θεοφάν ης αναφέρει ότι σχεδιαζόταν γάμος μεταξύ Ειρήνης και

Καρόλου , ώστε να συνενωθο ύν οι δύο αυτοκρατορίες. Ανεξάρτητα από το βαθμό

αξιοπιστίας της πληροφ ορίας αυτής, ποια προβλή ματα νομίζετε ό τι θα προκα λούσε αυτή η

επιλογή;



Η Νύχτα και ο Όρθρος, από την Προσευχή του Ησαΐα . Λεπτομέρεια από εικονογραφημένο χειρόγραφο του

10ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. Η απεικόνιση της Νύχτας παραπέμπει σε γυναικείες μορφές της

Ελληνορωμαϊκής τέχνης. Χαρακτηριστικό δείγμα της τέχνης της Μακεδονικής Αναγέννησης.



κεφάλαιο

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ

ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

ΩΣ ΤΟ ΣΧΗΜΑ

ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

843-1054)

ί Μακεδονικής Δυναστείας, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία φθάνει στη μέγιστη ακμή

της. Ο συγκεντρωτισμός που επιτεύχθηκε με την οικονομική ανάπτυξη της Κωνσταν-

τινούπολης, η κυριαρχία της αστικής αριστοκρατίας και η βαθμιαία αναδιοργάνωση του στρα-

τού επέτρεψαν στο Βυζάντιο να ανακόψει τις αραβικές εισβολές και να περάσει στην αντε-

πίθεση. Χάρη στους επικούς α γών ες των μεγάλων στρατηγώ ν-αυτοκρατόρων, Νικηφ όρου Β'

Φω κά, Ιωάννη Α' Τζιμισκή και Βασιλείου Β', το Βυζαντινό Κ ράτος κατό ρθω σε ν α α νακτ ήσε ι τα

μεγ άλ α ν ησιά το υ Αιγαίο υ και να κατακτήσ ει τη Συρία και τη Βουλγαρία. Το κύρ ος και η πολιτι-

στική ακτινοβολία του σε δ ιεθ νέ ς επίπεδο φθ άνο υν τότε στο απόγειο τους.

Η σταθερότητα, εξάλλου, επ έτρ εψ ε τη βελτίωση της εσωτερικής ο ργάνω σης, την εύρυ θ-

μη λειτουργία της διοίκησης και την οικονομική ανάπτυξη. Τα αριστοκρατικά γένη των μεγά-

λων γαιοκτημόνων (Φω κάδ ες, Σκληροί, Δο ύκε ς) πα ραμέ νου ν υπό τον έλε γχ ο της κεντρικής

εξο υσ ίας, η οποία προ στατεύει την αγροτική κοινότητα από τις αρπακτικές δια θέ σε ις τους. Η

πρακτική αυτή θα ανατραπεί επί των τελευταίων Μακεδόνων. Από τα μέσα του 11ου αι., εκ-

δηλώνεται μεγάλη κρίση, λόγω και της μεταβολής του συσχετισμού δυνάμ εων σε διε θν ές ε-

πίπεδο.

Όσον αφορά τη Δύση, εκεί, εξαιτίας των φοβερών επιδρομών των Βίκιγκς και των Ούγ-

γρων, αλλά και της εξασθένησης της κεντρικής εξουσίας, αποκρυσταλλώνεται και προσλαμ-

βάνει την κλασική του μορφ ή το σύστημα της φεο υδ αρ χίας . Στο πλαίσιο της φε ου δα ρχ ίας οι

κοινωνικές τάξεις συν δέο νται μεταξύ τους με ε ξαρ τήσ εις που βασίζονται στο θεσ μό της υπο-

τέλειας-προστασίας.



1. Προοίμιο της ακμής Του Βυζαντινού Κράτους

(843-867)

Η ιεραποστολή στη Μοραβία

Εκε ίνες τ ις ημ έρ ες ο σλάβος ηγεμόνα ς Ραστ ισλά-

βος έστ ε ιλε απεσ ταλμένου ς στον Αυτοκρ άτορα

Μιχαήλ με το εξής μήν υμα: Εμείς οι Σλάβοι, όμω ς,

ε ίμαστε ένας απλοϊκός λαός και δεν υπάρχε ι κανέ-

νας που να μπορε ί να μας δ ιδάξε ι την αλήθε ια και

να μας εξηγή σε ι το αληθινό νόημα της Αγ ίας Γρα-

φής. Γι ' αυτό, αυτοκράτορα, στε ίλε μας έν αν άνδ ρα

ικανό να ανο ρθώ σει όλη την αλήθε ια . Τότε ο αυτο-

κράτορ ας ε ίπ ε στο Φιλόσοφ ο: Ακούς τ ι λέ νε , φιλό-

σο φε ; Κανε ίς άλλος εκτός από σέ να δε ν μπορε ί να

φέρε ι σε πέρας αυτό το έργο. Κοίτα εδώ υπάρχουν

πολλά δώρα, πάρε τον αδ ελφ ό σου, τον ηγ ούμενο

Μεθόδιο, και πήγαινε, γιατί και οι δύο είστε από τη

Θεσσαλο ν ίκη και ο ι Θεσσα λονικε ίς μ ιλούν σλαβικά .

Τότε ο Θεός αποκάλυψε στο φιλόσοφο τη σλαβική

γρα φή κ ι αυτός επ ινόησε αμέσ ως χαρακ τήρες

(γράμματα) και συνέθεσε ένα λόγο (αλφάβητο) .

Ύστερα ξεκίνησε για το ταξίδι στη Μοραβία, παίρνο-

ντας μαζί του και τον αδε λφ ό του. Αυτός ά ρχισ ε να

υποτάσσεται πειθήνια, να υπηρετεί το φιλόσοφο και

να δ ιδάσκε ι μαζ ί του. Όταν πέρασαν τρ ία χρόν ια,

επέ στρ εψ αν και ο ι δύο από τη Μοραβία, αφ ού ε ίχαν

διδάξε ι πολλούς μαθητές.

Από το σλαβικό Βίο του

Μεθοδίου,

κεφ.

5, γερμ. μετ. J.Bujnoch, Zwischen

Rom und Byzanz. Slavische Geschichtsschreiber, 1,

Γκρατς- Βιέννη-Κολονία 1958, 88-89.

Διαμαρτυρία του Φωτίου κατά του πά πα

Αν δρ ες ασεβε ίς κα ι απα ίσ ιο ι, άνδ ρες που ανα-

δύθ ηκα ν από το σκοτάδι, μιας και γενν ήθη καν στην

Εσπερία (Δυτική Ευρώπη), επέ πε σα ν κατά του νεο -

προ σήλυ του στη χρ ιστ ιαν ική ευσ έβε ι α έθνο υς

(δηλαδή των Βουλγάρων) σαν κεραυνός ή σε ισμός

ή σφοδρό χαλάζ ι ή , ακρ ιβέστερα, σαν άγρ ιο θηρίο

στον αμπελώνα του Κυρίου (δηλαδή την Εκκλησία

της Βουλγαρίας), και με δόντια και πόδια, δηλαδή με

την αισχρή συμπ εριφορ ά τους και τ ις κακοδο ξ ίες

τους, με θρασύτητα και τόλμη, τον άρπαξαν και τον

λεηλάτησαν.

Δ.Α Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071),

Αθήνα 1977, 238.

Στη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ'

(842-867) επιτεύχθηκε αισθητή πρόοδος στον

τομέα της παιδείας και της οικονομίας, ενώ

σημειώθηκαν σημαντικές στρατιωτικές επιτυχί-

ες κατά των Αρά βω ν στη Μ. Ασία.

α. Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων

Οι Βυζαντινοί, κατά την περίοδο αυτή, στρά-

φηκαν προς το σλαβικό κόσμο και επιδίωξαν

τον εκχριστιανισμό του. Έτσι, ύστερα από μια

ανεπιτυχή επίθεση των Ρώσων κατά της Κων-

σταντινούπολης (860), βυζαντινοί ιεραπόστολοι

εναπόθεσαν τα πρώτα σπέρματα του Χρι-

στιανισμού στο νεοσύστατο Ρωσικό Κράτος.

Επακολούθησε το 863 η αποστολή ιεραπο-

στόλων στη Μοραβ ία, ύσ τερα από πρόσκληση

του ηγεμόνα της χώρας Ραστισλάβου. Επικε-

φαλής της πρεσβείας τοποθετήθηκαν ο λόγι -

ος και γνώστης της σλαβονικής, δηλαδή της

αρχαίας σλαβικής γλώσσας, Κωνσταντίνος-Κύ-

ριλλος και ο αδελφός του Μεθόδιος από τη

Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντ ίνος επινόησε το

λ ε γ ό μ ε ν ο γλαγολιτικό αλφάβητο* κα ι μ ε τ έ φ ρ α -

σε την Αγία Γραφή στα σλαβονικά. Έτσι η Λει-

τουργία και το κήρυγμα στη Μοραβία άρχισαν

να γίνονται στη σλαβονική γλώσσα, Στη Μορα-

βία οι δύο Θεσ σαλ ονικε ίς ερ γάστη καν με ακά-

ματο ζήλο. Αργότερα οι μαθητές τους εκδιώ-

χθηκαν από τη χώρα και ο φραγκικός κλήρος

κυρ ιάρχη σε, αλλά ο β υζαντινός πολιτισμός, χά-

ρη στο έργο των δύο αδελφών, πέτυχε να ρι -

ζώσει βαθιά. Οι Σλάβοι οφείλουν τις απαρχές

της εθνικής φιλολογίας τους στους δύο αυ-

τούς ιερ απο στόλ ους. Στο ζήτημα του εκχριστια-

νισμού των Βουλγάρων το πατριαρχείο, σε συ-

νεργασία με την αυτοκρατορική εξουσία, έ-

δρασε δυναμικά. Συγκεκριμένα, όταν οι Βούλ-

γαροι ζήτησαν από τον πάπα ιεραποστόλους,

το Βυζάντιο επενέβη αστραπιαία, για να απο-

τρέψει την ένταξη της γειτονικής χώρας στη

σφαίρα επιρροής της Δύσης. Στρατός και στό-



λος απέκλ εισαν τα σύνο ρα και τα παράλια της

Βουλγαρίας και έτσι ο βούλγαρος ηγεμόνας

Βάρης αναγκάστηκε να ενδώσει . Το 864 μάλι -

στα βαπτίστηκε στην Κωνσταντινούπολη με α-

νάδοχο τον αυτοκράτορα και έλαβε το όνομα

Μιχαήλ.

β. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο

Εκκλησιών και το ρώτο Σχίσμα

Μετά την αποδοχή του βαπτίσματος από το

Βούλγαρο ηγεμόνα, ο ελληνικός κλήρος προ-

χώρησε στην οργάνωση της Βουλγαρικής Εκ-

κλησίας σύμφωνα με τις υποδείξεις του πατρι-

άρχη Φωτίου. Ο Βόρης συνέτριψε την αντίστα-

ση των βουλγάρων ευ γενώ ν βογιάρων)*, που έ-

μεναν πιστοί στην εθνική θρησκεία, αλλά γρή-

γορα απογοητεύθηκε από το γεγονός ότ ι η δι -

οίκηση της Εκκλησίας ανατέθηκε σο έλληνα ε-

πίσκοπο και στρ άφη κε εκ νέ ο υ προς τη Ρώμη.

Μ ε τη συμπαράσ ταση του αυτοκρά τορα, ο πα-

τριάρχης Φώτιος απέκ ρου σε και τη νέ α επέμ-

βαση της Ρώμης και κατηγόρησε τη Ρωμαιοκα-

θολική Εκκλησία για θέματα λατρείας και εκ-

κλησιαστικής τάξης, κυρίως όμως για το δόγμα

ότι το Άγιο Πνε ύμα εκπ ορ εύ ετα ι και από τον Υιό

filioque).

Το δόγμα αυτό τελικά απορρίφθηκε

από τη Σύνοδο του 867 και ο πάπας Νικόλαος

αναθεματίστηκε Πρώτο Σχίσμα). Το βουλγαρικό

ζήτημα διευθετήθηκε με απόφαση της Συνό-

δου που συγκλήθηκε το 870 στην Κωνσταντι-

νούπολη: η Βουλγαρία θα υπαγόταν πλέον στη

δικαιοδοσία του πατριαρχείου της Κωνσταντι-

νούπολης.

Η βάπτιση τον βούλγαρου ηγεμόνα Βόρη (Μιχαήλ). Μικρογραφία

από το σλαβονικό χειρόγραφο της Χρονογραφίας τον

Κωνσταντίνου Μανασσή (Ρώμη, Βατικανή Βιβλιοθήκη).

Ερωτήσεις

1 ΣΤ σχεδιασμό του εκχριστιανισμού των σλαβικών λαών οι βυζαντινές αρχές επέδειξαν

σύνεση και διορατικότητα. Τεκμη ριώστε την άποψ η αυτή.

2.Ποιες διαφορές παρουσ ιάζουν οι τρόποι εκχριστιανισμού των Μορα βών, των

Βουλγάρων και των Ρώσων;

3.Ποιες κατηγορίες εναντίον της Ρωμα ϊκής Εκκλησίας διατυπώνει ο πατριάρχης Φ ώτιος

στην επιστολή του; Πού οφείλεται κατά τη γνώμη σας η οξύτητα της διατύπωσ ής του;



2, Οικονομία

Η πόλη στα μάτια ενός περιηγητή (12 ος αι.)

Η Κωνσταντινούπολη είνα ι μία θορυ βώ δης πόλη:

από όλες τ ις χώρες έρχονται εδώ άνθρωποι από

στερ ιά και θάλασσα, γ ια να εμπορευθούν. Σ' όλο

τον κόσμο δεν υπάρχε ι παρόμοια πόλη έξω από τη

Βαγδάτη, τη μεγ άλ η πόλη, που ανήκει στο Ισλάμ. Η

Κωνσταντινούπολη έχει αναρίθμητα κτίρια. Χρόνο με

το χρόνο ο ι φόροι από όλη την Ελλάδα (δη λα δή τ ις

βαλκανικές επαρχίες) μεταφέρονται εδώ, όπου τα

κάστρα ε ίνα ι γ εμάτα από μεταξωτά ενδύματα ,

πορ φύρ α και χρυσ άφι. Τέτοια κτίρια, τέτοια πλούτη

δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα.

Λέγεται ότ ι καθημερινά έσοδα της Πόλης, δηλαδή

τα ενοίκ ια από τα δημόσια καταστήματα και ο ι

δασμο ί που επιβάλλονται στους εμπ όρο υς που

έρχονται από τη στερ ιά και τη θάλασσ α, φθ άνου ν τα

20.000 χρυσά νομίσματα .

Βεν ιαμίν εκ Τουδ έλης, στο : Α. Sharf, B yzantine

Jewry. Νέα Υόρκη 1973. 135.

Οι ιχθυοπράτες

1. Οι ιχθυοπράτες να δ ιαμ ένου ν στ ις μεγ άλ ες κα-

μάρες της πόλης πουλώντας τα ψάρια που έπιασαν

φρ έσκ α. Κάθε κα μάρα να έχ ε ι ένα ν επιστάτη, γ ια να

επιβλέπε ι πώς έγ ιν ε η αγ ορά στην άκρη της θάλασ-

σας και πως γίνεται η εκποίηση των ψαριών. Για τις

υπηρεσίες του να κερδίζε ι ένα μ ιλιαρήσιον* για κά-

θε χρυσό νόμισμα.

2. Δεν επιτρέπεται στους πωλητές να παστώνουν ή

να πωλούν τα ψάρια στους ξένους, που ακολούθως

τα μεταφέρουν στο εξωτερ ικό. Μόνο τα περ ισσε-

υού μενα επιτρέπεται να παστωθούν, γ ια να μη χαλά-

σουν.

3. Οι επιστάτες των ιχθυοπρατών πρέπει να έρχοντα ι

κάθε πρωί στον έπαρχο και να αναφέρουν πόσα

λευ κά ψάρ ια έπιασα ν τη νύχτα, για να πωλούν τα

ψάρια στους κατοίκους σύμφωνα με τους ορ ισμούς

του. Όσοι τολμούν να ενεργούν αντ ίθετα στ ις δ ιατά-

ξε ις να εκδιώκονται από το σύστημα, αφού δαρθ ούν

και κουρευτούν.

Επαρχικόν Βιβλίον, 17, 1-4, εκδ. J. Koder, Βιέννη

1991, 126-128.

α. Οι δημογραφικές εξελίξεις και η αγροτι-

κή παραγωγή

Από τις αρ χές του 9ου αιώνα παρατηρήθη-

κε αύξηση της αγροτικής παραγωγής και δη-

μογραφική ανάκαμψη, κυρίως στ ις πόλεις, ό-

που, λόγω των περισσότερω ν δυνατοτήτων α -

πασχόλησης, άρχ ισε να μεταναστεύε ι μέρος

του αγροτικού πληθυσμού. Η τάση αυτή ενισχύ-

θηκε στη διάρκεια του 10ου αι. , επειδή τότε ε-

πεκτάθηκε η μεγάλη γαιοκτησία και αυξήθηκε

η αγροτική φορολογία. Συγχρόνως υποχώρη-

σαν οι επιδημ ίες. Η ακώλυτη, λοιπόν, φυσική

αύξηση του αστικού πληθυσμού και η ε σω τερι-

κή μετανάστευση, συνέβαλαν αποφασιστ ικά

στη δημογραφική ανάκαμψη.

β. Το εμπόριο και η βιοτεχνία

Κατά την ίδ ια περίοδο α ναζωο γονήθ ηκαν ε -

πίσης το εμπόριο και η βιοτεχνία. Οι χωρικοί ε-

πισκέπτονται όλο και πιο συχνά τα εμπορικά

κέντρα, γ ια να διαθέσουν στην αγορά το πλε-

όνασμα της παραγωγής τους και να αγορά-

Εμπορικοί δρόμοι που συνδέουν τη Μεσόγειο με την

Ανατολή (μέσα 11ου αι.)



σουν ό,τι δεν παράγουν οι ίδιοι . Ανάμεσα σ'

αυτά τα κέντρα ξεχω ρίζει η Κωνσταντινούπολη:

με την εξαιρετική γεωπολιτική θέση της είναι

κομβικό σημ είο των μεγάλω ν εμπορικών δ ρό-

μων.

Μεγαλύτερη σημασία για την οικονομία έ-

χουν αρχικά οι χερσ αίοι δρόμ οι , ενώ οι θαλάσ -

σιοι αναπτύσσονται ιδιαίτερα από τη δεκαετία

960-970 και εξής, όταν ανακτώνται η Κρήτη, η

Κύπρος κα ι η βόρ εια Σ υρία. Είναι η αρχή της μ ε-

γάλη ς ανάπτυξης του βυζαντινού εμπορ ίου: τώ-

ρα όλ ες ο ι μεγ άλε ς χερ σαίες κα ι θαλάσ σιες

μεσογειακές αρτηρίες ε ίναι υπό βυζαντ ινό έ-

λεγχο.

Στις πόλεις ανθούν η κεραμική, η τέχνη της

επεξεργασίας πολύτιμων λίθων, η βιοτεχνία λι-

νών και μεταξωτών υφασμάτων και άλλες βιο-

τεχνίες . Σημαντικά κέν τρα είναι η Χε ρσ ών α, η

Νικομήδεια, οι Σάρ δεις, το Δυρράχιο, η Θ ήβα,

η Αθήνα, η Κόρινθος και η Σπάρτη. Βιοτεχνικές

δραστηριότητες αναπτύσσονται και στην ύπαι-

θρο, όπου καλύπτουν στοιχειώδεις ανάγκες

του αγροτικού πληθυσμού. Εδώ λειτουργούν,

γ ια παράδειγμα, σ ιδηρουργε ία , ενώ περιφε-

ρόμενοι σιδηρουργοί κατασκευάζουν και επι-

σκευάζουν επί τόπου αγροτικά εργαλεία.

γ. Τα αστικά επαγγέλματα

Μεταξύ 10ου και 11ου αι. αυξάνεται ο αριθ-

μός των απασχολουμ ένων στο εμπόριο και στη

βιοτεχνία. Πολυάριθμοι χειρώνακτες (μεταφο-

ρείς, αγωγιάτες, ναυτ ικοί και λ ιμενεργάτες)

εργάζονται στις πόλεις και τα λιμάνια. Η ανάγ-

κη να τραφεί ο πληθυσμός των αστικών κέν-

τρων (οι χειρώνακτες, ο δήμος, δηλαδή οι

φτωχοί και άν ερ γο ι πολίτες, η ανώτ ερη τάξη και

ο κλήρος) καθιστά το μικρεμπόριο και τα επαγ-

γέλματα που αφο ρού ν τη δ ιατροφή κυρ ίαρχες

οικονομικές δραστηριότητες στ ις μεγάλες πό-

λεις.

Τα αστικά, εμποροβιοτεχνικά κυρίως, επαγ-

γέλματα ε ίνα ι οργανωμένα σε προνομ ιούχα

σωματεία, τα συστήματα, (συντεχνίες) η λει -

τουργία των οποίων διέπεται από αυστηρούς

κανόνες Επαρχικόν Βιβλίον) και εποπτεύεται α-

π ό τ ο ν Έ π α ρ χ ο τ η ς Π ό λ η ς (δ η λ . το δ ιο ι κη τή τη ς ) .

Τα συστήματα προμηθεύονται στην ίδια τιμή τις

πρώτες ύλες και τα ξένα εμπορεύματα, αλλά

είναι ελ εύ θε ρ α να ρυθμίσουν τον όγκο της πα-

ρα γω γή ς, το μισθό των υπαλλήλων και, ως έν α

σημείο, την τιμή πώλησης των αγαθών. Αυστη-

ρά ελέγχεται η ποιότητα και η διάθεση των πο-

λύτιμων εμπορευμάτων, των οποίων η εξαγωγή

από τη βυζαντινή επικράτεια απαγορεύεται. Τα

μέλη των συστημάτων έχουν ποικίλα οικονομι-

κά προνόμια και μπορούν να ασκούν πολιτική

πίεση. Η εγ γρ αφ ή στα συστήματα εξαρ τάται α-

πό την απο δεδ ειγμ ένη επαγγελματική ικανότη-

τα, ενώ η αποβολή συνοδεύεται από σωματι -

κές ποινές. Αυτό ενισχύει τον κρατικό έλεγχο,

ο οποίος επιδιώκει να διασφαλίσει όχι τόσο τα

συμφέροντα των παραγωγών, όσο αυτά του ί -

διου του κρ άτους και των καταναλωτών.

Ερωτήσεις

1

Ποιοι παράγ οντες συνέβαλαν στην αύξηση του πληθυσμο ύ της αυτοκρατορίας κατά την

περίοδο των Μακεδόνων;

2.Να επισημάνετε τους λόγους άνθησ ης του εμπορίου και να αναφέρετε τα

σπουδ αιότερα οικονομικά κέντρα της αυτοκρατορ ίας.

3.Ποιες υποχρ εώσεις είχε το σύστημα των ιχθυοπρατώ ν; Πώς λειτουργούσε ο έλεγχος

των συστημάτων και π επιδιωκόταν, πρωτίστως μ' αυτόν (σχετικό παράθ εμα);



3, Κοινωνία

α. Η ανώτερη αριστοκρατία

Η σύνθεση της κυρίαρχης τάξης στο Βυζαν-

τινό κράτος είχε αλλάξει ήδη από τον 8ο αιώ-

να: το κράτος από τότε κατέβαλε προσπάθει-

ες, για να αντικαταστήσει τους παλιούς μεγα-

λόγαιοκτήμονες με μια παλατιανή αριστοκρατί-

α που μισθοδοτού νταν για τα αξιώματα που κα-

τείχε. Οι οικογένειες των νέων γαιοκτημόνων

συνέρρεαν τώρα στην Κωνσταντ ινούπολη, γ ια

να εξασφαλίσουν ένα προσοδοφόρο αξ ίωμα

και να ενταχθούν στην αριστοκρατία αυτή.

Από τα τέλ η του 10ου αι., η αριστοκ ρατία της

Η αναχώρηση ενός φτωχού γεωργού

Κάποιου φτωχού γεωργού, την ώρα που όργωνε το

χωράφι του, ξαφνικά το βόδι έπεσε στη γη και ψό-

φησε. Μην μπορώντας να υποφέρε ι τη ζημιά, άρχ-

ισε να κλαίει και να χτυπιέται από τη μεγ άλη του λύ -

πη, παραπονούμενος στο Θε ό : Κύρ ιε , δεν ε ίχα άλ -

λο βιος ποτέ μου παρά μόνο αυτό το ζευγάρι. Τώρα

πως θα θρέψω τη γυναίκα μου και τα εννιά παιδάκια

μου; Πως θα πληρώσω του φόρους στον αυτοκρά-

τορα; Πως θα ξεπληρώσω τα δάνε ιά μου; Ξέρε ις ,

Κύριέ μου, ότ ι το βόδι που ψόφησε ήταν χρεωμένο

και δε ν ξέρω τ ι να κάνω; θ α εγκαταλε ίψω λοιπόν το

σπίτι μου και θα δραπετεύσω σε χώρα μακρινή, πριν

το μάθουν ο ι χρεοφε ιλέτες μου και πέσουν επάνω

μου σαν άγρ ια θηρία.

Βίος αγίου Φ ιλαρέτου, εκδ. Μ. Fourmy- Η. Leroy,

Byzanfion 9 ( 1934) 117-119.

γης και η αριστοκρατία των αξιωμάτων συνδέ-

ονται με επ ιγαμίες. Η κυρίαρχη τάξη ενο ποιεί-

ται. Μέ σα σ' αυτή την τάξη δεσ πόζ ουν οι

βασι-

λικοί, που μονοπωλο ύν τα κυρ ιότερ α στρατιωτι-

κά και πολιτικά αξιώματα. Οι βασιλικοί κυριαρ-

χούν πια κοινωνικά και οικονομικά στην Κων-

σταντινούπολη και είναι ακόρεστοι για πλούτο,

διότι γνω ρίζου ν ότι κάποια στιγμή μπορ εί να χά-

σου ν την αυτοκρατορική εύν οια.

Οι αγροτικές κοινότητες και ο δήμος υφί-

στανται την ασφυκτική πίεση των μεγάλων

γαιοκτημόνων, των δυνατών, και περιέρχονται

σταδιακά υπό την κηδεμονία και προστασία*

τους.

β. Η μεσαία τάξη

Στη διάρκεια του 10ου και του 11ου αι. δια-

μορφώνεται μια εμποροβιοτεχνική τάξη, η ο-

ποία αποτέλεσε την πηγή της αναμφισβήτητης

ευ ημ ερ ίας του Βυζαντίου κατά την περίοδ ο αυ-

τή. Αυτό απο δεικνύ εται από την αύξηση της νο-

μισματικής κυκλοφορίας (από το 10ο αι. και ε-

ξής). Την τάξη αυτή, που η ακμή της τοποθετεί-

ται στο πρώτο μισό του 11ου αιών α, απ οτελού-

σαν τολμηροί μεγαλέ μπο ροι , ο ι οποίοι εγκατέ-

λειπαν προσ ωρινά την οικο γέν ειά τους, γ ια να

επιχειρήσουν μακρινά ταξ ίδια και να εμπ ορευ -

τούν τα πολύτιμα προϊόντα της Ανατολής (κα-

ρυκεύ ματα, πολύτιμους λίθους και υφάσματα),

από τα οποία εξασφάλιζαν τεράστια κέρδη. Η

τάξη των επιχειρηματιών, στη διάρκεια του

11ου αι . , άρχισε να συμμετέχει ενεργά στην

πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Έτσι, απέκτη-

σε τη δυνατότητα να ενθρονίζει και να εκθρο-

νίζει αυτοκράτορες, όπως λ.χ. τον Μιχαήλ Ε'

Καλαφάτη (1041-1042), εν ώ τα μέ λη της έγινα ν

δεκ τά στο σώμα της Συγκλήτου.

γ. Η κοινωνία τον χωρίού και η πάλη κατά

των δυνατών

Το βυζαντινό χωρίον* (κοινότητα), που εμ-

φαν ίζεται κατά τον 6ο αι. , συγ κροτείται από δι-

άφ ορ ες κο ινωνικές ομ άδ ες. Εδώ δεσπ όζε ι ο

είπνο πλουσίων. Μικρογραφία χειρογράφου του 14ου αι. (Παρίσι,

Εθνική Βιβλιοθήκη).



Γεωργοί καλλιεργούν αμπελώνα. Μικρογραφία από Ευαγγέλιο, (Παρίσι Εθνική Βιβλιοθήκη).

ι ε ρέ ας με το αδιαμφισβήτητο ηθικό κύρος του.

Τη μεγ αλύ τερ η οικονομική δύναμη κατέχουν,

ωστόσο, οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κά-

πως απόμερα από το χωριό, Τον κορμό του

πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μ ικροϊδιο-

κτήτες, βοηθ ούμε νοι συχνά από δού λου ς. Από

τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια απο-

φασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής

κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνον-

ται και ευ νο ού ν τη διαμόρ φω ση μιας νέ ας αρι-

στοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική

κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Οι μ ικρο καλ λιερ -

γητές , υπερφορτωμένοι από φόρους, προτ ι -

μούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους

και να γίνουν πάροικοι* των δυνατώ ν, παραιτού-

μενο ι εκούσια από μ ια οδυνηρ ή ελε υθ ερ ία .

Ο φόρος των γεωργών που εγκατέλε ιπαν

τη γη τους επιβάρυνε τους γείτονες, οι οποίοι,

αδυνατώντας να πληρώσουν, τρέπονταν και

αυτοί σ ε φυγή. Η αλληλε γγύη των μελών της

κοινότητας στράφηκε τελικά εναντίον τους.

Για τους λόγους αυτούς ο αγώνας κατά των

δυνατών υπήρξε μια από τις σημαντικότερες

πλευρές της εσωτερικής πολιτικής των Μακε-

δόνων. Το μεγ αλύ τερο πλήγμα για τους δυ να-

τούς αποτέλεσε το αλληλέγγυον, νόμος που υ-

ποχρέωνε τους εύπορους γε ί τονες να κατα-

βάλλουν τους φόρους των φτωχών αγροτών

της κοινότητας.

Οφέλη από την ύπαρξη των μικροϊδιοκτητών

(Νεαρά τον έτους 935)

Το πλήθος των μικροϊδιοκτητών γης αποφέρει μεγά-

λα οφέλη στο κράτος με την καταβολή των κρατικών

φό ρω ν και την παροχή στρατιωτικών υπη ρεσιών.

Αυτά θα εκλε ίψουν, αν με ιωθε ί ο αρ ιθμός των μι-

κροκτηματιών.

I. Ζέπος- Π .Ζέπος, Jus Graecoromanum , Αθήνα

1931, τ. Α, 209.

Ερωτήσεις

1 Ποιες αλλαγές σημειώθηκαν στη σύνθεση της αριστοκρατίας από τον 8ο μέχρι το 10ο

αιώνα;

. Ποιες ήταν οι αιτίες της αναχώ ρησης, και ποιους κινδύνους συνεπαγό ταν η εξαφάνιση

των ελεύθερων αγροτών και μικροϊδιοκτητών σύμφω να με τα παρα θέματα;

. Ποια η σκοπιμότητα της θεσμοθέτησης του 'αλληλεγγύου';



4. Διοίκηση κ αι νο μοθ εσ ία

α. Η διοίκηση

Στις αρχ ές του 10ου αι. ο αριθ μός των θεμ ά-

των αυξάνεται σημαντικά και απλουστεύεται η

επαρχιακή πολιτική διοίκηση.

Χαρακτήρας, σκοποί και υποχρεώσεις της

αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο Αυ τοκρ άτορ ας είναι η νόμιμη εξουσ ία και το κοι-

νό α γαθ ό όλω ν των πολιτών. Δεν τιμωρεί από αντιπά-

θε ια ούτε ευ εργ ετε ί από προσωποληψία, αλλά,

όπως ένας αγωνοθέτης , απονέμε ι βραβε ία . Ο

αυτοκρά τορας αποβλέπει με την αρε τή του στο να

διατηρε ί και να δ ιαφυλάσσει τα αγαθά, να ανακτά

με την άγρυπνη δρά ση του τα χαμέν α και να κατα-

κτά με το ζήλο, με τη φροντίδα και τ ις δίκαιες νίκες

του τα αγαθά που λε ίπουν. Ο αυτοκράτορας τηρε ί

και απαιτε ί να εφαρμόζονται όσα ε ίναι γραμμένα

στη θε ία Γραφή, όσα δογμάτ ισαν ο ι επτά άγ ιες ο ι -

κουμεν ικές σύνοδοι και όσα προβλέπουν ο ι ισχύ-

οντες ρωμαϊκοί νόμοι.

Επαναγω γή (Εισαγωγή) , τίτλος Α, άρθρα 1,2 και 4,

I. Ζέπος - Π. Ζέπ ος, Jus Graecoromanum , Αθήνα

1931 τ. Β , 57-58.

Αντίθετα, η κεντρική κρατική μηχανή ανα-

προσαρμόζεται διαρκώς και η υπαλληλική ιε-

ραρχία γίνεται συνεχώς περισσότερο πολύ-

πλοκη. Ιδρύονται νέες υπηρεσίες με νέα αξ ι -

ώματα, ενώ τα παλαιότερα είτε παρακμάζουν

ε ί τε αλλάζουν περ ιεχόμενο. Η γραφειοκρατ ία

φθ άν ει στο απόγειο της.

Η

πολύπλοκη αυτή δι-

οίκηση ελέγ χετα ι και κατευθύ νεται από τη βού-

ληση του αυτοκράτορα και επομένως επικρα-

τεί απόλυτος συγκεντρωτισμός.

Ο αυτοκράτορας, εκλεκτός του θ ε ο ύ κα ι προ-

στατευό μενος της θε ία ς Πρόνοιας , ε ίνα ι η κε-

φαλή της δημόσιας διοίκησης, αρχηγός του

στρατού, ανώτατος δικαστής και μοναδικός νο-

μοθέτης, προστάτης της Εκκλησίας και φύλα-

κας της Ορθοδοξίας. Η εξουσία του περιορίζε-

ται μόν ο από τις εν τολ ές της ηθικής και της πα-

ράδ οσ ης και δεσ μεύε τα ι από τους ισχύοντες

νόμους, τους οποίους όμως μπορεί να καταρ-

γήσε ι , εκδ ίδοντας νέ ου ς.

Με τους Μακεδόνες εμπεδώνετα ι ένα α ίσ-

θημα δυναστικής σταθερότητας. Ακόμη και οι

λ ε γ ό μ ε ν ο ι ευκλεείς σφετεριστές ή κ η δ ε μ ό ν ε ς



Ο Λέων Στ γονυπετής παραλαμβάνει τη Θεία Σοφία από τον ένθρονο Χριστό. Ψηφιδωτό από το νάρθηκα της Αγίας Σοφίας στην

Κωνσταντινούπολη (τέλη 9ου αιώνα).

αυτο κρά τορες (Ρωμανός Λακαπηνός, Νικη-

φόρος Φωκάς, Ιωάννης Τζιμισκής) προσπάθη-

σαν να μη θίξουν το αίσθημα αυτό, σεβόμενοι

τα δικαιώματα των νομίμων αυτοκρατόρων και

υιοθετώντας τίτλους, όπως βασιλεοπάτωρ, καί-

σαρ, συμβασιλεύς.

β. Οι σχέσεις Κράτους - Εκκλησίας

Αμ φιλε γόμ ενο είναι το ζήτημα των σχέσ εων

Κράτους-Εκκλησίας. Υποστηρίχθηκε ότι το κρά-

τος, επ ωφ ελο ύμ ενο από την εικονομαχία, υπέ-

ταξ ε τη Βυζαντινή Εκκλησία και ότι οι πατρ ιάρχες

μεταβλήθηκαν σε όργανα των εκάστοτε αυτο-

κρα τόρω ν. Επισημαίνεται λ.χ. ότι αρκετο ί πατρι-

άρχες καθαιρέθηκαν (Φώτιος, Ιγνάτ ιος), ενώ

δυο φορές το πατριαρχικά αξ ίωμα δόθηκε σε

μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Μόνο

στο δεύτερο μισό του 10ου αι. ο πατριάρχης

Πολύευκτος κατέστησε την εξουσία του αρκε-

τά ισχυρή και ανεξάρτητη, ώστε να επηρεάζει

και τον ίδιο τον αυ τοκρ άτορ α.

Εχει όμως διατυπωθεί και η αντίθετη άπο ψη,

κατά την οποία περιορίστηκε αισθητά η αυτο-

κρατορική εξουσία στο θρησκευτ ικό τομέα, ε-

νώ το κύ ρο ς του πατριάρχη και της Εκκλησίας ε-

νισχυόταν διαρκώς. Αν και η πλήρωση του πα-

τριαρχικού θρόνου αποφασιζόταν από τον αυ-

τοκράτορ α, γ ια το διορισμό και την καθα ίρεση

των εκκλησιαστικών λειτουργών ήταν απαραί-

τητη η συγκατάθεση του κλήρου. Τέλος, η εκ-

κλησιαστική σύνοδος είχε τον πρώτο λόγο σε

εκκλησιαστικά και δογματικά θέματα.

γ.

Η νομοθεσία

Με τα αξ ιόλογα νομοθετήματα της Μακεδο-

νικής Δυναστείας επιδιώχθηκε συνειδητά η α-

πομάκρυνση από το Δίκαιο των Εικονομάχων

και η επιστροφή στο Ρωμαϊκό Δίκαιο, με προ-

σαρμογές όμως που υπαγόρευαν τα νέα κο ι -

νωνικά και πολιτικά δεδομένα.

Η αναθεώρηση του ισχύοντος δικαίου άρχι-

σε με την έκδοση του Προχείρου Νόμου (870-

879), πρακτικού εγχειριδίου που περιλάμβανε

διατάξ εις Δη μοσ ίου και Αστικού Δικαίου. Ο Πρό-

Οι στόχοι τον Πρόχειρου Νόμου

Επειδή επιλογή έκα να ν και άλλοι πριν από εμά ς (οι

Ίσαυροι με την Εκλογή), θα έλεγε, ίσως, κανείς ότι,

επιδ ιώκοντας να ε ίναι συνοπτική η παρούσα

συλλογή, καταλήξαμε σε μία δεύτερη Εκλογή. Γιατί

πρέπει να ξέρε τε πως εκε ίνη δεν ήταν εκλογή, αλλά

ανατροπή των καλών νομοθετημάτων, πράγμα που

απέβαινε σε βάρος του κράτους και συνεπώς θα

ήταν παράλογο να ισχύει ακόμα. Μάλιστα και πριν

από εμάς αυτο κράτο ρες την ε ίχαν απορρίψ ε ι , όχι

βέβαια ολόκληρη, άλλά όπου χρειαζόταν. Ενώ η δική

μας συλλογή έγ ινε , γ ια να καταστήσε ι γνωστά τα

καλά νομοθετήματα.

Προοίμιο Προχείρου Νόμου, I. Ζέπος- Π. Ζέπος,

Jus

Graecoromanum, Αθήνα, 1931, τομ. Β', 223-224.



χειρός Νόμος αντλεί πολλά στοιχεία από την

Εκλογή* (νομικό έργο των Ισαύρων), παρά το

γεγονός ότι ασκεί αρνητική κριτική σ'αυτήν. Σε

μεγ αλ ύτε ρο βαθμό επ ηρε άζε ται από την Εκλο-

γή η Επαναγωγή, μ ια συλλογή νομοθετημάτων

που καθορίζουν με ακρίβεια τ ις αρμοδιότητες

του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, των δύο

κεφαλώ ν της ο ικουμένης, που σ υνεργά ζοντα ι

στενά. Εμπνευστής της θεωρίας των δυο ε-

ξουσιών φαίνεται ότι ήταν ο Φώτιος.

Έργο της ίδιας εποχής ήταν επίσης τα Βασι-

λικά, η μεγαλύτερη νομική συλλογή της αυτο-

κρατορίας, η οποία στηρίχθηκε σε μεγάλο

βαθμό στην ιουστινιάνεια νομοθεσία και για το

λόγο αυτό αντανακλά κυρίως τ ις συνθή κες του

6ου αιώνα. Τις ιστορικές συνθήκες των αρχών

το υ

10

ου αιώνα αντικατοπτρίζουν κυ ρίως οι

Νε-

αρές*, από τις οποίες φαίνεται ότι το κράτος

ταυτίζεται πλέον με τον αυτοκράτορα και τη

στρατιωτική και γραφειοκρατική μηχανή του, η

οποία επ ηρ εά ζει άμ εσ α την αστική ζωή και οι-

κονομία.

Ερωτήσεις

1 Ποιος ήταν ο χαρακτήρα ς της αυτοκρατορικής εξουσίας; Ποιο σημείο του πρώ του

παραθ έματος εκφράζει το βυζαντινό επεκτατισμό;

2. Ποια η σχέση Πολιτείας και Εκκλησίας στο Βυζάντιο;

3. Ποια είναι η σχέση Εκλογής και Πρόχ ειρου Νόμου (βλ. σχετικό παράθ εμα);

5. Η διεθνής ακτινοβολία του Βυζαντίου

α. Η βυζαντινή διπλωματία

Σήμε ρα σ ε όλα τα κράτη υπάρχουν μόνιμες

διπλωματικές αντιπροσωπείες άλλων κρατών

(πρεσβείες και προξενεία) που ασχολούνται

με διακρατικά προβλήματα. Αυτό δεν συνέβαι-

νε στο Μεσαίωνα. Κάθε διακρατικό ζήτημα

ρυθμιζόταν με ευκαιριακή αποστολή πρέσβε-

ων. Πάντως οι πρεσ βευτές ήταν, σύμ φω να με

το εθιμ ικό δίκαιο του Μεσ αίωνα , πρόσωπα σ ε-

βαστά και απαραβίαστα, όπως και σήμερα.

Για να στηρίξει την ασ φά λε ιά του και τη διε-

θνή δύναμ ή του, το Βυζάντιο κα τέ φε υγ ε συχνά

στις υπηρεσίες μιας πολύ επιδέξιας διπλωμα-

τίας. Η βυζαντινή διπλωματία, εκτός από τη συ-

χνότατη αποστολή πρέσβ εων σε ξέν ες χώ-

ρες , χρησιμοποιούσε ένα ευρύτατο φάσμα α-

πό τρόπους και μέσ α, για να επιτύχει τους σκο-

πούς της. Τέτοια μέ σα ήταν οι χορηγίες (σε χρή-

μα ή δώρα) στους ξένους ηγε μόν ες , η σ ύ ν α ψ η

συμμαχιών (που βασίζονταν συχνά σε επιγαμί-

ες) και εμπορικών συνθηκών και, το σπουδαιό-

τ ερο , Ο εκχριστιανισμός άλλων λαών.

Ο αυτοκράτορας χάραζε τ ις κατευθυντήρι-

ες γραμμές της εξωτερικής πολιτικής. Ο

Λ ο γ ο -

θ έ τ η ς *

του Δρόμου, στενός συνεργάτης του

αυτοκράτορα, ήδη από τον 7ο αιώνα, ήταν υ-

πεύθυνος για την υποδοχή ξένων πρεσβευ-

τών, τον ορισμό των μελών των βυζαντινών

πρεσβειών κ.ά.



β. Οι σχέσεις με τους Άραβες

Την εποχή αυτή η σφοδρότητα των αραβο-

βυζαντ ινών συγκρούσεων φθάνει στο αποκο-

ρύφωμά της. Σημαντική απώλεια για το Βυζάντι-

ο υπήρξε η άλωση της Θεσσαλονίκης (904), η

οποία οδήγησε τη βυζαντ ινή κυβέρνηση στη

λήψη μέτρων για την ενίσχυση του βυζαντινού

στόλου. Στα μέσ α του 10ου αι. έ δ ρ α σ ε έ να ς α -

πό τους μεγα λύτε ρου ς στρατηγούς του Μεσαί-

ωνα, ο Ιωάννης Κουρκούας. Αποκορύφωμα

των επιτυχιών του στρατηγού α υτού υπήρ ξε η ά-

λωση της συριακής Έδεσσας (944) και η ανά-

κτηση του ιε ρο ύ μανδ ηλίου, όπου, κατά την πα-

ράδοση, ήταν αποτυπωμένη η μορφή του Χρι-

στού.

Οι επιτυχίες του Κουρκούα προετοίμασαν

την ανάκτηση των μεγαλονήσων Κρήτης (961)

και Κύπρου (965), η οποία συνέβαλε στο ση-

μαντικό περιορισμό της πειρατικής δραστηριό-

τητας του αραβικού στόλου. Οι μεγάλοι , τέ λο ς,

στρατιωτικοί αυτοκράτορες Νικηφόρος Φω-

κάς και Ιωάννης Τζιμισκής επε ξέτ ειν αν και πάλι

τα σύ νο ρα του Κράτους ως τη Συρία και την Πα-

λαιστίνη. Η Κιλικία και η Σ υρία, όπου υπήρχαν ι-

σχυρές βάσεις του αραβικού στόλου, προσαρ-

τήθηκαν στο Βυζάντιο.

Ας σημειωθεί πάντως ότι οι σχέσεις με τους

Άραβες δεν ήταν πάντα εχθρικές. Συχνά υπο-

γράφονταν συνθήκες ε ιρήνης που επέτρεπαν

την ανταλλαγή των αιχμαλώτων και την ανάπτυ-

ξη των πολιτιστικών επαφών και των εμπορικών

ανταλλαγών.

γ. Ο ι σχέσεις με τους Βουλγάρους

γ 1 . Ο ι Β ο ύ λ γ α ρ ο ι υ π ό τ ο ν Σ υ μ ε ώ ν

Ο εκχριστ ιανισμός των Βουλγάρων επηρέα-

σε την πολιτική και πολιτισμική τους εξέλιξη. Ο

Συμεών, δ ιάδοχος του Βόρη, μετέφερε την

πρωτεύουσα από την Πλίσκα, λίκνο της αρχαί-

ας α ριστοκρατίας, στην Πρεσλάβα.

Η

νέ α πρω-

τεύουσα διακοσμήθηκε με μεγαλοπρεπή κτ ίρι -

α , ενώ παράλληλα ενθαρρύνθηκε η μετάφρα-

ση έ ρ γω ν της βυζαντινής λο γοτεχ νίας. Επί Συ-

μεών η παλαιοσλαβική εκκλησιαστική λογοτεχ-

νία γνώ ρισ ε την πρώτη ακμή της.

Με τον Συμεών, ο οποίος χαρακτηρίστηκε

Οι αντίπαλοι του Βασιλείου Β προσκυνούν το θριαμβευτή

αυτοκράτορα που δέχεται τα σύμβολα της εξουσίας του από

τους αγγέλους. Μικρογραφία από χειρόγραφο ψαλτήρι των

αρχών τον 11ου αιώνα (Βενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη).

Υποδοχή ξένου πρεσβευτή

Μπροστά στον αυτοκρατορικό θρόνο στεκόταν ένα

χάλκ ινο , επ ιχρυσωμένο δέντρο , από το οπο ίο

έβγαιναν φωνές δ ιαφόρων πτηνών Ο θρόνος του

αυτοκράτορα ήταν με τόση τέχνη κατασκευα-

σμ ένο ς, που, εν ώ προς στιγμή βρισκόταν χαμηλά ,

ύστερα σηκωνόταν ψηλότερα κα ι αμέσ ως μετά

φαινόταν πανύψηλος. Τεράστια λιοντάρια, από ξύλο

ή από μέταλλο επιχρυσωμένο, στέκονταν φρουροί

του θρόνου και βρυχώνταν με ανοιχτό στόμα και

κ ινούμενη γλώσσ α, ενώ χτυπούσαν με την ουρά στο

δάπ εδο. Σ' αυτή την αίθουσα οδηγήθηκα μπροστά

στον αυτοκράτορα στηριζόμενος στους ώμους δύο

ευνούχων. Κατά την ε ίσοδο μου τα λ ιοντάρια

βρυχώ νταν και τα πουλιά τιτίβιζαν.(...) Ύσ τερα από

τρ ιπλή προσκύνηση μπροστά στον αυτοκράτορα

σήκωσα το κεφάλι και ε ίδα τον αυτοκράτορα, ενώ

προηγουμένως καθόταν σε ένα μικρό υπερυψω-

μένο θρόνο, να έχε ι ανυψωθεί σχεδόν ως την

ορ οφ ή της αίθουσας και να ε ίναι ντυμένο ς με ά λλη

στολή.

Λιουτπράνδος, Ανταπόδοσις, VI, 5.



Ο βυζαντινός στρατός υπό τον Νικηφόρο Φωκά αποβιβάζεται στον Χάνδακα (Ηράκλειο) και ανακαταλαμβάνει την Κρήτη από

τους Άραβες (961). Μικρογραφία από τη Χρονογραφία του Ιωάννη Σκυλίτζη (Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ως

ημιαργείος

(=ημιέλληνας) επειδή είχε σπου-

δάσει στη σχολή της Μαγναύρας στην Κων-

σταντινούπολη, εγκαινιάζεται μια περίοδος έν-

τασης στ ις βυζαντ ινοβουλγαρικές σ χέσ εις, κα-

τά την οποία και οι δύο δυνάμεις αγωνίζονται

για την κυριαρχία στα Βαλκάνια. Ο Συμεών α-

πέβλεπε στη δημιουργία μ ιας βουλγαροβυζαν-

τινής αυτοκρατορίας με αυτοκράτορα τον ίδιο,

γι αυτό και αντικατέστησε τον αρχαίο τίτλο των

βουλγάρων ηγεμόνω ν χάνος* με τον βυζαντινό

τίτλο βασ ιλεύς. Το 913, μάλιστα, έ φ θ α σ ε μπρο-

στά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, αλλά οι

ελπίδες του για κατάληψη διαψεύστηκαν. Ετσι

προχώρησε σε διαπραγματεύσεις με τον πα-

τριάρχη Νικόλαο Μυστικό, που ασκούσε τότε

καθήκοντα αντιβασιλέως. Ο πατριάρχης ενί-

σχυσε με την ευχή του το ηθικό κύρος του

βούλγαρου ηγεμόνα. Αυτό το ηθικό κύρος, σε

συνδυασμό με τις επιτυχίες του κατά των Βυ-

ζαντ ινών, εκμεταλλεύθηκε ο Συμεών, γ ια να

αυτοαναγορευθε ί αργότερα Βασ ιλεύς των

Βουλγάρων και Ρωμαίων. Οι Βυζαντινοί όμως

δεν του αναγνώρισαν ποτέ τον τίτλο του βασι-

λέως. Οι βυζαντ ινές πηγές αναφέρουν τον Συ-

μεών πάντοτε ως άρχοντα της Βουλγαρίας.

Το 924 ο Συμεών εμφανίσθηκε ξανά μπρο-

στά στα τείχη της Κ ωνσταντινούπολης. Ωσ τόσ ο

Η αραβοβυζαντινή συνθήκη τον 969 (παρ. 20)

Ό σο ν αφ ορ ά τη δεκάτη που επιβάλλεται σε αυτούς

που έρχονται από τις χώρες των Ρωμαίων, οι τελω-

νε ιακοί υπάλληλοι του αυτοκράτορα συνεργάζονται

με τους τελώνες του Καργκαβάι και του Μπακγιούρ

(άραβες τοπάρχες της Συρίας) . Σ ' όλα τα εμπορεύ-

ματα, όπως χρυσάφι, ασήμι , ελλην ικά χρυσούφ αντα

μεταξωτά υφάσματα, ο ι αυτοκρατορικο ί τελώνες

επιβάλλουν τη δεκάτη. Στα συνήθη υφάσματα, τα

λ ινά υφ άσμ ατα και τα μεταξωτά με λ ουλο ύδια

διαφόρων χρωμάτων, τα ζώα και τα άλλα εμπορεύ-

ματα, ε ίναι ο ι τελώνες του Καργκαβάι και του

Μπακγιούρ εκε ίνο ι που επιβάλλουν τη δεκάτη. Ό λα

τα υπόλοιπα δικαιώματα εισπράττονται ακολούθως

από τους τελώνες του αυτοκράτορα.

Μ. Canard , Histoire de la dynastie des Hamdanides

de Jazlra et de Syrie, Α, Παρίσι 1953, 835.

Ο Ρωμανός Α Λακ απην ός ψέγει τον Συμεών για τις

απαιτήσεις του

Γιατί , πες μου, τι περ ισσ ότερο κα τά φε ρες με το να

γρ άφ εις τον εαυτό σ ου βασιλέα Βουλγάρων και Ρω-

μαίων, χωρίς σ' αυτό να ε ίναι σύμ φω νος και βοηθός

σου ο

Θεός;

Τι περ ισσό τερο κέρ δισ ες που με τόση

βία πήρες τη γη μας; Που είναι οι φόροι που παίρ-

νεις από αυτή;

Αν πρέπε ι κάπο ιος να ονομάζετα ι βασ ιλεύς

Ρωμαίων και Βουλγάρων, πρέπει να ονομ αζόμ αστε

εμ ε ίς , που και το όνομα αυτό το πήραμ ε από το Θεό

και την εξουσία, όπως όλοι παραδέχονται, και όχι

εσε ίς που αγωνίζεσθε να το αποκτήσετε με αίματα

κα ι σφαγές .

Βυζαντινά κείμενα (Αετός, Βασ ική Βιβλιοθήκη, 3),

επιμ. Δ. Α Ζακυθηνός, Αθήνα 1958, 134.



ο βούλγαρος ηγεμόνας δεν ήταν σε θέση, α-

πό στρατιωτική άποψη, να καταλάβει τη βυζαντι-

νή πρωτεύουσα. Δεν διέθετε στόλο, ενώ οι δι -

αρ κε ίς αγώ νες με τους Σέρβο υς και τους Κρο-

άτες είχαν εξασθενίσει τ ις δυνάμεις του.

Ο δ ιάδοχος του Πέτρος συνήψε ε ιρήνη με

το Βυζάντιο, νυ μφ εύθ ηκε την εγγο νή του αυτο-

κράτορα Ρωμανού Λακαπηνού και έλαβε τον

τίτλο που με τόσο πάθος είχε επιζητήσει ο πα-

τέρας του: βασιλεύς της Βουλγαρίας.

γ2

Η ί δ ρ υ σ η ν έ ο υ β ο υ λ γ ά ρ ι κ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς α π ό τ ο ν

Σ α μ ο υ ή λ . Η υ π ο τ α γ ή τ ο υ σ τ ο Β υ ζ ά ν τ ι ο .

Μετά τις παραπάνω επιτυχίες του Πέτρου,

λίγα χρόνια αργότερα, το 976, ο νέος ηγεμό-

νας των Βουλγάρων Σαμουήλ γίνεται ο αρχιτέ-

κτονας ενός νέου βουλγαρικού κράτους με

κέντρο τη βορειοδυτ ική Μακεδονία (Πρέσπα-

Αχρίδα). Ο Σαμουήλ, στη συνέχεια, επεκτείνει

τ ις βουλγαρικές κτήσεις μέχρι το Δούναβη και

την κεντρική Ελλάδα.

Η προέλ αση του Σαμουήλ ανησ ύχησ ε το Βυ-

ζάντιο. Αρχικά ο αυτοκρ άτορ ας Βασ ίλειος Β', ε -

πειδή αντιμετώπιζε τότε εσωτερικά προβλήμα-

τα, περιορίστηκε σε διπλωματικά μέτρα. Αργό-

τερα όμως, οι Βυζαντινοί ανέπτυξαν έντονη

στρατιωτική δράση κατά των Βουλγάρων με

πρώτη επιτυχία στην περιοχή του Σπερχειού α-

πό τον στρατηγό Νικηφόρο Ουρανό (997). Δε-

καεννιά χρόνια αργότερα, το 1014, στη μάχη

του Κλειδιού, κοντά στο Στρυμόνα, η νίκη των

Βυζαντινών υπή ρξε καθορ ιστική για την τύχη του

βου λγαρ ικού κράτο υς: η Βου λγαρία, το 1018, υ-

Από την βυζαντινορωσική συνθήκη του 944

Οι (ρώσοι) πρεσβευτές και οι έμποροι, οι οποίοι

στέλνοντα ι στους αυτοκράτορες οφε ίλουν να

κομίζουν έγγ ρα φα , όπου αν αφ έρε ται ότι απέστε ιλα

τόσα πλοία , ώστε να ανα γνωρ ίζουμε από αυτά, ότι

έρχονται με φιλ ικές προθέσε ις . Αν έλθουν όμως

χωρίς έγγραφα και ε ίναι στην εξουσία μας, τότε θα

τους θέσουμε υπό επιτήρηση, μέχρ ι να ενημε-

ρώσουμε τον ηγεμόνα τους . Όταν έλθουν , οφε ί -

λουν να δ ιαμένουν στο ναό του Αγ ίου Μάμαντος.

Θα τους στε ίλουμε τότε ένα υπάλληλο, γ ια να

καταγράψει τα ονόματα τους, και θα λάβουν το μη-

νιαίο βοήθημα, πρώτα αυτοί που έρχονται από το

Τσερνίγκωφ, τέλος εκε ίνο ι που έρχονται από το

Περεγ ιασλάβ. Οφείλουν να ε ισέρχονται στην Πόλη

από μία καθορισμένη πύλη, συνοδευόμενοι από

αυτοκρατορ ικούς υπαλλήλους , χωρ ίς όπλα, 50

άν δρ ες κ άθε φορά . Επιτρέπεται να ε μπορ εύονται

ανάλο γα με τ ις ανάγκες τους και να επιστρέφ ουν

πάλι στη χώρα τους

Οι αποχωρούντες Ρως λαμβάνουν από εμάς όλα τα

αναγκαία εφόδια και ό,τ ι ε ίναι αναγκαίο για τα πλοία,

σύμφωνα με τα προκαθορισμένα. Δεν επιτρέπεται

όμως να δ ιαχε ιμάζουν κοντά στο ναό του Αγ ίου

Μάμαντος.

Die altrussische Nestorchronik. γερμ. εκδ. R.

Trautman, Λειψία 1931, 30-31.

ποτάσ σεται και προ σαρ τάται στο Βυζάντιο, που

με τη σειρά του εφαρμόζει πολιτ ική εντατ ικού

εξελληνισμού της Παλαιοβουλγαρικής Εκκλη-

σίας.

δ. Οι σχέσεις με τους Ρώσους

Το Βυζάντιο απειλήθηκε π ολλές φ ο ρ ές από

τους Ρώσους, παράλληλα όμως ανέπτυξε με

Ο ανήλικος Κω νσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος, η μητέρα του Ζωή, ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός και άλλοι

ανώτατοι βυζαντινοί αξιωματούχοι γευματίζουν και συνομιλούν με τον Συμεών. Μικρογραφία από το σλαβονικό

χειρόγραφο της Χρονογραφίας του Κωνσταντίνου Μανασσή (Ρώμη, Βιβλιοθήκη του Βατικανού).



το κράτος του Κιέβου εμπο ρικές σχ έσε ις που

ρυθμίστηκαν με ειδικές συνθήκες. Ρώσοι έμ-

ποροι και πρ εσβ ευτέ ς, ταξ ιδεύοντας με τα μο-

νόξυλ ά τους στον ποταμό Δν είπ ερο και τον Εύ-

ξεινο , επισκέπτονταν το Βυζάντιο, για να ανταλ-

λάξουν τα προϊόντα τους (γούνες, σκλάβους

κ.λπ.) με τα περιζήτητα βυζαντινά μεταξωτά.

Το 957 η ηγεμονίδα του Κιέβου Όλγα επι-

σκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη. Με την επί-

σκ εψ η αυτή φαίνεται ότ ι τέθηκαν οι βάσεις του

δεύτερου και οριστ ικού εκχριστ ιανισμού των

Ρώσων. Επισήμως αυτός ολοκληρώθηκε στα

τέλη του 10ου αι. Ο Βασίλειος Β' υποσχέθηκε

να δώσει στο ρώσο ηγεμόνα Βλαδίμηρο ως

σύζυγο την αδ ελ φή του Άννα, αν ο ίδ ιος και το

έθνος του ασπάζονταν το χριστιανισμό. Τα γε-

γονότα εξελίχθηκαν σύμφωνα με τ ις υποσχέ-

σεις και τ ις προθέσεις του Βασιλείου Β' και η

βάπτιση του Βλαδίμηρου έλαβε χώρα πιθανό-

τατα στη Χερσώνα.

Ο γάμος του ρώσου ηγεμ όνα μ ε την πορφυ-

ρογέννητη* πριγκίπισσα ήταν το μέσ ο, για να α-

ποκτήσει η Ρωσία διεθνές κύρος και όλα τα α-

0 Λιουτπράνδος επισκέπτεται την Πόλη για δεύτερη

φορά (968-969)

Στη 4 Ιουνίου... φτά σα με στην Κωνσταντινούπολη,

απέναντι από τη Χρυσή Πύλη, και περιμέναμε εκεί

έφιπποι μέχρι τ ις έντεκα η ώρα κάτω από καταρ-

ρακτώδη βροχή. Κατά τις έντεκα η ώρα ο Νικηφό-

ρος, παραβλέποντας την πρεσβευτική ιδιότητά μας

και κρ ίνοντας ότ ι δεν ε ίμαστε άξ ιο ι να ε ισέλθουμε

έφιπποι στην Πόλη, διέταξε να μας οδηγήσουν πε-

ζούς στο μαρμάρινο, μισητό, άνυδρο και ανοιχτό

μέγαρο, που αναφέραμε πιο πάνω. Στ ις 7 Ιουν ί-

ου.. .οδηγήθηκα μπροστά στον κουροπαλάτη και

λογοθέτη Λέοντα, τον αδελφό ( του Νικηφόρου) ,

όπου φιλον ικήσαμε εντονότατα γ ια την αυτοκρα-

τορική τιτλοφορία Σας.

Γ ιατ ί αυτός δεν σας αποκαλούσε αυτοκράτορα, δη-

λαδή βασιλέα στη γλώσσα του, αλλά ρήγα* από το

δικό μας regem. Αλλά όταν του έκανα την παρατή-

ρηση, ότι η σημασία είναι η ίδια και μόνο ο χαρακτη-

ρ ισμός ε ίναι δ ιαφορετ ικός, μου απάντησε ότ ι πήγα

όχι για ειρήνη, αλλά για φιλονικία...

Αναφορά του Λιουτπράνδου για την πρεσβεία στην

Κωνσταντινούπολη, 2-4, Β. Σ. Καρα γεώ ργος , Η Αγία

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τομ.Α ,Αθήνα 1987,499-501.

γαθά που συνεπαγόταν η διάδοση της Ορθο-

δοξίας και του βυζαντινού πολιτισμού στη χώρα

αυτή. Με τις βυζαντινές ιεραποστολές στοιχεί-

α κοινωνικής και πολιτικής ορ γάν ωσ ης , θε σμ οί,

η βυζαντινή τέχνη και ο βυζαντινός πολιτισμός

εισήχθησαν στη Ρωσία και αποτέλεσαν τη βά-

ση του ρωσικού πολιτισμού και της ρωσικής

πνευματικής παράδοσης.

ε. Η βυζαντινή πολιτική στην Ιταλία και η

Αγία Ρωμ αϊκή Αυτοκρατορ ία του Γερμανικού

Έθνους.

Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς ακο-

λούθησε με ευλάβεια την πολιτική των προκα-

τόχων του στην Ιταλία για να προστατεύσει τ ις

εκε ί βυζαντ ινές επαρχίες από τους Ά ρα βε ς

και να ενισ χύσ ει τη βυζαντινή επιρρο ή στη Ρώ-

μη και στα ημιαυτόνομα κρατίδια της κεντρικής

Ιταλίας. Μετά τη στέψη του Όθωνος Α' ως αυ-

τοκράτορα των Ρωμαίων (962) και την ίδρυση

της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερ-

μανικού Εθ νου ς, τα κρατίδια αυτά έγιν αν το μή-

λο της έριδος μεταξύ του Βυζαντίου και της

Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Νικηφόρος Φω-

κάς αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον αυτοκρατο-

ρικό τίτλο του Όθω νος και απαίτησε την αποχώ-

ρησή του από τα βυζαντ ινά εδάφη που είχαν

κατακτήσει πρόσφατα οι Γερμανοί. Από τις

πρ εσ βείες που ανταλλάχθηκαν σπο υδαιότερ η

ήταν αυτή του επισκόπου Κρεμόνας Λιουτ-

Οι γάμοι Όθωνος Β και Θεοφανούς. Ελεφα-

ντοστό του 10ου αι. (Παρίσ ι, Μουσείο Cluny).



πράνδ ου (968). Οι διαπραγ ματεύσ εις όμως κα-

τέληξαν σε ναυάγιο και ο πρεσβευτής αναγκά-

στηκε να επιστρέψει άπρακτος στη χώρα του.

Οι σχέσεις, πάντως, των δύο αυτοκρατορι-

ών βελτιώθηκαν επί Ιωάννη Τζιμισκή, ιδίως από

τότε που ο διάδοχος του Οθωνα Α', ο Όθων Β',

έλαβε ως σύζυγο την ανεψιά του βυζαντ ινού

α υτο κ ρ άτ ο ρα Θ εο φ α ν ώ . Η Θ εο φ α ν ώ έφ ερ ε

στην αυλή των Οθωνιδών τις συνήθειες και τ ις

παραδόσεις του βυζαντινού πολιτισμού. Οι ιτα-

λικές κτήσεις, όμως, χάθηκαν οριστικά για το

Βυζάντιο το 1071, όταν τις κατέκτησαν οι Νορ-

μανδοί,

στ. Το Σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών

Η νορμ ανδική κατάκτηση διευκο λύνθ ηκε έμ-

με σ α από το Σχίσμα του 1054, το οποίο προ-

κάλεσε έντονη αντ ιβυζαντ ινή διάθεση στην

Ιταλία και παρεμπόδισε τη συνεργασία Ρώμης

και Κωνσταντινούπολης. Η έρ ιδα , η οποία οδ ή-

γησε στο Σχίσμα των δύο Εκκλησιών, ξεκίνησε

από δ ιαφων ί ες αν αφ ερό μεν ες σ ε θεολογ ικά

και δογματικά ζητήματα, όπως ήταν η νηστεία

του Σαββάτου, η αγαμία του κλήρου, η χρήση

των αζύμων στη Θεία Λειτουργία και, κυρίως,

το δόγμα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας περί εκπό-

ρευσης του Αγίου Πνεύματος και από τον Υιό.

Κύρια αιτία όμως του Σχίσματος υπήρξε η διεκ-

δίκηση, εκ μέρους της Ρώμης, της πρωτοκαθε-

δρίας στο χριστιανικό κόσμο, την οποία δεν

μπορούσε να αποδεχθεί η Κωνσταντινούπολη.

Για το Σχίσμα μεγ άλ ες ευ θύ νε ς πρέπει να

αποδοθούν στον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλά-

ριο και στον καρδινάλιο Ουμβέρτο, εκπρόσω-

πο της Ρώμης στις διαπ ρα γμα τεύ σεις της Κων-

σταντινούπολης. Οι δύο αδιάλλακτοι ιεράρχες

εξώθησαν τα πράγματα στα άκρα. Οι συζητή-

σε ις τερματ ίστηκαν με αμοιβα ίους αφορι -

σμούς. Ο ι σύγχρονοι δεν έδωσαν στο γεγο-

νό ς ιδιαίτερη προσοχή. Η κοσμοϊστορική σ ημα-

σία του Σχίσματος έγινε αντιληπτή αργότερα

και κυρίως τις παραμονές της Άλωσης της

Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους.

ζ. Οι σχέσεις με τις ιταλικές να υτικές πόλεις

Στη διάρκεια του 10ου αι. αναπτύχθηκαν οι-



Το Βυζάντιο και το πρωτείο της Ρώμης

Όπ ως . ..η πολιτε ιακή αποδ έσμ ευσ η της Δύσης μα-

ταίωσε τη βυζαντινή ιδέα της οικουμενικής αυτοκρα-

τορίας, έτσι και η προσάρτηση του σλαβικού κόσμου

από την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεω ς υπέσκα -

ψε την ιδέα της οικουμενικότητας της ρωμαϊκής αυ-

τοκρατορίας στην Ανατολή ...Με στήριγμα την αχανή

σλαβική ενδοχώρα η βυζαντινή Εκκλησία δεν μπο-

ρούσε πια να αναγνωρίσει το πρωτείο της Ρώμης.

G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους,

μετ. I. Παναγόπου λος, τ.Β , Αθήνα 1979,222.

κονομικά οι ιταλικές ναυτικές πόλεις, ιδιαίτερα

η Βενετ ία, και έγιναν στενότερος οι σχέσεις

τους με το Βυζάντιο. Ο Βασ ίλειος Β', για να αν -

ταμε ίψε ι τους Βενετούς που με τέφ ερ αν με τα

πλοία τους τα βυζαντ ινά στρατεύματα στο

θέμα της Λογγοβαρδίας (Ιταλία), συνήψε μαζί

τους μια ευνοϊκή εμπορική συνθήκη. Εγκαινι-

άσθηκε έτσι μια πολιτική παραχώρησης προ-

νομίων στο ιταλικό και ιδιαίτερα το βενετικό εμ -

πορικό κεφάλαιο, που, μακροπρόθεσμα, απέ-

βη μοιραία για τα συμ φέρ οντα της αυτοκρατο-

ρίας.

Ερωτήσεις

1

Ποια ήταν τα μέσα με τα οποία οι Βυζαντινοί ασκούσ αν τη διπλωματία (συμβουλευτείτε

το σχετικό παράθ εμα);

2.Σε π οιους περιορισμούς υποβα λλόταν η διάθεση ρωσ ικών προϊόντων στην αγορά της

Κωνσταντινούπολης κατά το

10ο

αι. (σχετικό παράθ εμα);

3.Ποιες ήταν οι φιλοδοξίες του βούλγαρου τσάρου Σ υμεών και ποια τα αίτια της τελικής

αποτυχίας των σχεδίων του (σχετικό παράθ εμα);

4. Ποιες ή ταν οι αφορμές και ποια τα βαθύτερα αίτια του Σχίσματος (σχετικό παράθ εμα);

6, Ο ι διά δο χο ι του Βασ ιλείου 1025-1054)

α. Η οικονομία

Με τά το θάν ατο του Βασιλείου Β' αρχίζει μια

περίοδος, η οποία χαρακτηρίζεται από τη συ-

νέχιση της οικονομικής ανάπτυξης και συγχρό-

νως από πολιτική αστάθ εια. Η αύξησ η της α-

γροτικής παραγωγής και η ανάπτυξη του εξω-

τερ ικού εμπορίου προκάλεσαν συσ σώρ ευση

αγαθών που δε ν εξ ισορροπήθηκε όμως με α-

νάλογη αύξηση του κυκλοφορούντος νομίσμα-

τος. Για να ικανοπ οιήσει τη μεγα λύ τερ η ζήτηση

ρευσ τού χρήματος από την αγο ρά , ο αυτοκρά-

τορας Κωνσταντ ίνος Θ' νόθευσε το χρυσό βυ-

ζαντινό

νόμισμα*

(solidus) με άρ γυ ρο . Μ ε την υ-

ποτίμηση αυτή που ανε ρχό ταν σ ε 18% και με

τις υποτιμήσεις που ακολούθησαν μέχρι το τέ-

λος του αιώνα το χρυσό βυζαντινό νόμισμα, το

δολλάρ ιο του Μεσα ίωνα, όπως το α ποκ άλεσ ε

ο ιστορικός S Lopoz, έπαυσε να κυριαρχεί στις

δ ι εθνε ί ς αγορές .

β. Η κοινωνική πολιτική

Στο επίπεδ ο της κοινωνικής π ολιτικής, οι διά -



δοχοι του Βασιλείου Β' πήραν μια σε ιρά μέτρω ν

που υπονόμευαν μακροπρόθεσμα τη συνοχή

της βυζαντινής κοινωνίας. Η κατάργ ηση του αλ-

ληλέγγυου και η εγκατάλειψη του αγώνα κατά

των δυνατών είχαν μοιραίες συνέπειες: οι με-

γαλογαιοκτήμονες απορρόφησαν τα κτήματα

των μικρών γεωργώ ν, με απ οτέλεσ μα αυτοί να

εξελιχθούν σε πάροικους. Η εξέλιξη αυτή υπο-

νόμευσε αφενός την αμυντ ική ισχύ, αφού

προϋπόθεση για τη στράτευση ενός πολίτη ή-

ταν η κατοχή αγροτικού κλήρου , αφ ετ έρ ου την

οικονομική ευρωστία του κράτους. Επί Κων-

σταντ ίνου Θ' Μονομάχου οι δυνατοί εξαιρέθη-

καν από τη φο ρολ ογία, απέκτησαν σημαντ ικές

δικαστικές και διοικητικές δικαιοδοσίες και αύ-

ξησαν την κτηματική τους περιουσία. Επίσης,

πολλές φορές το κράτος αναγκαζόταν να εκ-

μ ισθώνει τους φόρους σε ιδ ιώτες. Αυτό, μα-

κροπρόθεσμα, ε ίχε ως συνέπεια να περιορι -

στούν τα δημόσια έσοδα και να καταπιέζονται

οικονομικά οι γεωργοί,

Συνοπτικά, κατά την περίοδο αυτή το Βυζαν-

τινό Κράτος δ ιατή ρη σε την ισχύ του και η Βυζαν-

τ ινή κοινωνία εξακολούθησε να ευημερεί , αλ-

λά, συγχρόνως, δημιουργήθηκαν οι προύπο-

θέσεις και εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώμα-

τα μ ιας κρίσης, που έμ ελ λε να εκδη λωθ εί μ ε ι-

δια ίτερη ένταση κατά τ ις επόμενες δεκαετ ίες.

γ. Πολιτική αστάθεια

Οι συχνές ενα λλα γές αυτοκρατόρων, ο ι δο-

λοπλοκίες και οι έρ ιδ ες χαρακτηρίζουν την πε-

ρίοδο αυτή. Οι διαμάχ ες ξεσπούσ αν κυρίως α-

νάμεσα στους δυνατούς, οι οποίοι ε ίχαν απο-

κτήσει αίγλη από τους πο λέμ ου ς, και στην πολι-

τική αριστοκρατία της πρωτεύουσας, που είχε

ενισ χυθ εί από την πολιτική του Β ασιλείου Β',

Οι θρίαμβοι των Μα κεδ όνω ν αυτοκρατό-

ρων στα πεδία των μαχών δημιούργησαν ένα

αίσθημα υπερβο λικής αυτοπεπο ίθησης που ε -

ξηγεί και την αδιαφορία την οποία επέδειξαν οι

διάδοχ οι του Βασιλείου Β' για τα συ μφ έρ ον τα

της αυτοκρατορίας. Δείγμα αλαζονείας υπήρ-

ξε και η καθιέρωση του θεσμού του εξαργυρι-

σμού (δηλαδή εξα γο ρά της θ ητείας), και η βαθ-

μιαία επάνδρωση του βυζαντινού στρατού από

Το Δολλάριο του Μεσαίωνα

Από το 312, που πρω τοεμφ ανίζεται , ως τα μέσ α του

11ου αι., το βυζαντινό νόμισμα θα μείνει σταθερό και

καθαρό. Ίσως δεν ε ίναι ανάγκη να αναζητήσουμε

άλλη εξήγηση για τον πρωταρχικό ρόλο που έπαιξε

στη μυθική ιστορία του Βυζαντίου, αλλά και στο μαζικό

υποσυνε ίδητο των λαών του Μεσαίωνα.

Ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης (6ος αι ) θα στηρίξει τη

θεωρία του για την αιωνιότητα της Βυζαντινής Αυτο-

κρατορίας στο ότ ι μ ε το νόμισμα αυτών (δηλαδ ή

των Βυζαντινών) εμπορεύονται όλα τα έθνη και ε ίναι

δεκτό σ ε κά θε τόπο από το έν α ω ς το άλλο ά κρο της

γης και θαυμάζεται από κάθε άνθρωπο και κάθε

βασιλική εξουσία . Και τέτοιο νόμισμα δε ν υπ άρχει σ'

άλλο κράτος

Χλαμυδοφόρος αυτοκράτορας, κρατώντας στο χέρ ι

σφα ίρα σ ταυροφ ορούσα και σκήπτρο , εστεμμ ένος

από Αγγελο Κυρίου ή από τον ίδιο το Χριστό με χα-

ραγμένα τα ηχηρά ονόματα της (αυτοκρατορικής)

εξουσίας. . . κυκλοφορούσε, χάρη στο νόμισμα, από

τη μια γωνιά της αυτοκρατορίας στην άλλη, περνού-

σε στα χέρ ια ανθρώπων κάθε τόπου, δ ιαλαλώντας

τη στρατιωτική ισχύ της αυτοκρατορίας (σύμβολό της

η χλαμύδα) , το θεοστήρικτο της αυτοκρατορικής

αρχ ής ( ο θεόστεπ τος βασ ιλεύς είνα ι τοποτηρητής

του Χριστού στη γη ) , το παγκόσμιο και οικουμενικό

της θεοπρόβλητης εξουσίας ( σημάδια τους το σκή-

πτρο και η σφαίρα) και τέλος τα βυζαντινά αναφαί-

ρετ α δικαιώματα στη ρωμαϊκή κληρο νομιά

Ε. Αρβελέ ρ , Αρχαιολογία, 1, (1981),

39-40.

Χρυσό νόμισμα του Ιωάννη Τζιμισκή

(Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο).

ξένους μ ισθοφόρους, τη στ ιγμή που νέοι , ά-

κρως επικίνδυνοι εχθροί, απειλούσαν τα δυτι-

κά, τα βόρεια και τα ανατολικά σύνορα του

κράτους.



Ερωτήσεις

1

Σε ένα πίνακα με δυο στ ήλ ες , σημειώστε, αριστερά, τις οικονομικοκοινωνικές

μεταβολές που έλαβαν χώρα επ ί των επιγόνων του Βασιλείου και δεξιά, π εριληπτικά, τις

συνέπειές τους.

2. Ποια η σημασία των βυζαντινών νομισμάτων για τη διάδοση της αυτοκρατορικής

ιδεολογίας, σύμφω να με το παράθ εμα;

7, Οικονομία και κοινωνία στη Δυτική Ευρώπη

Το σύστημα της Φεουδαρχίας

α. Χαρακτη ριστικά και εξέλιξη

Η κοινωνία του Φραγκικού Κράτους ήταν μια

κοινωνία κυρίως αγροτική. Τη μεγ άλ η μ άζα του

πληθυσμού αποτελούσαν οι αγρότες. Οι συν-

θήκες α νασ φάλ ε ιας που κυρ ιαρχούσαν την ε-

ποχή των Μεροβιγγείων στην Ευρώπη οδήγη-

σαν τους αδύναμους να αναζητήσουν την

προστασία των ισχυρών, δηλαδή των αρχόν-

των. Έτσι οι δ ιά φο ρε ς κοινωνικές ομ άδ ες συν-

δέθηκ αν μεταξύ τους με δεσ μού ς εξάρτησης.

Οι ιεραρχικά ανώ τεροι άρχο ντες παραχω ρού-

σα ν σε ά λ λ ο υς ευν ο ο ύμ εν ο υ ς υπ ο τ ελ ε ίς

τους (βασάλους) εκτάσεις γης, γ ια τ ις οποίες

απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια

κα ι δ ιάφορες υπηρεσίες , ενώ ανέλαβαν την

υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και

κάθ ε είδο υς βοήθεια. Η γη που παραχωρ ούν-

ταν ονομαζόταν φέουδο και από τη λέξη αυτή

ολόκληρη η ευρωπαϊκή μεσαιωνική κοινωνία

αποκλήθηκε φεουδαρχική και οι άρχοντές της

φεο υδ άρ χες . Η επ ίσημη αναγνώριση εν ός

άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυρότε-

ρου άρχοντα γινόταν με τη λε γό με νη τελετή της

περιβολής. Η παραμέληση των υποχρεώσ εων

εκ μέρους των υποτελών συνεπαγόταν την α-

φα ίρεση του φέουδου.

Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας ή-

ταν ο βασιλιάς. Οι άμ εσ οι υπ οτελείς του (κομή-

τες, βαρώνοι, μαρκήσιοι κ.ά), που ήταν συγ-

Ο όρκος πίστης και υποταγής (Homagium). Ο υποτελής

βάζει τα όνο χέρια του στα χέρια του φεουδάρχη. Από μια

τελετή περιβολής. Μικρογραφία τον 13ου αι. Α ρχεία

Διαμερίσματος Ανατολικών Πυρηναίων. Perpignan.



χρόνως κα ι φε ου δά ρχ ες , αποτελούσαν την α-

ριστοκρατία. Από αυτούς εξαρτιόνταν οι κατώ-

τεροι υποτελείς, οι οποίοι έπαιρναν επίσης γαί-

ες ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Κά-

τοχοι φέουδων μπορούσαν να είναι και οι εκ-

κλησιαστικοί άρχοντες. Το υπόλοιπο τμήμα της

κοινωνικής πυραμίδας συγκροτούσαν οι ελεύ-

θεροι γεωργοί, που ήταν μικροϊδιοκτήτες, οι

πάροικοι που αποτελούσαν την πλειονότητα

των αγροτών και απολάμβαναν μια περιορι-

σμένη ελευθερία, η οποία κατά τόπους πα-

ρου σίαζ ε διαβαθμίσεις (ήταν δε μέ νο ι με τη γη,

κατέβαλλαν τέλη στο φεουδάρχη της περιοχής

και δεν μπορούσαν χωρίς την άδειά του να

νυμ φευ θο ύν) και, τέλ ος , οι δούλοι που χαρα-

κτηρίζονταν από νομική άποψη ως κινητά αντι-

κείμενα.

β. Η επικράτηση τον συστήματος της

φεουδαρχίας

Το σύστημα της φεο υδ αρχ ίας αναπτύχθηκε

στη διάρκεια του 8ου αιώνα, μετά την κατάρ-

ρευση της δυναστε ίας των Μεροβιγγε ίων.

Σταθμό στη διαμόρφωση του συστήματος απο-

τέλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου.

Ο στρατός, τον οποίο παλαιότερα αποτελού-

σαν ελ εύ θε ρο ι αγρό τες υπό την ηγεσία του

αυτοκράτορα, αλλάζει χαρακτήρα, γ ίνεται φε-

ουδαρχικός, Τίθεται, δηλαδή, υπό την ηγεσία

των φεο υδα ρχώ ν, καθ ένας από τους οποίους

συμμετέχει με τους υποτελείς του και τον οπλι-

σμό τους. Τη δυνατότητα αυτή αποκτούν οι φε-

ουδάρχες χάρη στην οικονομική και πολιτική

δύναμ η που σε τοπικό επίπεδο τους εξασ φαλί-

ζε ι το φέουδο. Ανάλογα αποτελέσματα ε ίχε η

διοικητική μεταρρύθμιση του Καρόλου, διότι

στους βασιλικούς αξ ιωματούχους παραχω-

ρούνταν γαίες. Οι τρεις α υτές λ ειτουργ ίες της

φεουδαρχίας (στρατιωτική, οικονομικοκοινωνι-

κή και πολιτική) αναπτύχθη καν πλήρως στο κ ρά-

τος του Καρόλου και στα κράτη που το διαδέ-

χθηκαν. Ετσι, κατά τους δύ ο ε πό μεν ου ς αιών ες

(10ο και 11ο), οπότε η διάλυ ση των κρατών των

Καρολιδών και οι εχθρικές επιδρομές δημι-

ούργησαν κλ ίμα ανασφάλε ιας κα ι εν ίσχυσαν

την ανάγ κη προσ τασίας των κατοίκων, το φε ου -

δαρχικό σύστημα γενικεύθηκε.

Το φεουδαρχικό συμβόλαιο

Στα μέσα του Απριλίου, μια Πέμπτη (τ ου έτου ς 1127)

δόθη κε όρκος υποταγής στον κόμη της Φλ άνδ ρας ,

ως έκφραση σεβασμού και πίστης, με την τάξη που

θα ιστορήσουμε στη συνέχε ια. Πρώτα έκαναν όρκο

έτσι : ο κόμης ρωτούσε τον μέλλοντα υποτελή αν

θέλε ι ανεπιφύλακτα να γ ίνε ι ακόλουθος του και

εκε ίν ος απαντούσε θέλω . Ύστερα αδελ φώ νοντα ν

μ' ένα ν ασπασμό ενώ ο υποτελής ε ίχε βάλε ι τα

χέρ ια του στα χέρ ια του κόμη. Σ' έν α δ εύ τερ ο στάδιο

ο υποτελής έταζε αφοσίωση στον τελετάρχη του

κόμη μ' αυτά τα λόγια : Ορκίζο μαι στην πίστη μου ότι

από αυτή τη στιγμή θα είμαι πιστός στον κόμη Γου-

λ ιέλμο και θα κρατήσω τον όρκο μου σε κάθε πε-

ρίσταση, με καλή πίστη και χωρίς δόλο . Σ' ένα τρίτο

στάδιο ο υποτελής ορκ ιζόταν το ίδ ιο στα ιερά

λε ίψα να των αγ ίων. Μετά το μέρ ος αυτό της τελετής

ο κόμης με τη ράβδο, που κρατούσε στα χέρια του,

έκανε τη βεβαίωση της περιβολής του αξιώματος σε

όλους εκείνους που έταξαν σ' αυτόν πίστη και σεβα-

σμό και πήραν όρκο, με τον τρόπο που ιστορήσαμε.

Απόσπασμα από το έργο του χρονογράφου

Galbert de Bruges, Ιστορία του φόνου του Καρόλου

του Καλού, κόμη της Φλάνδρ ας.

Ερωτήσεις

1 Πόσα και ποια στάδια περιλάμβανε η 'τελετή της περιβολής'; Συμβουλευτείτε το σχετικό

παράθ εμα και την εικόνα.

2. Ποια ήταν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της φ εο υδ αρ χ ία ς;



Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Τοιχογραφία από την αίθουσα του Μεγάλου

Συμβουλίου, στο Ανάκτορο των Δόγηδων, Βενετία.



κεφάλαιο

ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ

ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ

ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ

1054-1204)

Η

περίοδος 1054-1204 χαρακτηρίζεται από μεγάλες ανακατατάξεις τόσο στη Βυζαντινή

αυτοκ ρατορ ία ό σο και έξω από αυτήν. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είνα ι η ανάπτυξη της

μεγάλης γαιοκτησίας και η εντεινόμενη οικονομική διείσδυση των Ιταλών στη βυζαντινή

επικράτεια, Οι Κομνηνοί κατόρθωσαν με μεγάλες προσπάθειες να ανασυγκροτήσουν

προσωρινά το κράτος (1081-1185), αλλά το τίμημα που πληρώθηκε ήταν βαρύ. Η διάδοχη

δυναστεία των Αγγέλων δε ν μ πόρ εσε να ανακό ψει την καθοδική πορεία του κράτους.

Στον το μέα της εξω τερικ ής πολιτικής η Βυζαντινή Αυτοκρ ατορ ία υπ έστη, κατά την ίδια π ερίο δο ,

μια σειρά από ανεπανόρθωτες καταστροφές, όπως ήταν η απώλεια των κτήσεών της στην

Ιταλία και η κατάκτηση ενός μεγάλου μέρους της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους

Τούρκους.

Στη Δύση, έλαβ αν χώρα σημαντικές μεταβολ ές: οι κλιματολογικές αλ λα γές , η δημογ ραφική

ανάπτυξη και τα τεχνολογικά επιτεύγματα συνέβαλαν στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής και

κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη του εσω τερικού και διεθ νού ς εμπορ ίου και την αναβίωση των

πόλεων. Η εξουσ ία του πάπα ενισχύθηκ ε και επιβλήθηκε σ ε βάρος της κοσμικής εξο υσία ς των

γερ μαν ών βασιλέων. Ένα από τα σημαντικότερα γεγο νότα της εξε ταζ όμ ενη ς π εριόδο υ

υπήρξαν οι Σταυροφορίες, που εξέφρασαν την ισχύ της παπικής εξουσίας και τον οικονομικό

επεκτατισμό της Ευρώπης, ενώ παράλληλα υπονόμευσαν το Βυζάντιο και συνέβαλαν στην

πτώση του.

1, Εσωτερική κρ ίση και εξω τερικοί κίν δυ νο ι

(1054-1081)

α. Πολιτική αστάθεια και οικονομικά

προβλήματα

Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β (1025), ό-

πως ήδη αναφέρθηκε, στο Βυζαντινό κράτος

επικράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα πολι-

τική αστάθεια. Στο διάστημα αυτό, το οποίο ξεπέ-

ρα σε το μισό αιώνα, άλλοτε υπ ερίσχυε η παράτα-

ξη των πολιτικών και επέβαλλε αυτοκράτορα της

επιλογής της και άλλοτε η στρατιωτική αριστοκρα-

τία, η οποία προωθούσε δικούς της εκπροσώ-



πους. Στις πολιτικές εξελίξεις δυναμική ήταν και

η ανάμειξη της Εκκλησίας, ιδίως επί των ημε-

ρών του φιλόδοξου πατριάρχη Μιχαήλ Κηρου-

λαρίου.

Ο στρατός του Ρωμανού Δ Διογένη

Ο Αυτοκράτορας ξεκ ίνησε γ ια την εκστρατε ία β ια-

στ ικά, με στρατό που δε ν άρμ οζε σε αυτοκράτορα

των Ρωμαίων, αλλά που ήταν χαρακτηριστικός των

καιρών: τον αποτελούσαν Βούλγαροι , Ούζοι και

άλλοι ξένοι που έτυχε να βρίσκονται εκεί, καθώς

επίσης και Φράγκοι και Βαράγγοι. Όλοι αυτοί πήραν

την αυτοκρατορική εντολή να πάνε στη Φρυγία, που

βρίσκεται στο θέμα Ανατολικόν, και όπου έβλεπε

κανε ίς το απίθανο αυτό θέαμα: ο ι περ ίφημοι στρα-

τιώτες των Ρωμαίων, που είχαν υποτάξει Αν ατολή και

Δύση, δεν ήταν παρά λ ίγο ι άνδρες, τσακ ισμένοι

από τη φτώχεια και το άγχος και άοπλοι... Επειδή για

πολλά χρόν ια κανένας αυτοκράτορα ς δ εν ε ίχε

επιχε ιρήσε ι εκστ ρατε ίε ς , ο ι στρατιώτες ήταν άσχετοι

και άχρηστοι, και στε ρη μέν οι από μισθό και τ ις συνη-

θ ισμ ένες προμήθ ε ιες . Ήταν δε ιλο ί και φυγόμαχοι

και φαίνονταν αν ίκανοι γ ια οποιαδήποτε γεννα ία

πράξη ...Σε αντίθεσ η οι στρατιώτες του εχθ ρού ήταν

τολμηροί, επίμονοι, πεπειραμένοι και γενικά κατάλ-

ληλοι για πόλεμο.

Γεώργιος Κεδρηνός , II, 668-669, στο : Σπ Βρυώνης,

Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού της

Μικρός Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού

(11ος- 15ος αι.), μετ. Κ. Γαλαταριώτου, Μορφω τικό

Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα

1996,

82.

Οι συνέπειες της μάζης του Ματζικέρτ

Από την εποχή των διαδόχων του Διογένη, οι βάρ-

βαροι καταπάτησαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας

των Ρωμαίων...Η δύναμη των βαρβάρων δεν περιο-

ρίστηκε παρά μόνο όταν άρχισε η βασιλεία του πα-

τέρ α μου (Αλεξ ίου Α' Κομνηνού) . Εξακόντ ισαν

σπαθιά και λόγχες κατά των Χριστιανών, έκαναν μά-

χες, πολέμους σφαγές. Πόλε ις αφανίστηκαν, πε-

ρ ιοχές λαφυραγωγήθηκαν, ολόκληρη η χώρα των

Ρωμαίων βάφτηκε με το αίμα των Χριστιανών. Ορι-

σμένοι έπεσαν θλ ιβερά από τόξα και λόγχες, άλλοι

σύρθηκαν από τα σπίτια τους στην αιχμαλωσία στις

πόλεις της Περσίας. Πάνω απ' όλα βασίλευε ο τρό-

μος , και όλοι έτρ εχα ν να κρυφτούν στις σπη λιές, τα

δάση , τα βουνά τους λ όφους .. .

Αννα Κομνηνή III, 229, στο : Σπ Βρυώνης , ό.π.,

147- 148.

Η πολιτική αυτή αστάθεια είχε βαρύτατες

συ νέ πε ιες στην κρατική οικονομία, Στα μέ σα

του 11ου α ιώνα εφαρμόστηκε σε μεγάλη έ-

κταση το σύστημα της εκμίσθωσης των φ όρ ων ,

εντά θηκ ε η εξα γο ρά των αξ ιωμάτων, έγιν ε πε-

ρικοπή των στρατιωτικών δαπανών και αυξήθη-

καν οι παροχές προς την Αυλή, την Εκκλησία

και τους γειτονικούς λαούς. Συνέπεια της πολι-

τικής αυτής ήταν να ο δηγ ηθε ί η κρατική οικον ο-

μία σε πτώχευση.

β. Εξωτερικά προβλήματα. Η μάχη τον Μα-

τζικέρτ (1071)

Εκτός από την οικονομία, ισχυρό πλήγμα δέ -

χθηκε κατά την περίοδο αυτή και η άμυνα του

κράτους στην Ιταλία και τη Βαλκανική. Πολύ με-

γαλύτερο αναδείχθηκε όμως το πρόβλημα της

άμυνας στην Ανατολή. Εκεί , ο ι Σελτζούκοι

Τούρκοι, απόγονοι του φυλάρχου Σελτζούκ, κι-

νήθηκαν περί το έτος 1000 προς τα δυτικά και

με πρ ωτοφανή ταχύτητα εξαφ άνισα ν τα τελευ -

ταία ίχνη της αραβικής κυριαρχίας στην Εγγύς

Ανατολή, επωφελούμενοι από τη δ ιάσπαση

και την παρακμή του Χαλιφάτου, δη λα δή του α -

ραβικού κράτους.

Τις καταστροφικές εισβολές των Σελτζού-

κων στις ανατολικές επαρχίες του βυζαντινού

κράτους προσπάθησε να τερματίσει ο αυτο-

κρ άτο ρα ς Ρωμανός Δ' Διογέν ης (1067-1071). Η

αποφασιστική μάχη δόθηκε στο Ματζικέρτ το

1071, όπου ο βυζαντινός στρατός αποδεκα-

τίστηκε. Ο ίδιος ο Ρωμανός αιχμαλωτίστηκε,

αλλά συνήψε συνθήκη ε ιρήνης κα ι αφέθηκε

ελεύθερος . Όταν ο αυτοκράτορας επέστρε -

ψ ε στην Κω νσταντινούπολη, οι πολιτικοί του αν-

τίπαλοι τον εξόντωσαν. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι

χρησιμοποίησαν αυτό το γεγ ονό ς ως πρόφα -

ση και ακύρωσαν τη συνθήκη ειρήνης. Έτσι η

ήττα των Βυζαντινών στο Ματζικέρτ μετατράπη-

κε σε συμφορά, αφού μέσα σε μ ια δεκαετ ία

οι Τούρκοι κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος

της Μ. Ασίας.

γ. Άλλα εξωτερικά και εσωτερικά προβλή-

ματα

Τον ίδιο χρόνο που οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν



στο Ματζικέρτ, ο ηγέτης των Νορμανδών Ρο-

βέρτος Γυισκάρδος κατέλαβε τ ις τελευταίες

βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία, ενώ και στις α-

κτές της Αδριατικής και στο Δού ναβη η βυζαν-

τινή επικυριαρχία άρχισε να κλονίζεται.

Στο εσω τερ ικό του κράτους η οικονομική κρί-

ση εντάθηκε. Οι τ ιμές του ψωμιού και των άλ-

λων βασικών καταναλωτικών αγαθών εκτοξεύ-

θηκαν στα ύψη και ξέσπασε αιματηρή λαϊκή ε-

ξέγ ερ ση κατά των υπευθύνων της οικονομικής

πολιτικής. Στην πολιτική κρίση που επ ακο λο ύθ η-

σε έδωσε τέρμα η ενθρόν ιση του Αλεξ ίου Α '

Κομνηνού (1081), που ήταν εκπρόσωπος της

στρατιωτικής αριστοκρατίας της Μ.Ασίας.

Ερωτήσεις

1.Γιατί ηττήθηκε στο Ματζικέρτ ο ικανός στρα τιωτικός και αυτοκράτορα ς Ρωμα νός Δ'

Διογένης (σχετικό παράθεμα);

2.Ποιες ήταν οι συνέπειες της ήττας του βυζαντινού στρατού σ τη μάχη του Μ ατζικέρτ

(σχετικό παράθεμα);

2, Η εσωτερική πολιτική των Κομνηνών (1081-1185)

α. Η διοίκηση και η οικονομία

Στα χρόνια του Αλεξίου Α' Κομνηνού αυξή-

θηκε υπερβολικά ο αριθμός των αξιωμάτων και

η διοίκηση έπ αψ ε να χαρα κτηρίζεται από την ά-

καμπτη συγκεντρωτική γραφειοκρατία της προ-

ηγούμενης περ ιόδου. Αυξήθηκε επ ίσης ο α-

ριθμός των θεμάτων της αυτοκρατορίας με συ-

νέπεια να μειωθούν η έκταση και η σημασία

τους.

Η οικονομική πολιτική του Αλέ ξιου ήταν κερ -

δοσκοπική: αντί να επιδιώξει τη νομισματική

σταθερότητα, ο αυτοκράτορας εκμεταλλεύτη-

κε τη συνεχή υποτίμηση του νομίσματος λόγω

της νόθ ευ σή ς του και, απαιτώντας να του κατα-

βάλλονται οι φόροι σε νομίσματα πλήρους αξί-

ας, ουσιαστικά αύξανε διαρκώς τους φόρους,

Επί πλέον οι φορο λογ ού μεν οι επιβαρύνθηκαν

με υποχρεωτ ική προσφορά εργ ασίας σ ε έρ γα

οδοποι ίας , σε κατασκευές γεφ υρώ ν κ .ά . Η φο -

ρολογική πολιτική και κυρίως η απληστία ορι-

σμένων ιδιωτών, στους οποίους το κράτος α-

νέθετε την ε ίσπραξη των φόρων, επ ιδε ίνωνε

ακόμη περισσότερο τη θέση του λαού και ιδ ί -

ως των αγροτών.

β. Ο στρατός και ο θεσμός της πρόνοιας

Ο βυζαντινός στρατός δεν στελεχώνεται τώ-

ρα μόνο από μισθοφόρους αλλά κυρίως από

προνοιάριους.

Έτσι ονομάστηκαν οι στρατιωτικοί

εκείνοι στους οποίους ο αυτοκράτορας παρα-

χωρ ούσ ε αγροτικές εκτάσ εις ή το δικαίωμα εί -

σπραξης φόρων, με αντάλλαγμα την παροχή

στρατιωτικής υπηρεσίας. Οι παροχές αυτές ο-

νομάζονταν πρόνοιες*, δεν αποτελούσαν ιδιο-

κτησία του προνοιαρίου αλλά του κράτους και

επομένως ούτε μεταβιβάζονταν ούτε κληρονο-

μούνταν. Οι προνοιάριοι ήταν έφιπποι πολεμι-

στές, που συμμετείχαν στον πόλεμο επικεφα-



λής ομάδας, που η αριθμητική της δύναμη ή-

ταν ανάλογη με την έκταση της πρόνοιας που

τους είχε παραχω ρηθεί . Ο θε σμό ς της πρόνοι-

ας παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με θε-

σμούς της φεουδαρχίας, γ ια την οποία έχει ή-

Χρυσό νόμισμα του Μανουήλ Α'

Κομνηνού ( μανουελάτο )


Ο αριστοκρατικός πατριωτισμός των Κομνηνών

Εξυπηρέτησαν και οι δύο περίοδοι ( η εικονομαχική

και των Κομνηνών ) πριν απ' όλα την εθνική επιταγή,

δηλαδή την αντ ιμετώπιση του εξωτερ ικού εχθρού.

Και οι δύο... εξαιτ ίας της αναγκαιότητα ς των καιρών,

προκάλεσαν την στρατιωτικοποίηση της Αυτοκρα-

τορίας, των θεσμών και της κοινωνίας της. Κατά τη

διάρκε ια αυτών των δύο περ ιόδων έγ ινε δυνατό να

κινητοποιηθεί το έθνος και να σωθεί η βυζαντινή

πατρίδα.

Ωστόσο, η εικονομαχία και η περίοδος των Κο-

μνηνών δ ιαφέρουν σένα βασικό σημε ίο : τους

κοινωνικούς προσανατολ ισμούς των εμπνευστών

τους. Ενώ οι Ίσαυροι στηρίχθηκαν κυρίως στο λαϊκό

εθν ικό στοιχε ίο, ο ι Κομνηνοί έφεραν σε πέρας την

προσπάθε ιά τους, ευνοώντας κυρ ίως την αρ ιστο-

κρατ ία της χώρας, δηλαδή τ ις μεγάλες αστ ικές και

στρατ ιωτ ικές ο ικογένε ιες , που σφετερ ίστηκαν τον

κρατ ικό μηχανισμό και έμε ιναν πάντα αλληλέγγυες

σε μ ία δράση σχεδόν ο ικογενε ιακή, γ ιατ ί πολλές

από αυτές συνδέονταν μεταξύ τους με ο ικογε-

ν ε ι α κ ο ύς δ ε σμ ο ύς .

Ε. Γλύκατζη- Αρ βε λέ ρ, Η πολιτική ιδεολογία της

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου,

Αθήνα 1977, 83.

δη γίνει λόγος. Σε καμία περίπτωση όμως δεν

μπορεί να γίνει λόγος για ταύτιση των δύο συ-

στημάτων.

Στα χρόν ια των Κομνηνών ο στρατός έγ ινε η

κυρίαρχη τάξη στο Βυζάντιο και ζούσε εις βά-

ρο ς του εξαθλ ιωμ ένο υ πληθυσ μού. Γι αυτό και

πολλοί έσπευδαν να καταταγούν στο στρατό

σε αντ ίθεση με παλαιότερες εποχές, που τον

απέφευγαν και προτιμούσαν άλλα επαγγέλ-

ματα.

γ. Η προσπάθεια για μεταρρύθμιση

Για τον αγροτικό κόσμο μόνο έ ν ας από τους

Κομνηνούς ενδ ιαφέρθηκε, ο αυτοκράτορας

Ανδρόνικος Α'. Αυτός προσπάθησε να προ-

στατεύσει τους χωρικούς από τις καταχρήσεις

των δυνατών. Αγωνίστηκε επίσης να εξ αλ είψ ει

τη διαφθορά και τ ις καταχρήσεις στη δημόσια

διοίκηση. Η χρήση βίας όμω ς, από την πλ ευ ρά

του, αμαύρωσε την κοινωνική του πολιτική και

σύντομα η βασιλεία του εξελίχθηκε σε τυραν-

νία. Η αγανάκτηση του λαο ύ ξέσ πασ ε με πολ-

λούς τρόπους και το πρόγραμμά του για ριζική

αλλαγή απέτυχε. Μια άλλη αρνητ ική συνέπεια

της πολιτικής του ήταν η επιδείνωση των σχέ-

σε ων με τη Δύση, η οποία ακολο ύθ ησ ε επιθε-

τική πολιτική κατά του Βυζαντίου.

Μέτρα για το λαό

Δε ν αξίω ναν πια τίποτε από αυτόν που είχε εξο -

φλήσε ι τους φόρους του, δεν τον ξεγύμνωναν πια,

όπως πριν, παίρνοντάς του και το τελευταίο πουκά-

μισο, δε ν βασ άνιζαν πια το λαό μ έχρι θανά του. Και

μόνο η αναφορά του ονόματος του Ανδρονίκου

επε νερ γού σε σαν μαγ ικό κα ι ο ι φοροε ισ πράκ τορες

γίνονταν καπνός.

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις χρονική , εκδ. I. Α. van

Dieten, Βερολίνο 1975, 325.

Ερωτήσεις

Να περιγράψετε το θεσμό της πρόνοιας και το ρόλο των προνοιαρίων.

2. Τι επιδίωξε με τη μεταρρύθμισή του ο Ανδρόνικος Α' Κομνηνός; (Βλέπε και σχετικό

παράθ εμα). Γιατί απέτυχε η προσ πάθεια α ναμόρφω σης της βυζαντινής κοινωνίας;



3, Η Ανατολική πολιτική των Κομνηνών

Η εξάπλωση του Ισλάμ και η απώλεια

της Μικράς Ασίας

Ο Α λέξ ιος Α' Κομνηνός και οι άμε σο ι διάδο-

χοι του Ιωάννης Β' και Μανουήλ Α' αντιμετώπι-

σαν, άλλοτε με διπλωματικές μεθόδους και

άλλοτε με ν ικηφόρες εκστρατε ί ες , τους Σελ-

τζούκους που κατείχαν ήδη το μεγαλύτερο μέ-

ρος της Μ. Ασίας. Το 1162 ο σουλτάνος αναγ-

κάστηκε να υπογράψει συνθήκη με βάση την

οποία υποσχόταν να παραδώσει πολλές πό-

λεις και να παρέχει στρατιωτική βοήθεια στο

Βυζάνιο. Αθέ τησ ε όμω ς τ ις υποσχ έσεις του αυ-

τές κα ι, εκμ ετα λλε υό με νο ς τους περ ισπα-

σμ ού ς που αντιμετώπιζε ο Μα νου ήλ Α'στην Ιτα-

λία, προχώρησε σε επιθετ ικές ενέργειες. Γ ια

να τις αποκρού σει ο Μανου ήλ, εμφ ανίστη κε το

1176 με ισχυρές δ υνά μεις στ ις ορε ινέ ς διαβά-

σεις της κεντρικής Μικράς Ασίας, κοντά στο

Μυ ριοκέφα λο, όπου όμως υπέστη φο βερ ή κα-

ταστροφή. Ο βυζαντ ινός στρατός σχεδόν εξο-

λοθρεύτηκε.

Η κυριότερη συνέπεια των τουρκικών κατα-

κτήσεω ν ήταν η απώλ εια της Μ. Ασ ίας και ο ε -

ξ ισλαμισμός μεγάλου τμήματος του πληθυ-

σμο ύ της. Η εξέλ ιξη αυτή οφειλ ότα ν κατά πρώ-

το λόγο στις καταλήψεις πόλεων, που συνο-

Τα όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας επί Κομνηνών (1081-1185)



Ματζικέρτ και Μυριοκέφαλον

Και στέλνοντας αγ γελ ια φόρ ους (ο Μανο υήλ Κο-

μνηνός) ανακοίνωσε τα συμβάντα στους Κωνστα-

ντινουπολίτες, παρουσιάζοντας τον εαυτό του κατά

κάποιο τρόπο ομοιοπαθή με το Ρωμανό Διογένη,

καθώς ο αυτοκρ άτορας εκ ε ίνο ς, όπως και αυτός ο

Ιδιος, κήρυξε κάποτε τον πόλεμο στους Τούρκους,

αλλά έχασ ε το μεγα λύτερ ο μέρο ς του στρατού και

πιάστηκε αιχμάλωτος

Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, εκδ . I. Α.

Dieten, Βερολίνο 1975, 191.

Οι μικρασιατικοί πληθυσμοί αφανίζονται από τις

σφαγές και την πείνα

Από την αρχή της χρονιάς (1079-1080) η πείνα ερή-

μωσε τις περιοχές που κατοικούσαν οι Χριστιανοί, οι

οποίες ε ίχαν ήδη αφανισθε ί από τ ις άγρ ιες και

φον ικές τουρκικές ορδές. Καμιά επαρχία δεν δ ιέ -

φυγε την ερήμωση. Παντού ο ι Χρ ιστ ιανοί ε ίχαν

παραδοθε ί στην κόψη του σπαθιού ή ε ίχαν σκλα-

βωθεί με αποτέλεσμα να σταματήσουν ο ι καλ-

λ ιέργε ιες των αγρών και να υπάρχε ι έλλε ιψη ψω-

μιού. Οι γεωρ γοί και ο ι εργάτ ες ε ίχαν σφαγε ί ή

είχαν οδηγηθεί στην αιχμαλωσία και στη σκλαβιά. Η

πείνα είχε απλωθεί παντού. Πολλές επαρχίες ήταν

έρ ημ ες από τους κατοίκους τους. Το ανατολ ικό έ-

θνος (οι Αρμένιοι) δεν υπήρχε πια και η χώρα των

Ελλήνων έκειτο σε ερείπια.

Από το έργο του χρονογράφου Ματθαίου από τη

συριακή Έ δε σσ α, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,

τόμ. Θ', 48.

Μετά τη μάχη τον Ματζικέρτ (1071) τούρκοι νομάδες

πλημμύρισαν τη Μ Ασία. Μικρογραφία που

εικονίζει τουρκομάνο ιππέα (Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη

Τοπκαπί).

δεύονταν από λεηλασ ί ες κα ι φο βε ρέ ς σφα-

γέ ς, καθώς οι επιδρο μείς εμπ νέοντα ν από την

ιδέα του αφανισμού των εχθρών του Ισλάμ.

Καταστράφηκαν 60 τουλάχιστον πόλεις, μερι-

κές περισ σότε ρο από μία φο ρά . Χαρακτηριστ ι-

κά παραδείγματα για το μέγεθος της τραγωδί-

ας που έπληξε τους αστικούς πληθυσμούς α-

ποτελούν το Δορύλαιο και η συριακή πόλη Έ-

δεσσα. Τις καταστροφές των Τούρκων συμ-

πλήρωσαν η πείνα και η πανούκλα.

Πολλοί πληθυσμοί αναγκάσθηκαν να εγκατα-

λείψ ου ν τις εστ ίες τους και να καταφ ύγουν σ ε

ορε ινές περ ιοχές , σε οχυρωμένα αστ ικά κέν-

τρα ή στις γειτονικές χριστιανικές χώρες. Το

κύριο ρεύμα των φυγάδων κινήθηκε προς τ ις

δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας και προς τα

νησιά του Αιγαίου. Το αποτέλεσμα ήταν να ε-

ρημώσουν εκ τεταμέ νες περ ιοχές κα ι να εποι-

κιστούν από τους Τ ούρκους.

Ερωτήσεις

1 Ποιες ήταν οι συνέπειες της στρατιωτικής ήττας των Βυζαντινών στο Μυριοκέφαλο ;

2. Ποιες επιμέρους αιτίες οδήγησα ν στον εξισλαμισμό μεγά λου μέρους του πληθυσμού

της Μ.Ασίας; Συμβουλευτείτε και το σχετικό παράθ εμα.



4, Η ιταλική και η βαλκανική πολιτική των Κομνηνών

α. Οι σχέσεις με τις ιταλικές ναυτικές δημο-

κρατίες

Η Βενετ ία ε ίχε προσφέρει στον Αλέξ ιο Α'

βοήθεια για την απόκρουση της νορμανδικής

απειλής. Σε αντάλλ αγμα για τη βοή θεια αυτή ,

το Βυζάντιο παραχώρησε τίτλους και χρηματι-

κές χορηγίες σε βενετούς αξ ιωματούχους. Ση-

μαντικότερα ήταν τα εμπορικά προνόμια. Με το

χρυσόβουλλο* του έτους 1082 οι Βενετοί απέκτη-

σαν το δ ικα ίωμα να εμπορεύοντα ι ελεύθερα

στην Κωνσταντινούπολη και τις υπόλοιπες περι-

οχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χωρίς να

πληρώνουν καθόλου δασμούς. Επί πλέον τους

παραχωρήθηκαν πολλά καταστήματα και τρεις

αποβάθρες στην Κωνσταντινούπολη. Η συμφω-

νία του 1082 έ θ ε σ ε τα θεμ έλ ια του αποικιακού

κράτους της Βενετίας στην Ανατολή, αλλά συγ-

κλόνισε το εμπορικό σύστημα της αυτοκρατορί-

ας , η οποία έπαυ σε ν α κυριαρχεί στ ις μ εσο γει -

ακέ ς αγ ορ ές και έχα σε το ρόλο του μεσάζο ν-

τα στο εμπόριο με την Ανατολή.

Ο Ιωάννη ς Β' Κομνηνό ς επιχε ίρησ ε να αντι-

δρ άσ ει , αλλά οι Βενετοί επιτέθηκαν στα νησιά

του Αιγαίου και ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε

να επικυρώσει στο ακέραιο τη συνθήκη του

1082. Το δυσβάστακτο για το βυζαντινό εμπό-

ριο βάρο ς των προνομίων προς τους Βενετο ύς

προσπάθησε να αποσείσει και ο Μανουήλ Α'

Κομνηνός. Ο φ ιλόδοξος αυτοκράτορας, ο ο-

ποίος εμπ νεόταν από το όρα μα της οικουμενι -

κής κυριαρχίας, έκλεισε συνθήκες με τη Γέ-

νου α και την Πίζα, με α ποτέ λεσμ α να ξεσπ άσει

σφοδρή διαμάχη με τη Βενετία το 1171. Μέσα

σε μια μέρα όλοι οι βενετοί κάτοικοι της αυτο-

κρατορίας συ νελήφ θησ αν κα ι ο ι περ ιουσίες ,

τα πλοία και τα εμπορεύματά τους κατασχέθη-

καν. Η δ ιαμάχη π ροκ άλεσ ε τη διακοπή των σχέ-

σεων των δύο κρατών για μια δεκαετία. Οι

σφαγές και οι λεηλασίες σε βάρος των Λατί -

νων επα ναλήφ θηκαν και το 1182, ύσ τερα από

μια αυθόρμητη εξέγερση των λαϊκών μαζών

της πρω τεύου σας κατά των Δυτικών.

Τα βίαια αυτά γεγονότα και η προσπάθεια

Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς

Και παραχώ ρησε στους Βενετούς όλα τα εμπορικά

καταστήματα που υπήρχαν από την παλιά εβραϊκή

σκάλα μέχρ ι τη Βίγλα καθώς και όλ ες τ ις εν διά με σε ς

σκάλ ες (αποβάθρ ες ) . Ακόμη τους χ άρ ισε πολλά

ακίνητα στη Βασιλεύουσα και στο Δυρράχιο και όπου

αλλού του ζητήσανε. Αλλά το σπο υδαιότερο απ' όλα

πως τους επέ τρεψ ε το ελ εύ θε ρο εμπόρ ιο σ' όλες

τις περιοχές που βρίσκονταν στην εξουσία των Ρω-

μαίων, ώστε να εμπορεύονται άνετα και όπως ήθε-

λαν, χωρίς να πληρώνουν ούτε έν α νόμισμα γ ια

δασμούς (κομμέρκ ιον) και άλλους φόρους και να

ε ίναι έξω από κάθε έλεγχο

Αννα Κομνηνή,

Αλεξιάς VI, 10, έκδ. Β. Leib, τόμ. II,

Παρίσι, 1943, 54-55.

Ομοίωμα μεσαιωνικού βενετικού εμπορικού πλοίου ( Βενετία, Ναυτικό Μουσείο).



Ο Μανουήλ Α αντιδρά στη βενετική αλαζονεία

Αφ ού απέκτησ αν μεγά λο πλούτο (οι Βενετοί που

είχαν εγκατασταθεί στο Βυζαντινό Κράτος) έγιναν

τόσο φαντασμένοι και ξεδιάντροποι που όχι μόνο

επέτρεπαν αυθαιρεσίες σε βάρος των Ρωμαίων,

αλλά, επ ιπλέον , περ ιφρονούσαν ακόμη κα ι τ ι ς

απειλές και τ ις εντο λές του Αυτοκράτορα. Ο αυτο-

κρά τορα ς γι ' αυτό σταμ άτησ ε να τους ευ νο εί. "Οταν

έφερνε στο μυαλό του τ ις αγρ ιότητες που δ ιέ -

πραξαν στην Κέρκυρα ή πληροφο ρούνταν εν έρ -

γειές τους που αποδείκνυαν την εχθρότητά τους και

αναστατωνόταν από τ ις ανοησίε ς τους, τότε άφριζ ε

από την οργή σαν κύμα που το φουσκώνε ι η άγρ ια

και μαν ιασμένη καταιγ ίδα. Επειδή η απε ίθαρχη

συμ περ ιφ ορά τους του φα ινόταν ανυπό φορη,

έσ τειλ ε επιστολ ές σ' όλο το Ρωμαϊκό Κράτος με τη

διαταγή, μ ια ορ ισμένη μέρα, να συλληφθούν ο ι Βε-

νετο ί και να δη μευ θε ί η περ ιουσία τους

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις χρονική, εκδ. Α. Van

Dieten, Βερολίνο 1975. 171.

της βυζαντινής κυ βέρν ησης να εξ ισορρο πεί τη

βενετική ναυτική και εμπορική υπεροχή παρέ-

χοντας προνόμια στους αντιπάλους της, ανη-

συχούσα ν τ ις βενε τ ικές αρ χές . Γι αυτό ορισ μέ-

νοι κύκλοι στο εσωτερικό της Βενετίας διαμόρ-

φωσαν σταδιακά την άποψη ότι μόνο η οριστι-

κή εξάλ ειψη του Βυζαντ ίου θα μπ ορούσ ε να δι-

ασφαλίσει τη μονοπωλιακή θέση της Γαληνο-

τάτης Δημοκρατίας στο εμπόριο της Ανατολής.

Εκφραστής της πολιτικής αυτής υπήρξε ο δό-

γης της Βενετ ίας Ερρίκος Δάνδολος.

β. Η πολιτική των Κομνηνών στη Βαλκανι-

κή Χερσόνησο

Στα Βαλκάνια ο Αλέξιο ς Α' Κομνηνό ς αντιμε-

τώπισε με επιτυχία τις επ ιδρ ομ ές των Πατζινα-

κών και των Κομάνων, δύο λαώ ν τουρκικής κα-

ταγωγής. Από την εποχή του Ιωάννη Β' Κομνη-

νού αρχίζει να εκδηλώνεται έντονη διαμάχη

μεταξύ του Βυζαντ ίου και της αναδυόμενης

ουγγρικής δύναμης. Ο Ιωάννης προσπάθησε

να παρέμβει στις διαμάχες για τη διαδοχή του

ουγγρικού θρόνου, μια πολιτική που συνέχισε

και ο διά δοχ ος του Μ ανουή λ. Το 1164 υπογρ ά-

φτηκ ε μια πολύ ευνο ϊκή για το Βυζάντιο συνθή -

κη με τους Ούγγρους, που ανανεώθηκε τρία

χρόνια αργό τερα . Μ ε τη συνθήκη αυτή περιήλ-

θαν σ το Βυζάντιο η Δαλματία, η Κροα τία, η Βοσ-

νία και η περιοχή του Σιρμίου. Επιτυχίες είχε ε-

πίσης το Βυζάντιο και κατά του σέρβου ηγέτη

Στέφανου Νεμάνια.

Τα αποτελέσματα όμως όλων των παραπά-

νω επιτυχιών άρχισα ν να ε ξανε μίζον ται επί Αν-

δρο νίκου Κομνηνού. Στις δύο τελε υτα ίες δεκ α-

ετίε ς του 12ου αιώνα οι Ού γγρο ι και ο Νεμ άνια

αποδεσμεύθηκαν εύκολα από τη βυζαντ ινή ε-

πιρροή, ενώ η Βοσνία πέρασε στον έλεγχο

του πάπα. Το με γα λύ τερ ο ό μως πλήγμα για το

κύρος της αυτοκρατορίας στη Βαλκανική Χερ-

σόνησο υπήρξε η ίδρυση του Δεύτερου Βουλ-

γαρικού Κράτους υπό τους αδ ελ φο ύς Πέτρο

και Ασ άν (1185), Η ανασ ύστα ση του Βουλγαρι-

κού Κράτους σήμανε το οριστικό τέλος της βυ-

ζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια.

Ερωτήσεις

Ποιο ήταν το σημαντικότερο από τα εμπορικά προνό μια που δόθηκαν στους Βενετούς

με τη συνθήκη του έτους 1082 και ποια η σημασία του κατά τη γνώμη σα ς; (Β λέπε σχετικό

παράθεμα)

2.Τι επιδίωκαν, γενικά, οι Κομνηνοί με την παραχ ώρησ η προνομ ίων και στις άλλες

ναυτικές δυνάμεις της εποχής;

3.Γιατί ο Μανουή λ, σύμφ ωνα με το σχετικό παράθ εμα, αποφά σισε να συλλάβει τους

βενετούς υπηκόους του και να κατασχέσει τις περιουσίες τους;



5, Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη

α. Ο πληθυσμός και η γεωργία

Στα μέσα του 11 ου α ιώνα παρου σιάζονται

στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Ιταλία οι πρώ-

τες ενδείξεις μ ιας αρχόμενης ακμής. Ο πλη-

θυσμός αυξάνεται και οι καλλιεργούμενες ε-

κτάσεις επεκτείνονται με εκχερσώσεις και α-

ποξηράνσεις. Συγχρόνως ζωντανεύουν το εμ-

πόριο και η βιοτεχνία και ιδρύονται νέες πό-

λε ις. Το χρήμ α χρ ησιμοπ οιείται και πάλι στις συ -

ναλλαγές .

Ουσιαστικά πραγματοποιείται μια

γεωργική

επανάσταση,

η οποία εκφ ρά ζετ αι με την αύξηση

των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της συγ-

κομιδής και με τεχνολογικές καινοτομίες, όπως

είναι το τροχοφόρο άροτρο και η τετράτροχη

άμαξα. Η έλ λε ιψη λιπάσματος επιβάλλει την

τριζωνική καλλιέργεια. Το χωράφι χωρίζεται σε

τρεις ζώνες που καλλιεργούνται εκ περιτρο-

πής. Επιτυγχάνεται έτσι καλύτερη αξιοποίηση

των δυνατοτήτων του αγρού και ο πληθυσμός

εξασφαλίζει περισσότερη και καλύτερης ποιό-

τητας τροφή. Οι μεταβολές συνέβαλαν στην

πραγματοποίηση του αγροτικού εποικισμού και

στο σχηματισμό αστικών κοινοτήτων.

β. Οι πόλεις

Κατά την περίοδο αυτή ιδρύονται πολλές

νέες πόλεις και επεκτείνονται οι παλαιοί οικιστι-

κο ί πυρήνες , ενώ ανεγε ίροντα ι φρούρια . Ο

έντονος ρυθμός ανάπτυξης των πόλεων επη-

ρε άζ ει με τη σειρά του την ύπαιθρο. Βάση της

ζωής στην πόλη είναι ο καταμερισμός της ερ-

γασίας, ο οποίος επιβάλλεται από την πρόοδο

της τεχνολογίας. Ο νερόμυλος, του οποίου η

χρήση επεκτείνεται στη Δύση, γ ίνεται πλέον η

κύρια πηγή ενέργειας. Στα τέλη του 12ου αιώ-

να προστίθεται ο ανεμό μυλ ος. Ο ι πόλεις γ ίνον-

ται κέντρα εντατικής οικοδόμησης και συναλ-

λαγών, κ ινητήριες δυνάμεις της παραγωγής.

Παράγουν και θέτουν σε κυκλοφορία εμπο-

ρεύμ ατα, δ ιαδ ίδουν τεχν ικές κα ι ν έε ς ιδέ ες .

Αναλαμβάνουν τον κοινωνικοοικονομικό και

πνευματικό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι μονές

στον Πρώιμο Μεσαίωνα.

Εμπορικός δρόμος μεσαιωνικής πόλης. Μικρογραφία σε χειρόγραφο του 15ου αι.



γ. Το εμπόριο

Αυτή την εποχή σημειώνεται πρόοδος του

εμπο ρίου, αφο ύ το αγροτικό πλ εόνασ μα διατί -

θεται στις πόλεις. Οι εμπορικές δραστηριότη-

τες εμφαν ίζονται στα μέσ α του 11ου αιώνα και

αναπτύσσονται ιδ ια ίτερα στη διάρκεια του

12ου αιώνα. Πρόκειται για ένα εμπόριο με ευ-

ρεία ακτίνα δράσης. Αναπτύσσεται κατά μή-

κος των οδικών αξόνων που συνδέουν τα έ-

σχατα σημεία της Χριστ ιανοσύνης, ενώ άλλοι

δρόμοι κατευθύνονται προς τα μεγάλα μου-

σουλμανικά και βυζαντ ινά κέντρα της Μεσο-

γείου. Μεγάλα εμπορικά κέντρα είναι οι ιταλι-

κές ναυτ ικές πόλεις, ενώ στο Βορρά ακμά-

ζουν η Μπρυζ και η Βρέμη. Πρωταγωνιστούν ε -

βραίοι και χριστιανοί έμποροι από τη Βενετία

και την Πρά γα, οι οποίοι διακινούν κυρίως δού -

λους, προϊόντα πολυτελείας και καταναλωτικά

αγαθά (γούνες, μπαχαρικά, χρωματιστά υφά-

σματα της Φ λά νδ ρα ς, αλάτ ι, ξύλο, σίδη ρος, σι -

τάρι κ.ά.). Για τη μεταφορά των εμπορευμάτων

στην ξηρά χρησιμοποιούνται μεγάλες τετρά-

τροχες άμαξες ή καραβάνια ημιόνων. Στη θά-

λασσα το εμπόριο δ ι εξάγετα ι με γαλέρες κα ι



Τεχνολογικές καινοτομίες στο Μεσαίωνα.

Απεικονίσεις πρυμναίου πηδαλίου και

ανεμόμυλου σε σφραγίσματα πόλεων της

Κεντρικής Ευρώπης (13ος αι.)

κόγκες (τύπος πλοίων του Βορρά)· ας σημειω-

θεί ότι περί το 1200 καθιερώνεται η χρήση της

πυξίδας και του πρυμναίου πηδαλίου.

Από τα τέλη του 12ου αιώνα αρχίζει να δια-

δίδεται ο θεσ μός των εμπο ροπα νηγύρ εων , ιδ ι-

αίτερ α στη Φλά νδ ρα και στη γαλλική Καμπανία.

Προικισμένες με προνόμια, οι εμποροπανηγύ-

ρεις αποτελούν στην ουσία μ ια διαρκή αγορά,

όπου δε ν προσφ έροντα ι μόνο εμπορ εύματα,

αλλά γίνονται και ανταλλαγές νομισμάτων από

ειδ ικευμένους αργυραμοιβούς-τραπεζ ί τες κα ι

Συμβόλαιο ίδρυσης ναυτικής εταιρείας

Μάρτυρες: Σιμόνε Μπουκούτσιο, Οτζέρ ιο, Πελόζο,

Ριμπάλντο ντι Σάουρο και Τζενοάρτνο Τόσκα.

Ο Σταμπίλε και ο Αρσάλντο Τζεραπόν συγκρότησαν

εταιρεία, στην οποία, όπως εξηγούν, ο Σταμπίλε

συ νε ισ έφ ερ ε ποσό 88 λ ιρών και ο Αρσάλντο ποσό

44 λιρών. Ο Αρ σάλν το πα ίρνει το ποσό αυτό μαζί του

γ ια να το επενδύσε ι στην Τύν ιδα ή όπου αλλού

πλεύσει το πλοίο του Μπαλντιτζόνε Γκράσσο και του

Τζιράρδο, που ο ίδιος χρησιμοποιεί. Επιστρέφοντας

παραδίδει τα κέρδη στον Σταμπίλε ή στον αντιπρό-

σωπό του γ ια τη δ ιανομή. Μετά την αφαίρεση του

κεφαλαίου μοιράζουν τα κέρδη εξ ημισε ίας. Το

συμβόλαιο κλε ίσθηκε στον Οίκο του Κεφαλα ίου στ ις

29 Σεπτεμβρίου 1163. Πέρα ν αυτών ο Σταμπίλε ε ξου -

σιοδοτεί τον Αρσάλντο να στείλει χρήματα με πλοίο

της επιλογής του στη Γένουα.

J. Le Go ff, Das Hochmittelalter, Fischer Welt-

geschichte 11, Φραγκφούρτη 1965, 50.

χορηγούνται πιστώσεις κυρίως από εβραίους

επιχειρηματίες και από τις πλούσιες μονές. Εί-

ναι οι πρώτες εκδηλώσεις του χρηματοπιστωτι-

κού συστήματος. Στο μεσογειακό κόσμο, και ι -

δ ια ίτερα στη Βενετ ία και στη Γένουα, γε νικε ύε -

ται από το 12ο αιώνα η πρακτική της συγκρότη-

σης ναυτ ικών εταιρειών, που επενδύουν στο

θαλάσσιο εμπόριο, αποκομίζοντας τεράστια

κέρδη.

Ερωτήσεις

Μελετήστε με προσ οχή το παρά θεμα που περιλαμβάνει συμβόλαιο Ιδρυσης ναυτικής

εταιρείας. Πώς προβλεπ όταν να γίνει η διανομή των κερδών της ιδρυόμενης ναυτικής

εταιρείας;

2.

Τι

δηλώνει ο όρος 'γεωργική επανάστασ η';

3.Η παροιμιώδης έκφραση ο πέμπτος τροχός της αμάξης (αυτός που δεν τον υπολο-

γίζουν καθόλου, ο 'ανύπαρ κτος'), η οποία εμφανίστηκε τον 11ο- 12ο αι., σε ποια τεχνο-

λογική καινοτομία της εποχής παραπέμπ ει; Συζητήστε τη σχέση γλώσσ ας-οικονομίας-τεχνο-

λογίας.



6, Κοινωνία και εξουσία στη Δυτική Ευρώπη

α. Οι κοινωνικές τάξεις

Όπως προαν αφέρ θηκε , η ανώτερ η αρ ιστο-

κρατία προέρχεται από άμεσους υποτελείς

του βασιλιά, τους ευγ εν είς της καρο λίδειας ε-

ποχής. Από τον 11ο αιώνα επεκτείνεται το σύ-

στημα της υποτέλειας και, εκτός από τους πα-

λα ιούς κληρονομ ικούς φεουδάρχες, δημ ιουρ-

γείται μια νέα κατηγορία κατώτερων υποτελών,

την πλειονότητα των οποίων αποτελούσαν οι

ιππότες. Οι

ιππότες έφεραν βαριά και ακριβή

πανοπλία.

Η εξέγερση του πληθυσμού της Λαόν κα τά του

επισκόπου (1115)

Κύριος των κατοίκων του Λαόν ήταν ο επίσκοπος...

Ήταν ένας τυχοδιώκτης, ο οποίος έναντι ενός μεγά-

λου ποσού χρημάτων τους ε ίχε παραχωρήσει γρα-

πτές ελευθερ ίες . Λίγο αργότερα πλήρωσε στο βα-

σιλιά Λουδοβ ίκο ΣΤ' 700 λίρες, για να του δ ώσ ει το δι-

καίωμα να ανακαλέσε ι το χάρτη (Char ta L iber ta-

tum), που ο ίδιος ο βασιλιάς είχε εγκρίνει ένα χρόνο

πριν. Επιπλέον, ζήτησε από τους κατοίκους να του

πληρώ σουν 700 λίρ ες Εξαλλοι αυτοί οι τελευ ταίοι

έκλε ισαν τα μαγαζ ιά τους. "Δεν ήταν μόνο από θυ-

μό..." , διηγείται ένας καλόγερος αυτόπτης μάρτυ-

ρας, "αλλά συνωμοτούσαν με όρκο να σκοτώσουν

τον επίσκοπο και τους συν ενό χου ς του".

Ο επ ίσκοπος δεν έδ ινε σημασία στ ις προε ι -

δοπ οιήσε ις: "Τι νομίζ ετε ότι μπορ ούν να κάνο υν

αυτοί με τ ις εξεγέρσε ις τους; Αν ο Γ ιάννης, ο νέ-

γρος υπηρέτης μου, αρπάξει από τη μύτη τον πιο

επίφοβο από αυτούς... δεν θα ακουστεί κιχ...Τους

υποχρέωσα να καταργήσουν την κοινότητά τους".

Την επο μένη . Με γάλ η Παρασ κευή, ξαφνικά μια

μεγάλη ταραχή ξεσπάει στην πόλη. Με φωνές

"Κομμούνα Κομμούνα " (δηλ. Κοινότητα), ο ρδ ές

οπλισμένων... ορμούν στο επισκοπικό μέγαρο... Στο

τέλος ο επίσκοπος, βλέποντας ότι έχασε το παιγνίδι,

φ όρ εσ ε τα ρούχα ενό ς υπηρέτη του, κατέφ υγε στο

υπόγε ιο και κρύφτηκε σ' ένα βαρέλ ι . Ομως, ένας

από τους εξεγερ μέν ου ς τον ανακάλυ ψε , τον έσ υρ ε

έξω, τραβώντας τον από τα μαλλιά, και τον κατα-

κ ρ ε ο ύρ γ η σα ν

Από το έργο του χρονογράφ ου Guilbert de

Nogent, στο:

Β. Κρε μμυ δάς - Φ. Πισπιρίγκου,

Ο

μεσαιωνικός κόσμος, Αθήνα 1985, 139.

Η πολεμική τέχνη του ιππότη προϋπέθετε

σκληρ ή εκ παίδ ευσ η από την παιδική του ηλικία.

Στα 12 ή 14 χρό νια του ο ιππότης έπ αιρ νε το

χρίσμα στο πλαίσιο ειδικής τελετής, με την ο-

ποία συνειδητοποιούσε ότι ως ιππότης δεν εί-

χε μόνο δικαιώματα, αλλά και υποχ ρεώ σεις, ό-

πως το να υ περ ασπ ίζεται την πίστη και τη δικαι-

οσύν η, να βοηθά τους αδύν αμου ς και τους κα-

ταπιεσμένους,

Οι ιππότες αποτελούσαν εξαρχής μία τάξη

σχετικά ανοιχτή σ ε τολμηρ ούς τυχοδ ιώκτες, οι

οποίοι ήταν εκπαιδευμένοι και συγκέντρωναν

ορ ισμ ένε ς οικονομικές π ροϋπ οθέσεις. Έτσι οι

πρωτότοκοι, που κληρονομούσαν την πατρική

περιουσία, πύκνωναν τις τάξεις των ιπποτών, οι

οποίοι περιφέρονταν αναζητώντας την τύχη

τους ή συμμετείχαν στις χριστιανικές εκστρα-

τείες, ενώ οι αποκλειόμενοι από την πατρική

περιουσία γίνονταν δεκτοί στην Εκκλησία ή στις

μονές .

Έντονη κινητικότητα παρατηρείται και στην

αγροτική τάξη. Η θέ ση των αγροτών βελτιώνε-

ται σημα ντικά και πολλοί από αυτ ούς μεταπη-

δο ύν στην τάξη των ιπποτών. Μ ερ ικέ ς φ ο ρ έ ς

απελευθερώνοντα ι ολόκληρες αγροτ ικές κο ι -

νότητες. Συνήθως όμως οι αγρότες αποκτούν

την ελευθερία τους δραπετεύοντας στ ις πό-

λεις ή σε άλλες αγροτικές περιοχές, τ ις οποί-

ες εποίκιζαν και εκχέρ σω ναν.

β. Οι κάτοικοι των πόλεων

Οι ομάδες που ασχολούνται με το εμπόριο

και τη βιοτεχνία αποκτούν στη διάρκεια του

11ου αι . ελευθερίες και προνόμια και συνή-

θως συμμαχούν με τα κατώτερα στρώματα της

αριστοκρατίας εναντ ίον των ισχυρών φεου-

δαρχώ ν. Έτσι στα τέλη του 12ου αιώνα εμφ αν ί-

ζεται μ ία νέα κοινωνία, των αστών με δια φο ρε -

τική δομή, που αντιπαρατίθεται, με τη δραστη-

ριότητά της και την κοινωνική και πολιτική ο ργ ά-

νωσή της, στην κοινωνική διάρθρωση της φε-

ουδαρχικής υπαίθρου.



γ. Η σύγκρουση Εκκλησίας και Κράτους

Η πάλη μεταξύ της Εκκλησίας της Ρώμης και

της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορ ίας του Γερμα-

νικού Έθνους για την κυριαρχία του κόσμου

συνδέεται στενά με τη μεταρρύθμιση της Κα-

θολικής Εκκλησίας, που ανέ λα βε ο πάπας Γρη-

γό ριο ς Ζ' (1073-1085). Η μετ αρ ρύ θμ ιση αυ τή α-

πέβλεπε στην κατάργηση της σιμωνίας (εξαγο-

ρά αξιωμάτων), στην επιβολή της αγαμίας του

κλήρου και, κυρίως, στην απαγόρευση της πε-

ριβολής, δηλ αδ ή του διορισμού των επισκόπων

από τον αυτοκρά τορα. Η πρώτη φάσ η α υτού

του αγώνα ονομάστηκε για το λόγο αυτό δια-

μάχη για την περιβολή. Η διαμάχη άρχ ισε το

1075 με μία παπική γνωμοδότηση (Dictatus

Ραpae), που καθόριζε τις βασικές αρχές της

παπικής κυριαρχίας.

Ο αυτο κράτο ρας Ερρίκος Δ' απάντησε μ ε τη

σύνοδο της Βορμς (1076), η οποία χαρακτήρι-

σε τον πάπα ως ψευδομοναχό και αρπακτικό

λύκο και τον καθαίρ εσε . Ο πάπας με τη σειρ ά

του αναθεμάτισε τον αυτοκράτορα, του αφαί-

ρ ε σ ε κ άθ ε εξο υσ ία στη Γερμαν ία και την Ιταλία

και απαγόρευε στους πιστούς να υπακούουν

στις εντολές του. Οι περισσότεροι Γερμανοί η-

γεμ όνε ς εκμεταλλεύθηκαν τον αναθεματ ισμό,

για να ενισχύσουν τη δύναμ ή τους εξ έλε ξα ν δι -

κό τους βασιλιά και πρ οσ κάλ εσ αν τον πάπα στη

Γερμανία. Λέγεται ότι ο Ερρίκος αναγκάστηκε

τότε να υποκύ ψει και να ταπεινωθεί μπροστά

στον πάπα, στο φρο ύρ ιο Κανόσσ α (1077).

Η σύγκρουση συνεχίστηκε από τον ίδιο τον

Ερρίκο και τους διαδόχους του με αναθέματα,

στρατιωτικά και άλλα μ έτρα. Η φά ση αυτή τερ -

ματίστηκε με τη συμφωνία της Βόρμς (1122),

που απ οτε λο ύσ ε πρακτικά νίκη της Εκκλησίας,

Ο Ερρίκος ο Δ' παρακαλεί την κόμησσα Ματθίλδη και

τον ηγούμενο του Cluny να μεσολαβήσουν στον πάπα.

Μικρογραφία από το Βίο της Ματθίλδης (περί το 1164).

Αποσπάσματα από την παπική γνωμοδότηση

Μόνο ο επίσκοπος Ρώμης μπορεί να καθαιρεί

επισκόπους.

Με εκείνους, οι οποίοι αναθεματίζονται από τον

πάπα, οι πιστοί δεν μπορούν πια να ζουν κάτω

από την ίδια στέγη.

Ο πάπας είναι ο μοναδικός άνθρωπος του οποίου

φιλούν τα πόδια όλοι οι ηγεμόνες.

Ο πάπας μπορεί να καθαιρεί αυτοκράτορες.

Καμιά σύνοδος δεν μπορεί να συγκληθεί χωρίς την

έγκρ ιση του

J. Le Go ff, Das Hochmittelalter, Fischer

Weltgeschichte 11, Φραγκφούρτη 1965, 90.

αφού διαχώριζε τις σφαίρες της κοσμικής και

εκκλησιαστικής εξουσίας. Η δύναμη της Εκκλη-

σίας πάντως εκδηλ ώθ ηκε κυρίως με τις Σταυ-

ροφορ ί ες .

Ερωτήσεις

Γιατί οι ιππότες συγκίνησαν και ενέπνευσαν τους λογοτέχνες;

2.Συζητήστε τα αιτήματα των εξεγερμένων κατοίκων της Λαόν και τη συμπεριφορ ά του

επισκόπου της πόλης σύμφωνα με το π αράθεμα.

3. Να συζητήσετε τη σχέση κοσμικής-εκκλησιαστικής εξουσίας στη Δύση.



7. Ο ι Σταυ ρο φο ρίες

α. Οι αιτίες

Η ιδέα των Σταυροφοριών που γεννήθηκε

στη Δυτική Ευρώπη στη διάρκεια του 11ου αι.,

προήλθ ε από το συν δυα σμό δ ύο παραγόντων:

της αναβίωσης της αρχαίας παράδοσης των

προσκυνημάτων στους Αγίους Τόπους στη δι-

άρκεια του 10ου αι. και της έντονης φημολογί-

ας, που αναπτύχθηκε στη Δύση από το τέλος

της χιλιετίας, για ωμότητες σε βάρος των προ-

σκυνητών από την πλε υρά των Αρά βω ν και των

Τούρκων. Οι τελευ ταίοι, κύριοι της Βαγδάτης και

προστάτες των Χαλιφών ήδη από το 1055, κατέ-

κτησαν τη Συρία και κυρίευσαν τα Ιεροσόλυμα.

Οι δυτικοί χρονογράφοι του 12ου αι. αναφέ-

ρουν το φανατισμό των Τούρκων ως κύρια αι-

τ ία των Σταυροφοριών. Όμως η άποψη αυτή

δε ν επιβεβαιώνεται από την ιστορική έρ ευ να . Η

πρωτοβουλία προήλθε από τους πάπες, οι ο-

ποίοι ε ίχαν ήδη προσδώσει χαρακτήρα ιερού

πολέμου στην επιχείρηση ανάκτησης (Recon-

quista) των χριστιανικών εδαφών της Ισπανίας

από τους Άρ αβε ς,

Στην πραγματικότητα η ιδέα της σταυροφο-

ρίας, η οποία, κατά την επικρατέστερη άποψη,

ήταν ξένη στο Βυζάντιο, π ρ ο σ έφ ε ρ ε στον παπι-

σμό την ευκαιρία να ενισχύσει τη θέση του έ-

ναντ ι των γερμανών ηγεμόνων και ιδ ια ίτερα

του Ερρίκου του Δ'. Οι πάπες, στον αγών α τους

κατά του Ερρίκου Δ', επιδίωκαν την υποστήριξη

των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Από την πλευ-

ρά του ο Αλέξ ιος Α', στα δύσκολα χρόνια του

πολέμου με τους Πατζινάκες και τους Κομά-

νους, ε ίχε προσπαθήσει να στρατολογήσει

μ ισθ οφό ρου ς στη Δύση. Από τον πάπα όμως ο

Αλέξ ιος ανέμενε μ ισθοφόρους, όχ ι σταυρο-

φόρους. Επί πλέον, οι σταυροφόροι εμφανί-

στηκαν μπροστά στην Κωνσταντινούπολη σε

μία εποχή που ο Αλέξιος είχε απαλλαγεί από

τους κινδύνους και ετοιμαζόταν να εκστρατεύ-

σει στην Ανατολή. Για το λόγο αυτό έγιναν δε-

κτοί με δυσπιστία.

Το Νοέμβ ριο του 1095 ο πάπας Ου ρβ ανό ς Β'

κήρυξε την Πρώτη Σταυροφορία. Σύμφωνα με

Ο πάπας κηρύσσει τη Σταυροφορία

Γενναιότατοι στρατ ιώτες. . . Μην αφήνετε να σας

κρατήσει στην πατρίδα ούτε η ιδιοκτησία ούτε η

οικογενε ιακή φροντ ίδα. Γ ιατ ί αυτή η χώρα, που

περιβάλλεται από όλες τ ις μερ ιές από θάλασσα και

οροσε ιρές , ε ίνα ι υπερπλήρης από σας . Δεν της

περισσεύουν τα πλούτη. Μόλις και μεταβίας μπορεί

να θρέψει αυτούς που την καλλ ιεργούν. Γ ι ' αυτό

αλληλοτρώγεστε και σπαράζετε μεταξύ σας. Πάψτε

πια τις εχθρότητες, ας σταματήσουν οι διαφωνίες κι

ας πάρουν τέλος ο ι πόλεμοι μεταξύ σας αφή στε

κάθε μίσος και διχογνωμία να κοιμηθούν. Πάρτε το

δρό μο γ ια τους Αγ ίους Τόπους, ελε υθ ερώ σε τε αυτή

τη γη από το γένος του Διαβόλου και υποτάξτε τη σε

σα ς. Η βασιλική πόλη ( Ιερουσ αλήμ )... ε ίναι τώρ α

αιχμάλωτη από τους εχθρούς της και έχε ι υποφέρε ι

τόσο...ώστε ν α έχ ει καταρ γηθεί η λατρεία...Γι ' αυτό το

λόγο αναλάβετε αυτό το ταξ ίδ ι γ ια την άφεση των

αμαρτ ιών σας και εξασφαλίστε την αθάνατη δόξα

του Βασιλε ίου των Ο υρανώ ν".

Από το έργο του ιστορικού Γουλιέλμου από την

Τύρο Historia rerum in partibus transmarinis ges-

tarum, στο: Select Documents of European History,

έκδ. Laffan, Νέα Υόρκη 1929, 55-56.

Συμφωνία του Αλέξιου Α με τους Σταυροφόρους

Κι έτσι ο Γκοντοφρέ (Γο δεφ ρε ίδ ος του Μπουγιόν)

δεν άργησε να κάνε ι το θέλημα του αυτοκράτορα.

Αφού παρουσιάστηκε λο ιπόν μπροστά του, ορκ-

ίστηκε τον όρκο που του ζήτησε: όσες πόλεις και

εδ άφ η ή φρο ύρ ια ανήκαν προηγουμένως στην

αυτοκρατορία των Ρωμαίων και κατορθώσει να τα

κυριεύσε ι , (ο Γοδεφρε ίδος) να τα παραδίδε ι στον

αρχηγό που θα έστελνε ο αυτοκράτορας γ ι ' αυτό το

σκοπό. Όταν έδωσε αυτόν τον όρκο και πήρε αρκε-

τά χρήματα, ο αυτοκρά τορας τον κράτησε στο παλά-

τ ι, έφ αγ αν μαζ ί στο ίδ ιο τραπέζ ι και δ ια σκέδ ασα ν

πλούσια, ύστ ερα ο Γκοντοφρέ πέρ ασε απέναντ ι

στον Πελεκάνο και καταυλίστηκε εκεί.

Αννα Κομνηνή, Αλεξιάς, IX, 11, έκδ. Β. Leib, τόμ . IΙΙ,

Παρίσι, 1945,226.



μεταγενέστερους χρονογράφους, ο ι οποίο ι

μας δίνουν βέβαια τη γενική ιδέα και όχι το α-

κριβές περ ιεχόμ ενο του λόγου , ο πάπας κάλε-

σε τους πιστούς σε ιερό πόλεμο κατά των

Αράβων για την απ ελε υθ έρ ωσ η των Αγίων Τό-

πων και έκλεισε το λόγο του με το σύνθημα:

Ο Θ ε ό ς το θέλει.

β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες

Πολλοί πιστοί, διαποτισμένοι από την ιδέα

του ιερού πολέμου, ανταποκρίθηκαν με εν-

θουσιασμό στο κήρυγμα του πάπα. Είδαν στην

πρόσκληση του μ ία ευκα ιρία, γ ια να εξασφ αλί-

σου ν την αιώνια σωτηρία και, συγ χρόνω ς, να

βελτιώσουν τη δεινή οικονομική θέση τους. Οι

στρατιές της Πρώτης Σταυροφ ορίας προήλθαν

κυρίως από περιοχές όπως η Φλάνδρα, η

Προβ ηγκία, η Ν. Ιταλία κ.ά., όπου στο β' μισό του

11ου αι. σημειώθηκε μεγάλη αύξηση του πλη-

θυσμού και εκδηλ ώθ ηκαν, με ιδ ια ίτερη ένταση ,

πείνα και επιδημίες.

Η Πρώτη στ αυ ρο φο ρία (1096-1099) περιλάμ-

βανε πολλές και διαφορετ ικές στρατιές. Στην

αρχή ξεκίνησε μ ία ανοργάνωτη λαϊκή σταυρο-

φορία, αποτελούμενη από φτωχούς και αγρό-

τες. Διέσχισαν λεηλατώντας τη βυζαντινή επι-

κράτεια, αλλά στη Μ. Ασία εξοντώθηκαν ή αιχ-

μαλωτίστηκαν από τους Τούρκου ς.

Ακολούθησαν ο ι φεουδάρχες. Ο ι στρατ ι ές

τους προωθήθηκαν στο βυζαντ ινό έδαφος. Ο

Αλέξιος επιδίωξε να διασφαλίσει τα βυζαντινά

συμφ έροντα κα ι έπε ισε τους στα υροφ όρου ς

να του υποσχεθούν πίστη. Στη συνέχεια, με τη

βοήθεια του Αλεξ ίου, οι σταυροφόροι πέρα-

σαν στη Μ. Ασία και νίκησαν τους Τούρκους

στο Δορύλαιο (1097). Τα εδάφη αποδόθηκαν,

βάσ ει συμ φω νίας , στο Βυζαντινό Κράτος. Τα Ιε-

ροσόλυμα καταλήφθηκαν με έφοδο τον Ιού-

λιο του 1099 και μετατράπηκαν, όπως και άλ λε ς

κατακτημένες περιοχές, σε φραγκικό βασί-

λειο.

Η λατινική κυριαρχία φαινόταν ότι θα διαρ-

κούσε. Όμως ο ι Μουσουλμάνοι σημε ίωσαν

σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες σε βάρος

των σταυ ροφ ορικώ ν κρατιδίων. Η εξέλ ιξη αυτή

προκάλεσε τη Δεύτερη και Τρίτη Σταυροφορία

(12ος αι . ) , που τελείωσαν με επώδυνες στρα-

τιωτικές ήττες για τους Σταυροφόρους, καθώς

και με απ ώλ ειες για το Βυζάντιο. Ο β ασιλιάς της

Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεο ντόκ αρδ ος κατέλαβ ε

την Κύπρο και την πούλησε στους Φράγκους

Λουζιν ιάν. Έτσι εγκαινιάσθη κε στη Μ εγαλό νη-

σο η Λατινοκρατία, η οποία διήρ κεσ ε τέσ σε ρις

περίπου αιώνες.

γ. Τα αποτελέσματα τω ν τριών πρώτων

σταυροφοριών

Ουσιαστικά κανένας από τους επισήμως

προβληθέντες ή απώτερους στόχους των τρι -

ών πρώτων σταυροφοριών (κατάκτηση Αγίων

Τόπων, παροχή βοήθειας στους Έλληνες, συ-

νένωση της Χριστ ιανοσύνης) δεν πραγματο-

ποιήθηκε. Η κατάκτηση των Αγίων Τόπων δεν

διήρκεσε για πολύ. Το μίσος Χριστιανών και

Μουσουλμάνων αναζωπυρώθηκε . Ο ι τρε ι ς

πρώτες σταυροφορίες αύξησαν επίσης την ε-

χθρότητα μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων, με απο-

τέλ εσ μα η Τέταρτη Σταυροφ ορία να οδ ηγή σει

στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Τέλος,

στο πλαίσιο των κοινών εκστρατειών οξύνθη-

καν οι αντιπαλότητες: οι προσωπικοί ανταγωνι-

σμοί των ηγετών, οι εθνικοί ανταγωνισμοί, οι

αντιθέσεις μεταξύ κληρικών και λαϊκών, μεταξύ

των γηγεν ών Λατίνων και των νέω ν σταυ ροφ ό-

ρων που έφτα ναν από τη Δύση.

Από οικονομική άποψη τα οφέλη για τους

σταυ ροφ όρο υς ήταν περ ιορ ισμένα, αν κα ι εν ι -

σχύ θηκε η παρουσ ία των ιταλικών ναυτικών πό-

λεω ν στα λιμάνια της Ανατολής. Αν οι σταυρ ο-

φορίες πλούτισαν τη Δύση, αυτό συνέβη σε

βάρος των πρωταγωνιστών τους. Οι ιππότες α-

ποδεκατίστηκαν και έγιναν φτωχότεροι, καθώς

οι επιχειρήσεις στοίχισαν πολλά θύματα και το

υπερπόντιο ταξίδι αποδείχθηκε πολυέξοδο. Και

η Εκκλησία περισσότερα έχασε, παρά κέρδι-

σε. Τα μοναχικά τάγματα που δημιούργησε ε-

πέστρεφαν συχνά ηττημένα στη Δύση, εκτρέ-

πονταν σε λεηλασίες και προκαλούσαν την α-

πογοήτευση και την οργή,

δ. Η έταρτη Σ ταυροφορία

Στα τέλη του 12ου αι. η πολιτική ατμόσφαιρα



Τα χάλκινα άλογα, που αφαιρέθηκαν από τον Ιππόδρομο

της Κωνσταντινούπολης (1204) και τοποθετήθηκαν μπροστά

στο ναό τον Αγίου Μάρκου της Βενετίας.

Μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης

(Ο ι σταυρ οφόρο ι ) δεν μπορούσαν καθόλου να

σκ εφτ ού ν πώς μπορεί να υπάρχει σ' όλο ν τον κό-

σμο μια τόσο πλούσια πόλη, όταν είδα ν τα ψηλά

τείχη και τους πλούσιους πύργους και τα πλούσια

παλάτια και τ ις ψηλές εκκλησίες της, που ήταν τόσες

πολλές που κανε ίς δεν θα το πίστευε, αν δεν το έ-

βλεπε με τα μάτια του, κι ακόμ α το μήκος και το πλά-

τος της πόλης που κυβερνο ύσε όλε ς τ ις υπόλοιπες.

Και μάθ ετε πως δεν υπήρξε άνθρωπος τόσο ασ υ-

γκίνητος που να μην ανατριχιάσει.

Γοδοφρε ίδος Β ιλλεαρδου ίνος , Η κατάκτηση της

Κωνσταντινούπολης, 128, μετ. Γ. Αντύπας, Αθήνα

1985.

Ο πάπας Ιννοκέντιος στηλιτεύει το μένος των

Σταυροφόρων

Αυτοί οι πιστοί του Χριστού, που όφειλαν να στρα-

φούν εναντίον των απίστων, κολύμπησαν στο χρι-

στ ιαν ικό αίμα. Δε ν λογάριασ αν, ούτε θρησ κε ία, ού τε

ηλ ικ ία, ούτε φύ λο. Και δε ν τους άρκ εσ ε που πήραν

τους θησαυρούς της Αυτοκρατορίας και που ξεπου-

πούλιασαν τους ιδ ιώτες, μ ικρούς και μεγάλους, αλ-

λά θέλησαν να βάλουν χέρι και στα πλούτη των

εκκλησιών, από τ ις ιερές τράπεζες, τους ε ίδαν να

παίρνουν ε ικόνε ς και σταυρού ς και να φ εύγ ουν .

Από το βιβλίο: Β. Κρε μμυ δάς - Φ. Πισπιρίγκου, Ο

μεσαιωνικός κόσμος, εκδ . Γνώση, Αθήνα 1985, 150.

στην Κωνσταντινούπολη ήταν βαριά. Το Βυζάν-

τ ιο ε ίχε απειληθεί σοβαρά από τους Νορμαν-

δούς και οι σχέσεις με τους Βενετούς ήταν ο-

ξυμένες , ενώ ο γερμανός αυτοκράτορας Ερ-

ρίκος ΣΤ' επ εξε ργ αζ ότα ν επεκτατικά σχέ δια σ ε

βάρ ος της Αυ τοκρ ατορ ίας. Η πολιτική, στρατιω-

τική και οικονομική αδυναμία της Αυτοκρατορί-

ας ήταν εμφανέστατη. Μέσα σ αυτό το κλίμα

εκδηλώ θηκε η Τέταρτη Σταυροφορ ία.

Η ιδέα της Τέταρτης Σταυροφορίας ανήκε

στο φιλόδοξο και δυναμικό πάπα Ιννοκέντιο Γ'.

Ένα διάχυτο πνεύμα θρησκευτικότητας, ανά-

μεικτο με το ιπποτικό αίσθημα, πλαισίωναν έ-

ναν ασαφή και απροσδιόριστο σκοπό. Η ιδέα

προπαγανδίστηκε στις χώρες της Δ. Ευρώπης

και αρχηγός των φεουδαρχών ορίστηκε ο Βο-

νιφάτ ιος ο Μομ φερ ρατικό ς. Η Βενετ ία απ οφα-

σίστηκε να είναι τόπος συγκέντρωσης του

στρατού. Προορισμός η Αίγυπτος ή η Συρία.

Σύμφωνα με τη σύμβαση που υπο γράφ ηκε στη

Βενετία τον Απρίλιο του 1201, η Γαληνότατη Δη-

μοκρατία* ανέλαβ ε, έναντ ι αμοιβής, να μεταφ έ-

ρε ι με το στόλο της στην Ανατολή και να εφ ο-

διάζει με τρόφιμα τα στρατεύματα επί ένα έ-

τος.

Τον Ιανουάριο του 1203 οι σταυροφόροι α-

ποδέχθ ηκαν την πρόταση του έκπτωτου βυζαν-

τινού αυτοκρά τορα Ισαακίου Β' Αγ γέ λο υ για

την αποκατάστασή του στο θρόνο. Η απόφαση

της επίθεσης κατά της Κωνσταντινούπολης

φαίνεται ότι οριστικοποιήθηκε στην Κέρκυρα,

ενδιάμεσο σταθμό της εκστρατείας. Οι σταυ-

ροφόροι έφθασαν μπροστά στα τείχη της Βα-

σιλεύουσας τον Ιούνιο του 1203.

ε. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από

τους Σταυροφόρους

Γενική ήταν η εντύπωση ότι η παρα μονή των

σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη θα ή-

ταν προσω ρινή και ότι μετά την αποκα τάσταση

του Ισαακίου Β' Αγ γέλ ου θα αναχω ρούσ αν με

προο ρισμό τους Αγίου ς Τόπους. Οι Λατίνοι κα-

τέλ αβ αν την Κωνσ ταντινούπολη στις 17 Ιουλίου

του 1203 και αποκατέστησαν τον Ισαάκιο. Πα-

ρέμειναν όμως εκεί γ ια να διαχειμάσουν. Η

αντιπαράθεση με τον πληθυσμό της πρωτεύ-



ούσας οξύνθηκε εξαιτ ίας της αλαζονικής συμ-

περιφοράς των Λατίνων, οι οποίοι επέβαλαν

και βαρύτατη φορολογία. Την έκρυθμη κατά-

σταση εκμεταλλεύτηκε ο Αλέξ ιος Ε' Δούκας

Μούρτζουφλος για να καταλάβει πραξικοπημα-

τικά το θρόνο.

Στα τέλη Μαρτίου του 1204 οι σταυροφόροι

συν υπέ γραψ αν τη συμφω νία διανομή ς της Βυ-

ζαντινής Αυτοκρατορίας (Διανομή της Ρωμανί-

ας*). Η άλω ση πραγματοπ οιήθηκε στις 13 Απρι-

λίου 1204. Ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Ε' είχε

τραπεί προηγουμένως σε φυγή εγκαταλείπον-

τας την Κωνσταντινούπολη στις άγριες διαθέ-

σεις των σταυ ροφό ρων . Κύριοι της Βα σιλεύου-

σας οι τελευταίοι , επέβα λαν τώ ρα το δίκαιο του

κατακτητή. Οι σφαγές και οι λεηλασίες ξεπέ-

ρασαν κάθε προηγούμενο. Πολύτ ιμα έργα

τέχνης δ ιοχετεύτηκαν στη Δύση, γ ια να κοσμή-

σουν τους καθ εδρικο ύς να ούς και τους πύρ-

γους των ευγενών.

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από

τους Σταυροφόρους αρχίζει η μακρά περίο-

δος της Φραγκοκρατίας στον ελλαδικό χώρο,

η οποία διαρκεί σε ορισμένες περιοχές μέχρι

το 17ο αιώνα.

Ερωτήσεις

1.Ο πάπα ς επικαλείται μια σειρά από λόγους, που επιβάλλουν τη συμμετοχή των πιστών

στη σταυροφο ρία (σχετικό παράθ εμα). Να επισημάνετε τους λόγους αυτούς και να τους

διακρίνετε σε πνευματικούς-θρησκευτικούς και σε υλικούς.

2.Ποια υποχρ έωση ανέλαβαν οι σταυροφ όροι έναντι του Αλεξίου Α' Κομνηνού ; (βλέπε

σχετικό παράθ εμα ).

3.Ποιες ήταν οι εντυπώσ εις που προκάλεσ ε στους σταυροφ όρους το επιβλητικό θέαμα

της Βασιλεύουσας; (βλέπε σχετικό παράθ εμα). Συσχετίστε τις εντυπώσεις αυτές με τη

συμπεριφορά που έδειξαν, όταν εισέβαλαν στην Κωνσ ταντινούπολη (σχετικό παρά θεμα).

4.Ποια ήταν τα κυριότερα αίτια και οι άμεσες συνέπειες της άλωση ς της Κωνσ ταντι-

νούπολης από τους Λατίνους με βάσ η τα παραθ έματα και την ιστορική αφήγησ η;



Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η' Παλαιολόγος στη σύνοδο Φλωρεντίας- Φερράρα ς (1439). Πίνακας του Β. Gozzoli,

ανάκτορο Medici Riccardi, Φ λωρεντία.



κεφάλαιο

Η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ

Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΠΟΧΗ

1204-1453) .ΟΥΣΤΕΡΟΣ

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

Η

Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος διακρίνεται σε δύο βραχύτερες επιμέρους περιόδους:

την περίοδο της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης (1204-1261) και την

Παλα ιολόγεια Περ ίοδο (1261-1453). Κατά τη δεύ τερ η περίοδ ο το Βυζάντιο συρρ ικνώνεται βαθ-

μιαία σε έ να αδύνα το και μικρό σ ε έκτ αση κ ράτος, πριν καταλυθεί οριστικά από τους Ο θωμα-

νού ς. Η καταστροφή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αποδίδεται στους εμφυλ ίους πολέ μους,

στην παρακμή του σ τρατού και της οικο νομίας, στη στάση των δυτικών δυ νάμ εω ν, στην επέκτα-

ση των Σέρβων, αλλά πρωτίστως στην ισχύ των Οθωμανών Τούρκων. Παράλληλα, όμως, με την

παρακμή του κρατικού μηχανισμού γεννιούνται ν έ ες δυν άμεις . Είναι η νεο ελλη νική εθνό τητα και

η συ νείδη ση του Ν έου Ελληνισμού, η οποία εκκ ολά φθη κε στο πλαίσιο της εθνικής και δογματι-

κής διαφοράς με τους φράγκους κατακτητές.

Στη Δύσ η το φε ου δα ρχ ικό σύστημα έ χε ι πλήρως αναπτυχθεί κατά το 13ο αιώνα και αρχίζει ή-

δη η παρακμή του, εξαιτίας μιας βαθιάς και πολύπλευρης κρίσης που επιτείνεται από φυσικές

καταστροφές. Συγχρόνως η βασιλική εξουσία σε ορισμένες ισχυρές ευρωπαϊκές χώρες (Αγ-

γλία, Γαλλία) ενισχύεται σε βάρος των φεουδαρχών. Εξαίρεση αποτελεί η Γερμανία.

1. Τ α Λατ ινικά κράτη κα ι η αντίσταση των Ελλήνων

α. Τα λατινικά κράτη

Στη θέση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας που

καταλύθηκε από τους Σταυροφόρους το 1204,

δημιουργήθηκε μια σειρά ελληνικών και λα-

τινικών κρατών (βλ. και χάρτη, σελ. 68). Από τη

διανομή της Βυζαντινής Αυτοκρ ατορίας τη με-

ρίδα του λέοντος αποκόμισαν οι Βενετοί που

ιδιοποιήθηκαν τα πιο σημαντικά νησ ιά και λιμά-

νια του Ιονίου και του Αιγαίου Πελάγους, κα-

θώς και μεγάλ ο μέ ρο ς της πρω τεύουσας.

Στην Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης

που ιδρύθηκε από τους Σταυροφόρους, ο Βενε-

τός δόγης Ερρίκος Δάνδολος επέβαλε ως αυτο-

κράτορα τον κόμη Βαλδουίνο της Φλάνδρας. Η ε-

ξουσία, πάντως, των Φράγκων Σταυροφόρων ή-

ταν συγκριτικά πολύ αδύναμη, καθώς η επικρά-

τειά τους κατακερματίστηκε σε ένα περίπλοκο

σύστημα πολλών κρατιδίων. Ο Βονιφάτιος ο Μομ-

φερρ ατικός, άμ εσο ς υποτελής του Βαλδουίνου, ί-

δρυσε το βραχύβιο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης

(περιλάμβανε τα εδάφη μεταξύ Μοσυνόπολης,

δηλ. της σημερινής Κομοτηνής, και Αξιού).



Το λιμάνι της Μεθώνης μια από τις κυριότερες βάσεις της Βενετίας στην Ανατολή, κατά το 15ο αι. (Αθήνα. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Ο Β ονιφάτιος ίδρ υσ ε το 1204 δύ ο υπο τελή

κρατίδια στη Νότια Ελλάδα: το Δουκάτο της Α-

θήνας και το Πριγκηπάτο της Αχαΐας. Το πρώτο

πε ριλά μβ ανε την Αττική, τη Βοιωτία και τη Μ εγ α-

ρίδα και αργότερα την Αργολίδα. Κατά το 14ο

αιώνα κυριάρχησαν εδώ για εβδομήντα χρό-

νια οι Καταλανοί που είχαν ορίσει ως πρωτεύ-

ουσα τη Θήβα. Τέλος στην καταλανική κυριαρ-

χία έθεσε η φλωρεντ ινή οικογένεια των Ατζα-

γιόλι, η οποία κυβέρνησε το Δουκάτο μέχρι την

κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς

Τούρκους, το 1456.

Το Πριγκηπάτο της Αχ αΐας υπό τη διοίκησ η

των Βιλλεαρδουίνων είχε ισχυρή φεουδαρχική

οργ άνω ση και εντελ ώς δυτικό τρόπο ζωής. Ή-

ταν έν α κομμάτι της Γαλλίας, με ταμο σχε υμέ νο

σε ελληνικό έδαφος. Από την επικράτεια του

Η πόλη του Μυστρά

Ο Μυστράς ήταν δ ια ιρε μένο ς σε δ ιάφ ορες συνο ικ ί-

ες, η μία επάνω από την άλλη, ερείπια των οποίων

σώζονται και σή μερ α. Η συνοικία της Μη τρόπολη ς,

την οποία εξυπηρετούσε ένας στρωμένος με ποτα-

μίσιες πέτρες δρόμος, με τον καθεδρικό ναό του Α-

γίου Δημητρίου, που οικοδ ομή θηκ ε το 1302, και με το

μοναστήρι της Περ ιβλέπτου, του δεύ τερ ου μισού του

14ου αιώνα η πλου σιότερη, όπως φαίνετα ι, συνοικί-

α της Ευαγγελίστρ ιας, περ ιβαλ λόμενη α ρ ιστερά από

το λόφο της Παντάνασσας, δεξ ιά από την εκκλησία

του Βροντοχίου και από εκείνη των Αγίων Θεοδώ-

ρων η άνω πόλη, που καταλαμβανόταν από το μεγά-

λο παλάτι... Εδώ δέ σπ οζε η βασιλική με νά ρθη κα της

Αγίας Σοφίας, της εκκλησία ς της αυλή ς, κτ ισμένη α-

πό το δεσπότη Μα νου ήλ Καντακου ζηνό το 1350. Το

παλάτι ήταν περιτριγυρισμένο από διώροφα σπίτια

με μπαλκόνια. Εκατό μέτρα πιο ψηλά ορθώνονταν οι

γκρίζοι τοίχοι και τα μεγάλα ρήγματα του κάστρου

του Βιλλεαρδουίνου...

Α. Guillou, Ο Βυζαντινός Πολιτισμός, μετ. P. Odorico

-Σμ. Τσοχανταρίδου, Αθήνα 1996,351.

Το κάστρο του Μυστρά

Το κάστρο του Μυστρά στάθηκε ένα από τα δυνα-

τότερα καστέλια του Μοριά για τη στρατηγική του

θέση' το έχτ ισε με πολύ μεράκι ο φράγκος πρίγκη-

πας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος το 1249, ύστερα

από την κατάληψη της Μονεμβασίας. Εβαλε μέσα

πύργους για τους ιππότες, σπίτια για τους φύλακες,

αποθήκες, πλακόστρωτες αυλές, το στόλ ισε με ψη-

λέ ς τοξοθυρίδες και το έκ αν ε κάστρον ισχυρόν, με

άνδ ρας ανδρε ιω μένους , γ ια να προσέχε ι απ ' εδώ

τις ανυπόταχτες φυλές που είχαν πλημμυρίσει τον

Ταΰγετο...

Α. Ταρσούλη,

Κάστρα και πολιτείες του Μοριά,

71-72,



Πριγκηπάτου πολύ σύντομ α η Με θώ νη και η

Κορώνη παραχωρήθηκαν στη Βενετία.

Ο αυτοκράτορας της Νικαίας Μιχαήλ Παλαι-

ολόγος κατόρθωσε, χάρη στη νίκη του επί των

Φράγκων στη μάχη της Πελαγονίας (1259) να

αποσπάσει από το Πριγκηπάτο της Αχαΐας τα

κάστρα Μυστράς, Μάνη, Γεράκι και Μονεμβα-

σία, τα οποία αποτέλεσαν τον πυρήνα του ελ-

ληνικού κρατιδίου που είναι γνωστό με το όνο-

μα Δεσποτάτο του Μορέως. Ο δεσπότης* του

Μορέως Θεόδωρος Α ' Παλα ιολόγος (1382-

1406) πέτυχε να ε νισχ ύσ ει σ ε σημαντικό βαθμό

τη βυζαντινή εξο υσ ία, μα χό μεν ος κατά της τοπι-

κής αριστοκρατίας και των λατινικών κρατιδίων.

Μέχρι το 1432 οι περισσότερες λατινικές κτή-

σεις της Πελοποννήσου είχαν επανακτηθεί α-

πό τους Έλληνες.

β. Έλληνες και Φράγκοι

Η σχετική ομοιότητα του θ εσ μο ύ της βυζαντι-

νής πρόνοιας με το δυτ ικό φ έο υδ ο διευκό λυν ε

την επιβολή της λατινικής κυριαρχίας. Οι προ-

νοιάριοι διέθεταν υπολογίσιμη δύναμη και μπο-

ρούσαν να αντιτάξουν αντίσταση στους κατα-

κτητές, παραιτούνταν όμως οι περισσότεροι α-

πό αυτή και υποτάσσονταν, όταν εξασφάλιζαν

την κατοχή των κτημάτων το υς.

Πάντως, ο πληθυσ μός αντιστάθηκε στους

Λατίνους κυρίους του σε αρκετές περιπτώ-

σεις, κυρίως εξαιτίας των δογματικών διαφο-

ρών. Επίσης, πολλοί ευγ εν είς κατέφυ γαν σ ε ε -

λεύθερες περ ιοχές , όπου, με τη συνδρομή

Ενσωμάτωση ελληνικών γαιών στο δυτικό φεουδαρχικό

σύστημα

Εγώ, ο σεβαστό ς Νικόλαος Μο νιάνης και εγώ, ο σε -

βαστός Μιχαήλ Μο λλεσ ίνος , και όλοι όσο ι κατοικούν

από το ποτάμι Πετρέα ως τον τόπο Ακτους, αναγνω-

ρ ίζουμε ότ ι λάβαμε από σένα, τον ευγενέστατο κύ-

ριο Γραδονίγο, με εντολή του Υψηλότατου Δόγη και

του Δούκα της Κρήτης και του Μεγ άλ ου και Μικρ ού

Συμβουλίου, την περιοχή από το ποτάμι Πετρέα ως

τον τόπο Ακτους ως φέουδο με την εύνοια του Δό-

γη της Βενετίας. Ορκιζόμαστε ότι θα μείνουμε πιστοί

και υποταγμένο ι στην τιμή του Δόγη και των διαδόχ ων

του και στο Δούκα της Κρήτης.θα τηρούμε αληθινή

υπακοή και θα αναγκάζο υμε τους Ανατολ ίτες (δηλα-

δή τους Βυζαντινούς) να φύγουν και θα τους εγκαθι-

στούμε έξω από εδώ.. . Αν ο ι ίδ ιο ι θελήσουν να πε-

ράσουν στην υποταγή Σου, θα λάβουν γαίες από τον

Πετρέα ως τις πηγές του ποταμού Σέλμωνος (Αλλι-

ώς) θα τους πολεμήσουμε μέχρ ι να υποταχθούν

στην Υψηλότητά Σου και (τότε) θα τους επαινέσουμε

και θα τους δώσουμε μια λίτρα δηνάρια και θα τους

προμ ηθεύσ ου με κερ ί. . . Οσ ο γ ια τους β ιλάνους

(δουλοπάροικοι) που διαπιστώθηκε ότι ανήκουν στην

περιοχή Ρεθύμνου, θα τους επιστρέψουμε στους

φεο υδ άρχ ες της θα επ ιστρέψουμε κα ι όλους τους

δούλους της Κοινότητας (Ρεθύμνου).

Από έγγρ αφο του έ τους 1222, ΣΤΟ . J. Gea na-

koplos. Byzantium. Church, Society and Civilization

seen through contemporary

Eyes,

Σικάγο

1984,

70.

των εντοπίων, οργάνωσαν νέα κράτη. Αυτά α-

ποτέλεσαν πόλους συσπείρωσης των δυνά με-

ων που αγωνίστηκαν για την αποκατάστασ η της

Αυτοκρατορίας.

Ερωτήσεις

1.Γιατί κατά τη γνώμη σας, οι Βενετοί δεν ενδιαφέρθηκαν παρά μόνο σε ελάχιστες

περιπτώσεις να αποκτήσ ουν ηπειρωτικές κτήσεις;

2.Ποια η στάση της ελληνικής γαιοκτητικής αριστοκρατίας και του αγροτικού πληθυσμο ύ

έναντι των κατακτητών;

3.Να συζητήσ ετε το περιεχόμενο της φράση ς του βιβλίου: Το Πριγκηπάτο της Αχαίας ήταν

ένα κομμάτι της Γαλλίας, μεταμοσχευμένο στο ελληνικό έδαφος.

4.Να επισημάνετε τα πρόσ ωπα και τις κοινωνικές ομάδες που αναφέρο νται στο

τελευταίο παρ άθεμα και να σχεδιάσετε τη φεουδαρχ ική πυραμίδα της κρητικής κοινωνίας



2, Τ α Ελληνικά κράτη; Τραπ εζούς Ή πειρο ς Ν ίκαια

α. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας

Αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινού-

πολης από τους σταυροφόρους (1204) ιδρύ-

θηκε στις νοτιανατολικές ακτές του Ευξείνου

Πόντου, από τους Μεγάλους Κομνηνούς, η

Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Στην αυτο-

κρατορία ενσω ματώθηκαν μετά την κατάκτηση

τους η Σινώπη, η Παφλαγο νία και η Ηρ άκλε ια

του Πόντου. Αργότερα, η κατάληψη της Σινώ-

πης από τους Σελτζούκους απ έκο ψε την αυτο-

κρατορία από τη δυτική Μ. Ασία. Έτσι, η αυτο-

κρατορία της Τραπεζούντας έζησε σε απομό-

νωση επί 250 χρόνια και δε ν ά σκη σε μεγά λη

επ ίδρα ση στις τύχες του Βυζαντίου.

β. Το κράτος της Ηπείρου

Το κράτος της Ηπείρου ιδρύθηκε και οργα-

νώθηκε από τον Μιχαήλ Κομνηνό Δούκα. Διά-

δοχος του υπήρξε ο αδελφός του Θεόδωρος

(1215), ο οποίος εγκα ινίασ ε μία περίοδο νικη-

φό ρα ς επ έκταση ς. Επί της διακυβ έρνησ ής του

το κράτος της Ηπείρου κατέστη σοβαρός αντα-

γωνιστής της Νίκαιας στην προσπά θεια αποκα-

τάστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Κο-

ρυφαία επιτυχία του Θεοδώρου ήταν η άλωση

της Θεσσαλονίκης και η κατάλυση του Λατινι-

κού Βασιλείου της (1224). Ακολούθως ο Θεό-

δωρος στέφθηκε στη Θεσσαλον ίκη αυτοκρά-

τωρ Ρωμαίων. Όταν όμως ο Θεόδωρος στρά-

φη κε το 1230 κατά του τσά ρο υ των Βουλγάρω ν

Ιωάννη Ασάν Β', υπέστη συντριπτική ήττα σε

μάχη κοντά στον ποταμό Έβρο και ο ίδιος συ νε-

λήφθη αιχμάλωτος. Τότε ο Ασά ν ίδρυσ ε βρα-

χύβια αυτοκρατορία , εκτε ινάμενη μέχρ ι το

Δυρράχιο.

γ. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας και η ανα-

σύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Το κυριότερο από τα ελληνικά κράτη ιδρύ-

θηκε στη δυτική Μικρά Ασία με κέντρο τη Νί-

καια. Εκεί , γύρω από τον Θεόδωρο Λάσκαρη,

συγκεντρώθηκαν όλες οι πιστές στο κράτος

δυ νάμ εις των Βυζαντινών. Οι απ ειλές που αντι-

μετώπιζε το κράτος αυτό ήταν πολλές. Όμως

όταν το 1205 οι Λατίνοι ηττήθηκαν από τους

Βουλγάρους, άνοιξε ο δρόμος για την εδραί-

ωση του κράτους της Νίκαιας. Το 1208 ο Θεό-

δωρος στέφθηκε αυτοκράτορας και βασιλιάς

των Ρωμαίων. Ο διάδοχος του Ιωάννης Βατά-

τζης κατόρθωσε να επεκτείνει σημαντ ικά την

επικράτειά του και να ανυψώσει τη μικρή αυτο-

κρατορία σε σημαντική δύναμη,

Εξίσου σημαντικά υπήρξαν τα επιτεύγματα

του Ιωάννη Βατάτζη στο χώρο της εσωτερικής

πολιτικής. Ο Βατάτζης προσπάθησε να πατάξει

τ ις καταχρή σεις στη διοίκηση και ίδρυ σε πολλά

φιλανθρωπικά ιδρύματα, για να απαλύνει την

έν δε ια και τα βάρ η των φτωχών. Εξάλλου, με τη

δημιουργία στρατιωτικών κτημάτων εξασφάλι-

σε ένα αποτελεσματικό σύστημα άμυνας των

ανατολικών σ υνό ρω ν του.

Ένας ξένος για την αυτοκρατορία της

Τραπεζούντας

Το Βασίλειο της Τραπεζούντας, που ανήκει στους

λάτρε ις του Σταυρού, ε ίναι μ ια μεγάλη αυτοκρα-

τορ ία . Ο μονάρχης κάθετα ι σε θρόνο , φοράε ι

στέμμα, δ ιαθέτε ι ε ισοδήματα αντάξ ια ενός βασι-

λέως και πολυάριθμη αυλή και χαίρε ι μεγάλης

εκτίμηση ς ε κ μέ ρο υς του πάπα. Αυτός και οι υπήκοοι

του διακρίνονται για την τέλεια ομορφιά τους. Οι

κάτοικοι ε ίναι (ακόμη) φιλοπ όλεμοι και ατρόμητοι

άνδρες. Αδιάκοπα δ ιασχίζουν τη χώρα τους ταξ ι -

δευτές που κατευθύνονται προς την επαρχία Κριβν,

την έρημο του Καμπσάκ και άλλες χώρες στο

Βορρά. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ε ίναι

μεγαλύτερη από το Βασίλειο της Γεωργίας και πιο

σπουδαία στα μάτια των χριστιανών μοναρχών, γιατί

ο πληθυσμός της ε ίναι μεγαλύτερος και τολμη-

ρότερος. Ο βασιλ ιάς της Τραπεζούντας ε ίναι από

γεν ιά περ ισσότερο ένδοξη και υπερέχε ι πολύ σε

δύναμη από τον τωρινό αυτοκράτορα του Βυζαντίου,

Οι στρατιώτες του, αν και ε ίναι λίγοι αριθμητικά και

άσχημα εξοπλισμένοι , ε ίναι ήρωες και μοιάζουν με

φο βε ρά λ ιοντάρια που δε ν αφή νουν ποτέ τη λε ία να

τ ο υς ξ ε φ ύγ ε ι .

Από το έργο του μαροκινού γεωγράφου και

ιστορικού Αλ- Ουμά ρι (περ. 1350), στ ο: Α. Biyer,

Shipping in the Empire of Trebizond, Mariner's Mirror

52 (1966) 3-4.



Νόμισμα του Ιωάννη Γ Δούκα

Βατάτζη (1222-1254),


Στο πλαίσιο του οικονομικού προγράμματος

του ο Ιωάννης Βατάτζης απέδωσε ιδιαίτερη ση-

μασία στην ανόρθωση της αγροτικής οικο-

νομίας. Στόχος της οικονομικής πολιτικής του

ήταν η αυτάρκεια και γ ι αυτό απαγόρευσε την

εισαγωγή ειδών πολυτελείας από τις ιταλικές

πόλεις.

Ο Ιωάννης Βατάτζης κατέστησε το κράτος

του μία διεθνώς υπολογίσιμη δύναμη. Όταν πέ-

θανε, οι κτήσεις στη Μ. Ασία ήταν απόλυτα α-

σφαλείς, ενώ μεγάλο τμήμα των Βαλκανίων ή-

ταν υπό την εξουσ ία του. Η Ήπ ειρος και η εξα -

θλιωμένη Βουλγαρία δε ν αποτελού σαν πια σο-

βαρό κίνδυνο, ενώ η Λατιν ική Αυτοκρατορία

βρισκόταν σε αξιοθρήνητη κατάσταση. Χρεια-

ζόταν ακόμη μία τελευταία προσπ άθεια, γ ια να

ανακτηθεί η Κωνσταντινούπολη.

Αυτό το έργο πραγματοποιήθηκε από τον

Μιχαήλ Παλαιολόγο. Το 1261 ο Μιχαήλ συνήψε

με τους Γενουάτες συνθήκη, με την οποία οι

τελευτα ίο ι ανέλαβ αν να πρ οσφέ ρουν στον Μι-

χαήλ πολεμική βοήθεια κατά της Βενετίας με

αντάλλαγμα τελωνε ιακές κα ι φορ ολογ ικές α-

παλ λαγές , λ ιμάνια και εμπορ ικές π εριοχές της

Αυτοκρατορίας. Με τα προνόμια αυτά θεμελι -

ώθηκε η δύνα μη της Γένουα ς στην Ανατολή, ε -

Η εσωτερική πολιτική τον I. Βατάτζη

Ο ίδ ιος ο αυτοκράτορας ξεχώρισε ένα κομμάτ ι γης,

αρόσιμο κα ι κατάλληλο γ ια αμπελουργ ία , τόσο

μεγά λο, ώστε να μπορε ί να καλύψ ει τις ανά γκες του

αυτοκρατορικού τραπεζ ιού και εκε ίνες που απα-

σχολούσα ν το φιλάνθρωπο και κο ινωνικά ευαίσθη το

αυτοκράτορα (εννοώ τα γηροτροφεία, πτωχοκομε ία

και νοσο κομε ία που φρόντ ιζαν τους αρρώ στους ) τη

φροντ ίδα τους ανέθεσε σε ανθρώπους που ε ίχαν

καλή γνώση της γεωργ ίας και της αμπελου ργίας και

έτσι κάθε χρόνο ε ίχε μεγάλη και άφθ ονη σοδ ε ιά

καρπών. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό απέκτησε επίσης

κοπάδια αλόγων, βοδιών, προβάτων και χοίρων και

πολλά ε ίδη εξημ ερω μέν ων πουλ ιών από αυτά

εξασφάλιζε πλούσιο ε ισόδημα κάθε χρόνο. Το ίδ ιο

συνιστούσε να κάνουν όχι μόνο ο ι συγγενε ίς του,

αλλά και οι άλλοι ευγενείς. Επιθυμούσε να καλύπτει

ο καθ ένας τ ις ανάγκ ες του από δ ικές του πηγές, έτσι

ώστε να μη βάζει αρπακτικό χέρι στην περιουσία των

φτωχών και ασθενέστερων τάξεων και συνάμα η

Ρωμαϊκή Πολιτεία να απαλλαγεί τελείως από την

κοινωνική αδικία. Σύντομα οι αποθήκες είχαν γεμίσει

καρπούς, ενώ οι δρόμοι και τα σοκκάκια, ο ι μάντρ ες

και ο ι σταύλοι μόλ ις μπορούσαν να χωρέσουν τα

ζώα και τα σμή νη των πουλιών.

Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία

II,

6, έκδ.

L. Schopen, τόμ. I, Βόννη

1829,

42.

νώ στις 25 Ιουλίου του ίδιου έτο υς , η Κωνσταν-

τ ινούπολη έπεσε σαν ώριμος καρπός στα χέ-

ρια του στρατηγού της Ν ίκαιας Αλ έξιου Στρατη-

γόπουλου. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος στέφθηκε

τότε (Σεπτέμβριος 1261) για δεύτερη φορά αυ-

τοκρ άτορ ας ως Μιχαήλ Η'. Η στέ ψη αυτή έ γιν ε

στο ναό της Αγίας Σοφίας και συμβόλιζε την α-

ναγέννηση της Αυτοκρατορίας στ ις ακτές του

Βοσπόρου.

Ερωτήσεις

1.Ποιες πληροφ ορίες για την ισχύ και το διεθνές κύρος της Αυτοκρατορ ίας της

Τραπ εζούντας μας δ ίνει ο Αλ-Ουμόρι; Διαβάστε το σχετικό παράθ εμα.

2.Ποιοι ήταν οι στόχοι και πού οφείλεται η αποτελεσματικότητα της εσωτερικής

(οικονομικής, κοινωνικής και στρατιωτικής), καθώς και της εξωτερικής πολιτικής του Ιωάννη

Βατάτζη; Διαβάστε και το σχετικό παράθ εμα από τον

Νικ.

Γρηγορά.



3. Μιχαήλ Η' και Ανδρ όνικο ς Β' Πα λαιολόγοι

α. Ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος και η πολιτι-

κή του

Me την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το

Βυζαντινό Κράτος κατέστη και πάλι υπολογίσι-

μη δύναμη. Μεγάλοι κ ίνδυνοι απειλούσαν ό-

μως την αυτοκρατορία μετά την ανασύστασή

της. Ο Μιχαήλ Η' (1261- 1282) έπρεπε να αντι-

μετωπ ίσει την επιθετικότητα των Λατίνων και να

αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στα ελ-

λαδικά εδ άφ η. Η επιτυχία του δεύ τερ ου στό-

χου θα εξασ φαλιζότα ν, όμω ς, μόνο αν επιτυγ-

χανόταν ο πρώτος.

Για να περιορίσει, λοιπόν, την επιθετικότητα

των Λατίνων, ο Μ ιχαήλ δε ν δίστασε να αποδ ε-

χθεί την εκκλησ ιαστική Ένωσ η με τη Ρώμη, η ο-

ποία επιβεβαιώθη κε από τη σύ νο δο της Λυών

(1274). Η Ένωση όμως π ρο κά λεσ ε στο Βυζάν-

τιο μια βαθιά εσωτερική κρίση. Ο Μιχαήλ, πε-

πεισμένος για την ορθότητα της πολιτικής του,

αντέδρασε με διώξεις και φυλακίσεις των αν-

τιπάλων της Ένωσης.

Εκτός από τον πάπα, με διπλωματικά μέσα

αντιμετώπισε ο Μιχαήλ και τις ιταλικές ναυτικές

δημοκρατίες: ακύρωσε τη συμμαχία με τους

Γενουάτες, γ ια να προσεταιρισθεί τους αντα-

γωνιστές τους Βενετούς (1265), αρ γό τερ α ό-

μως συμμάχησε και πάλι με τη Γένουα (1267).

Η ταυτόχρονη συμμαχία με τ ις μεγ άλ ες ναυτι -

Το Βυζάντιο επί Μιχαήλ Η Παλαιολόγου ( 1261-1282)



κές δυνάμεις ήταν μία ευφυής πολιτική πράξη.

Στο Βορρά ο Μιχαήλ εξασφάλισε με ένα

πλέγμα συμμαχιών τα σύ νορ α του κράτους

του. Πιο επικίνδυνος από όλους τους αντιπά-

λους του αποδείχθηκε ο Κάρολος ο Ανδεγαυ-

ός , κυρίαρχος του βασιλείου της Νεά πολης και

της Σικελίας. Ο Μ ιχαήλ, πάντως, κατό ρθω σε να

ματαιώσει τη σχεδιαζόμενη κατά του Βυζαντίου

επιχείρηση του Καρόλου με τη βοήθεια του βα-

σιλιά της Γαλλίας.

Στα τέλη του 13ου αιώνα, ο Κάρολος έγινε

και πάλι επικίνδυνος, όταν οι ηγεμόνες της

Βαλκανικής και η Βενετία συμμάχησαν μαζί του

εναντίον του Βυζαντίου. Μία φοβερή καταστρο-

φή, όμως, διέλυσε για πάντα τ ις φιλοδοξίες

του Καρ όλου : Στη Σικελία εκδ ηλώ θηκ ε λαϊκή ε -

ξέγ ερσ η κατά της δυναστε ίας των Ανδεγ αυώ ν

που τελ είω σε με τη σφαγ ή και την εκδίωξη των

Γάλλων, ο λεγόμενος Σικελικός Εσπερινός (31

Μαρτίου 1282), Καθοριστικές για την οργάνω-

ση και επιτυχή έκβασ η της εξέ γε ρσ ης αυτής υ-

πήρξαν η δρ αστηριότητα της βυζαντινής διπλω-

ματίας και η στρατιωτική βοήθεια που πρόσφε-

ρε ο βασιλιάς Πέτρος της Αραγωνίας.

Η προσπάθεια του Μιχαήλ να επανακτήσει

τις παλαιές βυζαντινές επαρχίες είχαν ελάχι-

στη επιτυχία. Η πολιτική του ήταν φιλόδοξη και

μεγαλόπνοη, αλλά εξάντλησε τ ις δυνάμεις και

τα μέσα του κράτους.

β. Ο Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος και η πο-

λύπλευρη εξασθένηση του Βυζαντινού Κρά-

τους

Επί Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου (1282-1328)

η οργάνωση του Βυζαντ ινού Κράτους εξασθε-

νο ύσ ε συνεχώ ς κα ι ο ι δεσμοί α νάμ εσα στο

κέντρο και τ ις επαρχίες, οι οποίες συχνά περι-

έρχονταν στα χέρια φιλόδοξων ευγενών, γ ί -

νον ταν όλο και πιο χαλαρο ί.

Στη διάρκεια του 14ου αι. οι άρχοντες επε-

ξέτε ιναν τα κτήματά τους και αύξη σαν τον αριθ-

μό των πάροικων τους. Μέ σα στη γενική αθλιό-

τητα, αυτοί ζούσαν μια ζωή γεμάτη ανέσεις και

προνόμια, απαλλαγμένοι από φορολογικές υ-

ποχρεώσεις. Αντίθετα, τα αγροτικά κτήματα, α-

κόμη και αυτά της κατώτερης αριστοκρατίας,

Η σύνοδος της Λυών (1274). Ο Καρδινάλιος

Μποναβεντούρα, που υποστήριζε την αναγκαιότητα

της ένωσης των δύο εκκλησιών, υποδέχεται τους

απεσταλμένους του Βυζαντίου και συνομιλεί

μαζί τους (ελαιογραφία, Παρίσι, Λούβρ ο).

Νόθευση και υποτίμηση του βυζαντινού νομίσματος

Αλλά ο ι αυτοκράτορες νόθευσαν το νόμισμα, γ ια να

ανταποκριθούν στις ανάγκες των καιρών. Γιατί πα-

λαιότερα, στα χρόν ια της βασιλε ίας του Ιωάννη

Βατάτζη, τα δύο τρίτα του βάρους του νομίσματος

(=16 κεράτια ) ήταν καθ αρ ός χρυ σός την αξία αυτή

διατήρησε ο γ ιος και δ ιάδοχος του (Θεόδωρος Β'

Λάσκαρις). Ύστερα, επί Μιχαήλ (Παλαιολόγου), όταν

ανακτήθηκε η Κωνσταντινούπολη, εξαιτ ίας των ανα-

γκαστικών δόσ εω ν προς τους Ιταλούς, τα παλαιά

σημεία πάνω στο νόμισμα αντικαταστάθηκαν από την

εικόνα της Κωνσταντινούπολης στην πίσω πλευρά

του και η αξ ία του χρυσού νομίσματος με ιώθηκε

ακόμη ένα κεράτιο, έτσι που περιείχε πια μόνο 15

καράτ ια από τα ε ικοσιτέσσερα. Μετά το θάνατο του

Μιχαήλ Η', στις αρ χέ ς (β ασιλε ίας του Ανδ ρόνικ ου Γ')

το νόμισμ α πε ριείχε 14 κεράτια χρυσ ού και τώρα πια

μόνο το μ ισό του βάρους του ε ίναι καθαρ ός χρυσό ς.

Γι αυτό το λόγο ο ι τρο φέ ς ήταν δυσ εύ ρε τες και πολύ

δύσκολο να αγορασθούν, αν παρουσιάζονταν κά-

που, και ο λαός έμοιαζε να είναι αιχμάλωτος (της

οικονομικής ανάγκης) και υπ έφ ερ ε από πε ίνα.

Γεώργιος Παχυμέρης, έκδ. I. Bekker, τόμ. 2 (Βόν νη

1835 , 493-494.



μειώνονταν συνεχώς, επε ιδή τα απορροφού-

σαν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες.

Οι ξένοι μ ισθοφόροι επικράτησαν τώρα

σχεδόν ολοκληρωτικά στο βυζαντινό στρατό,

με αποτέλεσμα να επιβαρυνθεί το κράτος με

δυσβάστακτες οικονομικές υποχρεώσεις. Αυ-

τό οδή γησ ε τον Ανδρ όνικο Β' να διαπράξει έ-

να μοιραίο λάθος: μείωσε υπερβολικά τη δύ-

ναμη του βυζαντινού στρατού και περιόρισε

σημαντικά το στόλο.

Η

οικονομική κρίση εκδη λώθ ηκε κυρίως με τη

νόθευση και υποτίμηση του άλλοτε πανίσχυ-

ρου χρυσού νομίσματος (υπέρπυρον), από τ ις

αρχές του 14ου αι. Νέοι φόροι επιβλήθηκαν

και τα χρήματα χρησιμοποιήθηκαν, κυρίως για

να συντηρείται μια μικρή στρατιωτική δύναμη

και γ ια να εξαγοράσει ο αυτοκράτορας την ει -

ρήνη από τους ισχυρούς γείτονές του. Όπως

σημείωνε με πικρή ειρωνεία ο ιστορικός Νικη-

φόρος Γρηγοράς, η στάση αυτή θύμιζε τους

ανθρώπο υς εκε ίνο υς , οι οποίοι, γ ια να ε ξαγο-

ρά σο υν τη φιλία των λύκων, κόβουν τις φ λέ βε ς

τους και τους δίνουν να πιουν και να φουσκώ-

σο υν από το αίμα τους. Έτσι το Βυζάντιο ήταν ε -

πόμενο να καταρρεύσει , δ ιότ ι δεν μπορούσε

να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις που δημι-

ούργησε ούτε να αμυνθεί γ ια την ύπαρξή του.

Στην εξωτερική πολιτική του ο Ανδρόνικος

δέχτηκε ανεπανόρθωτα πλήγματα. Στο Βορρά

έχα σε πολλά εδ άφ η από την ανα δυ όμε νη

σερβική δύναμη, στη θάλασσα εγκαταλε ίφθη -

κε από τους Γενουάτες και ταπεινώθηκε από

τους Βεν ετού ς, στους οποίους κατέβα λε υ-

ψηλές αποζημιώσεις (1294). Αυτό επέτεινε τη

στρατιωτική και οικονομική εξάντλ ηση της αυτο-

κρατορ ίας. Το σο βαρ ότερ ο όμω ς πλήγμα ήταν

η απ ώλεια της Μ. Ασ ίας, η οποία μέχρ ι το 1300

είχε υποταχθεί ουσιαστικά στους Τούρκους.

Η κατάσταση επιδεινώθηκε με τον εμφύλιο

πόλεμο ανάμ εσα στο νόμ ιμο αυτοκρά τορα

Ανδ ρόνικο Β' και τον εγγ ονό του Ανδρ όνικο Γ'

Παλαιολόγο(1321-1328). Με τη συμπαράσταση

των ευγενών ο εγγονός προκάλεσε επανά-

σταση στη Θράκη, επωφελούμενος από τη

δυσαρέσκεια των αγροτικών πληθυσμών. Ο

εμφ ύλ ιος πόλεμος (1321- 1328) τελ είω σε με

την ήττα του Ανδρόνικου Β' και την παραίτησή

του από το θρόνο, προκά λεσε όμως με γά λες

καταστροφές στη Θράκη κα ι άφη σε ελε ύθ ε-

ρο το πεδίο στους εχθρούς του κράτους.



Ερωτήσεις

1.Ποιες ομοιότητες παρου σιάζει η εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η' με εκείνη του

Μανουήλ Κομνηνού;

2.Ποιες συνέπειες είχε, κατά τη γνώμη σας, η σημαντική μείωση της αριθμητικής δύναμης

του βυζαντινού στόλου και του βυζαντινού στρατού;

3.Πού ο φειλόταν και ποιες συνέπειες είχε η υποτίμηση του χρυσού νομίσματος για το λαό

σύμφωνα με το παράθεμα και την αφήγηση;

4. Προσπάθειες ανόρθωσης της Αυτοκρατορίας

και εμφύλιος πόλεμος

α.

Οι ανορθωτικές προσπάθειες

Υπό την καθοδήγηση του αυτοκράτορα Αν-

δρό νικο υ Γ' Παλ αιολόγο υ (1328-1341) και του ά-

μεσου συνεργάτη του Ιωάννη Καντακουζηνού,

έγ ινε μ ια σοβαρή, αλλά ατελ έσ φο ρη προσπά-

θεια να αποκατασταθεί εν μέρει το κύρος του

Βυζαντινού Κράτους.

Στο εξωτερικό την κατάσταση επιδείνωσε η

αδιάκοπη πρ οέλασ η των Οθωμανώ ν στη Μ. Α-

σία και των Σέρβων στη Μακεδονία, παράλλη-

λα με την προοδευτ ική εξασθένηση των ελλη-

νικών και λατινικών κρατιδίων. Παρά τις δυσχέ-

ρε ι ες , ο Ανδρόνικος κατόρθωσε, χάρη στη

δραστηριοποίηση ενός μ ικρού στόλου, που

ναυπηγήθηκε με τα πλούτη της βυζαντινής αρι-

στοκρατίας, και τη βοήθεια των σελτζούκων

μισθοφ όρω ν του, να ανακτήσει γ ια λίγο τη Λέ-

σβο και την πόλη της Φώκαιας και να προσαρ-

τήσει τη Θ εσ σα λία και την Ήπειρο. Ο Ιωάννης

Καντακουζηνός μετά το θάνατο του Ανδρόνι-

κου (1341) αντιμετώπισε τους εχθ ρο ύς της αυ-

τοκρατορίας με στρατό που είχε δημιουργήσει

με δικά του χρήματα. Αυτό γέννησε μεγάλες

ελπ ίδες για το μέλλον της Αυτοκρα τορίας.

β. Ο εμφύλιος πόλεμος και τα αστικά κινή-

ματα

Οι ελπίδες του Ιωάννη Καντακουζηνού δεν

ευοδώθ ηκαν. Ο ι ξένε ς δυνά με ις επε νέβη σαν

εντονότερα από ποτέ στ ις εσωτερικές διαμά-

χε ς του Βυζαντίου, εν ώ οι θρη σκε υτικέ ς αντιθέ-

σεις τροφοδοτούσαν τ ις πολιτ ικές διαμάχες.

Βαθ ύτερε ς ήταν οι κοινωνικές αντ ιθέ σεις, οι

οπο ίες οξύ νθηκα ν από την οικονομική κρίση. Οι

εξαθλ ιωμένες λα ϊκές μάζες στράφηκαν με

οργή εναντίον μιας ολιγάριθμης τάξης αριστο-

κρατών, οι οποίοι είχαν συγκεντρώσει όλο τον

πλούτο στα χέρια τους. Οι κοινωνικοί αυτοί α-

γώνες διεξάγονταν κυρίως στις πάλεις. Στην Α-

δρ ιανούπολη ξέσπασε επανάσταση εναντ ίον

της τοπικής αριστοκρατίας, η οποία δεν άργη-

σε να διαδο θεί και στις άλ λες π όλεις της Θρά-

κης. Οι αριστο κρά τες, που ήταν οπαδοί του Ιω-

άννη Καντακουζηνού, εξοντώθηκαν.



Στα μέσα τον 14ου αι. μνημονεύεται η ύπαρξη βιοτεχνίας υφασμάτων στη Θεσσαλονίκη. Στην εικόνα: εργαστήριο υφαντικής.

Μικρογραφία από χειρόγραφο του Μου αι. (Ρώμη, Βιβλιοθήκη τον Βατικανού).

Οι κοινωνικές συγκρούσεις έλαβαν τ ις με-

γαλ ύτερ ες δ ιαστάσεις στη Θεσσ αλον ίκη, ό-

που συνυπήρχε ο προκλητικός πλούτος με την

αθλιότητα, Εδώ η μεσαία και οι κατώτερες τά-

ξ ε ι ς , καθοδηγούμενες από τη φ ι λελεύθερη

παράταξη των Ζηλωτών, εξ εγ έρ θη κα ν και κατέ-

λαβαν την εξουσία (1342). Ο διοικητής και ένα

μέρος της αριστοκρατίας δραπέτευσαν από

Ο χαρακτήρας τον καθεστώτος των Ζηλωτών

Το καθεστώς των Ζηλωτών δεν θυμίζει άλλη γνωστή

μορφή δ ιακυβέρνησης . Δεν ήταν αρ ιστοκρατ ία ,

όπως αυτή που καθιέ ρω σε ο Λυκούρ γος στο κράτος

των Λακεδαιμονίων...Ούτε ήταν δημοκρατία, όπως το

πρώτο πολίτευμα που εγκαθίδρυσε στην Αθήνα ο

Κλε ισθένης όταν αύξησε τον αρ ιθμό των φυλών

από τέσσ ερ ις σ ε δέκα . Δεν έμο ιαζε με το καθεστώς

του Ζάλευκου στους Επιζεφύριους Λοκρ ούς ούτε με

αυτό που εγκα θίδρ υσε στη Σικελ ία ο Χαρών δας από

την Κατάνη. Ούτε ήταν μεικτό πολίτευμα προερχό-

μεν ο από το συνδ υασμ ό και τη σύν θεση δύο ή τρ ιών

διαφορετ ικών πολιτευμάτων, που αναμε ίχθηκαν με

σκοπό να δώσ ουν κάτι νέ ο τέτοια ήταν τα πολιτεύ-

ματα των Κυπρίων και της αρχαίας Ρώμης, που λέ-

γεται ότι εγκαθ ιδρύθ ηκε από το λαό, όταν εξε γέρ -

θηκε εναντίον των υπάτων. Το καθεστώς των Ζηλω-

τών ήταν μάλλον μια παράξενη οχλοκρατία, που

δημιουργήθηκε και δ ιευθυνόταν σύμφωνα με τ ις

περιστάσεις. Κάποιοι θρασείς και παράτολμοι άν-

θρωποι σχημάτ ισαν μια ιδ ια ίτερη ομάδα, επέβαλαν

την εξουσία τους και εκτελούσαν τους υπόλοιπους.

Καθοδ ηγούσ αν το λαό με δημαγωγικούς λόγο υς,

ώστε να πραγματοποιε ί τ ις θελήσε ις τους. Δήμε-

υσαν τις περιουσίες των πλουσίων, ενώ οι ίδιοι ζού-

σαν μέσα στην πολυτέλεια. Σε κανένα πολίτη δεν

επιτρεπόταν να υπακούε ι σε άλλους ηγέτες και ο ι

απο φάσ εις τους ε ίχαν την ισχύ νόμου.

Ν ικηφόρος Γρηγοράς , Ρωμαϊκή Ιστορία, έκδ. L.

Schopen , τόμ. II, Βόννη 1829, 795.

Η Θεσσαλονίκη το δέκατο τέταρτο αιώνα

Το 14ο αι. η Θεσσαλονίκη ήταν, ακόμη, μια μεγάλη

διεθνή ς αγορά. Εδώ μπορ ούσ ε να βρε ι κανε ίς

προϊόντα από όλες τις χώρες. Ένα από τα ισχυ-

ρότερα και περ ισσότερο θορυβώδη στοιχε ία της

πόλης ήταν οι ναυτικοί αν αμφ ίβολα μ ερικοί από αυ-

τούς δεν ασχο λούνταν μόνο με τη νόμιμη μετα φο-

ρά εμπορευμάτων, αλλά και με την πε ιρατε ία. Οι

ναυτικο ί ήταν οργανωμ ένοι σ ε συντεχν ία και ασκού-

σαν μεγάλη επιρροή στη ζωή της πόλης. Υπήρχε

εδώ επίσης μια πολυάριθμη μεσαία τάξη, που όφε ι-

λε την ευημερία της στο εμπόριο και τη βιοτεχνία.

Ένας εκκλησιαστικός συγγραφέας του 14ου αι. πα-

ραπονε ίται ότι ο λαός της Θεσσαλο νίκης ενδ ιαφ ε-

ρόταν περ ισσότερο γ ια το χρήμα και τ ις συ ναλ λαγ ές

παρά γ ια το λόγο του θ εο ύ. Έτσι, ε ίχαν μεταβά λε ι

τον ο ίκο του θεού σε τόπο αγοράς, αφού εκε ί

συζητούσαν τ ις δοσοληψίες τους αντ ί να ακούουν

την Αγία Γραφή. Ένα μεγάλο μέρος, πιθανόν η πλει-

οψηφία του λαού της Θεσσαλονίκης ασχολούνταν

με τη γεωργία. Πολλοί από τους κατοίκους της, εξη-

γε ί ο Παλαμάς σ' ένα λό γο του, εξορ μού ν στην ύπαι-

θρο, γ ια να θερ ίσουν τα σπαρτά και να μετ αφ έρο υν

τη σοδειά στην πόλη. Οι φτωχοί ήταν πολλοί, ενώ

μερικο ί αρ ιστοκράτες ήταν υπερβολικά εύπ οροι .

P. Charanis, Internal S trife in Byzantium during the 14th

Century, Byzantion 15 (1940-1941), 212-213.



την πόλη και οι περιουσίες τους δημεύθηκαν.

Για επτά ολόκληρα χρόνια (1342- 1349) η δεύ-

τερη μεγά λη πόλη της αυτοκρατορίας ήταν υπό

τον έλεγχο των Ζηλωτών και του εξεγερμένου

λαού.

Η τελική επικράτηση όμως του Ιωάννη ΣΤ'

Καντακουζηνού επί του νομίμου αυτοκράτορα

Ιωάννη Ε' (1347) έκρινε οριστικά την τύχη του

καθεστώτος των Ζηλωτών, οι οποίοι είχαν τα-

χθεί στο πλευρό του τελευταίου. Το 1350 η

Θεσ σαλ ονίκη παρ αδό θηκε στον Ιωάννη ΣΤ'

Καντακουζηνό.

Η

εξέγερση

του λαού

(Ο ι ε ξεγ ερμ ένο ι ) έσ ερν αν ( τους αρ ιστοκράτες )

στους δρόμ ους της πόλης δε μέ νο υς από το λαιμό

με σχοιν ιά σαν δούλου ς. Ο (πρώην) δου λοπάρο ικος

έσερνε χτυπώντας τον κύρ ιό του, ο δούλος αυτόν

που τον είχε πουλήσει, ο αγρότης-στρατιώτης το

στρατηγό, ο γεωργός τον πολεμιστή (δηλ. τον προ-

νοιάριο).

Δημήτρ ιος Κυδώνης, Patrologia Graeca, τόμ. 109,

στήλη 648 D.

Ερωτήσεις

1.

Προσ παθήσ τε να προσ διορίσετε, λαμβάνοντας υπόψ η και τα σχετικά παραθ έματα, τις

πολιτικές και κοινωνικές δυνά μεις που έδρασαν στη διάρκεια της κυριαρχίας του αυτόνομου

αστικού καθεστώτος της Θεσσ αλονίκης.

2.Ο Νικηφόρος Γρηγορά ς χαρακτηρίζει το καθεστώ ς των Ζηλωτώ ν ω ς οχλοκρατία (βλ.

σχετικό παρά θεμα). Από ποια σκοπιά βλέπει τα πράγμα τα; Ποια είναι η δική σας άποψ η;

5. Η άνοδος της σερβικής δύναμης υπό τον

Στέφανο Δουσάν (1331-1355)

Η δύ ναμ η του Σερβικού κρ άτους αναπτύχθη-

κε ιδιαίτερα, όταν έγινε κράλης (βασιλιάς) ο

Στ έφα νο ς Β' Μιλούτιν (1282-1321). Μ ε την κατά-

κτηση των Σκοπίων (1282) η Σερβία άρ χισ ε ν α ε -

πεκτείνεται σ ε βάρ ος των βυζαντινών κτήσε-

ων. Για να αντιμετωπίσει τη σερβ ική πρ οέλ ασ η,

ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος

έδωσε ως σύζυγο την κόρη του στο σέρβο η-

γεμόν α. Ο γάμ ος αυτός συνέ βαλ ε σημαντ ικά

στην αύξηση της βυζαντινής επιρροής στη Σερ-

βία. Από τότε άρχισε ο έντονος εξελληνισμός

της σερβικής αυλικής ζωής και διοίκησης.

Σταθμό στην εξέλιξη της σερβικής δύναμης

αποτέλεσε η νίκη κατά των Βουλγάρων (1330).

Με τη νίκη αυτή τέθηκαν στη Χερσόνησο του

Αίμου τα θεμέλ ια της σερβικής ηγε μον ίας, η ο-

ποία οικοδομήθηκε από το μεγάλο ηγεμόνα

Στέφανο Δουσάν (1331-1355). Επωφελούμε-

νος από το βυζαντ ινό εμφύλιο πόλεμο ο Δου-

σάν, ο οποίος εξέφραζε τ ις επεκτατ ικές τά-

σεις της σερβικής αριστοκρατίας, δημιούργη-

σε, με αστραπιαίες εκστρατείες και ελάχιστη



δαπάνη δυνάμεων, ένα ισχυρά κράτος, που ε-

κτεινόταν από το Δούναβη μέχρι τον Κορινθια-

κό, από την Αδριατική και το Δυρρ άχιο μέχρ ι το

Αιγαίο και τ ις Σέ ρρ ες . Μ όνο τα οχυρά τείχη της

Ο Σέρβος κράλης υποδ έχεται με τιμές μια βυζαντινή

πρεσβεία

Το πρωί μας προσκάλεσαν και φτάσαμε στο παλάτι

του άρχοντα' εκεί μας τίμησαν, βαδίζοντας σε πομπή

πολυάριθμοι ευγενε ίς νέο ι με γ ιορταστ ική στολή,

όπως συ νηθίζεται. Η όλη πομπή και πα ρέλα ση ήταν

γεν ικά χαριτωμένη και συγχρόνως γεμά τη αιδη-

μοσύνη και ομορφιά, αφού έδε ιξε πολύ έντονα το

σεβ ασμ ό της χώρας ( των Σέρβων) για την ευ γεν ή

πρεσβε ία ενός ισχυρότερου δεσπότη (δηλ. του αυ-

τοκράτορα) , η οποία ε ίχε να συζητήσε ι σπουδαι-

ότατα ζητήματα. Και η πομπή ήταν ασυνήθιστη σε

σχέσ η με όσ ες προηγήθηκαν. Ο ρήγας (δηλ. ο κρά-

λης) ήταν στολισμένος, καθώς μια πανδαισία πο-

λύτιμων λίθων και μαργαριταριών σκέπαζε το σώμα

του και ήταν κατάφορτος από χρυσάφι. Όλο το

παλάτ ι άστραφτε με έπ ιπλα σκεπασμένα από

μεταξωτά και χρυσοστόλιστα καλύμματα. Όλα γύρω

του ε ίχαν ετο ιμαστε ί και ήσαν ασυνήθιστα στο-

λισμένα και πολύ χαριτωμένα. Το σκηνικό στο σύ-

νολο του μιμούνταν τον αυτοκρατορικό ζήλο των

ρωμαίων ευγενών, τον οποίο συναγωνιζόταν σαν

πεζός που παραβγαίνει δίπλα σε άρμα από τη

Λυδία...

Θεοδώρ ου Μετοχίτου Πρεσβευτικός, 516-530,

Λ. Μαυρομμάτης , La fondation de l' empire serbe.

Le kral j Milut in, Θεσσαλονίκη 1975, 103-104.

Χρυσόβουλλο του Στεφάνου Δουσάν

(Άγιον Όρος, Μονή Χιλανδαρίου).

Θεσσαλον ίκης αντ ιστάθηκαν στη ν ικηφόρα

προέλαση του. Το 1346 ο Στέφανος Δουσάν

στέφθηκε στα Σκόπια βασιλεύς Σέρβων και Ελ-

λήνων. Πρόθεση του Δουσάν ήταν να δημι-

ουργ ήσει μ ια σερβ οελλην ική αυτοκρατορία

στη θέ ση της παραπα ίουσας βυζαντινής. Η έλ-

λειψ η στόλου όμως απέβη ολέθρ ια για τα σχέ-

διά του να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη.

Στην οργάνωση της αυλής, στη διοίκηση και

στο νομικό σύστημα της αυτοκρατορίας του ο

Δουσάν ακολούθησε σε μεγάλο βαθμό βυ-

ζαντινά πρότυπα.

Όταν το 1355 ο Στέφανος Δου σάν πέθ ανε ,

η αυτοκρατορία του διασπάστηκε. Δε ν υπήρχε

πλέον στα Βαλκάνια δύν αμη ικανή να αναχαιτί-

σει την προέλαση των Τούρκων.

Ερωτήσεις

Το 1266 μια βυζαντινή πρεσβεία επισκέφθηκε την έδρα του σέρβου Κράλη. Οι

πρεσβευτές βρήκαν την αυλή του απλή και φτωχή και συγκλονίστηκαν από το γεγονός ότι η

κόρη του ρακένδυτη, εργαζόταν σκυμμένη πάνω από τον αργαλειό. Αλλά και οι Σέρβοι

σχολίασαν ειρων ικά την πολυτέλεια της πρεσβείας. Να συγκρίνετε τις πληροφ ορίες αυτές

με τις εντυπώσ εις του Μετοχίτη (παράθεμα), από την επίσκεψη στην αυλή του Στέφανου Β'

Μιλούτιν, στα τέλη του αιώνα. Ποιες διαφο ρές διαπιστώνετε και πού τις αποδίδετε;



6, Οι Οθωμανοί και η ραγδαία προέλαση τους

α. Η κατ κτηση της Μ. Ασίας

Οι νομάδες Τούρκοι , που αργότερα έγιναν

γνωστοί ως Οθωμανοί, προέρχονταν από την

Κεντρική Ασία. Ωθούμενοι από τους Μογγό-

λους, μετακινήθηκαν προς τα δυτικά και εγκα-

ταστάθη καν κοντά στην Πρού σα (1281). Η μι-

κροσκοπική αυτή ηγεμονία προσέλκυσε πλή-

θος από μισθοφόρους που αναζητούσαν λά-

φυρα και από καλλιεργητές που αναζητούσαν

κτήματα.

Ιδρυτής του Οθωμανικού κράτους θεωρεί -

ται ο Οσμάν ή Οθμάν (1289-1326), ο οποίος έ-

κα νε τις πρώτες κατακτήσ εις, αξιοποιώντας τον

παλιό ισλαμικό θεσ μό των γαζή δω ν (φανατικών

πολεμιστών της πίστης). Οι κατακτήσεις του Ο-

σμάν διευκολύνθηκαν από τη διάλυση των βυ-

ζαντινών ακριτικών σω μάτων μετ ά το 1261. Η

πρώτη νικηφόρα σύγκρουση του Οσμάν με τα

βυζαντινά στρατεύματα έγινε το 1301 κοντά

στην Προύσα. Το 1326 η Προύσα καταλήφθηκε

από τον Ορ χάν, διάδοχο του Οσ μάν, ο οποίος

την έκανε πρωτεύουσά του.

β. Η οργάνωση τον κράτους των Οθωμανών

Η οργάνωση του κράτους επιτεύχθηκε από

τους σουλτάνους Ορχάν (1326-1362) και Μου-

ράτ Α' (1362-1389). Η κατάκτηση της οχ υρ ής Νί-

καιας (1331) και της Νικομήδειας- τελευταία

πράξη της τραγω δίας της βυζαντινής Μ. Ασ ίας-

εξασφάλισε στους Οθωμανούς σημαντ ικά α-

στικά κέντρα και τον απόλυτο έλεγχο της Βιθυ-

νίας.

Η σχετική θρησκευτική ανεκτικότητα που ε-

Γιατί παραδόθηκε η Προύσα

Ο (βυζαντινός) άρχοντας (Μπαράς) είχε έναν βεζίρη

που τον έλε γα ν Σαρός. Αυτός δεν έφ υγ ε. Και αυτός

ήταν η αιτ ία να παραδοθεί τούτο το κάστρο (δηλαδή

η Πρού σα). Κι αυτ ός είχ ε πάρ α πολλά πράματα. Και

μόνος του θέλ ησ ε να τα προ σφέ ρε ι . Κι αυτά ο

Ορχάν γα ζή τα δώρ ισε στους πολεμιστές του Ισλάμ.

Ρώτησε ο Ορχά ν γαζ ή αυτόν τον βεζίρη: Όταν

δώσ ατε αυτό το κάστρο, από τι υπο φέρα τε και το

δώσ ατε; Ο Σαρό ς ε ίπε: Το δώ σαμ ε γ ια δ ιάφ ορο υς

λόγους. Ο έν ας ε ίναι ότι το κράτος σας μεγα λών ε ι

μέ ρα μ ε τη μέ ρα και το δικό μας κράτος μικραίνει.

Αυτό το ξέραμε καλά. Ένας άλλος είναι ότι ο πα-

τέρα ς σου έκ αν ε επ ιδρο μές εναντ ίον μας κι

έφευγε. Μπόρεσε να καθυποτάξε ι τα χωριά μας.

Σας δήλωσαν υποταγή και δεν φρόντ ιζαν καθόλου

πια για μας. Κι εμ εί ς πάλι μάθα με πως αυτά βρήκα ν

την ησυχία τους. Άλλος λόγος είναι ότι ο άρχοντας

μας συγκέντρωσε πολλά πράματα. Αλλά δεν ωφε-

λού σε . Γιατί δε ν βρισκόταν κανε ίς που να μπορεί να

δώσει χρήματα. Όταν ερχόταν η ώρα, κανένας δεν

αγόραζε . Όταν ε ίχαμε ανάγκη , δεν ερχόταν κανέ -

νας αγορασ τής. Το κάστρο έγ ινε γ ια μας φυλακή. Κι

ένα ς άλλο ς λόγος ε ίναι πως, όταν ο ηγεμόνα ς έχε ι

εξασ θεν ήσε ι , η χώρα καταστρ έφεται γρήγορα. Κι

ένα ς άλλος πάλι λόγος ε ίναι πως ακού σαμ ε ε κε ίν ον

τον χαμένο, τον άρχοντα της Κίτε (πρόκειται για τη

βυζαντινή πόλη Κατοικία). Κι έν ας άλλο ς πάλι λόγ ος

είναι ότι από τον κόσμο δεν λείπουν οι αλλαγές. Και

τώρα γ ίνεται μια α λλαγ ή για μας . Αυτή η κατάκτηση

έγινε το έτος Εγίρας 726 (=1326).

Χρονικό του Ασίκ Πασάζαντε, κεφ. 57, στο:

Ε. Α, Ζαχα ριάδο υ, Ιστορία και Θρύλοι των παλαιών

σουλτάνων (1300-1400), Αθήνα 1991, 162-163.

Ο Σουλτάνος Ορχάν (1326-1360), ο οποίος

έθεσε τα θεμέλια της μελλοντικής επέκτασης

των Οθωμανών. Μικρογραφία από

χειρόγραφο του 16ου αι. (Κωνσταντινούπολη,

Βιβλιοθήκη Τοπκαπί).



πέδειξαν οι Τούρκοι έναντι των αγροτικών χρι-

στιανικών πληθυσμών περιόρισε τις αντιδρά-

σεις των τελευταίων και διευ κό λυν ε την ενσω-

μάτωση τους στην οθ ωμα νική κοινωνία. Σημαν-

τικότερες ήταν οι στρατιωτικές μεταρρυθμί-

σεις. Το αρχικό όργανο των κατακτήσεων, το

σώμα των νομάδων εθελοντών ιππέων, αντι-

καταστάθη κε από ιππείς-τιμαριούχους. Η πα-

ραχώρηση τ ιμαρίων σ υ νέ δε ε άρρηκτα τους

ιππείς με τον σουλτάνο και συγχρόνως ενί-

σχυ ε την επιθυμία τους για κατακτήσε ις. Το σώ-

μα των ιππέων τιμαριούχων είχε ως αντίβαρο

και συμπλήρωμα το σώμα των γενιτσάρων, α-

ποτελούμενο από εθελοντές μ ισθοφόρους ή

στρατιώτες σ τρατολ ογού μενο υς με τη βία από

τους υποτελείς χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι

γενίτσ αρο ι ανήκαν στην προσωπική υπηρ εσία

του σουλτάνου, και αποτέλεσαν ανεξάντλητη

πηγή διοικητικών υπ αλλήλω ν και στρατιωτών.

Αποφασιστική σημασία για την εξέλιξη από

τη νομαδική ορδή στο οργα νω μέν ο κράτος εί -

χε η βασιλεία του Ορχάν. Ο Ορχάν ήταν ο

πρώτος Οθωμανός εμίρης που περιβλήθηκε

τον αυτοκρατορικό τίτλο του σουλτάνου.

γ. Η οθωμανική προέλαση στα Βαλκάνια.

Το Βυζάντιο υποτελές

Η τελευταία εκατονταετία της ζωής του Βυ-

ζαντίου χαρακτηρίζεται από την αγωνία μπρο-

στά στην προέλαση των Οθωμανών. Η αυτο-

κρατορία ήταν σε απελπιστική κατάσταση, α-

φού είχε ακρωτηριαστεί εδαφικά και ε ίχε κα-

ταρρεύσει οικονομικά. Το κρατικό ταμείο ήταν

εντελώς άδειο, το διοικητικό σύστημα σε πλή-

ρη δ ιάλυση . Το νόμισμα είχε υποτιμηθεί και ό-

λες οι πηγές εσόδων είχαν εξαντληθεί .

Ο Ο ρχάν υπήρξε ο πρώτος που οδ ήγ ησ ε το

λα ό του σ ε κατακτήσεις στην Ευρώπη. Οι Τούρ-

κοι, το 1354, επω φελ ούμ ενοι από έν α μεγ άλ ο

σεισμό, κατέλαβαν το φρούριο της Καλλίπο-

λης. Στην Κωνσταντινούπολη ο λαός καταλή-

φθηκε από πανικό, πιστεύοντας ότι κινδύνευε

άμεσα. Επί Μουράτ Α' (1361-1389) οι πόλεις

της ερη μω μένη ς Θράκης υπέκυψαν η μ ία με-

τά την άλλη: το 1361 καταλή φθη κε το Διδυμ ότει-

χο και λ ίγο αρ γότ ερα η Αδριανούπ ολη, όπου ο

σουλτάνος μετέφερε την πρωτεύουσά του

(περί το 1365).

Λίγο αργότερα, οι σλάβοι ηγεμόνες και η

Βουλγαρία αναγκάσθηκαν να αναγνωρίσουν

την ηγεμονία του σουλτάνου, ενώ το Βυζάντιο

υποχρεώθηκε να προσφέρε ι φόρο υποτέλε ι -

ας στους Οθωμανούς και να θέτει στρατιωτι-

κές δυνάμεις στη διάθεση του σουλτάνου.

Η αποφασιστική μάχη όμως που έκρινε το

μέλλον της Χερσονή σου του Α ίμου έλα βε χώ-

ρα στο Κοσσυφοπέδιο (1389). Ο σέρβος ηγε-

μόνας Λάζαρος, επικεφαλής των βοσνιακών

και σερβικών στρατευμάτων, συγκρούστηκε

με τον Μουράτ. Στην αρχή φάνηκε ότι η τύχη

ευ νο ού σε τους Σέρβους. Ο ίδ ιος ο σουλτά-

νος δολοφονήθηκε. Όμως ο ι υπέρτερες οθω-

μανικές δυνάμε ις , καθοδηγούμενες από τον

διάδοχ ο του Μου ράτ Βαγιαζήτ, απέσπ ασαν τε-

λικά τη νίκη. Οι Σέρβοι αναγκάστηκαν να ανα-

γνωρίσουν την επικυριαρχία του σουλτάνου.

Η πίεση στην αδύναμη Βυζαντινή Αυτοκρα-

τορία αυξήθηκε τώρα σημαντ ικά. Ο σ ουλτάνο ς

ήταν σε θέση να ελέγχει τη διαδοχή στο θρό-

νο και να επ ιβάλλει απόλυτα τη θέλ ησ ή του. Το

1390 επέβαλε στο θρόνο τον Ιωάννη Ζ', ενώ ο

ι κατακτήσεις των Οθωμανώ ν από τα μέσα τον 14ου μέχρι τα

μέσα τον 15ου αι.



διάδοχος του Μανουήλ διαβιούσε στην αυλή

του σουλτάνου και μάλιστα αναγκάστηκε να

συμμετάσχει στην επιτυχή οθωμανική εκστρα-

τεία εναντίον της τελευταίας βυζαντινής πόλης

της Μ. Ασίας, της Φιλαδέλφειας.

Ο Μανουήλ τελ ικά δραπέτευσε κα ι ανέλα-

βε το 1391 τη διακυβέρνηση της Βασιλεύου-

σα ς, που αρ ιθμ ού σε τότε μόλις 50 χιλιάδες κα-

τοίκους, σε μια από τις πιο δύσκολες περιό-

δους της βυζαντ ινής ιστορίας. Ακολούθησε ο

πρώτος αποκλεισμός της Κωνσταντινούπολης

από τα στρατεύματα του Βαγιαζήτ (1393-1394),

ενώ τα σύνορα της οθωμανικής κυριαρχίας έ-

φθαναν ήδη στο Δούναβη.

ρωτήσε ι ς

1. Ποιοι παράγ οντες συνέβαλαν, κατά την άποφ ή σ ας, στην ανάπτυξη της στρατιωτικής

ισχύος των Οθωμανών;

2.

Γιατί

οι Οθω μανοί επεκτάθηκαν γρήγορα στη Χερσόνη σο του Αίμου;

7. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης

α. Αναζήτηση βοήθειας στη Δύση

Ο κίνδυνος από την προέλαση των Τούρκων

ανάγκασε τον Μανουήλ Β' Παλαιολόγο (1391-

1425) να τα ξιδέψ ει στη Δύση για να ζητήσει βο-

ήθεια. Παντού (Βενετία, Παρίσι, Λονδίνο) έγινε

δεκτός με μεγάλες τ ιμές και προκάλεσε στους

Δυτικούς αισθήματα θαυμασμού και συμπάθει-

ας , το ταξίδι του όμως στην πράξη δε ν ε ίχε ου-

σιαστικό αποτέ λεσ μα. Ενώ ακό μη βρισκόταν

στο Παρίσι, έλαβε μια πολύ σημαντική είδηση:

Ο σουλτάνος των Τούρκων Βαγιαζήτ είχε υπο-

στεί πανωλεθρία στη μάχη της Άγκυρας από το

στρατό των Μογγόλων του Ταμερλάνου (1402).

Η ήττα αυτή προ κάλεσ ε μεγά λη εσ ωτερ ική κρί-

ση στο κράτος των Οθωμανών και το Βυζάντιο

έπαψε να πληρώνει φόρο υποτέλειας και εξα-

σφάλισε, παρά την αδυναμία του, παράταση

ζωής μισού αιώνα.

Ο κίνδυνος άρχισε να αναβιώνει όμως από

το 1421, όταν αν έβ ηκ ε στο θρ όν ο των σουλτά-

νων ο Μο υρά τ Β', ο οποίος επ αν έλ αβ ε την επι-

θετική πολιτική του Βαγιαζήτ και αν έτ ρ εψ ε σύν-

τομα την πρ οηγ ούμ ενη κατάσταση. Το 1422 άρ-

χισε συστηματική πολιορκία της Κωνσταντινού-

πολης, η οποία σώθηκε για μ ια ακόμη φορά

χάρη στην αντοχή των τειχών της. Το 1423 οι

Τούρκοι ε ισέβ αλα ν στην Πελοπόννησ ο και την

Ο Ιωάννης Η Παλαιολόγος σε

μετάλλιο τον φλωρεντινού χαράκτη V.

Pisano (Παρίσι, Hotel des Medailles).



κατέστησαν φ όρ ου υποτελή (1426).

Το 1425 έγ ινε αυτο κρά τορα ς ο Ιωάννης Η'

Παλαιολόγος (1425-1448), ο οποίος έκανε μια

τελευταία προσπάθεια να εξασφαλίσει βοή-

θεια από τη Δύση. Στη Σύνοδο της Φ ερ ρά ρα ς-

Φλωρεντίας δέχθηκε την πλήρη υποταγή της

Ορθόδοξης στην Καθολική Εκκλησία (1438-

1439). Ο βυζαντινός λαός όμως δεν αποδέ-

χθηκε τις συμφωνίες αυτές. Το εχθρικό λαϊκό

αίσθημα κατά των Λατίνων συμπυκνώνεται

στην περ ίφημη φράση του μεγάλου δούκα

Λουκά Νοταρά, όταν πληρο φορ ήθηκ ε την Έ-

νωση: Είναι προτιμότερο να δω να κ υριαρχεί

στην αγορά της Πόλης το φακιόλι (τουρμπόνι)

των Τούρκων παρά η καλύπτρα των Λατίνων

Στο μεταξύ οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν δυσ χέ-

ρ ει ες στη Βαλκανική από το βοεβ όδ α της Τραν-

συλβανίας Ιωάννη Ουνυ άδη και τον αλβανό η-

γέτη Γεώργιο Σκεντέρμπεη, οι οποίοι πέτυχαν

λαμπρές νίκες εναντ ίον τους. Σταυροφορία ό-

μως, που οργανώθηκε στη Δύση, γ ια να στα-

ματήσει την προέλαση των Τούρκων, συντρί-

φθηκε τελικά στη Βάρνα το (1444).

β. Η Άλωση

Η εξέλιξη των γεγονότων οδήγησε ώστε οι

Τούρκοι να μείνουν απερίσπαστοι από απειλές

και να αφοσιωθούν στην πολιορκία της Κων-

σταντ ινούπολης, που αποτέλεσε ένα από τα

δρα ματικότερα γεγο νότα της παγκόσμιας ιστο-

ρίας. Προηγήθηκε η οικοδόμηση στ ις ευρω-

παϊκές ακτές των στενών του Βοσπόρου ενός

επιβλητικού φρουρίου. Το Ρούμελη-Χισάρ, ό-

πως ονομάστηκε, απέκοψε την πρωτεύουσα

από τα λιμάνια του Ευξείνου και της στ έρ ησ ε τη

Στιγμιότυπα από την πολιορκία της Πόλης

Το πρωί (της 7ης Μαίου) πάλι οι Τούρκοι έβαλαν με

το μεγ άλο τηλεβόλο λ ίγο χαμη λότερα κ ι εγκρέ μισα ν

έν α μ εγάλ ο κομμάτ ι - τα ίδ ια δε ύτ ερη και τρ ίτη φορ ά.

Κι όταν ήταν πια μεγά λο το χάλα σμα , αμέ σω ς πλή-

θος ασκέρ ια όρμησαν αλαλάζοντας στο μέρος

αυτό πατώντας ο ένας πάνω στον άλλον -τα ίδια και

οι Ελληνες από τη μεριά της πόλης: και χτυπούσαν

πρόσωπο με πρόσωπο ουρλιάζοντας σαν θηρία.

Ήταν φριχτό να βλέπει κανείς και των δυο τη δύναμη

και παρατολμία. Ο Γιουστινιάνης με κάμποσους

πολεμιστές όρμησε κραυγάζοντας απάνω στους

Τούρκους με τόση αφοβία, ώστε εν ρ ιπή οφθαλμού

τους ε πέ ταξ ε κάτω από τα τείχη κι εγ έμ ισ ε το χαντάκι

σκοτωμένους. Ενας δε γεν ίτσαρος, ο Αμουράτ, πο-

λύ δυνατός στο κορμί, έφτασε ως το Γιουστινιάνη κι

άρχισε να τον χτυπά με θηριωδία. Τότε κάποιος από

τους Ελλην ες επ ήδη σε από το τείχος και του πήρε το

κεφάλι με το πελέκι κι έτσι έσωσε το Γιουστινιάνη

από το θάνατο.

Η πολιορκία κ αι η άλωση της Πόλης α πό τους

Τούρκους το 1453. Το Ρωσικό Χρονικό του Νέστορα

Ισκεντέρη, απόδ. Μ. Αλεξανδρόπουλος, Αθήνα

1978,58.

Η απάντηση των Ελλήνων στις προτάσεις των

Τούρκων για την παράδοση της Κων/πόλης

Ο γιος του άρχοντα της Σινώπης, κάποιος Ισμαήλ,

έκανε προτάσε ις στους Έλληνες γ ια ε ιρήνευση,

λέγοντά ς τους τα εξής: Έλληνες, δε ν καταλαβαί-

νετε ότι βρίσκεσθε στην κόψη του ξυραφιού; Γιατί

δεν στέλνετε μ ία πρεσβε ία γ ια ε ιρήνη στο Σουλ-

τάνο; Αν θελή σετ ε , μπορώ να μεσολαβήσω εγώ ν α

γίνει μία συμ φω νία με το Σουλτάνο με την απα-

ραίτητη βέβαια αμοιβή. Αν δε γίνει αυτή η συμφωνία,

ο πληθυσμός όλος θα σκλαβωθεί, ακόμη και τ ις

γυν αίκες και τα παιδιά και όλου ς σας ο Σουλτάν ος

θα σας εξοντώσει , και δε θα υπάρξε ι μεγαλύτερη

συμφορά. Γ ι ' αυτό λοιπόν να στε ίλετε όσο πιο γρή-

γορα μπορε ίτε ένα έμπιστο πρόσωπο στο στρα-

τόπεδο του Σουλτάνου, έτσι ώστε όταν πάει εκεί να

μπορώ εγ ώ να δ ιαπραγματευτώ την ειρήνη . Αυ τά

έλ εγ ε στους Έλλ ηνες, οι οποίο ι συσκέπτονταν. θ ε -

ώρησ αν τελ ικά ότι έπρ επε να στε ίλουν ένα ν αγγ ε-

λ ιαφόρο γ ια να πληροφορηθούν τ ις προθέσε ις του

Σουλτάνου και τότε να αποφασίσουν ποιο είναι το

καλύτ ερο και πιο συ μφ έρο ν γ ια αυτούς. Έστε ιλαν

λοιπόν έναν άσημο άντρα γ ια να μάθουν ποια ήταν

η γνώμη του Σουλτάνου. Ότα ν αυτός έφτ ασ ε στο

τουρκικό στρατόπεδο, αφού ε ίχε προηγηθε ί και ο

Ισμαήλ, ο Σουλτάνος πρόσταξε να πληρώνεται στον

ίδ ιο κάθε χρόν ο φό ρο ς, ύψους 100000 (νομισμά-

των). Αν οι Έλληνες δεν ήταν σε θέση να κάνουν

αυτό, θα μπορούσαν να πάνε όπου ήθελαν, αφού

εγκ ατα λείψ ου ν την πόλη παίρνοντας μαζί τα υπάρ-

χοντά τους. Μόλις αυτές ο ι προτάσε ις ανακοινώ-

θηκαν στους Έλλ ηνες, αυτοί αποφάσισαν να αγωνι-

στούν με κίνδυνο της ζωής τους, παρά έτσι χωρίς

αντ ίσταση να εγκαταλε ίψουν την πόλη και να φύ-

γουν μακριά με τα πλοία.

(Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Ιστοριών Αποδείξεις

δέκα, Απόδειξη,VIII).



Το τουρκικό πυροβολικό μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. Μικρογραφία χειρογράφου (Κωνσταντινούπολη, βιβλιοθήκη Τοπκαπί).

δυνατότητα να προμηθεύεται σιτηρά από εκεί .

Ακολούθως ο σουλτάνος Μω άμεθ Β' ε ισέ βαλ ε

στις ελληνικές κτήσεις της Πελοποννήσου, για

να εμποδίσει τον Δεσπότη του Μορέως να

σπεύσει σε βοήθεια της Πόλης. Μετά τις προ-

καταρκτ ικές αυτές ε ν έρ γε ιε ς άρ χισε η τακτική

πολιορκία της Πόλης, την οποία ανέλαβε να υ-

περασπισθεί με αυτοθυσία ο Κωνσταντίνος ΙΑ'

Παλαιολόγος (1449-1453),

Στην κρίσιμη αυτή στιγμή η βοήθεια της Δύ-

σης υπήρξε ισχνή και ανεπαρκής. Ένας από

αυτούς που έσπευσαν σε βοήθεια ήταν ο γε-

νουάτης πολεμιστής Ιουστινιάνης. Όμως, η υ-

περοπλία των Τούρκων σε έμψυχο (αναλογία

10 προς 1) και άψ υχο υλικό ήταν συντριπτική. Ό-

πως παρατηρήθηκε εύστοχα, τα κανόνια έκρι -

ναν τα πάντα.

Με τη γενική επίθεση της 29ης Μαΐου η

Κωνσταντινούπολη, παρά την ηρωική αντίσταση

των ολιγάριθμων υπερασπιστών της, έπεσε

στα χέρια των Τούρκων. Ακολούθησαν φοβε-

ρέ ς σφ αγ ές κα ι λεηλ ασίες . Αυτά επ ιτάχυνε

την πτώση και των υπόλοιπων ελ εύ θ ερ ω ν περι-

οχών. Τελευτα ία η Τραπεζούντα υπέκ υψ ε

στους Οθ ωμ ανο ύς το 1461. Η Βυζαντινή Αυτο-

κρατορία δεν υπήρχε πια.

γ. Το Βυζάντιο μετά την Άλωση

Η πνευματική παράδοση του Βυζαντίου δεν

έσβησε με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης

και την υποταγή της αυτοκρατορίας. Η επίδρα-

σή της παρ έμε ινε α ισθητή στα ευρωπαϊκά κρά-

τη, ενώ σ υν ετ έλ εσ ε στη διατήρηση της πνευ-

ματικής ταυτότητας των Βαλκανικών λαών, Κλη-

ρονόμος των πνευματικών παραδόσεων και

των πολιτικών ιδεώ ν του Βυζαντίου φιλ οδ όξη σε ,

μετά την Άλωση , να γίνει η Ρωσία. Η Μόσχα θε-

ωρήθηκε ως Τρίτη Ρώμη, ιδίως από τότε που ο

τσά ρο ς Ιβάν Γ', ο θεμ ελιωτή ς της ενό τητας των

ρωσικών χωρών, νυμφεύθηκε την ανηψιά του

τελευταίου βυζαντ ινού αυτοκράτορα, υιοθέτη-

σε το δικέφ αλο αετό στα λάβ αρά του και ε ισή-

γαγε στη Μόσχα το βυζαντινό τελετουργικό.

Η Δυτική Ευρώπη, εξάλλου, στα χρόνια του

Ανθρωπισμού και της Αν αγέ ννη ση ς, βρήκε στο

Βυζάντιο την πηγή, από την οποία γε ύθ ηκ ε τους

καρπούς του αρχαίου πνεύματος.

ρωτήσε ι ς

Μπο ρείτε να εξηγήσετε τις αντιδυτικές διαθέσεις μεγάλης μερίδας του λαού και των

αξιωματούχων κατά της παραμονές της Άλωσ ης;

2.Ποια ήταν η κυριότερη προσ φορά του Βυζαντίου στον ευρωπ αϊκό π ολιτισμό;

3. Μελετήστε το παράθ εμα από του Λ. Χαλκοκονδ ύλη και απαντήσ τε στις εξής ερωτήσεις

α) Συμφω νείτε με την άποψ η του μεσολαβητή Ισμαήλ ότι ήταν μάταιος ο αγώνας των

υπερασπιστών της Κων/πολης;

β) Ποια η απάντηση των Ελλήνων στην πρόταση του Τούρκου Σουλτάνου για την παράδοση

της πόλης;



8, Η δυτική Ευρώπη στη διάρκεια του

ύστερου Μεσαίωνα

α. Οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη

Ο 13ος αιώνα ς ήταν για τη δυτική Ευρώπη ε-

ποχή ευ μά ρε ιας . Η αγροτική παραγω γή αυξή-

θηκε, ενώ η εφαρμογή καινοτομιών, όπως ο

νερόμυλος, το υδραυλικό πριόνι και ο ποδοκί-

νητος αργαλειός, επέτρεψε την ανάπτυξη της

βιοτεχνίας μεταξωτών και άλλων πολυτελών

ενδυμάτων, κυρίως στη Φλάνδρα και τη Βό-

ρεια Ιταλία.

Η αύξηση της παραγωγής επέ δρ ασ ε ευ-

νοϊκά στο εμπόριο. Η ανάπτυξή του συ νδέ θη κε

με την κατασκευή δρόμων, τη βελτίωση της

ναυτικής τεχνολογίας και τη γεν ίκευ ση του θε-

σμού των εμποροπανηγύρεων. Συγχρόνως

άρχισαν να αναδεικνύονται νέες πόλεις όπως

η Φλωρεντία και το Μιλάνο.

Δείγμα της οικονομικής ευρωστίας, ιδ ίως

των ιταλικών πό λεω ν, ήταν και το γεγ ον ός ότι τα

νομίσματά τους, όπως τα βενετ ικά δουκά τα, ε -

κτόπισαν σιγά σιγά από τις διεθνείς αγορές τα

βυζαντινά και τα ισλαμικά νομίσματα και έδω-

σαν στη Δύση οικονομικό κύρος και νομισματι-

κή ανεξαρτησ ία.

Ο 13ος αιώνας είναι επίσης εποχή δημο-

γραφικής ανάπτυξης, τόσο στην ύπαιθρο, όσο

και στις πόλεις. Ο πληθυσμό ς των δυτικοε υρω -

παϊκών χωρών σχεδόν διπλασιάστηκε, ενώ ο

πληθυσμός ορισμένων ανεπτυγμένων οικονο-

μικά πόλεων, όπως π.χ. της Φλωρεντίας, πολ-

λαπλασιάστηκε.

β. Κοινωνικές μεταβολές

Οι οικονομικές μεταβολές ενίσχυσαν την

κεντρική εξουσία στις χώρες της Δύσης και

μείωσαν τη δύναμη των μικρών φεουδαρχών.

Η ανώτερη όμως αριστοκρατία διατήρησε τη

θέσ η της και συν εργά στηκ ε με την κεντρική ε -

ξουσία.

Στην ύπαιθρο, πολλοί αγρότες κατόρθωσαν

να εξαγοράσουν τ ις υποχρεώσεις τους προς

τους φε ου δά ρχ ες και να βελτ ιώσουν θεαματι -

κά τη θέσ η τους. Η μεγάλ η μάζα όμως γινόταν

σταδιακά όλο και φτωχότερη.

Στις πόλεις οι επαγ γελμα τίες οργαν ώθη καν

σε συντεχ νίες. Αλλά, παρόλο που οι περισσό-

τεροι είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, την πό-

λη κυβερνούσε συνήθως μια μ ικρή ομάδα ι -

σχυρών ο ικογενε ιών, ο ι πατρίκιοι, που συγ-

κροτούσαν σχεδόν κατά αποκλειστικότητα τα

δημοτικά συμβούλια.

γ. Η κρίση της φεουδαρχίας

Η περ ίοδ ος από το 1270 περίπου ως το 1330

ήταν πε ρίοδ ος κρίσης. Η αύξησ η του πληθυ-

σμού ξεπέρασε το ρυθμό ανάπτυξης της α-

γροτικής παραγωγής και παρουσιάστηκε σο-

βαρό πρόβλημα επισιτισμού. Επί πλέον, οι α-

γρότες παρήγαν τώρα κατά προτίμηση προϊόν-

τα που προορίζονταν για το διεθνές εμπόριο

(π.χ. κρασί, λινάρι κ.λπ.) αντί των δημητριακών,

Ετσι η οικονο μία εξα ρτή θηκ ε από την εμπο ρική

συγκυρία και το πρόβλημα επισιτισμού εντάθη-

κε. Μια σειρά, εξάλλου, από φυσικές κατα-

στροφές, όπως π.χ. πλημμύρες, προκάλεσαν

μεγάλες ζημιές τόσο στην αγροτική οικονομία

όσ ο και στο εμπ όριο και τη βιοτεχνία, ενώ και οι

γεννήσεις μειώθηκαν σημαντ ικά.

Το μεγαλύτερο πλήγμα για την ευρωπαϊκή

κοινωνία του 14ου αι. ήταν ο Μαύρος Θάνα-

τος, επιδημία βουβω νικής πανώλης που από το

Κατασκευαστές ενδυμάτων και ταπετσαριών. Από ιταλικό

χειρόγραφο που χρονολογείται περί το 1400.



1347 ως το τέλος του αιώνα διαδόθηκε σε όλη

την Ευρώπη και εξό ντω σε περίπου τα δύ ο πέμ-

πτα του ευρω παϊκού πληθυσμού.

Τη δημο γραφική και οικονομική φ θο ρά που

προκάλεσαν η πείνα και οι επιδημίες, συμπλή-

ρωσε ο καταστροφικός και μακροχρόνιος Εκα-

τονταετής Πόλεμος (1339-1453) ανάμεσα στη

Γαλλία και την Αγγλία.

Η εξαθλ ίωση των φτωχών και η επιβολή νέ -

ων φόρων προκάλεσαν εξεγέρσεις τόσο στ ις

πόλ εις (π. χ. στη Φλ ωρ εντία ) ό σο και στην ύπαι-

θρο, εξεγέρσεις που κατεστάλησαν βία ια, αλ-

λά είχαν μακροπρόθεσμα δύο θετ ικά αποτελέ-

σματα: τη συμμετο χή των συντεχνιών στα δημο -

τικά συμβο ύλια των πόλεων και την αύξηση των

μισθών των εργαζομένων στις βιοτεχνίες. Οι

κο ινωνικές αυτές συγκρούσεις εξέφρασαν τη

γενικότερη κρίση της φεουδαρχίας και προε-

τοίμασαν την αλλαγή των κοινωνικών και πολιτι-

κών σχέσεων.

ό. Η συγκρότηση κρατών και η αιχμαλωσία

της Αβινιόν

Ήδη από τα τέλη του 13ου αι. οι βασιλείς

στην Αγγ λία και ιδίως στη Γαλλία προσπ άθη-

σαν με τη βοήθεια των αστών (εμπόρων, τρα-

πεζιτών και βιοτεχνών) να υποτάξουν τους φε-

ου δά ρχ ες και να συγκροτήσου ν ισχυρά κράτη.

Στην προσ πάθ ειά του α υτή ο βασιλιάς της Γαλλί-

ας βρέθηκε αντιμέτωπος με τον πάπα και τον

υποχρέωσε, με τη σύμφωνη γνώμη μιας γενι -

κής συνέλευσης στην οποία συμμετείχαν και

αστοί , να μ ετ αφ έρ ει την έδρ α του από τη Ρώμη

στην Αβινιόν (1309-1378). Το γε γο νό ς αυ τό α-

ποτέλεσε την αποκαλούμενη αιχμαλωσία της

Αβινιόν, μια από τις με γα λύ τερ ες ταπεινώσεις

που δέχθηκ ε ποτέ η κεφ αλή της καθολικής εκ-

κλησ ίας. Η ταπείνωσ η της Αβινιόν και κάποια

φαινόμενα δ ιαφθοράς (φ ιλαργυρία , εξαγορά

αξιωμάτων και ευνοιοκρατία) στους κόλπους

της ιεραρχίας συνέβαλαν στο να τραυματιστεί

το ηθικό κύρος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησί-

ας και να αρχ ίσει να διατυπώνεται ήδη από τα

τέλη του Μεσαίωνα το αίτημα για θρησκευτική

μεταρρύθμιση.

Στην Γαλλία, η μοναρχία παρουσίασε ισχυ-

Πορεία αυτομαστιγούμενων κατά το έτος 1348. Μικρο-

γραφία από χειρόγραφο του 14ου αι. Σύμφω να με το κεί-

μενο οι προσκυνητές περιφέρονταν με σταυρούς κ αι σημαίες

στα χέρια, προσπαθώντας να εξορκίσουν την πανούκλα.

Ση

μειώσεις ενός μοναχού για το Μαύρο Θάνατο στην

Πομερανία

Η πανούκλα χτύπησε όλη τη γη για είκοσι σχεδόν

χρόνια, προκαλώντας μεγάλη ακρίβεια και πείνα.

Όταν ήλθαμε στη μονή, ένα κιλό σίκαλη στοίχιζε 10

σελ ίν ια (υποδιαίρεση της γκ ίλντας) , δηλαδή μισή

γκ ίλντα (ε ίδο ς νομίσματος) . Στα μέρη μας σ ήμε ρα το

κιλό στοιχίζει μια γκίλντα, αλλά στον πορθμό και στα

σύνορα μιάμιση γκίλντα γι ' αυτό πολλοί λαϊκοί πέ-

θαναν από την πανούκλα και την πείνα. Ο Θεός

έστειλε τότε την επιδημία του στον κόσμο και ερή-

μωσε τη γη.

Η, Busley κ. ά ., Geschichtliche weltkunde, Ausgabe

fur Gymnasien in Bayern, τόμ. 2, Φραγκ φούρτη

1981 157.

ρές τάσεις για συγκεντρωτική εξουσία και κα-

τόρθωσε να επ ιβληθε ί στους φεουδάρχες.

Στην Αγγλ ία όμως, οι φε ου δά ρχ ες συν εργά-

στηκαν με τον κλήρο και τους αστούς και επέ-

βαλαν σημαντικούς περιορισμούς στη βασιλική

εξουσία. Τις απαιτήσεις τους τις διατύπωσαν

στ ην π ε ρ ίφημη

Με γάλη Χάρ τα τω ν Ελε υ θε ρ ιώ ν

(M ag na C ha rta, 1215), την οποία αναγκ άστη κε

να αποδεχθεί ο βασιλιάς Ιωάννης Α' ο Ακτήμο-



Από τη Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών (1215)

Η Αγγλ ική Εκκλησία παραμένε ι ελεύθερη, τα δ ι -

καιώματα και ο ι ελ ευ θε ρ ί ες της απαρα βίαστες.

Δεν επιτρέπεται να επιβληθούν φόροι στο Βασίλειο

μας, χωρίς την έγκριση του Κοινοβουλίου.

Η πόλη του Λονδίνου πρέπει να δ ιατηρήσε ι όλα τα

αρχαία προνόμια της και τ ις ελ εύ θε ρε ς συν ήθε ιές

της. Εκτός αυτού επιβεβαιώνουμε ότι όλες οι άλλες

πόλεις, οι κώμες, τα χωριά και τα λιμάνια διατηρούν

τα αρχαία προνόμιά τους.

Κανε ίς ελεύθερος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να

συλληφ θε ί ή να φυλακισθε ί ή να χάσ ε ι την περ ιου-

σία του ή να εξορ ισθε ί ή να θιγεί με οποιοδήποτε

τρόπο, εκτός αν υπάρχει σχετική νόμιμη απόφαση

ανθρώπου της τάξης του ή αν αυτό προβλέπεται από

τους νόμους της χώρας.

Η. Busley κ.ά ., Geschichtliche Weltkunde, Ausgabe

fur Gymnasien in Bayern, τομ.2, Φραγκφ ούρτη 1981,

99-700.

νας. Τα επόμενα χρόνια ιδρύθηκε το Αγγλικό

Κοινοβούλιο, το οποίο αποτελούσαν ευγενείς

και αστοί. Από το κοινοβούλιο α υτό, που συ νε-

δρίασε για πρώτη φορά το 1295, προήλθαν η

Βουλή των Αντιπροσώπων και η Βουλή των

Λόρδων.

Αντίθετα με την Γαλλία και την Αγγλία, στη

Γερμανία δεν μπόρεσε να συγκροτηθεί ενια ίο

κράτος που θα συνένωνε τα φέουδα και τα ε-

πί μέ ρο υς κρατίδια, γιατί εκ εί οι μεγ άλο ι φ εο υ-

δάρχες κατόρθωσαν να επιβάλουν χωρίς πε-

ριορισμούς τη βούλησή τους στους βασιλείς.

Κάστρο του Μου αιώνα Bodiam, Sussex (Αγγλία).

Ερωτήσεις

1. Τι είδους δικαιώματα προστάτευε ο Μεγάλος Χάρτης των Ελευθεριών και ποια σημασία

είχε για το αγγλικό πολιτικό σύστημα;

2. Πώς εκδηλώθηκ ε και πού οφειλόταν η παρακμ ή του παπισμού στη διάρκεια του Μου

αιώνα;



κεφάλαιο

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ,

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ,

ΤΕΧΝΗ

ατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ο χώρος της Μεσογείου από πολλές απόψεις αποτε-

λεί και πολιτισμική ενότητα. Στα γράμμ ατα, την επιστήμη, την τεχνολογία και τις τέ χν ες ό-

λοι οι λαοί που κατοικούν σ αυτόν το χώρο έχο υν ν α επιδείξουν αξιόλογα επιτεύγματα. Παρά τις

εθνικές, δογματικές και λοιπές διαφορές μεταξύ Βυζαντίου και Δύσης, μεταξύ χριστιανικού και

ισλαμικού κόσμου, οι πολιτισμικές επικοινωνίες, οι ποικίλες διασταυρώσεις και αλληλεπιδρά-

σε ις, που παρατηρούνται σε όλη τη διάρκεια του Μ εσαίω να, διαμορ φώ νου ν έ να κοινό πολιτιστι-

κό πλαίσιο, στο οποίο βρίσκονται οι ρίζες του νεότερου δυτικού πολιτισμού.

Στο Βυζάντιο, ο πολιτισμός που αναπτύσσεται είναι συνέπεια μιας πρωτότυπης σύνθεσης ελ-

ληνιστικών, ρωμαϊκών και χριστιανικών στοιχείων. Σλάβοι, Βούλγα ροι και Ρώσοι θα δ εχθ ού ν άμ ε-

σα τις βυζαντινές επιρροές.

Στη Δυτική Ευρώπη, η οποία υφίσταται αρχικά τις αρν ητικές συ νέπ ειες των αλλεπ άλληλω ν ε -

πιδρομών των γερμα νικών φύλω ν, η επαφ ή μ ε την κλασική αρχαιότητα οδηγο ί, στους τελευταί-

ους αιώ νες του Με σαίω να, στην πνευματική και καλλιτεχνική αναγ έννη ση.

Οι Άρα βε ς, στηριγμένοι και στην ελληνιστική π αράδο ση, δημιούρ γησαν έν α δικό τους πολιτι-

σμό και συνέβαλαν στην πολιτισμική ανάπτυξη της Δυτικής Ευρώπης.

1. Ο Βυζαντινός πολιτισμός

α. Γράμματα, επιστήμες, τεχνολογία

Η Φιλοσοφία. Η χριστιανική σκέψ η κυριάρχη-

σε στην πνευματική εξέλιξη του Βυζαντίου. Ο

χαρακτήρας της χριστιανικής θρησκείας και οι

συχνές έριδες για δογματικά ζητήματα έστρε-

ψαν το ενδιαφέρον σε περιοχές της διανόη-

σης που δεν ευνοούσαν τη συνέχιση της αρ-

χαίας ελληνικής και λατινικής πνευματικής παρά-

δοσης. Ωστόσο, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία

δεν ήταν άγνωστη στους Βυζαντινούς, ενώ, αντί-

θετα, στη Δυτική Ευρώπη διαδόθηκε μόλις το 12ο

αιώνα, από αραβικές μεταφράσεις των έργων

του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Στην περίοδο της εικονομαχίας, σημαντικοί εκ-



κλησιαστικοί συγγραφείς, όπως ο Ιωάννης ο Δα-

μασκηνός, αντλούσαν φιλοσοφικά επιχειρήμα-

τα από τα έργα του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα

και των Νεοπλατωνικών, για να ενισχύ σου ν τις

θέσεις τους υπέρ των εικόνων και γενικότερα

Το διάταγμα της εικονομαχικής συνόδου της Ιερείας (754)

Ομό φων α ορ ίζου με ότ ι ο ι παντός ε ίδους ε ικό νες

που έχου ν κατασκευασ θε ί από κάθε ε ίδ ους υλ ικό

και έχουν ζωγραφιστεί από τον κακότεχνο χρω-

στήρα των ε ικονογράφων θα ε ίναι στο μέλλον

απόβλητες από τις χριστιανικές εκκλησίες και ξένες

και αποκρουστικές για τους Χριστιανούς. Και κανέ-

νας πια να μην έχει το δικαίωμα να ασκεί το ανόσιο

και ασ εβ ές αυτό επάγγελμα . Όποιος τολμά από δω

και πέρα να κα τασκευ άζε ι ή να προσκυνά ή να

τοποθετεί σε εκκλησία ή ιδιωτική κατοικία ή να απο-

κρύπτει ε ικόνες, αν αυτός είναι επίσκοπος ή διά-

κονος, να κα θαιρε ίται , αν ε ίναι μοναχός ή λαϊκός, να

αναθεματ ίζεται και να ε ίναι υπόλογος απέναντ ι

στους αυτοκρατορικούς νόμους, με την κατηγορία

ότ ι στρέφεται ενάντ ια στ ις δ ιαταγές του θεού και

ε ίναι εχθρ ός των πατροπαράδοτων δογμάτων.

Η. Henneph of (εκδ.)

Textus

Byzantinos ad

Iconomachiam pertinentes in ususm academicum,

Λέιντεν

1969

73.

Οι αποφάσεις και ο λεγόμενος όρος της Ζ Οικουμενικής

Συνόδου

(787)

Ανατράπηκαν ο ι αποφάσεις της ε ικονοκλαστ ικής

συνόδου (754) μετά από εμπεριστατωμένη ε ισή-

γηση, που πιθανότατα έκαμε ο πατριάρχης Ταρά-

σιος. Η ε ικονομαχία καταδικάσθη κε ως αί ρεσ η,

αποφασίσθηκε η καταστροφή της ε ικονομαχικής

φιλολογίας και η αναστήλωση των εικόνων, χωρίς να

γίνει διάκριση στο υλικό κατασκευής τους ή στον

χώρο που ήταν εκτ εθε ιμέν ες. Ο συνοδικός Όρος

προ σδιό ριζε επακριβώς τον σκοπό της εικονικής

ανατυπώ σεως : αυτοί που κοιτάζουν τις ε ικ όν ες θυ-

μούνται και ποθούν τ ις ε ικον ιζόμενες μορφές και

απ ονέμ ουν σ' αυτές ασπα σμό και τ ιμητική προσκύ-

νησ η, όχι την αληθιν ή λατρ εία που ταιριάζει μόν ο στη

θεία φύσ η. Γιατί η τ ιμή που απ ονέμ εται στην εικό να

μεταβαίνε ι στην πρωτότυπη έννοια και όποιος

προσκυνάει την εικόνα προσκυνάει (ουσιαστικά) την

υπόσταση του εικονιζόμενου σ' αυτή .

Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τ. Η (Αθήνα 1979),

40.

υπέρ του χριστιανικού δόγματος.

Η πλατωνική φιλοσοφία άσκησε μεγάλη ε-

πίδραση στους βυζαντινούς λογίους. Στην πε-

ρίοδο της μακεδονικής δυναστείας, ο σημαν-

τικότερος λόγιος ήταν ο Μιχαήλ Ψελλός, πολυ-

γραφότατος συ γγρ αφ έας , του οποίου τα ενδ ι -

αφέροντα καλύπτουν τη φιλοσοφία, τη θεολο-

γία και κάθε είδος επιστήμης της εποχής του.

Ο Μιχαήλ Ψελλός διηύθυνε τη Φιλοσοφική

Σχολή του Πανδιδακτηρίου (Πανεπιστημίου) της

Μαγναύρας, που είχε ιδρυ θεί τον 9ο αιώνα στην

Κωνσταντινούπολη.

Αργότερα, κατά τ ι ς τελευτα ίες δεκαετ ί ες

της ιστορίας του Βυζαντίου, παρατη ρείται σ φο-

δρή αντίθεση μεταξύ πλατωνικών, με επικεφα-

λ ή ς

τον Γεώργιο Γεμιστό

ή

Πλήθωνα

(1360-1452)

και αριστοτελικών, με επικεφαλής τον

Γεώργιο

Σχολάριο Γεννάδιο (1405-1468). Η μεγαλύτερη

προσφορά του Πλήθωνα στον ευρωπαϊκά πο-

λιτ ισμό είναι η συμβολή του στην ίδρυση της

Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντ ία και

γενικότερα στην αναγέννηση των πλατωνικών

σπουδών στην Ιταλία. Ο Γεώργιος Σχολάριος,

πρώτος πατριάρχης μετά την Άλωση, ήταν βα-

θύς γνώστης της δυτικής θεολογίας και μετέ-

φρ ασ ε, από τα λατ ιν ικά, έρ γα του Θωμά Ακινά-

τη και άλλων σ υγ γρ αφ έω ν. Ο ι αριστοτελικοί φι-

λόσ οφο ι της τελευταίας περ ιόδου του Βυζαντί-

ου αποκατέστησαν την αυθεντική αριστοτελική

σκέψη, μεταφράζοντας σωστά -σε αντ ίθεση

με τους Άραβες- στα λατινικά τα έργα του Αρι-

στοτέλη, και έτσι συνέβαλαν σημαντικά στην

ευρωπαϊκή Αναγέννηση,

Πολύ σημαντικό για την πρό οδο της φιλοσ ο-

φίας και των γραμμάτων στο Βυζάντιο υπήρξε

το έργο που επιτέλεσαν πολλά μοναστήρια και

κυρίως η Μονή Στουδίου στην Κωνσταντινού-

πολη, όπου γινόταν συστηματική αντιγραφή

χειρογράφων των κλασικών συγγραφέων.

Η Χρονογραφία-Ιστοριογραφία.

Η

χρονογραφ ία

είναι ένα είδος που αναπτύχθηκε από βυζαντι-

νούς συγγραφείς με την πρόθεση να προβλη-

θεί η συμβολή του Βυζαντίου στην ιστορία της

σωτηρίας του ανθρώπου. Τα χρονικά είναι

γραμ μένα σ ε απλή γλώσσα, περ ιγράφουν κα-



τά κανόνα αξ ιοπερ ί εργα φα ι νόμενα , σε ι -

σμο ύς, καταιγίδες, εκλ είψε ις κ.ά., με αυστηρ ή

χρονολογική σειρά, συνήθως από κτ ίσεως κό-

σμου. Οι συγ γραφ είς τους δε ν ενδ ιαφέρ οντα ι

για την αντ ικειμενική π αρουσίαση των γεγ ονό -

των και απευθύνον ται σε αναγν ώσ τες με χαμη-

λή μόρφω ση. Σε αρκ ετές περιπτώσεις, όταν οι

χρονογραφίες αφορούν ιστορικά πρόσωπα ή

γεγονότα για τα οποία οι ιστορικές μαρτυρίες

είναι ελάχιστες ή ανύπαρκτες, αποτελούν μο-

ναδικές πηγές πληροφόρησης για τους ιστορι-

κούς, δεν χαρακτηρίζονται όμως πάντοτε από

αξιοπιστία. Σημαντικοί χρονογράφοι της περιό-

δο υ της Εικονομαχίας είν αι ο Θεοφάνης ο Ομολο-

γητής, που η χρονογραφία του αναφέρετα ι

στην περίοδο από τον 3ο ως τις αρχές του 9ου

αιώνα και ο Γεώργιος Μοναχός, του οποίου η χρο-

νογραφία αποτελεί παγκόσμια ιστορία από κτί-

σε ω ς κόσ μου ως το 842 μ.Χ.

Η ιστοριογραφία αποτελεί είδος που αναπτύ-

χθηκε από συγγραφείς, οι οποίοι ε ίχαν συνή-

θως ως πρότυπα τους ιστορικούς της ελληνι-

κής κλασικής αρχαιότητας. Οι ιστοριογράφοι

αυτοί στόχευαν στην αντικειμενική περιγραφή

και αναζητούσαν τις αιτ ιακές σχέσεις των ιστο-

ρικών γεγονότων, ενώ στην πλειονότητά τους

ήταν ανώ τερ οι διοικητικοί υπάλληλοι ή και μ έλη

της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο Μιχαήλ

Ψελλός στη Χρονογραφία του περ ιγράφει γε-

γονότα της σύγχρονής του ιστορίας, Κυρίαρχη

φυσιογνωμία στην ιστοριογραφία της εποχής

των Κομνηνών είναι η Άννα Κομνηνή, από τους

μεγαλύτερους ιστορικούς του Βυζαντ ίου, η ο-

ποία στο σύγγραμμά της Αλεξιάς περ ι γράφε ι

τα ιστορικά συμβάντα της εποχής της βασ ιλείας

του Αλέξ ιου Α' Κ ομνηνού, του πατέρα της. Οι ι-

σ τ ο ρ ι κ ο ί τ η ς Ά λ ω σ η ς Μ ι χ α ή λ Κ ρ ι τ ό β ου λ ο ς κ α ι Γ ε -

ώ ρ γ ι ο ς Σ φ ρ α ν τ ζ ή ς ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν ν α μ ι μ η θ ο ύ ν τ ο ν Η -

ρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Ο

Λαόνικος Χαλκο-

κονδύλης, τέλος,τόνισε την ενότητα του Χριστι-

ανικού κόσμου απέναντι των Οθωμανών.

Η Λογοτεχνία. Κατά τους πρώτους αιώ νες της

ιστορίας του Βυζαντίου το κυριότε ρο λογοτεχν ι-

κό είδος που αναπτύσσεται ε ίναι η εκκλησια-

στική υμν ογρα φία. Κορυφ αίος εκπρό σωπος

Η σημασία της Ιστορίας

Η παρουσία της ιστορίας γίνεται πρόχωμα πανίσχυρο

εναντίον του ρεύματος του χρόνου και, κατά κάποιο

τρόπο, σταματά την ακάθεκτη ροή του. Και όλα όσα

γίνονται στο πέρασμά του, εκε ίνα μεν που ξεχω-

ρίζουν τα αρπάζει, τα συγκρατεί και τα σφίγγει δυνα-

τά και δεν τ 'αφήνει να γλιστρήσουν στον βυθό της

λησμονιάς. Αυτά γνωρίζοντας καλά εγώ η Άννα,

κόρη των βασιλέων Αλεξίου και Ειρήνης και γέννημα

και θρέμμα της πορφύρας και κάθε άλλο παρά

άγευστη από παιδε ία, αφ ού και τα ελλην ικά έχω στο

έπακρο σπου δάσει και την ρητορική δεν παρα-

μέλ ησ α και μελ έτη σα εξονυ χιστ ικά και τα συγ-

γράμματα του Αριστοτέλους και τους δ ιά λογου ς

επίσης του Πλάτωνος και αφού βασάνισα το μυαλό

μου με την τετράδα των μαθηματικών επιστημών

(όσα η φύσ η και η μελέτ η των επιστημών έδωσ αν και

ο Θεό ς από ψηλά επιβρά βευσε πρέπει να δ ια-

λαλούνται κι ας μη θεωρ ηθε ί περ ιαυτολογ ία έπε ιτα

βοήθησαν πολύ και οι περιστάσεις), εγώ λοιπόν η

Αννα θέλω με τούτη μου τη συγγραφή να αφηγηθώ

τις πράξεις του πατέρα μου.

Αννα Κομνηνή, Αλεξιάς πρόλογος, μετ. Α.

Γεωργιάδου.

της είναι ο Ιωάννης Δαμασκηνός (675-754), ο

οποίος συνέθεσε αριστουργηματικούς κανό-

νες, ύμνους και τροπάρια σε αρχαία ποιητικά

μέτρα. Σημαντικοί επίσης υμνογράφοι είναι ο

Κ ο σ μ ά ς ο Μ ε λ ω δ ό ς , Ο Θ ε ό δ ω ρ ο ς Σ τ ο υ δ ί τ η ς κα ι η

Κασσία ή Κασσιανή, στην οποία οφείλεται το

γνωστό τροπάριο

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτί-

αις περιπεσούσ α γυνή... που ψάλλεται τη Με-

γά λη Τρίτη.

Κατά τους επόμενους αιώνες η υμνογρα-

φία παρ ακμάζει. Κατά το 10ο αιώνα εμφ ανίζ ον -

ται τα πρώτα ακριτικά τραγούδια, εμπνευσμένα

από τους αγώνες των ακριτών κατά των Αρά-

βων, που σηματοδοτούν την αρχή της ν εο ελ λη -

νικής δημοτικής ποίησης. Το σημ αντικότερ ο έρ -

γο της εποχής των Μα κεδό νω ν αυτοκρατόρων

είναι το έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, το ο-

ποίο απηχεί αραβικές επιδράσεις και γράφτη-

κε τον 11ο αιώνα. Κατά το 12ο αιώνα επικρατεί

στη λογοτεχνία η δημώδης γλώσσα, την οποία

χρησιμοποίησαν και πολλοί λόγιοι. Ο κυριότε-

ρος από αυτούς τους λογίους είναι ο Θεόδωρος

Πρόδρομος (γνωστός ως Πτωχοπρόδρομος), δι-



άσημος για τα πτωχοπροδρομικά ποιήματά

του, στα οποία διεκτραγωδεί προσωπικές πε-

ριπέτειες, ασκώντας ταυτόχρονα κοινωνική

κριτική.

Κατά την περίοδο των Παλαιολόγων ανα-

πτύχθηκε κυρίως το έμ μ ε τ ρ ο ιπποτικό μυθιστό-

ρημα σε δημώδη γλώσσα, υπό την επίδραση

είτε του ελληνιστικού μυθιστορήματος είτε δυ-

τικών προτύπων (π.χ. Ιμπέριος και Μ αργαρώ -

να). Εξαιρετικό ιστορικό και γλωσσικό εν δι αφ έ-

ρον παρουσιάζει επίσης το έμμετρο Χρονικόν

Ο Φώτιος χαρακτηρίζει το ρήτορα Αισχίνη

Ο λόγος του είναι αυθόρμητος και πηγαίος και

επιτρέπε ι να θα υμά ζουμ ε όχι τόσο την τέχνη, όσο το

χαρακτήρα του. Διότι η δεινότητα του διαπιστώνεται

με τους λόγους, περ ισσότερο όμως ε ίναι απόδε ιξη

του χαρακτήρα του. Και όσον αφορά τ ις λέξε ις που

χρησιμοποιε ί , ε ίναι ανεπιτήδευτος και εύστοχος,

όσο γ ια τη σύνθεση των λόγων του δεν ε ίναι ούτε

πολύ χαλα ρός όπως ο Ισοκράτης, ούτε πολύ συνο-

πτικός και συνθετικός όπως ο Λυσίας, Όμως δεν

υστερε ί καθόλου από τον Δημο σθένη στην πνοή και

στην ένταση. Χρησιμοποιε ί περ ιεχ όμενο και γλώσσα

όχι για να επιδείξει τέχνη, αλλά επειδή το επιβάλλει

η ανα γκαιότητα των πραγμάτων. Γι ' αυτό και η γλώσ-

σα του φαίνεται κατά κάποιον τρόπο αθώα, ώστε να

ταιριάζει και στους δημόσιους και ιδιωτικούς λόγους

(...).

Φώτιος, Μυριόβιλος, Migne. Patrologia Graeca,

103

στήλη 117.

του Μορέως, γρα μμέ νο από κάποιον εξελ λη-

νισμένο, αλλά όχι με φιλικά αισθήματα για

τους Έλληνες, Φράγκο .

Η Θεολογία. Οι διαμάχες για δογματικό και

γενικότερα θεολογικά ζητήματα που απασχό-

λησαν τους Βυζαντινούς, κυρίως κατά τους

πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας, ε ίχαν ως

συνέπεια την ανάδειξη σημαντ ικών εκκλησια-

στικών συ γγρ αφ έω ν. Έτσι, τον 7ο αιώνα ο Μά-

ξιμος Ο μολογητής ασχολήθηκε στα ουγγράμμα-

τά του με τις δύο φύσεις του Χριστού, αντι-

κρούοντας τις απόψεις των μονοφυσιτών και

μονοθελητών. Την ίδια περίοδο ο Ιωάννης ο της

κ λ ί μ α κ ο ς ή Ι ω ά ν ν η ς Σ χ ο λ α σ τ ι κ ό ς σ το έ ρ γ ο τ ου

Περί Παραδείσου περ ιγράφ ει τ ις βαθμίδες

της κλίμακας, η οποία οδηγεί τον άνθρωπο α-

πό τη γη στον ουρανό, δηλαδή στην πνευματι-

κή ολοκλήρωσ η. Το έρ γο αυτό αγαπή θηκε πο-

λύ στο Μεσαίωνα και μεταφράστηκε στα λατ ι -

ν ικά, τα αραμαϊκά, τα αραβικά, τα γερμανικά

και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Από τους

πιο ονομασ τούς εκκλησιαστικούς συ γγρ αφ είς

της περιόδου της Εικονομαχίας είναι ο Ιωάννης

Δ α μ α σ κ η ν ό ς .

Στην περίοδο των Μακ εδό νω ν ο σημαντ ικό-

τερ ος εκπρόσωπος όχι μόνο των εκκλησιαστι-

κών αλλά και των κλασικών γραμμ άτων υπή ρξε

ο πατριάρχης Φώτιος. Το σπουδ αιότερο έρ γο

του είναι η Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος, όπου πα-

Ο Πατριάρχης Φώτιος ένθρονος σε δημόσια συζήτηση. (Μικρογραφία από χειρόγραφο, (Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).



ρέχονται σημαντ ικές πληροφορίες για πολλά

έργα αρχαίων ελλήνων και χριστ ιανών συγ-

γραφέων, τα οποία δεν σώζονται. Σημαντικοί ε-

πίσης εκκλησιαστικοί συγγραφείς της περιό-

δου αυτής ε ίνα ι ο ι Θεσσαλον ικε ίς αδελφοί

Κωνσταντ ίνος Κύριλλος) κα ι Μεθόδ ιος, μ ε κ υ ρ ι ό -

τερη προσφορά τους τη μετάφραση στα σλα-

βικά από τα ελληνικά λειτουργικών βιβλίων και

βιβλίων από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Ο

Συμεών Νέος Θεολόγος (949-1022) είναι Ο σπου-

δαιότερος βυζαντινός μυστικιστής και διάση-

μος θεολόγος της περιόδου αυτής. Τα συγ-

γράμματά του και οι απόψεις του συγκινούσαν

ιδια ίτερα τους μοναχούς. Ο Συμεών κηρύσσει

ότι ο πιστός, για να πετύχει την ένωση με τον

Θεό, τη θέωση, πρέπει να απαλλαγεί από κά-

θε κακό και να καταφύγει σε δάκρυα, νηστείες

και άλ λες πράξεις μετάνοιας.

Κατά το 14ο αιώνα, το σημαντικότερο θεο-

λογικό κίνημα στο Βυζάντιο, που επ ηρ έα σε πο-

λύ και τους ρώσους θεολόγους, ήταν ο Ησυχα-

σμός (με τη μοναξιά, τη σιωπή, τον ασκητισμό,

την προσευχή και την καρδιά, μέσα στην οποία

είναι συγκεν τρω μένη η νόηση, επιτυγχάνεται η

επικοινωνία με τον Θεό). Επικεφαλής του κινή-

ματος του Ησυχασμού ήταν ο ρ η γ ό ρ ι ο ς Π α λ α μ ά ς

(1296-1359/60).

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία.

Ο ι Βυζαντ ι νο ί ε ν -

διαφέρθηκαν για τ ις φυσικές επιστήμες, τα

Μαθη ματικά, την Αστρο νομία και την Ιατρική, ό-

πως αποδεικνύει το έργο σημαντ ικών ανθρώ-

πων του πνε ύμα τος. Στην εποχή του Ηρ ακλε ίου

ο

Στέφανος ο Αλεξανδρινός

δ ί δ α ξ ε σ τ ο π α ν ε π ι σ τ ή -

μιο της Κωνσταντινούπολης φιλοσοφία, μαθη-

ματικά και μουσική, αλλά με τα μαθηματικά α-

ναμειγνύει και πολλά στοιχεία αστρολογίας,

πράγμα συνηθισμένο κατά το Μεσαίωνα. Ο Α-

λέξανδρος ο Τραλλιανός

(5 2 5- 60 5 ) α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε

την ιατρική και θεω ρείτα ι ο σημαν τικότερος για-

τρός στην ιστορία του Βυζαντίου. Ο σημαντικό-

τερ ος επιστήμονας του 9ου αιώνα είναι ο Λέων

ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός. Α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τ α

αρχαία μαθη ματικά και τ ις φυσικέ ς επιστήμε ς

και συ νέγ ρα ψε έρ γα , όπου συνδυ άζε ι επ ιστη-

μονικές, αστρολογικές και μαντ ικές απόψεις.

Σημαντικοί φιλόσοφοι και λόγιοι του Βυζαντίου

υπήρξαν επίσης και ονομαστοί επιστήμονες,

μαθηματικοί, αστρονόμοι, γιατροί κ.ά, όπως ο

Μιχ αήλ Ψ ελλός , Ο Γεώργιος Ακρο πολίτης, Ο Γεώργι-

ος Παχυ μέρης, Ο Θεόδωρος Με τοχ ίτης Κ.ά.

Οι Βυζαντινοί επιδίδονταν στην κατασκευή

αστρολάβων, ηλιακών ρολογιών και βαλλι -

στρών. Η σημαντικότερη όμως τεχνολογική επι-

νόηση για στρατιωτικούς σκοπούς ήταν το υ-

γρόν πυρ, ένα μ ίγμα από εύφλεκτα υλικά που

δεν έσβηνε όταν ερχόταν σε επαφή με το νε-

ρό και εκτοξευόταν στα εχθρικά πλοία με ειδι-

κούς σωλήνες. Στον Λέοντα το Φιλόσοφο ή Μαθη-

ματικό αποδίδετα ι η επ ινόηση ενός ε ίδους ο-

πτικού τηλ έγρ αφο υ, εν ός συστήματος με το ο-

ποίο προειδοποιούνταν οι Βυζαντινοί για τις α-

ραβικές επιδρομές στα σύνορα της αυτοκρα-

τορίας.

β. Η βυζαντινή τέχνη

Μια από τ ις αρνητ ικές συνέπειες της εικο-

νομαχικής κρίσης του 8ου και 9ου αιώνα ήταν

οι εκτετα μένε ς καταστροφ ές έργω ν τέχνης

και η ανάσχεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Ωστόσο, στους επόμενους α ιώνες της Μακε-

δονικής δυναστείας, παρατηρείται σημαντ ική

ανάπτυξη της τέχνης, γεγονός που οφείλεται ,

σε μεγάλο βαθμό, σε αξ ιόλογους αυτοκράτο-

ρες, από τους οποίους ορισμένοι υπήρξαν

προστάτες των τεχνών ή ακόμα και καλλιτέχ-

νες. Κατά τον 11ο και 12ο αιώνα η οικονομική

καχεξ ία του κράτους επηρεάζει άμεσα την

καλλιτεχνική δ ημιου ργία, εν ώ, αν τίθετα, κατά το

14ο και 15ο αιώνα η τέχνη εμφα νίζε ι ορισ μέν α

χαρακτηριστικά που θα δικαιολογούσαν τον ό-

ρο α ναγέ ννη ση. Πρόκειται για την Παλαιολόγεια

Αναγέννηση, που παρουσιάζεται παράλληλα ή

ανεξάρτητα από τη δυτική αναγ έννη ση.

Η Αρχιτεκτονική

Το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο των βυζαντι-

νών ναών στηρίζεται στο ορθογώνιο παραλλη-

λόγραμμο σχήμα που είχαν οι βασιλικές, δημό-

σια ρωμαϊκά κτίσματα. Με την προσθήκη του

τρούλου τον 6ο αιώ να, στην Αγία Σοφία της Κων-

σταντ ινούπολης, δημ ιουργήθηκε έ να ς νέ ος



Η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, αρχές 8ου αι.

Η Νέα Εκκλησία , που έκτισε ο Βασίλειος Α ',

όπως απεικονίζεται σε μικρογραφία του 12ου

αιώνα, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

ρυθμό ς, η

τ ρ ο υ λ α ί α β α σ ι λ ι κ ή ,

ο οποίος εξελίχθη-

κε σταδιακά σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής

ιστορίας. Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά

του ρυθμού αυτού παρέμε ιναν σταθερά, ό-

πως π,χ. η κόγχη στην ανατολική πλευρά και ο

νάρθηκας στη δυτική. Μετά την εικονομαχία,

στη διάρκεια της Μακεδονικής δυναστείας, ε-

πικράτησε ο ρυθμός του ε γ γ ε γ ρ α μ μ έ ν ο υ σ τ α υ ρ ο-

ε ι δο ύς μ ε τρ ο ύλο , στον οποίο το βασικό αρχιτε-

κτονικό σχέδιο αποτελείται από ένα σταυρό,

εγγεγραμμένο σε τετράγωνο. Παραλλαγή του

ρυθμού αυτού είναι Ο α γ ι ο ρ ε ί τ ι κ ο ς τ ύ π ο ς , στον

οποίο καταλήγουν σε κόγχες οι τρεις από τις

τέσ σε ρις κερ αίες του σταυρού : η ανατολική, η

βόρεια και η νότια. Σε ορισμένες περιπτώσεις

κατασκευάζονται τρούλοι και πάνω από κάθε

κεραία του σταυρού, δημιουργώντας έτσι τον

π ε ν τ ά τ ρ ο υ λ ο ρ υ θ μ ό .

Ο

ο κτα γων ι κό ς τύ πο ς , στο ν ο -

ποίο

ο τρούλος στηρίζεται σ ε οκτάγωνο, ε-

φαρμόστηκε σε μερικούς από τους λαμπρότε-

ρους βυζαντ ινούς ναούς (Μονή Δαφνιού, Μο-

νή Χίου, Όσ ιος Λο υκά ς, Άγιοι Θε όδ ωρ οι Μυ-

στρά κ.λπ.). Σημαντικά έργα βυζαντινής αρχιτε-

κτονικής κτίστηκαν αργότερα στην ευρύτερη

περιοχή της βυζαντινής ακτινοβολίας στη Δύση,

Το Καθολικό

της μονής

Μεγίστης

Λαύρας, Άγιον

Όρος, 10ος αι.

Αθωνίτικος

τύπος του

σταυροειδούς

εγγεγραμμένου .

Ο Όσιος Λουκάς, Βοιωτία, 11ος αι.



Ο Άγιος Μάρκος της Βενετίας. Ο ναός σχεδιάστηκε

σύμφωνα με το ναό των Αγίων Αποστόλων στην

Κωνσταντινούπολη και το εσωτερικό τον διακοσμήθηκε

από βυζαντινο ύς καλλιτέχνες.

Θεσσα λονίκη, οι Άγιοι Απόστολοι, 1312-1315. Αντιπροσω -

πευτικό δείγμα παλαιολόγειας εκκλησιασ τικής αρχιτεκτονική ς.

όπως π.χ. ο Άγιος Μάρκος της Βενετίας.

Το μέγεθος των βυζαντινών ναών και ο

πλούτος στον εικονογραφικό διάκοσμο μετα-

βάλλονται ανάλογα με την οικονομική και πολι-

τική κατάσταση της αυτοκρατορίας. Σε περιό-

δους ακμής οι ναοί που χτίζονται έχουν συνή-

θως μεγάλες διαστάσεις και πλούσιο διάκο-

σμο, ενώ συμβαίνει το αντ ίθετο σε περιόδους

παρακμής. Οι εξωτερικές επιφάνειες των να-

ών προδίδουν, κατά κανόνα, προχειρότητα ως

Η μονή τω ν Μαγγάνων ( χτίστηκε από τον Κωνσταντίνο Θ )

Ο ναός, σαν ουρανός, στολ ίστηκε παντού με χρυσά

άστρα ή ,ακρ ιβέστερα, ο ουράνιος θόλος κατά δ ια-

στήματα δ ιακοσμήθηκε με χρυσό, ενώ όλος ο ναός

καλύφθηκε με χρυσό, σαν να πήγαζε από ένα

κέντρο και το χρυσό ρ εύμ α κατάκλυζε την επιφά-

νε ια. Και όλοι θαύμαζαν ό λα τα μέρ η, το μ έγε θο ς

του ναού, το κάλλος της συμμετρ ίας, την αναλογ ία

των μερώ ν, τη συνύπαρξη κάθ ε ε ίδου ς ομ ορφ ιάς, τα

τρεχούμενα νερά, τον περ ίβολο, τα άνθη, τα δρο-

σερά βότανα που ποτίζονταν ακατάπαυστα, τ ις σκιές

των δέντρων, το χάρμα του λουτρού.

Mix. Ψελλός. Χρονογραφ ία, VI, 185-187.

Η Παναγία των Χαλκέων, Θεσσαλονίκη. Εγκαινιάστηκε το 1028.

Η αρχική εκκλησία της Μονής της Χώρας στην

Κωνσταντινούπολη (1081-1118), πρότυπο αρχιτεκτονικής για

πολλούς βυζαντινούς ναούς.



Η σκηνή του Νιπτήρα. Ψηφιδωτό του 11ου αι. από τη Μονή τον Οσίου

Λουκά.

Η Ανάληψη τον Χριστού. Μικρογραφία από το

περίφημο Εναγγέλιο του Ραμπούλα, Συρία,

586 μΧ.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου. Τοιχογραφία, μέσα 15ου αι.,

Περίβλεπτος Μυστρά.

Ο Ιησούς Χριστός ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ'

Μονομάχο (1042-1055) και τη σύζυγο τον Ζωή. Ψηφιδωτό από

την Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη, μέσα 11ου αι.

προς τα χρησιμοποιούμενα υλικά, ενώ αντ ίθε-

τα, οι εσωτερικοί χώροι κοσμούνται με ψηφιδω-

τά, τοιχογραφίες, φορητές ε ικόνες και έργα ξυλο-

γλυπτικής. Μόνο από την περίοδο της Μακε-

δονικής δυναστείας και εξής παρατηρείται η

τάση να κοσμούνται και οι εξωτερικές επιφά-

νειες των ναών με κεραμοπλαστική και άλλα

διακοσμητικά στοιχεία.

Η Ζ ω γ ρ α φ ι κ ή

Ο ι

ανεικονικές αντιλήψεις*

γ ι α τη ζω γ ρα φ ι κ ή ,

που επικράτησαν κατά την περίοδο της εικονο-

μαχίας, προ κάλεσ αν οπισθοδρόμησ η της θρη-

σκευτ ικής ζωγρ αφικής, η οποία, την πε ρίοδο

αυτή, περιορίζεται στην απεικόνιση συμβόλων

και φυσιοκρ ατικών παρα στάσ εων, Το κλίμα αυ-

τό μεταβάλλεται στην περίοδο της Μακεδονι -

κής δυναστείας, κατά την οποία διαμορφώνε-

ται το πρόγραμμα της εικονογράφησης στο ε-

σωτερικό των ναών: Στην κορυ φή του τρ ούλο υ

εικονο γρα φείται ο Παντοκρ άτορας, περιστοιχ ι-

ζόμενος από αγγέλους και προφήτες, στην α-

ψίδα του Ι ερού η Θεοτόκος, ανάμεσα στους

αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα λοφία



Ο Ρογήρος Β' στέφεται αυτοκράτορας,

Ψηφιδωτό, 12ος αι. Μαρτοράνα, Σικελία.

Άγιος Δημήτριος, φορητή εικόνα, γύρω στα 1300,

αυγοτέμπερα σε ξύλο, εργαστήριο Πανσελήνου, Μονή

Βατοπεδίου, Άγιον Όρος.

Ανάγνωση της εικόνας:

Στην εικόνα αυτή ο άγιος εικονίζεται σε προτομή,

στον τύπο του στρατιωτικού αγίου. Το σώμα του, που

αποδίδεται με ανατροφή , είναι πλατύ με ρ ιχτούς

ώμους και δίνει την εντύπωσ η ότι συμπιέζεται για να

χωρέσει στα στενά όρια της εικόνας. Στο πρόσωπο

τον αγίου με τους ζεστούς χρωμα τικούς τόνους που

διαβαθμίζον ται μαλακά, με το γαλήνιο, ελαφρά

μελαγχολικό βλέμμα, που απευθύνεται στον

προσκυνητή, αποδίδεται με εκφραστική ζωντάνια το

πορτραίτο νέου σε ηλικία πολεμιστή, μάρτυρα της

εκκλησίας, στην απεικόνιση του οποίου ο καλλιτέχνης

χρησιμοποίησε ασφαλώς δάνεια από αρχαίες πηγές,

που ανάγονται στην παλαιοχρισ τιανική περίοδο...'

Ευθύμιος Ν . Τσιγαρίδας, Φορητές εικόνες, στον κα-

τάλογο 'Θησα υροί τον Αγίου Όρους',

1997, σελ. 72-73.

του τρού λου οι τέσ σε ρις Ευαγγελιστές και

στους τοίχους οι δεσποτικές γιορτές, οι Άγιοι

και οι Μά ρτυ ρες . Τα λαμπ ρότερα έρ γα της μνη-

μειακής ζωγραφικής*

α νήκουν σ τ ην

ψηφιδογραφία

(Δαφνί , Νέ α Μονή Χίου, Όσ ιος Λουκάς κ.α.), η

οποία αναπτύσσεται σε περιόδους οικονομι-

κής άνθησης.

Στην Παλαιολόγεια περίοδο, οπότε η οικο-

νομική κρίση δεν επιτρέπει την κατασκευή πο-

λυδάπανων ψηφιδωτών, το βάρος δίνεται στις

τοιχογρ αφίες και τ ις φο ρη τές εικ όν ες. Δρ αμα-

τ ικές σκην ές γεμ άτε ς πάθος απεικονίζονται με

ιδιαίτερη δύναμη, που αποδεικνύει την ύπαρξη

μεγ άλω ν καλλιτεχνών. Πρ άγματι, την εποχή α υ-

τή έζησ αν ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο μεγά λος ζω-

γράφος των τοιχογραφιών του Πρωτάτου στο

Άγιο Ό ρο ς και ο Θεοφάνης

ο

Έλληνας, γνωσ τός κυ-

ρίως για την καλλιτεχνική δραστηριότητά του

στη Ρωσία.

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) και η

Παλαιολόγεια Αναγέννηση

Η λεη λασ ία της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυ-

ρο φό ρο υς το 1204 και η εγκαθ ίδρυσ η της φραγκ ικής

κυριαρχίας στο μεγαλύτερο τμήμα της αυτοκρα-

τορ ίας αποδ ιοργάνωσαν τα εργαστήρ ια τ έχνης .

Εντούτοις, μακριά από το να εξ αφ ανισ τεί, η βυζαντινή

τέχνη αναστήθηκε κάτω από μια καινούρια μορφή

και , μακριά από το να εξαντληθε ί , εκδήλωσε τη ζω-

τικότητά της με ν έε ς δη μιου ργίες . Η πολυτελής τέχνη

της προηγ ούμενης περ ιόδου ήταν η έκφ ρα ση της

βυζαντινής κοινωνίας και ικανοποιούσε το γούστο

της για το πομπώδες, την αυστηρή ιεραρχία, τον

αφηρημένο συμβολισμό. Αντ ίθετα, η τέχνη των Πα-

λαιολόγων χρησιμοποιε ί τεχν ικές λ ιγότερο δαπα-

νηρές και φαίνεται ότι βρήκε στα αρχαία πρότυπα το

μυστικό της ζωής και της κίνησ ης, των γραφ ικών στοι-

χείων, της παθητικής συγκίνηση ς.

L.Brehier, La civilisation byzantine, σελ. 442-443.

εις Άδου κάθοδος , τοιχογραφία , Μονή της Χώρας,

Κωνσταντινούπολη. Αριστουργηματική σύνθεση ανώνυμου

ζωγράφου.



Στη βυζαντ ινή ζωγραφική η ελευθερία του

καλλιτέχνη περιορίζεται στο ελάχιστο, εφ όσ ον

οι μορφές επιβάλλεται να εικονογραφούνται

σύμφω να με συγκεκρ ιμένους κανόν ες . Η α-

πουσία του βάθους, η αδιαφορία για τις φυσι-

κές αναλογίες και την απόδοση της τρίτης διά-

στασης, η μετωπική απεικόνιση των μορφών, η

αυστηρότητα και επισημότητα είναι μερικά από

τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής αγιο-

γραφίας. Με τον τρόπο αυτό η βυζαντινή τέχνη

προσπαθεί να εκ φρ άσ ει τη ματαιότητα του φυ-

σικού κόσμου και να προβάλει την αιωνιότητα,

σύμφωνα με τις βασικές αντιλήψεις του Χριστι-

ανισμού για την επίγεια και μετά θάνατον ζωή.

Μ ι κ ρ ο γ ρ α φ ί α - Μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί α * - Μ ι κ ρ ο γ λ υ π τ ι κ ή

Πολλά από τα βυζαντ ινά χειρ όγ ρα φα εικο-

νογραφούντα ι με

μικρογραφίες,

Κυρίως αυτά

που προέρχονται από τα αυτοκρατορικά ερ γα -

στήρια. Το ύφος και οι προθέσεις της μνημεια-

κής ζωγραφικής για προβολή της πολιτικής και

θρησκευτικής εξουσίας διαπιστώνονται και σε

αρκετές κατηγορίες μ ικρογραφιών, ε ιδ ικότε-

ρα στα αριστοκρατικά ψαλτήρια του 10ου αιώ-

ν α , Τα έ ρ γ α

μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί α ς

κ α ι

μ ι κ ρ ο γ λ υ π τ ι κ ή ς ,

α π ό

πολύτιμα μέταλλα, σμάλτο, ξύλο και ελεφαντό-

δοντο, προκαλούν εντύπωση για την ποικιλία

των συνθέσεων και την εξαιρετ ικά λεπτή επε-

ξεργασία των υλικών. Η μεγάλη ακμή της μι-

κρογλυπτικής συμπίπτει με την επικράτηση του

κλασικισμού, ιδιαίτερα στην εποχή του Κων-

σταντ ίνου του Πορφυρογέννητου.

Οι Απόστολοι Ιωάννης ο Θεολόγος και

Παύλος. Γλυπτική σε ελεφαντοστέϊνο

πλακίδιο, 10ος αι., Βενετία, Αρχαιολο γικό

Μουσείο.

Ερωτήσεις

1.

Ποιες επιπτώσεις είχε η εικονομαχία στην τέχνη;

2.Να αναφερθείτε στη συμβολή τω ν Μιχαήλ Ψελλού κα ι πατριάρχη Φωτίου στην ανάπτυξη

των γραμμάτων.

3.Ποιοι είναι οι κυριότεροι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί των βυζαντινών ναών και ποιο το

εικονογραφικό πρόγρ αμμα της βυζαντινής εκκλησιαστικής ζωγραφ ικής;

4.Τι γνωρίζετε για τον Θεόδω ρο Πρόδ ρομο και για τα πτωχο προδρ ομικά ποιήματα;

5.Ποιος είναι ο σκοπό ς της ιστορίας κα τά την Άννα την Κομνηνή; Συμφω νείτε με την

άποψ ή της (βλέπε σχετικό παράθ εμα);

6.Ποιες ήταν οι συνέπειες για το βυζαντινό πολιτισμό από την Άλωσ η της Πόλης το 1204,

σύμφω να με το σχετικό παράθ εμα;



2, Ο Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός

α. Γράμματα, επιστήμες, τεχνολογία

Τ α μ ο ν α σ τ ή ρ ι α ω ς π ν ε υ μ α τ ι κ ά κ έ ν τ ρ α .

Στη δυτ ική

Ευρώπη, μέχρι τα μέσα του 9ου αιώνα, περί-

που, οι μόνοι χώροι όπου μπορ ούσ αν ν α καλλι-

εργηθούν τα γράμματα και οι τέχνες ήταν τα

μονασ τήρια και οι αυ λέ ς των βασιλιάδων. Συνή-

θως οι μονές διέθεταν βιβλιοθήκη, όπου οι μο-

ναχοί-γρα φείς αντ έγρ αφ αν τη Βίβλο, πατερικά

κείμενα, χρονικά, βιογραφίες Αγίων, επιστημο-

νικά και ποιητικά έργα της λατινικής γραμματεί-

ας και γερμανικά ηρωικά άσματα. Στα ιδιότυπα

αυτά μοναστικά σχολεία μπορούσε κανείς να

λάβ ει λόγια ή θρησ κευτική παιδεία. Γι αυτό, δ εν

φαίνεται να είναι τυχαίο ότι πολλοί από τους μο-

ναχούς προέρχονταν από τ ις οικογένειες των

ευγ ενώ ν. Η αρχή των πνευματικών δραστηριο-

τήτων στα μοναστήρια της δυτικής Ευρώπης το-

ποθετείται περίπου στο 650.

Κληρικοί είναι και οι κυρ ιότερο ι εκπρόσωπ οι

της πνευματικής ζω ής, όπως ο Γρηγ όριος, επί-

σκοπος της γαλατικής πόλης Τουρ (6ος αι.), ο

οποίος θεωρείται ο μεγα λύτ ερο ς ιστορικός της

μεσαιωνικής Δύσης, μετά την πτώση της Ρώ-

μης, και ο Ισίδωρος, επίσκοπος της Σεβίλλης

(6ος-7ος αι . ) , ο οποίος θεωρείται πρόδρομος

της Καρολίδε ιας Αναγέννησης.

Η

Καρολίδεια Αναγέννηση.

Στην εποχή του

Καρλομάγνου η Ευρώπη γνωρίζει μια αξιοση-

μείωτη πνευματική άνθηση, με κέντρο την αυλή

του. Στην πρω τεύουσ ά του, το Ακυίσγ ραν ο (ση-

μερ ινό Άαχεν) , ο αυτοκράτορας ίδρυσ ε έν α

ε ίδος Ακαδημ ίας , όπου συγκεντρώνονταν

συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, θεολόγοι

και φιλόσοφοι, αρχιτέκτονες και μουσικοί, προ-

ερχόμενοι από όλη την Ευρώπη, και συζητού-

σαν για θ έμα τα εκκλ ησιαστικά, καλλιτεχνικά και

επιστημονικά. Στο αυτοκρ ατορικό αυτό Δ ιδακτή-

ριο δόθηκε ιδ ια ίτερη σημασία στην αντ ιγραφή

βιβλίων και καθιερώθηκε ένα νέο είδος γρα-

φής, περ ισσότερο ευανάγνωστης, η καρολίδεια

μικρογράμματη γραφή. Εκε ί ανακαλύφθηκαν τα

κείμενα της λατινικής λογοτεχνίας και χρησιμο-

ποιήθηκαν ως πρότυπα στην ποίηση, ενώ η ρω-

μαϊκή τέχνη επη ρέ ασ ε αποφασιστ ικά τους καλ-

λιτέχνες της αυλής του Καρόλου. Εκεί ακόμη

διδάσκονταν αρχαίες γλώσσες, ρητορική, γε-

Μουσικοί στη μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη. Μικρογραφία από την

εικονογραφημένη εγκυκλοπαίδεια του 9ου αι. De rerum natura (Για τη φύση

των πραγμάτων), που συνέγραψε ο αρχιεπίσκοπος Ραβάνος Μαύρος

(Rhabanus Maurus, 784-856) και αποτελεί σημαντική πηγή για τη

Μεσαιωνική Ιστορία της Ευρώπης.

Σελίδα από καρολίδειο χειρόγραφο τον 9ου αι.,

όπου απεικονίζονται θεατρικές μάσκες.

Τέμπερα σε περγαμηνή. Βιβλιοθήκη Βατικανού.



ωμετρ ία , γεωγραφία , μουσική κ .ά , ενώ ο αυ-

τοκράτορ ας δ ιέταξε την ίδρυση σχολείων στην

επικρά τειά του. Η μικρής διάρ κεια ς α υτή πνευ-

ματική κίνηση, η οποία σε μεγάλο βαθμό οφεί-

λεται στην ευρεία αντίληψη και διορατικότητα

του Καρλομάγνου, δικαιολογημένα ονομάστη-

κ ε Κ α ρ ο λ ί δ ε ι α Α ν α γ έ ν ν η σ η .

Η Λογοτεχνία. Κατά τους πρώτους αιώνες

του Μεσ αίωνα όλα τα συγγράμματα στη δυτική

Η παιδεία τον Καρλομάγνου

Κατά τη δ ιάρκε ια του γεύμα τος άκου γε λ ίγη μουσική

και κάποιο ανάγνωσμα. Του δ ιάβαζαν ιστορ ικές

αφηγήσε ις γ ια τα μεγάλα γεγονότα της αρχα ι -

ότητας. Αγαπούσε πολύ τα έργα του αγ ίου Αυγου-

στίνου και ιδιαίτερα την πολιτεία του θεού. Η μητρική

του γλώσσα δεν του αρκούσε, γ ι ' αυτό αφοσιώθηκε

στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και έμαθε τόσο

καλά τα λατ ιν ικά, ώστε εκφρ αζότ αν κ αλύτερα με

αυτά παρά με τη μητρ ική του γλώσσα. Δεν συνέ-

βαινε το ίδιο με τα ελληνικά που περισσότερο τα

καταλάβαινε παρά τα μιλούσε. Επιχείρησε, επίσης,

να γράψει, αλλά μ' αυτό καταπιάστηκε πολύ αργά

και τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά.

Εγινάρδος (770-840), Η ζωή του Καρλομάγνου .

Ευρώπη γράφονται στα Λατινικά. Την περίοδο

αυτή δε ν υ πάρχουν σημαντικοί επώνυμο ι ποιη-

τές. Το πιο αξιόλογο αγγλοσαξονικό ποιητικό

έργο του 7ου αιώνα είναι το έπος Μπέο-

γουλφ, που δίνει σημαντ ικές πλη ροφ ορίες για

τον πολιτισμό της εποχής του. Στη γαλλική

γλώσσα μόλις στα μέσα του 9ου αιώνα άρχι-

σαν να γράφονται τα πρώτα κείμενα, που ήταν

Βίοι Αγίων. Κατά το 12ο αιώνα γράφονται ορι-

σμένα αξ ιόλογα έργα στ ις εθν ικές γλώσσες,

όπως το Άσμα του Ρολάνδου, στη γαλλική δη-

μώδη γλώσσα, και το έπος των Νιμπελούγκεν

στη γερμα νική γλώσσα.

Κατά το 13ο και 14ο αιώνα στις περισσότε-

ρε ς ευρ ωπ αϊκές χώ ρες διαβάζονται κυρίως τα

ιπποτικά έμμετρα μυθιστορήματα, που ως κεν-

τρικό θέμα έχουν τον έρωτα. Το προβάδισμα

όμως στη λογοτεχνική παραγωγή έχει η Ιταλία,

όπου η λογοτεχνία γνωρίζει πραγματική ανα-

γέννηση. Στο μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο,

τη Φλω ρεντ ία, ζουν και δημιουργ ούν τρ εις με-

γάλοι ιταλοί ποιητές: ο Δάντης (1263-1321), ο

Πετράρχης (1304-1374) και Ο Βοκκάκιος (1313-

1375). Η Θεία Κωμωδία του Δάντη θεωρείται

έν α από τα μεγ αλύ τερ α έ ργ α της παγκόσμιας

ποίησης. Ο Πετράρχης έγινε γνωστός για τα

λατινικά και ιταλικά Λυρικά του ποιήματα και ο

Βοκκάκιος για το Δεκαήμερο, συλλογή διη-

γημάτων, όπου καυτηριάζεται η υποκρισία των

ηθών της εποχής και τονίζεται η χαρ ά της ζω ής

και του έρωτα.

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία. Με γάλη σημασί-

α για την πορεία των επιστημών στη δυτική Ευ-

ρώπη έχει η ίδρυση των πανεπιστημίων, λίγο

πριν από το τέλος του 12ου αιώνα. Τα πρώτα

πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην Μπολόνια, την

Οξφόρδη

και το

Παρίσι

με την υποστήριξη αλλά

και τον έλεγχο της Εκκλησίας. Οι αντιπαραθέ-

σεις για επιστημονικά θέματα και θεολογικά

ζητήματα, στο π λαίσιο των πα νεπιστημίων, προ-

κάλεσαν την ανάγκη να ερευ νη θε ί ο φυσικός

κόσμος, γεγ ονό ς που αποτέλεσ ε σταθμό στην

πνευματική πορεία της Ευρώπης και συντέλε-

σε στην αναγέννηση των γραμμάτων και των

τεχνών.

Κατά το 13ο αιώνα επικρατεί η μο ρφ ή του ι-

Ντομένιχο ντι Μιχελίνο (1417-1491). Ο Δάντης και

η Ουράνια Πόλη, τοιχογραφία στον καθεδρικό ναό

της Φλω ρεντίας. Απεικονίζεται ο ποιητής με φ όντο

τα οράματα από το Υπερπέραν που

περιγράφονται στη Θεία Κω μωδία.



Διδασκαλία σε Πανεπιστήμιο (14ο αι.). Δημοτική

Βιβλιοθήκη του Καμπρέ.

Η ζωή της Παρθένου, βιτρό, παράθυρο τον καθεδρικού ναού

της Σαρτρ (1194-1260).

ταλού θεολόγου Θωμά Ακινάτη, ο οποίος στα

έργα του επιχειρεί να συμβιβάσει την παλαιά

γνώση με το δόγ μα, προσα ρμόζοντας τον Αρι-

στοτέλη στις ανάγκες της χριστιανικής πίστης.

Όμ ως, το πιο ρηξ ικέλευ θο πνεύμα της εποχής

αυτής και προάγγελος της νέας εποχής στην

επιστήμη υπήρξε ο άγγλος φιλόσοφος και με-

λετητής του Αριστοτέλη Ρογήρος Βάκων 12 Μ -

Ι 274), που κατόρθωσε να απελ ευθε ρωθ εί από

τη σχολαστική φιλοσοφία και να προαναγγείλει

την πειραματική μέθοδο στην επιστήμη.

Οι τεχνολογικές πρόοδο ι ήταν ελάχ ιστες

Η σχέση Επιστήμης και θρησκείας

Όπως ο αστρο λόγος και ο φυσικός φτά νουν στο ίδ ιο

συμπέρασμα ότ ι η Γη ε ίναι στρογγυλή, ο αστρο-

λόγος βασισμένος στα μαθηματ ικά, δηλ. κάνοντας

αφ αίρ εσ η της ύλης, ο φυσικός πάλι με υπολογισ-

μούς στηριγμένους στην ύλη, έτσι και τ ίποτα δεν

εμποδίζει τα ίδια γεγονότα (που πραγματεύονται τα

φ ιλοσ οφ ικά συστήματα , σύμφωνα με τα οπο ία

γίνονται γνωστά με το φως του φυσικού λόγου) να τα

διερευνά και μια άλλη επιστήμη και να τα κάνει γνω-

στά χάρη στο φως της θε ίας Αποκαλύψεως.

Θωμάς Ακινάτης, στο:

Ζ.Ν. Τσιρπανλή ς,

Η Δυτική

Ευρώπ η στους Μέσους Χρόνους, σελ. 199.

στη διάρκεια του Μεσαίωνα και οι περισσότε-

ρες από αυτές έγιναν κατά τους τελευταίους

α ιώνες . Αρκετές από αυτές έχουν σχέση με

τη γεωργική παραγωγή και αποτελούν βελτίω-

ση γνωστών μεθόδων εκμετάλλευσης της δύ-

ναμη ς του αέ ρ α ή του νε ρο ύ, όπως για παρά-

δειγμα οι νερόμυλ οι . Η τεχνική της

υαλογραφίας

(βιτρώ) αναπτύσσεται από το 12ο αιώνα, υπη-

ρετώντας εκκλησιαστικές κυρίως ανάγκες, ό-

πως και η τεχνική της ελαιογραφίας.

Η

πιο σημαν-

τ ική τεχνολογική πρόοδος είναι ίσως η εφεύ-

ρ ε σ η του πυροβόλου όπλου κατά το 14ο αιώνα.

β. Η Τέχνη

Στη δυτική Ευρώπη, η εποχή μέχρι τον Καρ-

λομά γνο είναι περίοδος αβεβαιότητας και ανα-

Η χρήση των πυροβόλων όπλων α πό το 14ο αι. άλλαξε

σημαντικ ά την πολεμική τακτική. Στη ν εικόνα, το

πυροβολικό σε δράση κατά την πολιορκία της Ορλεάνης.

Μικρογραφία από χειρόγραφο του 15ου αι. Παρίσι, Εθνική

Βιβλιοθήκη.



Η σκηνή του Νιπτήρα. Μικρογραφία από το Ευαγγέλιο του

'Οθωνος Γ', περίπου 1000, Μόναχο, Βαυαρική Κρατική


Ο ενθουσιασμός των πιστών στην ανοικοδόμηση των

γοτθικών ναών

Συντεχν ίες έγ ιναν κατά μίμηση αυτής που

συστάθηκε στο ναό της Σαρτρ. Εβλεπες χ ιλ ιάδες

πιστούς, άν δρ ες και γυναίκες, να μπαίνουν στο ζυγό

και να σέρ νου ν βαριά κάρα φορτω μένα μ ε όλα τα

αναγκαία γ ια τους εργάτες, ξύλα ασβέστη, κρασί ,

σιτάρ ι , λάδι . Ανάμεσα σ' αυτούς τους εθελοντές

υπάρχουν ισχυροί άρχοντες και ευγεν ικής κατα-

γωγής γυναίκες. Μεταξύ τους βασιλεύε ι απόλυτη

πειθαρ χία και βαθιά σιγή. Τη νύχτα σχημα τίζουν

στρατόπεδο με τα κάρα τους, που τα φωτίζουν με

κερ ιά και ψάλλου ν εκκλησιαστικούς ύμνου ς. Μαζ ί

τους οδηγ ούν και τους αρρώστου ς μ ε την ελπίδα ν α

γ ιατρευτούν. Οι καρδ ιές τους ε ίναι ενω μέ νες . Αν

ανάμεσά τους υπάρχε ι κάποιος τόσο σκληρός που

να μη συγχωρεί τους εχθρούς του, η προ σφ ορά του

απομ ακρύνετα ι από το κάρρ ο , γιατ ί θ εωρ ε ί τα ι

ακά θαρ τη, και ο ίδιος διώχνεται προσβλητικά από την

κοινωνία του αγίου λαού.

Επιστολή του Αιμόν, ηγουμένου του Saint- Pierre- sur

- Dives, που γράφτηκε το

1145

στο : Ε. Ma le, Notre-

Dame de Chartes, σελ. 25-26.

ζητήσεων, όσον αφορά την τέχνη, γ ι ' αυτό εί -

να ι δύσκολο να δ ιακρ ίνουμε μεγάλα έ ργ α και

να τα εντάξουμε σε κάποιο καλλιτεχνικό ύφος.

Ωστόσο, όπως όλοι οι λαοί, το ίδιο και τα γερ-

μανικά φύλα είχαν δική τους τέχνη, πριν αρχί-

σουν τη μεγάλη μετανάστευσή τους. Τα στοι -

χεία της καλλιτεχνικής τους παράδοσης δεν τα

περιφρόνησαν, αλλά τα διασταύρωσαν με την

ελληνορωμαϊκή και βυζαντ ινή τέχνη, ενώ αρ-

γότερα δέχτηκαν την ευεργετ ική επίδραση και

της αραβικής. Η περ ίοδος των μεγάλων ανα-

ζητήσεων, της αβεβαιότητας και της ρευστότη-

τας στη δυτική Ευρώπη κλείνει στα μέσα του

11ου αιώνα με την εμφάνιση της ρομανικής αρ-

χιτεκτονικής, η οποία είναι η πρώτη σαφώς δυ-

τικοευρωπαϊκή τέχνη. Από τα μέσ α του 11ου αι-

ώνα η δυτικοευρωπαϊκή τέχνη αποκτά τη δική

της ταυτότητα. Παράγοντες που συνέβαλαν

στην εξέλιξη της θρησκευτικής τέχνης είναι η

ανερχόμενη παπική δύναμη και ο θρησκευτ ι -

κός ενθουσιασμός των πιστών.

Η Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

Η ιουστινιάνεια αρχιτεκτονική, κυρίως ο να-

ός της Αγίας Σοφίας, επη ρέ ασ ε σημαντικά την

προκα ρολίδεια αρχιτεκτονική. Ο Καρλομάγνο ς

Ο θρόνος τον Καρλομάγνου στο παρεκκλήσιο των

ανακτόρων στο Άαχεν.



Ο Χριστός ως Κριτής, αριστούργημα της ρομα-

νικής γλυπτικής. Autu n (Γαλλία), καθεδρ ικός ναός

Saint Lazare, 12ος αι.

έκτισε το σημαντικότερο ίσως ναό της εποχής

του, το παρεκκλήσ ιο των ανακτό ρω ν του στο Ά-

αχεν, κατά το αρχιτεκτονικό σχέδιο του Αγίου

Βιταλίου στη Ραβέννα και του ναού των Αγίων

Σέργιου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη. Οι

βυζαντινές επιδράσεις συνεχίζονται και κατά

τους επόμενους α ιώνες , μέχρ ι την εμφάνιση

του ρομανικού και του γοτθικού ρυθμού.

Η Παναγία των Παρισίων, 13ος αι.

Ο ρομανικός ρυθμός έχ ε ι ως αφ ετη ρ ί α τη ρω-

μαϊκή βασιλική και κύρια χαρακτηριστικό του εί-

ναι η συμπαγής και στ έρ εη δομή , οι αψ ίδε ς, τα

ημικυκλικά τόξα και οι λίθινοι θόλοι, οι πύργοι

των κωδωνοστασίων, η χρήση της γλυπτικής

του ανθρώπινου σώματος, κυρίως στο εξωτερι-

κό του ναού , και οι τοιχογραφ ίες στο εσ ωτερ ι-

κό. Εντυπωσιακό παράδειγμα ρομανικού ρυθ-

μού στην Ιταλία είναι η μητρόπολη της Πίζας με

το περίφημο κεκλιμένο κωδωνοστάσιό της

(12ος αι.).

Ο γοτθικός ρυθμός έχει ως κύρια χαρακτηρι-

στ ικά το μεγάλο ύψ ος, τα τεθλα σμ ένα και οξυ-

κόρυφα τόξα, τη χρησιμοποίηση εξωτερικών

τοξοτών αντη ρίδω ν για τη στήριξη των τοίχων, τα

μεγάλα παράθυρα που επιτρέπουν τον κα-

λύτερο φωτισμό των ναών και διακοσμούνται

με υαλογραφήματα, τα οποία παίρνουν τη θέ-

ση των τοιχογραφιών. Περίφημοι γοτθικοί ναοί

είναι η Παναγία των Παρισίων (12ος αι.), οι κα-

θεδρικοί ναοί της Σαρτρ (12ος -13ος αι.), της

Ρενς, της Κολωνίας (13ος αι.) και πολλοί άλλοι,

γ ιατ ί ο ρυθμός γνώρισε τεράστια εξάπλωση

στις χώρ ες της Δυτικής Ευρώπης, βό ρεια των

Άλπεω ν, μέχρι το 19ο αιώνα.

Τα διακοσμημένα με αριστουργηματικά υαλώματα

παράθυρα της Sainte-Chapelle στο Παρίσι

(ολοκληρώθηκε το 1250).



Η γοτθική τέχνη: τέχνη της πόλης

Η τέχνη των γοτθικών καθεδρικών ναών είναι τέχνη

της πόλης και της αστικής τάξης, σε αντιδιαστολή με

τη μοναστηριακή κι αριστοκρατική ρομανική τέχνη

είναι της πόλης και της αστικής τάξης με την έννοια

ότι ο ι λαϊκο ί έπαιρναν ό λο και μεγα λύτε ρο μέ ρος στο

χτ ίσιμο των μεγάλων καθεδρικών ναών, ενώ η καλ-

λιτεχνική επίδραση του κλήρου μειωνόταν αντίστοιχα,

κ ι επε ιδή η ανέγ ερ ση των εκκλησιών αυτών ε ίναι

αδιανόητη δίχως τον πλούτο των πόλεων, με κόστος

πολύ μεγ αλύ τερο από τους πόρους κάθε μεμο νω-

μένου ι εράρχη .

Ά. Χάουζερ , Κοινωνική ιστορία της τέχνης, τόμ. Α,

254- 255.

Ελεφάντινο κάλυμμα βιβλίου,

προερχόμενο από το εργα-

στήρι της Αυλής του Καρλο-

μάγνου, αρχές 9ου αι Ναρ-

μπόν (Γαλλία). Θησαυρο-

φυλάκιο του καθεδρικό ναού.

Καθεδρικός ναός της Σ αρτρ,

δυτική πρόσοψη, κεντρική

πύλη. Στα γλυπτά

απεικονίζοντα ι άγγελοι και

γέροντες της Αποκάλυψης.

Η θέση του Τζιόττο στην Κοινωνία

Η φήμη του Τζιόττο απλώθηκε παντού. Οι Φλω-

ρεντ ινο ί ήταν περήφανοι γ ι ' αυτόν. Ενδιαφέρονταν

για τη ζωή του και ήταν πολλά τα ανέκδοτα που

κυκλοφορούσαν για το πνεύμα του και την επι-

δεξ ιοσ ύνη του. Και αυτό ήταν κάτι καινούργιο. Τίποτα

τέτοιο δεν είχε συμβεί ως τότε. Ακόμη και οι ίδιοι οι

καλλ ιτέχνες δεν ε νδια φέρ οντ αν και τόσο ν' απο-

κτήσουν φήμη. Πολύ συχνά δεν υπόγραφαν και τα

έργα τους. Και από αυτή επίσης την άποψη, ο

φλω ρεντ ινός Τζ ιόττο εγκαιν ιάζε ι ένα εν τελώς νέ ο

κεφάλαιο στην ιστορία της τέχνης. Από εκεί και πέ-

ρα η ιστορία της τέχνη ς, αρχικά στην Ιταλία και αργό -

τερα σε άλλες χώρες, ε ίναι η ιστορ ία των μεγάλων

καλλιτεχνών.

Ε. Η. Γκόμπ ριτς, Ιστορία της Τέχνης, σελ. 153-154.

Η Γ λ υ π τ ι κ ή

Η βυζαντινή επιρροή είναι εμ φα νή ς σ ε πολ-

λά έργα μικρογλυπτικής και μεταλλοτεχνίας

της μεσαιωνικής τέχνης της δυτικής Ευρώπης.

Η δυτική τέχνη φαίνεται ότι κατά το με γαλ ύτε ρο

μέρος του Μεσαίωνα δέχθηκε την επ ιρροή

της βυζαντινής και ως προς την έλλειψη ενδια-

φ έρ ον το ς για τη μνημειακή γλυπτική. Έτσι, γλυ-

πτό διάκοσ μο αποκτούν οι ναοί στη Δύσ η ο υσι-

αστικά από την εποχή που αρχίζει να επικρατεί

ο ρομανικός ρυθμός. Από το 13ο αιώνα η γοτ-

θική γλυπτική δημιουργεί έργα επηρεασμένα

κυρίως από την ελληνιστική τέχνη, αποδίδον-

τας με θεατρικό τρόπο τ ις σκηνές και εκφρά-

ζοντας αμε σό τερα και εντονότε ρα τα ανθρώ-

πινα συναισθήματα.

Η Ζ ω γ ρ α φ ι κ ή

Στο μεγαλ ύτερο μέρ ος του μεσα ίωνα η ευ-

ρωπαϊκή ζωγραφική είναι επηρεασμένη από

τη βυζαντινή, όπως φαίνεται από τις μικρογρα-

φίες των εκκλησιαστικών χ ειρο γρά φω ν. Κατά το

13ο αιώνα, παρατηρείται στην ευρωπαϊκή ζω-

γραφική εκκοσμίκευση των θρησκευτ ικών θε-

μάτων, στα οποία αντανακλάται η φεουδαρχι-

κή κοινωνική δομή και η αναπτυσσόμενη αστι-

κή τάξη. Παρατηρείται ακόμη η προσπάθεια να

αποδ οθού ν με πιο φυσικό τρόπο οι μο ρφ ές ,

γεγονός που δικαιολογεί το δανεισμό στοιχεί -

ων από την κλασική αρχαιότητα. Ετσι μειώνεται

η ακαμψία των μορφών, ενώ δ ίνετα ι έμφαση

στην απόδοσ η των συναισθημάτων. Η τάση αυ-

τή εξαπλ ών εται σ ε ό λη την Ευρώπη κατά το 14ο

αιώνα και είναι γνωστή ως διεθνής γοτθικός ρυθ-

μός. Την περίοδο αυτή εμφανίζεται ο Τζιόττο

(1266-1337), έν ας από τους μεγ αλύ τερ ου ς ζω-

γρ άφ ου ς στην ιστορία της τέχνης, που απομα-

κρύνεται τόσο από τη βυζαντ ινή παράδοση ό-

σο και από τη γοτθική ζωγραφική και σηματο-

δοτεί την αρχή της νεότερης ζωγραφικής. Τα

έργα του χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία και

αυθορμητισμό.



Τζιόττο, Ο Επιτάφιος Θρήνος, τοιχογραφία, Πα-

ρεκκλήσιο της Αρένας, Πάδουα. Ο λοκληρώθηκε μάλλον το 1306.

Τζεντίλε ντα Φαμπιάνο (1370-1427), Η προσκύνηση των

Μάγων, 1423, Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι.

Χαρακτηριστικό έργο τον διεθνούς γοτθικού ρυθμού, που

κυριαρχούσε στην Ευρώπη ως το 1450 περίπου. Ο πίνακας

αποδεικνύει τη μεγάλη αλλαγή στην απόδοση των

θρησκευτικών θεμάτων. Το θέμα της Γέννησης περιορίζεται

σε σπουδαιότητα και τονίζεται το κοσμικό στοιχείο με την

απεικόνιση της κοινωνίας των αριστοκρατών και των αστών.

Ερωτήσεις

1 Γιατί

οι 13ος και 14ος αιώνες αποτελούν σταθμό για την ιταλική λογοτεχνία;

2.Από τους μεγάλους στοχαστές της Δύσης Θωμά Ακινάτη και Ρογήρο Βάκωνα ποιος

ήρθε σε ρήξη με το μεσαιωνικό πνεύμα και γιατί θεωρείται πρωτοπόρ ος στην επιστήμη;

3.Με βάση ποια στοιχεία εξηγείται ο χαρακτηρισμός της εποχής του Καρλομάγνου ως

περιόδου πολιτιστικής αναγέννησης;

4 . Π ο ι α σημαντική αλλαγή σημειώνεται στα μέσα του 11ου αι. στην εξέλιξη του

δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού;

5.Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στη βυζαντινή και τη γερμανική εικαστική περιγραφή της

σκηνής του Νιπτήρα (Να παρατηρήσετε τις αντίστοιχες εικόνες).

6. Να αναφέρετε τα κυριότερα χαρακτηριστικά του ρομανικού και του γοτθικού ρυθμού.

7.Γιατί ο Τζιόττο θεωρείται πρωτοπόρ ος ζωγράφος; Συμβουλευτείτε και το σχετικό

παράθεμα.

Θέμα

για συζήτηση:

Να σχολιάσετε τη συμμετοχή του λαού στην ανοικοδόμηση των γοτθικών ναών με βάση τα

παραθέματα.



3, Η Βυζαντινή πολιτισμική παράδοση στους

Βαλκανικούς λαούς και τη Ρωσία

Me τον εκχριστιανισμό τους οι Βούλγαροι, οι

Σέρ βοι και οι Ρώσοι, κατά τον 9ο και 10ο αιών α,

γνώρισαν το βυζαντινό πολιτισμό και επηρεά-

στηκαν σημαντικά από αυτόν, Την περίοδο αυ-

τή μεταφράστηκε στη σλαβική και τη βουλγαρι-

κή γλώσσ α το μεγ αλύ τερ ο μ έρ ος της βυζαντι-

νής υμνογραφίας, καθώς και βυζαντινά νομικά

κείμενα. Πάντως, όπως φαίνεται από τα ρωσι-

κά ιστορικά κείμενα, τα Χρονικά, οι Ρώσοι εμ-

φανίζονται να έχουν ιδιαίτερη πολιτισμική ταυ-

τότητα και να ε ίναι απ οστασιοποιημένοι από τα

βυζαντινά πρότυπα.

Στο χώρο της τέχν ης, Βού λγαροι, Σέρβοι και

Ρώσοι επέδειξαν σχετικά νωρίς καλλιτεχνική

ευαισθησία και αξ ιόλογες κατασκευαστικές ι -

κανότητες. Στα έργα της τέχνης τους διασταυ-

Ο Ενταφιασμός του Χριστού, Άγιος Παντελεήμων, Νέρεζι, 12ος αι. Η έκφραση του πάθους

και της οδύνης απο τελεί καινοτομία της εποχής, ό χι μόνο για τη βυζαντινή , αλλά και για

την ευρωπα ϊκή ζωγραφ ική (Μ. Χατζηδάκ ης, I.E.Ε., Θ', σελ. 405).

Η Παναγία του Βλαδιμίρ, η πιο

δημοφιλής ρωσική εικόνα και

αριστούργημα της βυζαντινής

ζωγραφικής, 12ος αι. (Μόσχα,

Πινακοθήκη Τρετιάκοφ).

Ο Ευαγγελισμός.

Η μία πλευρά

αμφυπρόσωπης

βυζαντινής εικόνας,

γύρω στα 1295,

τέμπερα σε ξύλο,

Αχρίδα, Εθνικό

Μουσείο. (Η εικόνα

προέρχεται από την

Κωνσταντινούπολη).

Βυζάντιο και Ρωσία

Δεχόμενοι τη βυζαντ ινή Ορθοδοξία, ο ι Ρώσοι

θεώρησαν ως δεδομένα τα δόγματα κα ι τους

καν όνε ς, αλλά έμ αθ αν επίσης από τους Έλληνες ότ ι

τα δόγματα ε ίναι δυνατόν να εκφραστούν σε λε ι -

τουργ ικό κάλλος, σε μουσική, σε πλαστ ικές τέ χνες

και σε πρότυπα ασκητικής συμπεριφοράς. Τις πλευ-

ρές αυτές του Χριστιανισμού τις αγάπησαν πάνω απ'

όλα και τ ις ανέπτυξαν από πολύ νωρίς με το δικό

τους εντόπιο τρόπο.

I. Μέγ ιερντορ φ, Βυζάντιο και Ρωσία, σελ. 56.



Αντρέι Ρουμπλιόφ, Η Αγία Τριάδα, φορητή εικόνα, γύρω

στα 1422-1427, Μόσχα, Πινακοθήκη Τρετιάκοφ. Το μόνο

έργο που με βεβαιότητα ανήκει στον Ρουμπλιόφ. Ο

ζωγράφος ταυτίζει την Αγία Τριάδα με το θέμα της

φιλοξενίας τον Αβραάμ. Ο Ρουμπλιόφ έχει ήδη

απομακρυνθεί από τη βυζαντινή τέχνη και κατακτήσει το

προσωπικό του ύφος.

ρώνονται η βυζαντινή παράδοση, η πολιτισμική

τους ιδ ια ιτερότητα, δυτ ικές επιδράσεις, όσον

αφ ορ ά τους Σέρβο υς, κα ι ανατολ ικές , όσον α-

φορά τους Ρώσους. Κατά τον 11ο αιώνα στη

σερβική Αχρίδα κτίστηκαν εντυπωσιακοί ναοί

με θαυμάσιες τοιχογραφίες, ενώ το σημαντ ι -

κότερο ρωσικό μνημείο ε ίναι η Αγία Σοφία του

Κιέβου, που διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά και

τοιχογραφίες από βυζαντινούς καλλιτέχνες. Ο

σημαντ ικότερος από αυτούς ήταν ο Θεοφάνης ο

Έλληνας, ο οποίος , όπως προαναφέρθηκε, α -

νέπτυξε κατά το 14ο αιώνα καλλιτεχνική δρα-

στηριότητα στη Ρωσία, όπου πρόσφερε πολλά

στη διαμόρφωση της ρωσικής ζωγραφικής και

είχε μαθητή τον

Αντρέι Ρουμπλιόφ,

κορυφαίο

ρώσο ζωγράφο.

Η Αγία Σοφία του Κιέβου, 1045-1050.

Ερωτήσεις

Ποια η επίδραση της βυζαντινής ζωγ ραφικής στην εξέλιξη της ρωσ ικής με βάσ η και το

σχετικό παράθεμα;



4, Ο Αραβικός πολιτισμός

α. Η πόλη κέντρο τον αραβικού πολιτισμού

Παρόλο που οι Άρ αβ ες ήταν νομαδικός λα-

ός , κέντρο του πολιτισμού τους υπήρξαν οι πό-

λεις, οι οποίες ήταν πολυάνθρωπες, κατά πο-

λύ μεγαλύτερες από τ ι ς σύγχρονές τους ευ-

ρωπαϊκές. Το Μεγάλο Τζαμί ήταν το κυριότερο

μνημείο της πόλης, κέντρο διδασκαλίας όχι

μόν ο του ισλαμικού νόμ ου , αλλά και της αραβι-

κής λογοτεχν ίας. Μ ετά τον 9ο αιώνα στις με γά-

λες πόλεις ιδρύθηκαν κρατικά κέντρα έρευ-

νας, ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και νοσο-

κομεία. Στις πλούσιες αγορές των αραβικών

πόλεων πωλούνταν μεταξύ άλλων και πολυτε-

λή προϊόντα τέχνης, φτιαγμένα από υλικά που

έρχονταν από μακρινές χώρες, π.χ. ελεφαν-

τόδοντο από την Αφρική, μετάξι από την Κίνα,

πολύτιμοι λίθοι από την Ινδία κ.λπ. Οι άραβες

τεχνίτες φιλοτέχνησαν λαμπρ ά έρ γα μικροτεχ-

νίας.

β. Οι επιστημονικές επιδόσεις των Αράβων

Ο αραβικός πολιτισμός αναπτύχθηκε κυρί-

ως μετά την ολοκλήρωση των αραβικών κατα-

Οι Άραβες και οι αρχαίοι Έλληνες

(Ο Αλ Μαμούν) δημιο ύργ ησε σχ έσε ις με τους

βυζαντ ινούς αυτοκράτορες, τους έκανε πλούσια

δώρ α και τους παρ ακάλ εσε να του κάνουν δώ ρο

βιβλία φιλοσοφίας που είχαν στην κατοχή τους. Κι

εκε ίνο ι του έστε ιλαν έργα του Πλάτωνα, του Αρι-

στοτέλη, του Ιπποκράτη, του Γαληνού, του Ευκλείδη,

του Πτολεμαίου και των άλλων, όποια είχαν. Ο Αλ

Μαμούν λοιπόν δ ιάλεξε τους καλύτερους μετα-

φρα στές κα ι τους αν άθ εσε να μεταφρά σουν αυτά

τα έρ γα μ ε κάθε δυνατή προσοχή. Αφο ύ έγ ινε η

μετάφραση, όσο μπορούσε καλύτερα, ο χαλ ίφης

παρακίνησε τους υπηκόους του να τα δ ιαβάσουν και

τους ενθάρρυνε να τα μελετήσουν. Στη συνέχε ια

της βασιλείας αυτού του ηγεμόνα η επιστημονική

κρίση αναπτύχθηκε.

Σαΐντ αλ Ανταλουζί (Αραβας ιστορικός. 11ος αι.). Οι

κατηγορίες των Εθνών, στο Μ. Mollat, Ο

Μεσαίωνας, σ. 47, (μετάφραση), στο Λ. Τσακτσίρας

κ.ά., σ. 201.

κτήσεων και τη διάσπαση του ενιαίου Χαλιφά-

του σε τρία ανεξάρτητα Χαλιφάτα. Η πολιτισμι-

κή ανάπτυξη άρχ ισε στο Χαλιφάτο των Αββασι-

δών με πρωτεύουσα τη Βαγδάτη, όταν ο χαλί-

φης Αλ Μαμούν, στ ις αρχές του 9ου αιώνα,

πρωτοστάτησε στη μετάφραση των αρχαίων

ελλήνων συ γγραφέω ν. Η ελλην ική φ ιλοσοφία

και επιστήμη επηρέασαν αποφασιστ ικά την ε-

ξέλιξη της σκέψης των Αράβων. Χαρακτηριστι-

κό είναι ότι η αρχαία ελληνική φιλο σοφ ία έγ ινε

γνωστή στη δυτική Ευρώπη μέσω αραβικών με-

ταφράσεων. Οι σημαντ ικότεροι Άραβες φ ιλό-

σ ο φ ο ι , Γιακούρ Αλκένδι ( 9 ο ς α ι . ) , Αβικέννας

(11ος αι.) και

Αβερρόης

(12ος αι.) επηρεάστη-

καν κυρίως από την αριστοτελική φιλοσοφία.

Η Φιλοσο φία γνώρ ισε ιδ ια ίτερη άνθησ η στη

Βαγδάτη, όπου ο Αλ Μαμούν ίδρυσε τον Οίκο

της Σοφίας, επιστημονικό κέντρο, όπου εργά-

στηκαν οι σημαντ ικότεροι μουσουλμάνοι δια-

νοούμενο ι , συγγράφοντας δεκάδες φ ι λοσο-

φ ικά συγγράμματα. Ο 12ος α ιώνας ε ίνα ι

αντ ίθετα περ ίοδος δ ιωγμού της ελεύθερης

σκέψ ης από τους άρα βε ς ηγε μό νες . Ετσι, το

1150 ο χαλίφης της Βαγδάτης διέταξε να κα-

ούν όλα τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα, ε-

νώ στη Σεβίλλη το 1194 απ αγο ρεύ θη καν όλα τα

φιλοσοφικά έρ γα του Αβερ ρόη . Οι υπήκοοι δι-

ατάχθηκαν να ρίξουν στην πυρά όλα τα σχετικά

συγγράμμα τα και τα φανατισμέν α πλήθη αντα-

ποκρίθηκαν με προθυμία.

Οι επιστημονικές ε πιδόσ εις των Αράβω ν υ-

πήρξαν σημαντ ικές, με σπουδαιότερες αυτές

στην Ιατρική, τ ις οποίες εκτιμούσαν ιδιαίτερα

και οι Βυζαντινοί. Το 13ο αιών α, και παρά τη γε -

νική παρακμή που παρατηρείται στον αραβικό

κόσμο την εποχή αυτή, έζ ησ ε ο Ιμπν Χαλντούν,

ο μεγαλύτερος θεωρητικός του αραβικού κό-

σμου σε οικονομικά θέματα, ταυτόχρονα ό-

μως και μεγάλος ιστορικός.

γ. Η αραβική τέχνη

Η αραβική θρησ κευτική τέχνη είναι ανεικο νι-

κή, εφ όσ ον η ισλαμ ική θρησκε ία απα γορ εύε ι



την απεικόνιση του θείου. Στη διαμό ρφω σή της,

η αραβική τέχνη επηρεάστηκε από την τέχνη

της Ανα τολή ς και του Βυζαντίου. Σημαντική προ-

σφορά των Αράβων στην παγκόσμια τέχνη εί-

ναι τα αραβουργήματα, λεπτές δαντελωτές δ ια-

κοσμητικές συνθέσεις, με ανεξάντλητη ποικι-

λία.

Η Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

Το Ισλάμ επ έβ αλ ε ομ οιομο ρφία στην αρχιτε-

κτονική και οι πα ραλ λαγέ ς που υπάρχουν ο φε ί-

λονται όχι τόσο σ ε τοπικές ή εθν ικές μορ φο λο-

γικές διαφορές, όσο στις προσωπικές προτι-

μήσεις των χαλιφών. Τα πιο ενδιαφέροντα κτί-

σματα είνα ι τα τζαμιά και τα ανάκτο ρα. Η αρχι-

Η λεγόμενη κοσμηματοθήκη

της Θαμόρα (Ισπανία). Φιλο-

τεχνήθηκε το 964 κατά πα-

ραγγελία τον χαλίφη Αλ Χα-

κάμ Β' (961-976), σοφού

Άραβα ηγεμόνα που η

βιβλιοθήκη τον περιλάμβανε

400.000 βιβλία.

Το μιχράμπ (κόγχη

προσευχής) του Μεγάλου

Τζαμιού στην Κόρδοβα

(αποπερατώθηκε το 965).

Το τέμενος του Ομάρ στα Ιεροσόλυμα (691), το αρχαιότερο

ισλαμικό αρχιτεκτονικό μνημείο.

τεκτονική τους ε ίνα ι απλή: τα τζαμιά απ οτελού ν-

ται συνήθως από ένα κεντρικό κτίσμα που έχει

τη μορφ ή κύβου, πάνω στον οποίο στηρίζεται ο

τρούλος. Τα ανάκτορα ε ίναι συνήθως συγκρο-

τήματα με εσωτερικές αυλές, όπου υπάρχουν

κήποι, κρήνες κ.λπ. Δομικό στοιχείο που επι-

κρατεί στην αραβική αρχιτεκτονική είναι τα τε-

θλασ μένα και οξυκόρυφ α τόξα, ενώ στη διακό-

σμηση επικρατούν τα αραβουργήματα.

Από τα πιο ονομαστά μνημεία της αραβικής

αρχιτεκτονικής είναι το τέμενος του Ομάρ (7ος

αι.) στα Ιεροσόλυμα, το Μεγάλο Τζαμί στην

Κόρδοβα της Ισπανίας (8ος αι.) και το Μεγάλο

Τζαμί στο Κάιρο (9ος αι.). Στα κορυφαία μνη-

μεία της αραβικής αρχιτεκτονικής συγκαταλέ-

γονται, επίσης, τα ανάκτο ρα της Αλάμ πρα ς στη

Γρ ανά δα της Ισπανίας, που κτίστηκαν το 13ο αι-

ώνα. Σε αυτό το μεγαλοπρεπές αλλά και κομ-

ψό σύνολο ανακτόρων, κήπων, εξωστών και

κρηνών, θριαμβεύει ο πλούσιος διάκοσμος με

αραβουργήματα.

Ερωτήσεις

1

Ποιο

το κοινό σημείο μεταξύ της τέχνης της εικονομαχίας και της μουσουλμανικής

τέχνης;

2.Ποια είναι τα σπουδαιότερα αραβικά αρχιτεκτονικά μνημεία κατά την εποχή αυτή;

3.Ποιες επιδράσεις δέχθηκαν οι Άραβες από τους Ελληνες και ποιες επιστήμες

καλλιέργησαν;



Η Σχολή των Αθηνών (απόσπασμα,λεπτομέρεια). Στο κέντρο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης πλαισιωμένοι από ένα πλήθος φιλοσόφων

και επιστημόνων της Αρχαιότητας: ο Ζήνων, ο Επίκουρος, ο Πυθαγόρας, ο Αναξαγόρας, ο Ηράκλειτος, ο Σωκράτης, ο Πτολεμαίος

και ο Διογένης. Τοιχογραφία του Ραφαήλ, μεταξύ 1509 και 1511, που κοσμεί την αίθουσα των υπογραφών στο Βατικανό.



κεφάλαιο

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΩΡΩΝ

ΩΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ

(1453-1648)

ατά το 15ο και 16ο αι., ο ευρωπαϊκός πολιτισμός μεταμορφώνεται από ένα ιδεολο-

γικό, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κίνημα, την Ανα γέννη ση. Ο ό ρο ς αυτός δημιουρ-

γήθηκε αργότερα, το 19ο αιώνα, από τους μελετητές, για να εκφράσει την αναβίωση του

πνεύμ ατος της κλασικής Ελλάδας και της Ρώμης. Την ίδια εποχή οι Ευρωπαίοι βρίσκονταν ή-

δη σ ε ικανοποιητικό επίπεδο ανάπτυξης, έτοιμοι να επιχειρήσουν την έξ οδ ο από τα στενά ό-

ρια της Μεσ ογείου.

Η

οικονομική ευρω στία, η βελτίωση των τεχνικών μέ σω ν, η διεύρυ νση του

πνεύματος και τα εξερευνητικά ταξίδια που προηγήθηκαν ευνόησαν το μεγάλο άνοιγμα

προς την ανακάλυψ η του υπόλοιπου κόσμου.

Παράλληλα, η υποβόσκουσα κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που συνέπεσε με τη

γενικότερη αναγεννησιακή και ανθρωπιστική κίνηση, έλαβε από τις αρχές του 16ου αιώνα

δυναμικό χαρακτήρα. Τότε, εκδη λώ θηκ ε μια πραγματική θρησκευτική επα νάσταση , η Μετ αρ-

ρύθμιση, που έμε λλ ε να π ροκ αλέσ ει τη διάσπαση της πνευματικής εν ότητας της Ευρώπης.

Στο μεταξύ οι Οθω μανοί Τούρκοι, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, συνέχ ι-

ζαν την προέλαση τους προς τη Μεσ όγ ειο και την Ανατολική Ευρώπη, ενώ οι ευρωπα ϊκές δυ-

νάμεις με αλλεπάλληλες συμμαχίες επιχειρούσαν να τους ανακόψουν. Οι λατινοκρατούμε-

νες ελληνικές περιοχές περιέρχονταν διαδοχικά υπό οθωμανική κυριαρχία και στις τουρκο-

κρατούμενες περιοχές εκδηλώνονταν επαναστατικά κινήματα. Οι υπόδουλοι Ελληνες συμ-

μετείχαν στην αντιτουρκική δραστηριότητα των Ευρωπαίων με την αισιόδοξη προοπτική απε-

λευθέρωσης τους από τον οθωμανικό ζυγό. Παράλληλα, αξιοποιούσαν θρησκευτικά προνό-

μια και παραδοσ ιακούς θεσ μού ς για να επιβιώσουν και να βελτιώσουν τη θέση τους.

Κατά το 17ο αιώνα στη Δύση η κληρονομιά των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων, η βαθμι-

αία επικράτηση της απολυταρχίας, η οργάνωση εθνικών μοναρχιών και οι οικονομικοί αντα-

γωνισμοί έθεταν σε κίνδυνο την ειρήνη στην Ευρώπη, όξυναν τις ενδοευρωπαϊκές αντιθέ-

σεις και οδήγησαν σε π ολεμικές συρ ράξεις.



1. Από το Μ εσαίωνα σ του ς Νέου ς χρόνου ς

α. Οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές

Ήδη από το 12ο αιώνα είχαν αρχίσει να ση-

μειώνονται ορ ισμ ένε ς κοινωνικές και οικονομι-

κές μεταβολ ές , που επρόκε ι το να ο δηγήσουν

στους Νέους Χρόνους: η πρώτη από τις μετα-

βολές αυτές είχε επίκεντρο τ ις πόλεις, όπου

αναζωπυρώθηκε το εμπόριο και επανεμφανί-

στηκε το χρήμα ως ανταλλακτικό μέσο. Έτσι, η

γη έπαυ σε ν α αποτελεί το μοναδ ικό μέτρο αξί-

ας , γεγονό ς που αποδυνάμω σε ακόμη περ ισ-

σότερο το φεουδαρχικό σύστημα, το οποίο

βρισκόταν ήδη σε βαθιά κρίση.

Τα φεο υδ αρ χικά δικαιώματα στα αστικά κέν-

Τα προνόμια του Πανεπιστημίου των Παρισίων

Παρέ χουμ ε στους καθηγητές και τους φοιτητές το

δικαίωμα να συντάξουν σοφούς κανόνες γ ια τ ις

μεθ όδο υς και τα προγράμματα δ ιδασκα λίας, γ ια τον

καθορισμό του τ ιμήματος των ενοικ ίων, και το

δικαίωμα να αποκλείουν εκείνους που αντιτ ίθενται

στις ρυθμίσεις αυτές. Αν συμβεί κάποιος από σας

να φυλακιστε ί παράνομα, σταματήστε τα μαθήματα,

εφ όσ ον βέβαια το κρ ίνετε σκόπιμο. Απ αγο ρεύο υμε

μεταξύ άλλων να συλληφ θε ί φοιτητής γ ια χρέη.

Βούλλα του Πάπα Γρηγορίου

IX,

1231.

Το 1277, ο επίσκοπος των Παρισίων καταδικάζει τις

πλάνες που διδάσκονται στο πανεπιστήμιο της πόλης.

Μερικοί φοιτητές του Παρισιού έχουν την τόλμη να

συζητούν στ ις σχολές ορ ισμένες πλάνες ή μάλλον

παραληρήματα και ανό ητες ύβρε ις . Βέβαια, τονί-

ζουν ότι αυτές οι απόψεις είναι αληθείς ως προς τη

φιλοσοφία, αλλά αναληθε ίς ως προς την καθολική

πίστη, σαν να ε ίναι δυνατό να έχου με δύο αλή θε ιες

εντελώς αντ ίθετες μεταξύ τους και να υπάρχε ι μ ια

α λ ή θ ε ια γ ια τ ο υς ε ιδ ωλ ο λ ά τ ρ ε ς φ ι λ ο σό φ ο υς

αντίθετη μ ε την αλή θεια των Αγίων Γρα φών. Επειδή

μια ανόητη φλυαρία μπορε ί να προκαλέσε ι πλάνη

στους απλούς ανθρώπους , απαγορεύουμε απο-

λύτως να γίνονται τέτοιες συζητήσεις, καταδικάζου-

με σε απομόνωση αυτές τ ις πλάνες και αφορίζουμε

αυτούς που τ ις δ ίδαξαν εν μ έρ ε ι ή εν όλω.

Etienne Tempier, Επίσκοπος Παρισιού,

Άριστοτελισμός και Σχολαστικισμός', 1277.

τρα περιορίστηκαν, ενώ αντ ίθετα ενισχύθ ηκε ο

πολιτικός ρόλος της νέας κοινωνικής ομάδας

των εμπόρ ων , βιοτεχνών και τραπεζιτών, δηλα -

δή της πρώιμης αστικής τάξης. Τις δραστηριό-

τητες της κοινωνικής αυτής ομάδας ευνόησαν

και οι Στα υρο φορ ίες, οι οποίες απ οτέλε σαν

διέξοδο των Ευρωπαίων από την απομόνωση

τους και αποκατέστησαν την επικοινωνία της

Δύσης με την Ανατολή.

Από τ ις εξελίξεις αυτές δέχθηκαν ισχυρά

πλήγματα η φεουδαρχία και η Ρωμαιοκαθολική

Εκκλησία, καθώς η θέση τους άρχισε να κλονί-

ζεται από την εδραίωση εθνικών μοναρχιών

και από την ανά δε ιξη των νέω ν οικονομικών και

κοινωνικών δυν άμεω ν.

β. Οι νέες πνευματικές δυνάμεις- Κλίμα ανα-

ζήτησης

Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές με-

ταβολές επηρέασαν συνολικά τον πολιτ ισμό.

Όλες οι αξ ίες που είχε αποδεχθεί το καθε-

στώς της φεουδαρχίας αμφισβητήθηκαν, ενώ

και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δέχθηκε έντο-

νη κριτική. Η τελευ ταία, γ ια να κε ρδ ίσει τη μάχη

με τ ις νέες πνευματικές δυνάμεις, επιδίωξε

να θέσει υπό τον έλεγχο της τα Πανεπιστήμια,

όπου επιχείρησε να συμφιλιώσει το θρησκευ-

τικό δόγμα με τη φιλοσοφία και την κλασική ε-

πιστημονική παράδοση, καθώς και με τον αρα-

βικό πολιτ ισμό, προ κειμένου να α να νεώ σε ι τον

πνευματικό της οπλισμό. Οι πνευμ ατικές ζυμώ-

σεις, πάντως, ξεπέρασαν σε πολλά Πανεπι-

στήμια τα δογματικά όρια και προχώρησαν

στην έρε υν α του φυσικού κόσμου.

Το νέ ο πνεύμα της αναζήτησης δε ν π εριο-

ρίστηκε στους κύκλους των διανοουμένων. Οι

Ευρωπαίοι του 13ου και του 14ου αιώνα, στην

προσπάθειά τους ανοίξουν νέους εμπορικούς

δρόμους στην Ανατολή, άρχ ισαν να εξερευ-

νού ν τον κόσμο της Ανατολής και να δ ιευρ ύ-

νουν τους ορίζοντές τους. Χαρακτηριστικό πα-

ράδ ειγμα αποτελεί το ταξίδι του βενετού Μά ρ-

κο Πόλο στην Ασία (1271-1295).



Ερωτήσεις

1 Να επισημάνετε τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις που προετοίμασαν τους

Νέους Χρόνους.

2. Για ποιους λόγους η Ρωμα ιοκαθολική εκκλησία παραχώ ρησε στα πανεπιστήμια

διοικητικά και πνευματικά π ρονόμια; Μέχρι ποιο σημείο μπ ορούσε να φθάσει η πνευματική

ελευθερία σύμφω να με τη Ρωμα ιοκαθολική Εκκλησία; Να συμβουλευτείτε τα σχετικά

παραθέματα της ενότητας.

2. Αναγέννηση κα ι ανθρωπισμός

Παρόλο που ο όρος Αναγέννηση παρα-

πέμπει συνήθως στ ις ε ικαστικές τέχ νες , εντού-

τοις πρόκειται για μια γενικότερη πνευματική κί-

νηση που κύριο χαρακτηριστικό της είναι η α να-

βίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, οι

οποίες ε ίχαν παραμ εριστεί κατά το Μεσ αίωνα.

Το πνεύμα των ανθρώπων απελευθερώνεται

τώρα (15ος-16ος αι . ) από τη μονομέρεια της

θρησκευτ ικής μεσαιωνικής σκέψης και γ ίνεται

πιο φιλελεύθερο, δημιουργικό και ερευνητ ικό.

Ο αναγεννησιακός άνθρωπος εμπνέετα ι από

τον αρχαίο κόσμο, στόχος του όμως είναι το

μέλλον. Οι επαναστατ ικές του επινοήσεις σε

όλους τους τομείς της επιστήμης, της τέχνης

και της λογοτεχνίας εισάγουν πανηγυρικά την

Ευρώπη στην περιπέτεια του νεότερου πολιτι-

σμού της.

α. Οι νέοι δρόμοι δημιουργίας

Ασ φαλ ώς δε ν είναι τυχαίο το γεγ ονό ς ότ ι η

πολιτιστική άνοιξη ξεκίνησε από τις ακμαίες οι-

κονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρε-

ντία, η Βενετία και η Ρώμη, από τις οποίες επε-

κτάθηκε αρ γό τερ α και στην υπόλοιπη Δυτική

Ευρώπη. Η οικονομική άν θησ η στις πόλεις αυ-

τές συνέβαλε στην εκδήλωση καλλιτεχνικής

και πνευματικής δραστηριότητας, που υποστή-

ριζαν φιλόδοξοι εκπρόσωποι της αστικής τά-

ξης και φιλόμουσοι ηγεμόνες, όπως οι Μέδι-

Ο τέλειος καθολικός άνθρωπος

Θ

έλω τον αυλ ικό ευγεν ή, πνευματώδη, ε υφ υή και

χαριτωμένο. Εκτιμώ ότι το πραγματικό επάγγελμα

του αυλ ικού πρέπει να ε ίναι αυτό της ενασ χόλησ ης

με τα όπλα. Πρέπει να ε ίναι δυνατός και φοβερός

ενώπιον των εχθρών,, αλλά σε όλ ες τ ις άλ λες περ ι-

πτώσεις πρέπει να ε ίναι ανθρώπινος, μετρημένος

και σοβαρός.

Θέλω να γνωρίζει όχι μόνον τα λατινικά αλλά και τα

ελλην ικά, να γνωρίζε ι να γράφει σε στ ίχους και σε

πεζό. Θα ήθελα επίσης να γνωρίζε ι πολλές ξένες

γλώσσες .

Θα έπρ επε εξ ίσου να γνω ρίζε ι να κολυμπά, να

αθλείται στο τρέξιμο και τη λιθοβολία.. Η μόρφωσή

του θα μου φαινόταν ανεπαρκής, αν δεν ε ίχε γνώ-

σεις μουσικής.

Baldassar Castiglione, Ο αυλικός, 1528



Το γραφείο του ανθρωπιστή. Πίνακας (1502-1507) του Vittore Carpaccio. Εκκλησία του Saint Georges des Esclavons,

Βενετία

κοι στη Φλωρεντία.

Τα πανεπιστήμια, πέραν των φιλοσοφικών

αναζητήσεων, επιχειρούν τώρα μια προσέγγι -

ση στην οικονομική, κοινωνική και πνευματική

ζωή. Οι πνευματικές δυνάμεις, απελευθερω-

μένες πλέον από το μεσαιωνικό πλαίσιο, δια-

μορφώνουν μια νέα αντ ίληψη για τον άνθρω-

πο, πάνω στην οποία θα προσπα θήσουν ν α οι-

κοδομήσουν τον καινούργιο κόσμο.

Σχέδιο τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Μουσείο της Ακαδημίας

της Βενετίας

β. Το κίνημα τον Α νθρωπισμού

Η ρ ή ξ η μ ε τ ο Μ ε σ α ί ω ν α

Ο άνθρωπος της Αναγέννησης αναζητού-

σε τρόπους έκφρασης των νέων ιδεών. Ετσι ,

στρά φηκ ε προς τον ελλη νορω μαϊκό πολιτ ισμό

και επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη, μετά-

φρ ασ η και σχολιασμό των αρχαίων σ υγγ ρα φέ-

ων. Η στροφ ή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση

των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων και της

αρχαιότητας γενικότερα ονομάστηκε ανθρωπι-

σμός. Βέβαια, το φα ινόμ ενο της αναβίωσης των

κλασικών σπουδών δεν ε ίνα ι κα ινούργ ιο ,

αφού ήδη στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια του

12ου αι . μελετήθηκαν αρχαία φιλοσοφικά κεί -

μενα. Επίσης οι Βυζαντινοί κατά την περίοδο

από το 10ο έως το 15ο αιώνα, ιδιαίτερα κατά

την εποχή των Παλαιολόγω ν, ασχο λήθη καν συ-

στηματικά με τη μελέτη της αρχαίας γραμμα-

τείας.

Η

διαφ ορ ά έγκειται στο γεγ ον ός ότι ο α-

ναγεννησιακός λόγιος δεν μελετά τον αρχαίο

πολιτισμό μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά ε-

πιχειρεί να αντλήσ ει από αυτόν αξίε ς για τη θε-

μελίωση του συγχρό νου του κόσμου. Η τάση α-

πομάκρυνσης από το μεσαιωνικό παρελθόν

εκφράζεται ήδη από τ ις τρεις προδρομικές

μορφές του ανθρωπισμού, τον Δάντη, το ν Πε-

τ ρ ά ρ χ η

κ α ι

τον Βοκκάκιο.



Ο κ α θ ο λ ι κ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς *

Οι φορείς του ανθρωπισμού είναι βαθιά

θρησκευόμενοι , επιζητούν όμως την αληθινή

πίστη και τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο

του κόσ μου . Γι αυτό η προσωπικότητά του π ρέ-

πει να είναι πολύπλευρη και να χαρακτηρίζεται

από την αγάπη για δημιουργική και δραστήρια

ζωή, καθώ ς και από την πίστη στις δυν άμ εις του

ανθρώπου, σωματικές και πνευματικές. Ο άν-

θρωπος α ισθάνετα ι πλέον ελ εύ θε ρο ς κα ι έτο ι-

μος να αναλάβει την ευθύνη για τη διαμόρφω-

ση του κόσμου του. Οι ανθρωπιστές οραματί-

ζονται να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο αν-

θρώπου, τον

καθολικό άνθρωπο

(homo univor-

salis), δημιουργό του πολιτισμού του και υπεύ-

θυνο για τη μοίρα του.

Η σ υ μ β ο λ ή τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν λ ογ ί ω ν σ τ η ν α ν θ ρ ω π ι σ τ ι -

κ ή κ ί ν η σ η

Στην αναβίωση των ελληνικών γραμμάτων

στη Δύση υπήρξε καθοριστική η συμβολή των

Ελλήνων λογίων που κατέφυγαν στην ιταλική

χερσόνησο πριν και μετά την άλωση της Κων-

σταντινούπολης από τους Τούρκους. Ήδη από

την τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα βρί-

σκουμε το λόγιο Μανουήλ Χρυσολωρά στη Βε-

νετ ία, όπου μετέβη ως απεσταλμένος του βυ-

ζαντ ινού αυτοκράτορα για να ζητήσει βοήθεια

εναντ ίον των Τούρκων. Λίγο αργότερα έφτα-

σαν στην Ιταλία εξέχουσες προσωπικότητες

του ελλην ικού πνεύματος που συνόδευσαν

τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η' Παλαιολόγο στη

Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439). Ανάμεσά τους ή-

ταν ο Γεώργιος Σχολάριος, δηλαδή ο μετέπειτα

Πατρ ι άρχ η ς Γεν ν άδ ι ο ς , ο Μάρκος ο Ευγενικός, ο

ε π ί σ κ ο π ο ς Ν ι κ α ί α ς Β η σ σ α ρ ί ω ν κ α ι ο Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Γ ε -

μιστός ή Πλήθων. Την ίδια περίοδο διδάσκουν τα

ελληνικά γράμματα στα ιταλικά πανεπιστήμια

διαπρεπείς Έλληνες λόγιοι που διακρίθηκαν

για το εκδοτ ικό τους έ ργ ο και γενικό τερα για το

ήθος τους.

Η δραστηριότητα αυτή των Ελλήνων λογίων

κατά το 15ο και 16ο αιώνα συνέβαλε αποφασι-

στικά στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπου-

δών στη Δύση. Εκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέ-

ρον για την έκδοση κειμένων αρχαίων Ελλή-

νων συγγραφέων και τη συλλογή αρχαίων χει -

Ο ανθρωπιστής Γκιγιώμ Φισέ προσφέρει ρητορικό σύγ-

γραμμα στο Βησσαρίωνα. Β ενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.

Μόνο ο σοφός είναι αληθινός άνθρωπος

Περιμένω και θέλω να μάθε ις τέλε ια τ ις γλώσσες:

πρώτα τα ελληνικά, όπως θέλει ο Κοϊντιλιανός.

Έπειτα τα λατινικά, τα εβραϊκά για την Αγία Γραφή, τα

χαλδαϊκά και τα αραβικά για τους ίδιους λόγους. Και

θέλω να δ ιαμορφώσεις το ύφος σου στα ελλην ικά

μιμούμενος τον Πλάτωνα, και στα λατινικά μιμού-

μεν ος τον Κικέρωνα. Επιθυμώ να μην υπά ρχε ι

γνώσ η επιστημονική που να μην την έχε ις στη μνήμη

σου. . .Θέλω να μάθε ις ελεύθερες τ έχνες : γ εω-

μετρία, αριθμητική και μουσική...Στην αστρονομία

μά θε όλ ους του ς κα νό νες ... Από το αστικό δίκαιο

θέλω να μάθε ις από στήθους τα καλύτερα μέ-

ρη...Και στη γνώση της φυσικής ιστορίας θέλω να

επιδοθε ίς με ζήλο, γ ια να μην υπάρχε ι θάλασ σα,

ποτάμι και πηγή των οποίων να α γνο είς τα ψάρ ια, ν α

γνωρίζε ις όλα τα πουλιά του ουρανού, όλα τα

δέν δρ α, τα φυτά του δά σου ς, όλα τα ε ίδη χόρτων

της γης, όλα τα μέταλλα...Επειτα διάβασε προ-

σεκτικά τα ελληνικά, αραβικά και λατινικά ιατρικά

βιβλία...και κατά τη διάρκεια ορισμένων ωρών της

ημ έρ ας την Αγία Γραφή...Τέλος... όταν γίνεις άν-

τρας, θα πρέπει να αφήσεις την ήρεμη ζωή και την

ησυχία των σπουδών για να μάθεις την τέχνη του

ιππότη και των όπλων, ώστε να μπορείς να υπε-

ρασπίζεσαι το σπίτι μου και να βοηθάς τους φίλους

μας σε όλες τ ις δύσκολες στ ιγμές που προκα-

λούνται από τις ενέργειες των κακοποιών.

Fr. Rab elais,

Pantagru el (1532), κεφ. VIII.



ρογράφων από βιβλιοθήκες και ηγεμόνες. Έ-

τσι μετα φέρ θη καν και σώθηκαν πολλά ελληνι -

κά χειρόγραφα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της

Βενετίας και στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της

Φλωρεντ ίας.

Μια νέα α ντ ίλ ηψη γ ια την α γω γή κα ι γ ια την επ ι -

σ τ ή μ η

Στη φράση του Έρασμου, σημαντικού εκ-

πρόσωπου της ανθρωπιστικής κίνησης στην

Ευρώπη, οι άνθρωπ οι δε γεννιούνται, αλλά γί-

νονται περικλείεται η αντ ίληψη του αναγεννη-

σιακού ανθρώπου για το ρόλο και τη δύναμη

της εκπ αίδευσ ης. Α υτό το πνεύμα της αγωγή ς

είναι διάχυτο στα κείμενα της αναγέννησης.

Πεποίθηση, εξάλλου, του ανθρώπου της επο-

χής ήταν ότι η επιστήμη εξελίσσεται με την

παρατήρηση, την εμπειρία και το πείραμα.

γ. Η τυπογραφία και η διάδοση της Αναγέν-

νησης και του Ανθρωπισμού

Η Αναγέννηση και ο Ανθρωπισμός γρήγο-

ρα ξεπέρασαν τα όρια της Ιταλικής Χερσονή-

Το νέο πνεύμα της αγωγής. Παρίσι,

Εθνική Βιβλιοθήκη.

Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε ήταν η Βίβλος στο

τυπογραφείο τον Γουτεμβέργιου. Στην εικόνα, μια από

τις σελίδες της, Παρίσι, Εθνικ ή Βιβλιοθή κη.

σο υ και έγιναν κίνημα ευρω παϊκό. Η Γαλλία, η

Γερ μαν ία, οι Κάτω Χώρ ες και η Ιβηρική Χ ερσ ό-

νησος έγ ιναν εστ ί ες της Αναγέννησης στη

Δυτική Ευρώπη. Σημαντική επίση ς υ πήρ ξε η αν-

θρωπιστική δραστηριότητα σε πόλεις, όπου υ-

πήρχαν πανεπιστήμια και εκδοτικά κέντρα:

στην Αμβ έρσ α, στο Παρίσι , στο Στρασ βούργο,

στο Μιλάνο και στη Βενετία.

Στη διάδοση της Αναγέννησης και του Αν-

θρωπισμού υπήρξε καταλυτική και η συμβολή

της τυπογραφίας. Ως τα μέσα του 15ου αιώνα

Τυπογραφείο. Μικρογραφία εποχής. Παρίσι, Εθνική




Η διάδοση της Αναγέννησης καί τον Ανθρωπισμού στην Ευρώπη.

τα βιβλία ήταν χειρόγραφα και γι αυτό πολύ α-

κριβά και σπ άνια. Έτσι, όταν Ο Ιωάννης Γουτεμβέρ-

γιος από τη Μαγεντία της Γερμανίας χρησιμο-

ποίησε, γύρω στο 1450, κινητά μεταλλικά στοι-

χεία για την εκτύπωση των βιβλίων, η ανθρωπό-

τητα βρέθηκε μπροστά σε ένα κοσμοϊστορικό

γεγονός, την εφεύρεση της τυπογραφίας. Τα

τυπο γραφε ία εξ έδω σα ν κατά το 15ο αιώνα 30-

35 χιλιάδες βιβλία και το 16ο 150-200 χιλιάδες,

ευνοώντας έτσι την πρόσβαση στη γνώση. Η

φιλο μάθ εια όμω ς του κοινού περιορίστηκε στις

πόλεις. Στην επαρχία η πλειονότητα του πληθυ-

σμού παρέμενε αναλφάβητη και μακριά από

τις εξελίξεις. Θα χρειαστεί η συνδρομή ενός

παρόμοιου κινήματος δύο αιώνες αργότερα,

του Διαφωτισμού, για να αφυπνιστούν περισ-

σό τερο ο ι ανθρώπινες συνε ιδή σεις .

Ερωτήσεις

1. Ποια η σημασία των όρων Ανθρωπισμός και ανθρωπ ιστικές σπουδές;

2.Να δώσετε ένα σύντομο ορισμό της Αναγέννηση ς.

3.Να αναφέρετε ποιον θεωρούσε ως ιδανικό τύπο ανθρώ που η Αναγέννηση και να τον

περιγράψετε. Αξιοποιείστε και το σχετικό παράθεμα.

4. Αξιολογήστε τη συμβολή των Ελλήνων λογίων στην Αναγέννηση .



3. Οι ανακαλύψεις

α. Προς αναζήτηση νέων δρόμων

Ήδη από το Με σα ίων α οι Ευρωπαίοι έμπο-

ροι , ακολουθώντας το δρόμο του μεταξ ιού

προς την Κίνα, είχαν σχηματίσει για την Ασία

την εικόνα μιας μυστηριώδους και πλουσιότα-

της περιοχής της γης, Τη φαντασία των Ευρώ-

τ α αμύθητα πλούτη της Ιαπωνίας

Οι άνθρωποι εδώ έχουν καλούς τρόπους και σας

λέω ότ ι έχουν χρυσ άφι σε υπ ερβολικές ποσότητες.

Και σας λ έω, επίσης, ότ ι καν ένα ς άντρ ας δ ε μπορε ί

να με τα φέ ρε ι χρυσάφι έξω από αυτό το νησί , γ ιατί

ούτε έμπο ρος ούτε καν ένα ς άλλο ς δε ν πλησιάζει

στη στεριά. Εχουν τόσο χρυσάφι, ώστε αυτό το

θαυμάσ ιο αγαθ ό δ εν ξέρο υν τ ι να το κάνουν. Σας

λέω αληθινά ότι υπάρχε ι έν α μ εγαλοπ ρεπές πα-

λάτι ολόκληρο καλυ μμένο με π λάκες καθ αρού

χρυσό... 'Εχουν σε μεγάλη αφθονία πολύτιμες κόκ-

κ ινες πέτρες, πολύ ωραίες , στρογγυλές και μεγά-

λες και εξ ίσου ακ ρ ιβές ό σο και ο ι λευ κές . Είναι ένα

νησί τόσο πλούσιο, ώστε κανένας δεν μπορε ί να

μετρήσει τον πλούτο που υπάρχει σ'αυτό.

Μάρκο Πόλο , Το

βιβλίο των θαυμάτων, κεφ. 162.

παίων είχε ε ξά ψε ι και το έρ γο του Μάρκο Πόλο

(1254-1324)

Βιβλίο των θαυμάτων,

στο οποίο ο

τολμηρός εξερευνητής αφηγείται με μυθιστο-

ρηματικό τρόπο τις εντυπώσεις του από το ει-

κοσαετές ταξίδι του (1271-1291) σε χώρες της

Ανατολής.

Η κυριαρχία, όμως, των Οθωμανών Τούρ-

κων στη δυτική Ασία και στις χώ ρες της Α νατο-

λ ικής Μεσογε ίου απέκλε ισε τους δρόμους

επικοινωνίας με αποτέλεσμα να είναι δύσκο-

λη, αν όχι αδύνατη, η μεταφορά ασιατ ικών

προϊόντων προς την Ευρώπη.

Παράλληλα ο μονοπωλιακός έλεγχος του

εμπορίου των μπαχαρικών στη Μεσόγειο από

τους Βενε τούς και τους Άρ αβ ες και η έλλ ειψ η

πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη, καθιστού-

σαν αναγκ αία την αναζήτηση καινούριων δ ρό-

μων προς τις χώρες της Ανατολής.

Εξάλλου, η πορεία προς τη διαμόρφωση

εθνικών κρατών και ο έντονος ανταγωνισμός

μεταξύ των μοναρχών οδήγησαν τ ις ευρω-

παϊκές χώρες στην ανάληψη πρωτοβουλιών

Τα ταξίδια των μεγάλων εξερευνητών.



για την ενίσχυση του εμπορίου τους και της οι-

κονομικής τους δύναμης. Μέσα στο πλαίσιο

αυτό τα περ ισσότερα οργανωμένα εξ ερε υνη -

τ ικά ταξ ίδια χρηματοδοτήθηκαν άμεσα ή έμμε-

σα από ηγεμόνες .

Η Ισπανία και η Πορτογαλία, εκμεταλλευό-

μενες και την πλεονεκτ ική γεωγραφική θέση

τους, πρωτοστάτησαν στον τομέα αυτό.

β. Οι πρόοδοι στη ναυσιπλοΐα

Τα υπερπόντια ταξίδια διευκολύνθηκαν από

την τελειοποίηση των τεχνικών μέσων πλεύσης

κ α ι π ρο σα ν α το λ ισμ ο ύ , τη ς

πυξίδας,

το υ

αστρολά-

βου και του πορτολάνου. Ταυτόχρονα στην ανά-

πτυξη της ναυσιπλοΐας συνέβαλε και η ναυπή-

γηση ενός νέου τύπου πλοίου, της

καραβέλας,

Ο πορτολάνος (ναυτικός χάρτης) του Lazaro Luis, που είναι

γνωστός με την ονο μασ ία Άτλας (16ος αι.). Λισαβ όνα,

Ακαδημία Επιστημών.

Αστρολάβος, όργανο προσδιορισμού τον γεωγραφικού

πλάτους με βάση την παρατήρηση των άστρων, από

μικρογραφία τον 16ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη

Η καραβέλα, τύπος πλοίου, κατάλληλου για ταξίδια στην

ανοικτή θάλασσα και τον ωκεανό. Σχέδιο του Guillaume de

Testu, 1555, Παγκόσμια Κοσμογραφία. Vincennes,

Υπηρεσία Ιστορίας Στρατού.

που είχε μεγαλύτερη χωρητικότητα και ταχύτη-

τα και ήταν περ ισσότερ ο ασ φα λέ ς. Οι ναυτικοί

μπορούσαν πια να απομακρύνονται, σε αντί-

θε ση με ό,τι συ νέβα ινε στο παρ ελθό ν, από τ ις

ακτές και να πλέουν στ ις ανοικτές θάλασσες

και στους ωκε ανού ς.

γ. Οι Ευρωπ αίοι ανακαλύπτουν τον κόσμο

Προς τ ι ς Ι νδίες

Οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί ακολούθησαν

εντελώς δ ιαφορετ ικές κατευθύνσεις γ ια να

φτάσουν στην ανατολική Ασία.

Οι πορτογάλοι θαλασσοπόροι οργάνωσαν,

με τη χρηματοδότηση του πρίγκηπα Ερρίκου



Οι στόχοι τον Ερρίκου τον Θαλασσοπό ρου

Ήθελε να μάθε ι ποιες χώρες υπήρχαν πέρα από τα

Κανάρια νησιά και από το ακρωτήριο Μπαγιατόρ.

γ ιατ ί μέχρ ι εκε ίνη την εποχή κανένας άνθρωπος

ούτε δ ιάβασε ούτε άκουσε ποια χώρα βρισκόταν

μετά από αυτό το ακρωτήριο ...

Ο δεύτερος λόγος ήταν ότ ι αν σ' αυτές τ ις χώρες

βρίσκονταν χριστιανικοί πληθυσμοί ή κάποια λιμάνια

που μπορούσαν να τα πλησιάσουν χωρίς κίνδυνο,

θα ε ίχαν τη δυνατότητα να φέρουν στο βασίλε ιο

πολλά και φθ ηνά π ροϊόντα, γιατί ασ φα λώ ς δ ε θ α

υπήρχαν άλλοι άνθρωποι σ' αυτές τις ακτές που θα

ασχο λούντα ν με το εμπό ριο ...Ο τρίτος λόγο ς ήταν

ότ ι θα έστελλε τους άνδρες του με σκοπό να

πληρο φορηθ ε ί μέχρ ι πού έφ θα νε η δύναμη των

απίστων. Ο τέταρτος λόγος υπήρξε ο εξής: θα ήθελε

να μάθε ι αν

σ

1

εκ ε ίνε ς τ ις περ ιοχές υπήρχαν μερ ικο ί

ηγεμόνες χριστιανοί αρκετά ισχυροί για να τον βοη-

θήσουν εναντίον των απίστων.

Ο πέμπτος λόγος ήταν η μεγάλη του επιθυμία να

συ ντε λέσ ει στην ενίσχυσ η της χριστιανικής πίστης και

να οδηγήσει στο χριστιανισμό όλες τις ψυχές που

ήθελαν να σωθούν.

Comes Eanes de Azurara,

Χρονικά της Γουϊνέας,

1543

του θαλασσοπόρου (1394-1460), εξερευνητ ι -

κά ταξίδια για την ανακάλυψη του θαλάσσιου

δρ όμο υ προς τις Ινδίες, παραπλέο ντας την Α-

φρική. Οι αλλεπ άλλη λες επιτυχείς εξε ρευ νητ ι -

κές αποστολές συνεχίστηκαν από το Βαρθολο-

μαίο

Ντιάζ (1450-1500), ο οπ οίος έ φ τα σ ε στο α-

κρωτήριο της Καλής Ελπίδας το 1487. Λίγο αρ-

γό τερ α, το 1498, ο

Βάσκο ντα Γκάμα

(1469-1524)

προχώρησε ακόμα περισσότερο, μέχρι το Κά-

λικουτ των Ινδιών. Έτσι, όταν το Σεπτέμ βριο του

1499 επ έσ τρ εψ ε στη Λισαβόνα μ ε τα αμπάρια

του γεμά τα μπαχαρικά, ο νέο ς εμπ ορικός δρ ό-

μος προς τις Ινδίες ήταν μια πραγματικότητα.

Την ίδια εποχή (1500) ένα ς άλλ ος Πορτογά-

λ ο ς , Ο

Αλβαρέξ Καμπράλ

(πε ρ. 1460-1526), πλέ-

οντας προς τις Ινδίες, παρασύρθηκε από τα

κύματα μέχρι τη Βραζιλία, την οποία κατέλαβε

στο όνο μα του βασιλιά του.

Π ρ ο ς τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , μ ι α ν έ α ή π ε ι ρ ο

Αντίθετα με τους Πορτογάλους, ο Χριστόφο-

ρος Κ ολόμβος (1451-1506), γεν ου άτη ς θαλ ασσ ο-

πόρο ς στην υπη ρεσία του βασιλιά της Ισπα-

νίας, πεπεισμένος για τη σφαιρικότητα της γης,

ακολούθησε δυτ ική κατεύθυνση στα ταξ ίδια

του (1492-1504) προς την ανατολική Ασία. Έτσι,

όταν αποβιβάστηκε στο Σαν Σαλ βαδ όρ (1492)

πίστεψε πως είχε φτάσει στις Ινδίες, πεποίθη-

ση που διατήρησ ε και μετά την ανακά λυψ η και

άλλων περιοχών της κεντρικής Αμερικής κατά

τα επό με να ταξίδια του.

Σύντομα, όμω ς, στα 1507, ο φλ ωρ εντ ινός Α-

μέρικο Βεσπούτσι (1454-1512), θαλασσοπόρος

στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας,

διαπίστωσε ότι οι περιοχές που είχε ανακαλύ-

ψει ο Κολόμβος δεν ανήκαν στην Ασία αλλά

σε μια ν έα ήπε ιρο, την οποία μάλιστα προσπά-

θησε να χαρτογραφήσ ει . Η νέ α ήπειρος πήρε

αργότερα το όνομά του.

Ο π ρ ώ τ ο ς π ε ρ ί π λ ο υ ς τ η ς γ η ς

Οι Ισπανοί , θέλοντας να μην αφήσουν το

εμπορικό μονοπώλιο με την Ανατολή στα χέ-

ρια των Πορτογάλων, αναζητού σαν έν α συντο-

μότερο δρόμο προς την Ασία. Το σχέδιο αυτό

ανέλαβε να πραγματοποιήσει ένας Πορτογά-

Άποψη του λιμανιού της Λισαβόνας, απ' όπου ξεκινούσαν

τα μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια των Πορτογάλων.

Γκραβούρα τον Θ εο δώ ρο υ de Bry, 1562. Παρίσι, Υπηρεσία

Ιστορίας Ναυτικού.



Οι ιθαγενείς τον Σαν Σαλβαδόρ (Αγίου Σωτήρα)

υποδέχονται τον Κολόμβο και τους Ισπανούς. Γκραβούρα

του Θεοδώρου de Bry, 1602. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

λος στην υπηρεσία της Ισπανίας, ο

Φερδινάνδος

Μαγγελάνος (1480-1521), ταξιδεύοντας δυτικά

και παρακάμπτοντας τη Νότια Αμερική. Με το

ταξ ίδ ι αυτό, που δ ιήρκεσε δυόμ ισι χρόν ια

(1519-1522), αποδείχθηκε ότι η γη είναι σφαιρι-

κή.

δ. Η κατάκτηση του Νέου Κ όσμου και οι α-

ποικιακές αυτοκρατορίες

Οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι μοιράστηκαν

μεταξύ του ς, με τη

Συνθήκη της Τορντεζίλα

(1494)

τ ις περιοχές που ανακάλυψαν και επιδόθηκαν

στην εκμετάλλευσή τους.

Οι πρώτες χώρες που ανακαλύφθηκαν με-

τατράπηκαν σύντομα σε αποικίες των Ευρωπαί-

ων. Η κατάληψη των νέω ν χωρών συ νοδε ύτηκε

Τλάλοκ, ο θεός της βροχής των Αζτέκων.

Φλωρεντία, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Το πρώτο ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου

Πα ρασ κευ ή 12 Οκτωβρίου. Η γη φαίνετα ι στον ορί-

ζοντα στις 2 η ώρα τα ξημερώματα. Το πρωί απο-

βιβάζομαι στο νησί ( ένα νησί στις Μπαχάμες). Ξε-

διπλώνω τη βασιλική σημαία και το καταλαμβ άνω στο

όνομα του βασιλιά και της βασίλισσας.

Σάββατο 16 Δεκεμβρίου. Οι κάτοικοι της Ισπανιόλας

(Αϊτής) δεν έχουν όπλα και ε ίναι εντελώς γυμνοί. Οι

Μεγ αλε ιότη τές σας ( ο βασιλ ιάς και η βασίλ ισσα της

Ισπανίας) , θα έχουν τη μεγάλη χαρά να τους εκ-

χριστιανίσουν.

Αποσπάσ ματα από το Ημερολόγιο του Κολόμβου'

(1492).

Ο Κορτές (Fernando Cortez, 1485-1547 ), ένας από τους

Ισπανούς κατακτητές (c onqistadores), εισέρχεται

θριαμβευτικά στην πρωτεύουσα των Αζτέκων Τλαξκάλα

(Μεξικό). Έργο του Alvarez Solis. Μαδρίτη, Μουσείο της

Αμερικής.

από σφαγές των τοπικών πληθυσμών, λεηλα-

σίες και καταστροφές. Χαρακτηριστική είναι η

περίπτωση των Ισπανών, οι οποίοι μεταχειρί-

στηκαν απάνθρωπες μεθόδους στ ις χώρες

της κεντρικής και νότ ιας Αμερ ικής εξαφ ανί-

ζοντας έτσι τους λεγόμενους προκολομβιανούς

π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ς .

Οι Πορτογάλοι, χρησιμοποιώντας το στόλο

και το πυροβολικό τους, ίδρυ σαν μια σε ιρά ο -

χυρω μένων εμπορικών σταθμών από τις α κτές



Εμπορικός σταθμός των Πορτογάλων στην Καλκούτα. Μ αδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη

Και με τη βούλλα του πάπα

Το 1493 ο πάπας Αλέξανδρος VI με βούλλα του

πρότε ινε τη δ ιανομή του κόσμου μεταξύ Πορτο-

γάλων και Ισπανών. Στους τελευταίους θα παραχω-

ρούνταν τα δ ικαιώματα σε όλες τ ις ανακαλύψεις

που βρίσκονταν 600 περίπου χιλιόμετρα δυτικά των

νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου.

Οι Πορτογάλοι δ ιαφώ νησαν και ύσ τερα από σκλη-

ρέ ς δ ιαπ ραγματεύ σε ις υπογρ άφηκε το 1494 η Συν-

θήκη της Τορντεζίλας που μετέθετε τα όρια κυρι-

αρχ ίας τους 1500 χιλιόμετρα δυτικότ ερα της αρχικής

γρα μμ ής, 47 ° δυτικά του μεση μβριν ού. Ετσι ο κό-

σμος μοιράστηκε προτού καν ανακαλυφθε ί .

Μια φωνή διαμαρτυρίας για την τύχη των ιθαγενών

Οι Ισπανοί βρέθηκαν ανάμεσα στους Ινδ ιάνους

όπως οι λύκοι, οι τ ίγρεις και τα αιμοβόρα λιοντάρια

πε ινα σμένα γ ια πολλές μέρ ες. Εδώ και σαρ άντα

χρόνια, δεν κάνουν τίποτα άλλο από να τους κάνουν

κομμάτ ια, να τους τουφεκ ίζουν, να τους βασανίζουν

και να τους εξοντώνουν με τόση ωμότητα, ώστε το

νησί Κούβα ε ίναι σήμ ερα ερημ ωμ ένο από κατοί-

κους...

Αν ο ι χρ ιστιανοί έχουν κα ταστρέψ ει τόσε ς και τό σες

ψυχές, το έκαναν με μοναδικό σκοπό να απο-

κτήσουν χρυσ άφι και να πλουτίσουν όσο το δυνα τό

γρηγορότερα.

Απόσπασ μα από την αναφορά του Επισκόπου

Βαρθολομαίου Λας Κάζας προς το βασιλιά της

Ισπανίας.

της Αφρικής και τον Περσικό Κόλπο μέχρι την

Ιαπωνία, για να επιβάλουν το εμπόριο τους

στον Ινδικό. Έτσι δημ ιουρ γήθ ηκε μια ε κτε ταμ έ-

νη αλλά εύθραυστη αποικιακή αυτοκρατορία

που εφοδίαζε την Ευρώπη με μπαχαρικά και

πολύτιμα μέταλλα. Έστρεψαν, επίσης, το ενδι-

αφέρον τους οι Πορτογάλοι και προς τη Βραζι-

λ ία, όπου ανέπτυξαν φυτείες τσαγιού, κακάου

και ζάχαρης, Για να αντιμετωπίσουν την έλλει-

ψη εργατικών χεριών για τ ις μεγάλες φυτείες

εγκαινίασαν το εμπόριο μαύρων από την Α-

φρική.

Αντίθετα, οι Ισπανοί δημ ιούρ γησ αν μια ηπει-

ρωτική αυτοκρατορία, ιδ ια ίτερα προσοδοφό-

ρα, που εκτεινόταν από το Μπουένος Άιρες

ως την Καλιφόρνια. Χωρίς να παραμελήσει την

ανάπτυξη φυτειών (κακάο , ζαχαρο κάλαμο , ρύ-

ζι, καπνός, αμπ έλια), η ισπανική διοίκηση ευ νο -

ούσε ιδ ια ίτερα την ανακάλυψη και την εκμε-

τάλλευση ορυχε ίων μετάλλου. Ο άργυρος α-

ποτελούσε το κυρ ιότερο ε ίδος που μεταφε-

ρόταν από τις αποικίες στη μητρόπολη.

Η κυριαρχία όμως των Ισπανών και των Πορ-

τογάλων δεν επρόκειτο να διαρκέσει γ ια πο-

λύ. Ό ταν , σύ ντο μα, οι Ά γγλο ι, οι Γάλλοι και οι

Ολλανδοί θα διεκδικήσου ν μερ ίδιο από το νέ ο

κόσμο, η Ευρώπη θα εισέ λθ ει στη φάση του α-

ποικιακού ανταγωνισμού και η σύγκρουση θα

είναι αναπόφευκτη.



Πορτογαλικές και ισπανικές αποικίες. Συνθήκη της Τορντεζίλα.

ε. Η Ευρώπη μετά τις Α νακαλύψεις

Οικονομικές μεταβολές

Μια σημαντ ική συνέπεια των γεωγραφικών

αν ακ αλ ύψ εω ν ήταν ότι το κέντρ ο της παγκόσμι-

ας οικονο μίας μετατοπίστηκε από τη Με σό γε ιο

στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασ-

σα. Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβ όνας και

της Αμβέ ρσα ς απέκτησαν μεγαλύ τερη ο ικονο-

μική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας

και της Γένουας. Με την εξέλιξη αυτή η δυτική

και η βό ρε ια Ευρώπη έγιναν πια το κέν τρο των

διεθνών εξελ ί ξεων.

Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην

Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήμα-

τος και κατέστησαν το νόμισμα αποκλειστικό

ανταλλακτικό μέσο και μέτρο όλων των αξιών,

Τα κεφάλαια που συσσωρεύονταν από το εμ-

πόριο άρχ ισαν να επενδύοντα ι σε δ ιάφορες

εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και

ασ φαλ ιστικές επιχε ιρήσ εις. Έτσι τέθη καν οι βά-

σεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος στην

Ευρώπη, εν ώ η φεο υδα ρχική δομή της οικονο-

μίας άρχισε να κλονίζεται.

Η βιοτεχνία παρουσίασε σημαντική πρόοδο

στους τομείς της υφαντουργίας, της μετα-

ξουργίας και της τυπογραφίας. Στην πρόοδο

αυτή συ νέβ αλε αποφασιστικά και ο σταδιακός

παραγκ ωνισμός των μεσαιωνικών οικονομι-

κών θεσμών, όπως ήταν οι συν τεχνίες, που ε-

πέβαλλαν περ ιορ ισμούς στην ελ εύ θε ρη δ ρα-

στηριότητα του ατό μου.

Παρά την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του

εμπορίου, η γεωργία εξα κολου θού σε να απο-

τελεί το θεμέ λιο της οικονομίας. Η γεωργική

παραγωγή εμπλουτιζόταν σταδιακά με την

καλλιέργεια αποικιακών προϊόντων, άγνωστων

μέχρι τώρα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Όμω ς η εισαγωγ ή μεγά λων ποσοτήτων πο-

λύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη προκάλεσε

πτώση της τιμής τους , εν ώ , αντίθετα, για τους

ίδιους λόγ ους οι τ ιμές των αγαθών αυξήθηκαν

σ ε πολλ ές περιπτώσεις κατά 300 % με 400 %

στα τέλη του 16ου αιώνα.

Κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό ς κ α ι α ν α ν έ ω σ η τ η ς

σ κ έ ψ η ς

Οι οικονομικές μετα βολ ές της περιόδου

αυτής δρομολόγησαν μια περιορισμένη στην



Η Ευρώπη εισάγει πολύτιμα μέταλλα, αποικιακά και

άλλα προϊόντα από την Ασία και την Αμερική. Από

την Αφρική μεταφέρονται δούλοι στην Αμερική γ ια

να εργαστούν ως σκλάβοι στις φυτείες (π.χ. καφέ,

βαμβακιού) των Ευρωπαίων αποίκων.

Οι ευρω παϊκές εξ αγω γές προς τις άλλε ς ηπε ίρους

περ ιορ ίζοντα ι , αρχ ικά , σε δ ι άφ ορα μ ικροεμπο-

ρεύματα (βιοτεχνικά και άλλα).

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Τ Ο Υ Δ Ι Ε Θ Ν Ο Υ Σ Ε Μ Π Ο Ρ Ι Ο Υ

Ο Ι Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ε Σ Α Ρ Γ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ι Σ Π Α Ν Ι Α Σ

Α Π Ο Τ Η Ν Α Μ Ε Ρ Ι Κ Η

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΧΙΛΙΟΓΡΑΜΜΑ

1540-1550 17500

1550-1560 30000

1560-1570

94000

1570-1580 100000

1580-1590 200000

1590-1600 270000

Η σχετικότητα των πραγμάτων

Καθ ένας ονομ άζε ι βαρβαρότητα αυτό που ο ίδ ιος

δε συνηθίζει. Το ίδιο νομίζουμε ότι δεν είναι αληθινό

παρά αυτό που μας έχει δώσει η παιδεία μας και οι

παραδόσεις του τόπου μας.

Μ. Μονταίνι

( Michel M ontaigne, 1533-1592),

Δοκίμια.

Η εισαγωγή πολύτιμων μετάλλων

προκαλεί αφενός την ανάπτυξη τον

εμ πο ρί ου και αφετέρου υποτίμηση του

νομίσματος και αύξηση των τιμών.

αρχή αλ λά ουσιαστική διαφορο ποίηση της κοι-

νωνίας. Κύριος μοχλός της διαδικασίας μετα-

σχηματισμού ήταν μια νέα κοινωνική τάξη, η α-

σ τ ι κ ή .

Οι συνέπειες των οικονομικών μεταβολών

στις άλλες κοινωνικές ομάδες ποίκιλλαν. Αν

για τους χωρικούς η άν οδ ος των τιμών μπο-

ρούσε να έχει θετ ικά αποτελέσματα, στους

ευ γε νε ίς και στους ερ γά τες οι επιπτώσεις ή-

ταν ολέθριες. Γενικά η κοινωνία βρισκόταν σε

μ ια φάση αναπροσαρμογών κα ι έντονων ανα-

ταράξεων, καθώς εισερχόταν πια σε μ ια μα-

κρόχρο νη δ ιαδικασία, η οποία επρ όκειτο ν α ω-

ριμά σε ι το 18ο αιώνα μέ σα στο πλαίσιο του Δι-

Ο απολογισμός της ημέρας από έναν τραπεζίτη και τη

γυναίκα τον. Πίνακας (1538) του Ραϋμερσβέλλε ( Martinus

van Reymerswaele). Μουσείο Φλωρεντίας.



αφωτισμού. Από την άλλη πλευρά η ανάγκη

αντιμετώπισης πρακτικών προβλημάτων, σε

συνδυασμό προς τη σύμφυτη με τον άνθρωπο

τάση για γνώση, οδήγησε στην ανάπτυξη ποι-

κίλων επιστημονικών κλάδων, όπως της γεω-

γραφίας, της αστρονομίας, των μαθηματικών,

της ζω ολογίας, της βοτανικής, της εθν ογρ αφ ί-

ας και άλλων που διεύρυναν τους πνευματι-

κούς ορ ίζοντες των ανθρώπων.

Ερωτήσεις

1.Για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη σας, οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί έσπευσαν να

μοιράσουν το Νέο κόσμο;

2.Να ταξινομήσετε τα αποτελέσματα (οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά) των

Ανακαλύψ εων και να τα αξιολογήσετε βασιζόμενοι και στα σχετικά παραθέματα.

4. Θρησκευτική μεταρρύθμιση (1517-1555)

α.

Η Ρω μαιοκαθολική Εκκλησία σε κρίση

Ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα το ηθικό κύ-

ρος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ανάμεσα

στους πιστούς άρχισε να υποχωρεί. Όλο και

περ ισσότερες δ ιαμαρτυρίες δ ιατυπώνονταν

για τη διοικητική ανεπάρκεια, την υπερβολική

πολυτέλεια της αυλής και την ηθική ακόμη δια-

φθορά πολλών από τους εκκλησιαστικούς αξι-

ωματούχους. Σε μια εποχή, κατά την οποία νέ-

οι κοινωνικοί, οικονομικοί και πνευματικοί ορί-

ζοντες ανοίγονταν στους Ευρωπαίους, η πλειο-

νότητα του κλήρου, ιδίως του κατώτερου, ζού-

σε μέσα στην αμάθεια και η Εκκλησία εξακο-

λουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρ-

κή απειλή του κακού και να εφευρίσκει τρό-

πους άφεσης των αμαρτιών, μεταξύ των οποί-

ων κα ι τα έγγ ρα φα άφ εσ ης αμαρτιών, τα λεγό-

μ ε ν α συγχωροχάρτια.

Η αντ ίδραση στις αδυν αμ ίες α υτές της Ρω-

μαιοκαθολικής Εκκλησίας δε ν άρ γησ ε να εκ-

δηλωθεί από τους φορείς του ανθρωπιστ ικού

κινήματος. Αυτοί έθεσαν ως στόχο την αναζή-

τηση του αυθεντικού πνεύματος του Χριστιανι-

σμού στη μελέτη της Αγίας Γραφής, χωρίς τις

παρερμηνείες των σχολιαστών του Μεσαίω-

να. Προϋπόθεση της αναζήτησης αυτής ήταν

η άμεση επαφή με ι ερά κε ίμενα, την οποία

Οι αδυναμίες της Εκκλησίας

Οι πάπες που δείχνουν τόση ενεργητικότητα στο να

συγκεντρώνουν χρήματα, αναθέτουν ευχαρίστως

κάθε αποστολ ική εργασία στους επισκόπους, ο ι

επίσκοποι στους ιερε ίς , ο ι ιερε ίς στους δ ιάκους, ο ι

δ ιάκοι στους περ ιπ λανώμενου ς μο ναχούς και αυτοί

εγκαταλε ίπουν τα πρόβατα του Χριστού σε αν-

θρώπους που η μόνη τους ικανότητα είναι να τα

γδέρνουν .

Έρασμος , Μωρίας Εγκώμιο (1515).



κατέστησαν δυνατή η πρόοδ ος της τυπογραφί-

ας και οι μετ αφ ρά σε ις της Αγίας Γραφής σ ε

λαϊκή γλώσσ α ή δη από το πρώτο μισό του 16ου

αιώνα.

Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν

φα ινό μενο σύνθετο κα ι συν δεότα ν με το

πνεύμα της Ανα γένν ησ ης. Γ ια το λόγο αυ τό,

εκτός από τη βασική θρησκευτική διάστασή

του, έλ αβ ε επίσης κοινωνικό και πολιτικό χαρα -

κτήρα, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια.

β. Η Μεταρρύθμιση τον Λουθήρου

Η αντ ίδραση στις αδ υνα μίες της Ρωμαιοκα-

θολικής Εκκλησίας εκδηλωνόταν περισσότερο

στις γερμανικές χώρες. Στον πληθυσμό προ-

Συγχωροχάρτια

Για τον άνθρωπο του Μεσ αίω να ο φόβ ος της

αμαρτίας ήταν διάχυτος παντού και για το λόγο αυτό

αναζητούσε εναγωνίως τρόπους απαλλαγής του

από αυτήν. Ως μοναδική σωτηρία της ψυχής εθε-

ωρείτο η άφεση αμαρτιών, την οποίαν οι μεν πιστοί

ε ίχαν αναγάγε ι λόγω θρησκοληψίας σε σκοπό της

ζωής τους, η δε Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε μέσο

αναπαραγωγής της κοσμ ικής εξουσ ίας της κα ι

πλουτισμού.

Τα συγχωροχάρτ ια ήταν γραπτή άφεση αμαρτ ιών

που παραχωρούσε η Εκκλησία στους πιστούς κατά

το Μεσα ίωνα έναντ ι χρηματ ικής προσφοράς , η

πώλησή τους όμως έλαβε τη μορφή γεν ικευμ ένου

φαινομένου το 16ο αιώνα.

Η επιστροφή στη Βίβλο

Είμαι απόλυτα αντίθετος με την άποψη εκείνων που

δε θέλουν να μεταφραστε ί η Βίβλος στη λαϊκή

γλώσσ α γ ια να δ ιαβάζεται από τους ανθρώ πους του

λαού, ωσάν να ήταν τόσο δυσνόητη η δ ιδασκαλία

του Χριστού, ώστε μόνο μια χούφτα θεολόγων να

μπορούσε να την κατανοήσε ι , ή ωσάν η χρ ιστ ιαν ική

θρησκε ία να στηριζόταν στην αμάθε ια. Θα ήθελα

ακόμα και ο ι πιο ταπε ινές γ υναίκες να δ ιαβ άζουν τα

Ευαγγέλια και τ ις Επιστολές του αποστόλου Παύλου.

Έπειτα, θα επιθυμούσα αυτό το βιβλίο να μετα-

φραστε ί σε όλες τ ις γλώσσες, ώστε ο ι Σκοτσέζοι , ο ι

Ιρλανδοί , αλλά επίσης και ο ι Τούρκοι και ο ι

Σαρακηνοί να ε ίναι σε θέση να το δ ιαβάζουν και να

το γνωρίζουν.

Έρασμος , Πρόλογος στην Καινή Διαθήκη, 1516.

καλούσε μεγάλη δυσαρέσκε ια η ο ικονομ ική

επιβάρυ νση που υφίστατο από την Εκκλησία

με σκοπό την ανέ γερ ση μεγαλοπρεπών ο ικο-

δομημάτων στη Ρώμη. Στη λαϊκή αυτή δυσαρέ-

σκεια πρέπει να προσθέσουμε και την προ-

σπάθεια των Γερμανώ ν ηγεμό νων να απαλλα-

γούν από την παπική επιρροή και την επικυρι-

αρχία του αυ τοκράτορα .

Η αφορμή δόθηκε το 1515, όταν ο πάπας

Λέω ν Γ έδ ω σε την άδε ια γ ια μαζική έκ δο ση

και πώληση εγγ ράφ ων ά φε ση ς αμαρτ ιών

(συγχωροχαρτ ιών) . Ο εμπορευματοποιημέ-

νος τρόπος διάθεσης τους από τον μοναχό

Τέτζελ στη Γερμανία και η διακήρυξή του ότι

μόλις ακο υστεί ο ήχος από τα χρήματα που

πληρών ονται για το συγχωρο χάρτι, οι ψυχές

μεταπηδούν από το Καθαρτήριο στον Παρά-

δεισο , π ροκά λεσα ν την έντον η αντ ίδρασ η του

γερμανού μοναχού κα ι θεολόγου Μαρτίνου

Λουθήρου.

Ο Λούθηρος δ ιαμαρτυρόμενος θυροκόλ-

λη σε , τον Οκτώβριο του 1517, σ ε εκκ λησία της

Βιτεμβέργης έ να ν κατάλογο από 95 θέσεις, δη-

λαδ ή επιχειρήματα που καταδίκαζαν τα συγχω-

ροχάρτια και αμφισβητούσαν τις παπικές από-

ψεις και σε άλλα δογματικά ζητήματα. Ο πά-

πας αντέδρασε αφορίζοντας τον Λούθηρο

Η εμπορευματοποίηση της αγωνίας των Χριστιανών.

Διακοσμητικό σχέδιο από το βιβλίο του Εράσμου,

Μωρίας Εγκώμιο (1515).



ως α ιρετ ικό. Ο Λούθηρος όμως έκαψε δημό-

σ ια το έγγραφο (βούλλα)* του αφορισμού του

(1520). Η θρησ κευτική αυτή διαμάχη θο ρύ βη σε

τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτο-

κρα τορίας (Γερ μαν ίας) Κά ρολο Ε', ο οπο ίος,

φοβ ούμ ενος δ ιάσπαση της ενότητας των γερ -

μανικών χωρών, κάλεσε τον Λούθηρο να απο-

λογη θεί ενώπ ιον της Δίαιτας* στην πόλη Β ορμς

(Worms). Όταν ο Λούθηρος αρνήθηκε να αναι-

ρέσει τ ις απόψεις του, η Δίαιτα τον καταδίκασε

ως αιρετ ικό και τον έ θ ε σ ε εκτός νό μου. Ο Λού-

θηρος σώθηκε τότε χάρη στην επέμβαση του

εκλέκτορα της Σαξονίας», ο οποίος τον έκρυ-

ψ ε σ τον πύργο του, στο Βάρτμπουργκ.

Το κήρυγμα του Λουθήρου, ως τοπικό θρη-

σκευτικό κίνημα, αλλ ά και ως πυρ ήνας μιας

ευρ ύτε ρη ς μεταρρυθμ ιστ ικής έκρη ξης, ε ίχε α-

ποφασιστική επίδραση στην κοινωνική, πολιτική

και οικονομική πραγματικότητα, όχι μόνον της

Γερμανίας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανι-

σμό, οι γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί

του Λο υθή ρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθη-

καν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποι-

θήσ εων . Η διαμα ρτυρ ία αυτή, από την οποία ο-

ν ο μ ά σ τ η κ α ν κ α ι

προτεστάντες

ή

διαμαρτυρόμενοι

(από το λατινικό ρήμα protestor: διαμαρτύρο-

μαι), δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Τον επόμε-

νο χρό νο υπέβ αλαν στη Δίαιτα που συγκλή-

θηκε στην γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνη-

μα με τ ις βασικές αρχές του λουθηρανισμού,

γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530),

Η αναμενόμενη σύγκρουση των μεταρρυθ-

μιστών με τις αυτοκρ ατορικές δυνά μεις εκδ η-

λώθηκε τελ ικά κα ι έλα βε τη μορφ ή γεν ικευ μέ-

νου εμ φυ λίου πολέμου. Στο τέλο ς ο αυ τοκρά-

τορας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την Ει-

ρήνη της Αυγούστας

(1555), η οποία αναγνώριζε

τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαί-

ωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλλει στην περιοχή

της δικαιοδοσίας του το δόγμα που επιθυμού-

σε. Με τη συνθήκη αυτή η Γερμανία δια ιρέθη-

κε σε κράτη καθολικά και διαμαρτυρόμενα.

γ. Η διάδοση της Μεταρρύθμισης

Βαθμιαία η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και έ-

Ο Λούθηρος συνοδευόμενος από πλήθος μαθητών του καίει

τη βούλλα του πάπα στις 10 Δεκεμβρίου του 1520 στην

πλατεία της Βιτεμβέργης. Γκραβούρα του 16ου αι. Π αρίσι,


Το προανάκρουσμα της Μ εταρρύθμισης

Μερ ικές από τις θέσε ις του Λουθήρο υ

27. Διδάσκουν ανθρώπινα επινοήματα, όσοι υπο-

στηρίζουν ότι μόλις ακουστεί ο ήχος των χρημάτων

στα χρηματοκιβώτιά τους, η ψυχή μεταπηδά στον πα-

ράδε ισο .

37. Κάθε γνήσιος Χριστ ιανός, ζωντανός ή νεκρός,

μετέχει σε όλα τα αγαθά του Χριστού και της Εκ-

κλησίας, με τη βοήθε ια της θε ίας χάρης του Θεού

και χωρίς συγχωροχάρτια.

Τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Λουθήρου

Μόνο η πίστη οδηγεί στη σωτηρία της ψυχής και,

επομένως, οι εξωτερικοί λατρευτικοί τύποι (όπως

νηστε ία, προσευχή) δεν έχουν καμιά ουσιαστ ική

αξία.

• Η σωτηρία είναι αποκλειστικό δώ ρο του Θεο ύ, της

θε ίας χάρης.

• Η προ σευχ ή είναι το μόνο μέ σ ο για την επικοινωνία

με το Θεό .

• Η Αγία Γραφή απο τελεί τη μόνη α υθεντία .



Ο Ιωάννης Καλβίνος. Παρίσι, Ίδρυμα Ιστορίας τον

Προτεσταντισμού.

Θεμελιώδης αρχή της Καλβινικής διδασκαλίας

Ονομάζουμε απόλυτο προορ ισμό το προα ιών ιο

σχέδιο του θ ε ο ύ , που μ ' αυτό καθόρ ισε την τύχη του

κάθε ανθρώπου. Γιατί δε δημιουργεί όλους τους

ανθρώπ ους κάτω από τ ις ίδ ιες συνθ ήκες, αλλά

άλλους τους προορίζε ι γ ια την αιώνια ζωή και

άλλ ους για την αιώνια καταδίκη. Έτσι, ανά λογ α μ ε το

σχέδιο του Θεού, τον ίζουμε ότ ι άλλοι άνθρωποι ε ί -

ναι πλασμένοι για τη ζωή και άλλοι για το θάνατο...

Αυτούς που ο θε ό ς καλε ί στη σωτηρία, τους καλε ί

από δική του ευσπλαχνία, και όχι επειδή το αξίζουν.

Αντίθετα κανείς από αυτούς που προορίζονται για

την αιώνια καταδίκη δεν μπορεί να σωθεί. Αυτό το

έχει κρίνει η κρυφή και ανεξιχνίαστη δικαιοσύνη του

θ ε ο ύ .

Ιωάννης Καλβίνος, Χριστιανική Διδασκαλία, VII.

Η νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου, 24 Αυγούστου 1572. Π ίνακας

του Francois Dubois (16ος αι.). Μουσείο της Λωζάνης.

ξω από το γερμανικό χώρο, με ποικίλες πα-

ρα λλ αγέ ς και κυρίως με τον

Καλβινισμό

και τον

Αγγλικανισμό. Ο Λουθηρα νισμός επεκτάθηκε

σύντομα και στ ις σκανδιναβικές χώρες, ενώ

στην Ελβετία εκδηλώθηκε μεταρρυθμιστική κί-

νηση από τον εφ ημ έρ ιο του καθεδ ρικού ναού

της Ζυρίχης

Ζβίγγλιο

(1484-1531). Η αντίδραση

όμως από τους καθολικούς ήταν τόσο σφο-

δρή, που έφτασε μέχρι την ένοπλη σύγκρου-

ση κατά την οποία σκοτώθηκε ο Ζβίγγλιος.

Πιο οργανωμένη και πιο σημαντική μεταρ-

ρυθμιστική προσπάθεια ήταν εκείνη που οργα-

νώθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας από τον Ιωάν-

νη Καλβίνο (1509-1564). Ο Καλβινισμός διαδό-

θηκε κυρίως στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες,

στην Ελβετία και στη Σκωτία. Συνάντησε όμως

σφοδρή αντ ίδραση από τους ηγεμόνες των

δύ ο πρώτων χωρών, οι οποίοι τον θεω ρο ύσ αν

ως διασπαστικό στοιχείο. Μάλιστα οι βασιλείς

της Γαλλίας, στην προσπάθειά τους να δημι-

ουργήσουν ένα απόλυτα συγκεντρωτικό κρά-

τος και να ανυψώσουν το γόητρο της χώρας

στον ευρωπαϊκό χώρο, στράφηκαν με ιδ ια ίτε-

ρη βιαιότητα εναντίον των Ουγενότων, των Γάλ-

λων καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή

2 χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη Νύχτα του

Α γ ί ο υ Β α ρ θ ο λ ο μ α ί ο υ ( 2 4 Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1 5 72 ). Η ν ύ -

κτα εκείνη αποτέλεσε την τραγικότερη σελίδα

τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς τ ω ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν π ο λ έ μ ω ν σ τ η Γ α λ -

λία.

Στην Αγγλία η τάση για ανεξαρτητοποίηση

από την παπική επιρ ρο ή χρ ονο λογ είται από τό-

τ ε π ο υ ο Ι ω ά νν η ς Ο υ ί κ λι φ ( 1 3 2 0 - 1 3 8 4 ) χ α ρ α κ τ η -

ρίστηκε ως αιρετ ικός, και ενδυναμώθηκε με

την επίδραση του χριστιανικού ανθρωπισμού.

Μια διαμάχη του βασιλιά Ερρίκου του Η (1534 -

1547) με τον πάπα για προσωπικούς λόγους

στάθηκε η αφορμή για την οριστική ρήξη της

εκκλησίας της Αγγλίας με τη Ρώμη (1534) και η

αφετηρία της αγγλ ικαν ικής μεταρρύθμ ισης

που είχε χαρακτήρα θρησκευτ ικό, πνευματικό

και πολιτικό. Η μετα ρρ ύθμ ιση αυτή δ εν αποτε-

λούσε ιδ ια ί τερο δόγμα, αλλά συνδύασε στο ι -

χεία του Λουθηρανισμού και του Καλβινισμού.

Αρ γό τερ α, στα χρόνια των διαδόχω ν του Ερρί-

κ ο υ , ε δ ρ α ι ώ θ η κ ε η Α γ γ λ ι κ α ν ι κ ή Ε κ κ λ η σ ί α , η Ο -



ποία ήταν η μόνη που αναγνωριζόταν από το

κράτος.

δ. Η Αντιμεταρρύθμιση

Καθώς η Καθολική Εκκλησία έβ λεπ ε τη θρη-

σκευτική και την πολιτική επιρροή της να συρρι-

κνώνονται δραματικά, αποφάσισε να αντ ιδρά-

σει δυναμικά, λαμβάνοντας τα παρακάτω μέ-

τρα:

Τα μονα χ ικά τά γμα τα : Η α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η των

μοναχικών ταγμάτων και η ίδρυση νέων κρίθη-

κε ως το πλέον αποτελεσματικό μέτρο. Έργο

των ταγμάτων αυτών ήταν να βοηθή σουν την

πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολι-

κ ισμού με την άσκηση συνεχούς προπαγάν-

δας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαι-

δευτηρίων, νοσοκομείων και άλλων φιλανθρω-

πικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.

Η Ιερά Εξέταση: Παράλληλα, επιχειρήθηκε η

καταστολή των μεταρρυθμιστικών ιδεών με την

αναδιοργάνω ση της Ι εράς Εξέτασης, ενό ς με-

σαιωνικού θεσμού που είχε πέσει σε αχρη-

στ ία. Οι ιεροεξεταστές, προκειμένου να κάμ-

ψου ν το φρ όνη μα των μεταρρυθμιστών ή αιρε-

τικών, κατά την άποψη της Καθολικής Εκκλησί-

ας , μετέρχονταν κάθ ε μέ σο , συμπεριλαμβανο-

μέν ων παντός είδο υς βασανιστηρίων και της

καύσης πάνω στην πυρά

(autodafe).

Η λογοκρισία: Επειδή στη διάδ οσ η των μεταρ-

ρυθμιστικών ιδεώ ν η σ υμβ ολή του βιβλίου ήταν

αποφασιστική, η Καθολική Εκκλησία ίδρ υσ ε στη

Ρώμη έν α Συμβούλιο Λογο κρισίας, με έ ργ ο να

συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο

απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Pro-

hibitorum), όχι μόνο θεολογικών αλλά και φιλο-

λογικών ή επιστημονικών, που κατά την άποψη

της Εκκλησίας περιείχαν αιρετικές θέσεις.

Η Σ ύ ν ο δ ο ς τ ο υ Τ ρ έ ν τ ο ( 1 5 4 5 - 1 5 6 3 )

Η Καθολική Εκκλησία δεν περιορίστηκε μό-

νο στη λήψη κατασταλτικών μέτρων εναντίον

των μεταρρυθμιστών, αλλά προχώ ρησε και στη

θεραπεία των αδυναμιών της, οι οποίες ε ίχαν

προκαλέσει τη Μεταρρύθμιση. Το έργο της η-

θικοπνευματικής ανασυγκρότησης και της απο-

σαφήνισης του καθολ ικού δόγματος ανέλα βε

Σκηνή από καύση στην πυρά. Πίνακας του Πέντρο

Μπερρονγκέτε (Pedro Berruguete, 1504 . Μαδρίτη, Μουσείο

Prado

η Σ ύ ν ο δ ο ς τ ο υ Τ ρ έ ν τ ο , π ο υ σ υ γ κ λ ή θ η κ ε τ ο 1 54 5.

ε. Οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης

Η Μεταρρύθμ ιση σήμ ανε το τέλος της θρη-

σκευτ ικής ενότητας της Ευρώπης και την

αλλαγ ή του χάρτη της μέ σα από μακροχρόνι-

ε ς και οδ υν ηρ ές συγ κρού σεις. Η Ευρώπη χω-

ρίστηκε σε τμήματα με διαφορετ ικό ιδεολογι -

κοπολιτικό π ροσα νατολισμό . Το μεταρρυ θμιστι-

κό κίνημα συνδέθηκε επίσης με τη διαδικασία

διαμόρφωσης εθνικών ταυτοτήτων. Πράγματι,

στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα η Γαλλία

κλονίζεται από θρησκευ τ ικές διαμ άχες , καθώς

οι βασιλείς της προσπαθούν να διατηρήσουν

την ενότητα της χώρας και η καλβινιστική Ολ-

λανδία αποσπάται από την καθολική Ισπανία.

Το 17ο αιώνα η προσπάθεια των γερμανών



αυτοκρατόρων να ανασυγκροτήσουν εν ια ίο

κράτος μέσω της επιβολής του Καθολικισμού

με δυναμ ικό τρόπο, προ κάλεσ ε πανευρω -

παϊκό πόλεμο, τον Τριακονταετή (1618-1648).

Η Μεταρρύθμιση και κυρίως ο Καλβινισμός,

όπου επικράτησε, καθώς διακρινόταν από δη-

μοκρατικό πνεύμα και υποστήριζε την ελευθε-

ρία της ατομικής δραστηριότητας, συνέβαλε

στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού πολιτεύ-

ματος και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος.

Άλλω στε δε ν είναι τυχαίο το γε γο νό ς ότ ι χώ-

ρες όπως η Ολλανδία, η Αγγλία και οι Η.Π.Α

πρωτοστάτησαν στις πολιτειακές μεταβολές

και στ ις γενικότερες εξελίξεις, σε αντ ίθεση με

τις καθο λικές χώ ρε ς, όπως η Ισπανία, η Πορτο-

γαλία και η Ιταλία, που παρ ουσ ίασαν σημαντική

υστέρηση. Είναι χαρακτηριστικό το ότι η Γαλλία

χρειάστηκε τη μεγάλη Επανάσταση του 1789,

για να μπορέσει να παρακολουθήσει τους α-

ναπτυξιακούς ρυθμούς της Αγγλίας.

Γενικά, η Μεταρρύθμιση, με αφετηρία την

αυτονομ ία στη δράση του ατόμου, επέφερε

σημαντικές μεταβολές στη νοοτροπία και στις

κοινωνικές σχέ σε ις. Τα ν έα πολιτισμικά δε δο -

μένα δημιούργησαν νέα ρεύματα στ ις επιστή-

μες , στα γράμμ ατα και στ ις τέχν ες, ενώ διαδό-

θηκε η παιδεία τόσο από τους διαμαρτυρόμε-

νους ό σο και από τους καθολικούς.



Ερωτήσεις

1.Ποια η συμβολή του ανθρωπ ιστικού κινήματος στην εκδήλωση της Μεταρρύθμισης και

πώς επέδρασε στη διαμόρφωση του περιεχομένου της; Συμβουλευτείτε και το σχετικό

παράθεμα.

2.Να σχολιάσετε τη γκραβούρα που απεικονίζει την καύση της βούλλας του πάπα από τον

Λούθηρο επισημαίνοντας αφενός τους λόγους της δημόσιας καύσης του παπικού

εγγράφου και αφετέρου το συμβολισμό αυτής της ενέργειας. Ποιος τίτλος θα ταίριαζε, κα τά

τη γνώμη σας, στην εικόνα αυτή;

3.Να αξιολογήσετε την αποτελεσματικότητα των μέτρων με τα οποία η Καθολική Εκκλησία

αντιμετώπισε τη Μεταρρύθμιση.

4.Να σχολιάσετε τις συνέπειες της Μεταρρύθμισης - Αντιμεταρρύθμισης για την Ευρώπ η

και ολόκληρο τον κόσμο.

5, Η Ανατολή υπό την Οθωμανική κυρ ιαρχία

α. Η επέκταση των Οθωμανώ ν στην Ανατο-

λική Ευρώπη και στη Μ εσόγειο.

Η ο θ ω μ α ν ι κ ή σ τ ρ α τ η γ ι κ ή σ τ η Μ ε σ ό γ ε ι ο

Με την άλω ση της Κωνσταντινούπολης το

1453 άνοιξε ο δρ όμ ος της οθωμανικής επέκτα-

σης προς την Ευρώπη και, αργότερα, προς τη

de facto νομιμοποίηση του σουλτανικού καθε-

στώτος από τ ις ευρω παϊκέ ς δυν άμεις με τη σύ-

ναψη διμερών εμπορικών σχέσεων. Ακόμη και

η Βενετ ία, η οποία εξαναγ κάστη κε σ ε σταδιακή

απώλεια σημαντ ικού μέρους των κτήσεών της

στον ελλαδικό χώρο, ακολούθησε ρεαλιστ ική

πολιτική έναν τι των Οθω μανώ ν, υπο γρά φον τας

διαδοχικά συνθήκες ειρήνης, προκειμένου να

διαφυλάξε ι τα ο ικονομ ικά της συμφέροντα

στην Ανατολή. Το παράδειγμά της ακολούθη-

σαν και οι άλλες ιταλικές πόλεις-κράτη, κυρί-

ως για να προσ τατευθούν από τη γαλλική ε πε-

κτατική πολιτική σε βάρος τους.

Στο πρώτο τέτα ρτο του 16ου αιών α, μετά και

την κατάκτηση της Ρόδου (1522), το μεγα λύ-

τερο μέρ ος της Αν. Με σο γε ίου βρ ισκόταν ή-

δη υπό τον έλεγχ ο των Οθω μανών.

ΟΙ BENETOTOYPKIKOI ΠΟΛΕΜΟΙ

Πρώτος

1463-1479

Δ ε ύ τ ε ρ ο ς

1499-1503

Τρίτος

1537-1540

Τέταρτος Κυπριακός Πόλεμος.

1570-1571

Πέμπτος Κρητ ικός Πόλεμος.

1645-1669



Η Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

Η ε π έ κ τ α σ η σ τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η

Τις οθωμανικές κατακτήσεις στα ευρωπαϊκά

εδάφη συνέχισε κατά το 16ο αιώνα ο Σου-

λεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566), ο οποί-

ος προώθησε τα στρατεύματά του μέχρι τη Βι-

έννη (1529), χωρίς όμως να κατορθώσει να

την κυρ ιεύσε ι . Ανά μεσ α στους Αψβούργους* και

την Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε τότε έ-

νας μακροχ ρόνιος ανταγωνισμός που κράτη-

σ ε με ενα λλα σσ όμε νες φά σε ις μέχρ ι το 18ο

αιώνα. Η διαμάχη, εξάλ λου , μεταξύ των Αψ-

βούργων (βασιλέων της Γερμανίας και της Ι-

σπανίας) και των βασιλέων της Γαλλίας για την

ηγεμο νία στην Ευρώπη, οδ ήγ ησ ε σ ε αναπρο-

σανατολισμό της γαλλικής εξωτερικής πολιτι-

κής. Η Γαλλία εγκα τέλ ειψ ε τη σταυ ροφο ρική

της παράδο ση και επιδίωξε τον προσεταιρισμό

των Τούρκων.

Η Ρόδος, κτήση των Ιωαννιτών Ιπποτών και μια από τις

πλέον οχυρωμένες πόλεις, άντεξε επί πέντε μήνες την

πολιορκία, πριν παραδοθεί τελικά στα χέρια των Τούρκων

το 1522. Στην εικό να, η πόλη της Ρόδου με τις ισχυρές

οχυρώσεις της. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

Η Π Ο Ρ Ε Ι Α Τ Ω Ν Τ Ο Υ Ρ Κ Ι Κ Ω Ν Κ Α Τ Α Κ Τ Η Σ Ε Ω Ν

1453

Αλωση Κωνσταντινούπολης

1459-66 Σερ βία , Βοσ νία , Ερζεγο βίνη

1461

Αυτοκρατορία Τραπεζούντας

1462

Λ έ σβ ο ς

1470 Εύβοια

1516

Συρία

1517 Αίγυπτος

1521-3 Βό ρεια Βαλκανική- Ανατο λική

και Κεντρική Ευρώπη

1522 Ρόδος

1529

Α' Πολιορκία της Βιέννης

1540 Ναύπλιο

1566

Χίος

1571 Κύπρος

1579 Κυκλάδες

1669

Κρήτη



Η στροφή αυτή επισημοποιήθηκε με την υ-

πογραφή διομολογήσεων (1535), εμπορικών δη-

λαδή συμφωνιών, μεταξύ του βασιλέως της

Γαλλίας Φραγκίσκου Α' και του Σουλεϊμάν του

Μεγαλοπρεπούς. Ο ι συμφωνίες αυτές ήταν

προνομ ιακές για τη Γαλλία, η οποία ευν οή θηκ ε

σε σχέση με τ ι ς άλλες ευρωπαϊκές δυνάμε ις .

Μ ε την πρακτική της υπογρα φής διομολο γήσ ε-

ων οι Οθωμανοί εξελίχθηκαν σε σημαντικό

ρυθμιστικό παράγοντα της ευρωπαϊκής πολιτι-

κής ισορροπίας.

Μ ε τ α τ ό π ι σ η τ η ς ε υ ρ ω π α ϊ κ ή ς κ α ι ο θ ω μ α ν ι κ ή ς α ν α -

μ ε τ ρ η σ η ς σ τ ο μ ε σ ο γ ε ι α κ ό χ ώ ρ ο . Η ν α υ μ α χ ί α τ η ς

Ν α υ π ά κ τ ο υ .

ΣΤΟ μεταξύ η επ έκτα ση της επ ιρρο ής του

σουλτάνου στη Βόρεια Αφρική και τη Βαλκανι-

κή, που έθετε σε κίνδυνο τις κτήσεις των Αψ-

βούργων, προκάλεσε την ανάμειξη και της Ι -

σπανίας στην αντιτουρκική δραστηριότητα. Η

δραστηριότητα όμως αυτή των Ευρωπαίων δεν

είχε σημαντικά αποτελέσματα. Οι Τούρκοι συ-

νέχισαν τις κατακτήσεις τους κυριεύοντας τη

Χίο (1566), η οποία μέ χρι τότε αν ήκ ε στους Γε-

νο υά τε ς, και την Κύπρο (1570-71) παρά τη σ θε -

να ρή αντίσταση των Βενετών και των Κυπρίων.

Υπό την πίεση των γεγονότων αυτών, οι ευ-

ρωπαϊκές δυνάμεις (πάπας, Γερμανία, Ισπανί-

α, Αυστρία, Βεν ετία και ιταλικά κρατίδια) εν ώθ η-

κ α ν γ ι α μ ι α α κ ό μ α φ ο ρ ά σ ε Ι ε ρό Σ υ ν α σ π ι σ μ ό

(1571) εναν τίον των Τούρκων. Ο ενω μέ νο ς χρι-

στιανικός στόλος κατόρθωσε να νικήσει τ ις ο-

θω μανικές ν αυτικές δ υν άμ εις στις 7 Οκτωβρί-

ου 1571 κοντά στη Ναύπακτο, καταρρίπτοντας

έτσι το μύθο του αήττητου των Τούρκων. Η με-

γάλη όμως αυτή ναυτ ική νίκη δεν είχε άμεσα

στρατηγικά απο τελέσ ματα , γιατί η συμμαχία των

χριστ ιανικών δυνάμεων δεν κράτησε πολύ, α-

φο ύ η καθεμιά, για τους δικούς της λόγου ς, εγ-

κα τέλ ειψ ε τον αγώ να κατά των Τούρκων. Εκτός

των άλλων, στην αλλαγή αυτή της ευρωπαϊκής

πολιτικής συνέβαλαν και η επέκταση των διο-

μολογήσεω ν κα ι σε ά λλε ς ευ ρωπ αϊκές χώ-

ρες , καθώς κα ι ο ι θρησκευτ ικές έρ ιδες με

α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τ ον Τ ρ ι α κ ο ν τ α ε τ ή Π ό λ ε μ ο ( 1 6 1 8 -

1648).

Το τέμενος Οσμάν (Κουρσούμ Τζαμί), 16ος, αιώνας, Τρίκα-

λα Θεσσαλίας. Σχεδιαστής του μνημείου ήταν ο ελληνικής

καταγωγή ς Σινάν, στον οποίο οφείλονται 300 περίπου

κτίσματα. Υπήρξε ο μεγαλύτερος αρχιτέκτονας της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Λίγο πριν τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου

1571). Βατικανό, Galleria delle Carte G eografiche.

Κ Ρ Ι Σ Ε Ι Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Α Υ Μ Α Χ Ι Α

• Μ άθ αμ ε επιτέλους ότι οι Τούρκοι ήταν άνθρω ποι,

όπως ο ι άλλοι (Μαρκαντώνιος Κολόννα, Βενετός

ναύαρχος )

• Εκε ίνη την ημέρα συντρ ίφθηκε η οθωμανική αλα-

ζονε ία

(Μιχαήλ Θερβάντες, Ισπανός λογοτέχνης, συγγρα-

φέας του Δον Κιχώτη)

• Το τέλος ενό ς αληθινού συμπλέγματος κατωτε-

ρότητας του χριστιανικού κόσμου έναντι της στρα-

τιωτικής δυνάμεως των Τούρκων.

(Φερνάν Μπροντέλ ,

Γάλλος Ιστορικός).



Πολεμικές επιχειρήσεις στην ελληνική χερσόνησο κατά το Β' μισό του 16ου αιώνα.



Υπό αυτές τις συνθήκες οι Τούρκοι βρήκαν

το έδ αφ ος πρόσ φορο γ ια να ανασυντάξουν

τις δυ νά με ις τους για την κατάκτηση της Κρήτης

(1645-1669), που ήταν το τελευταίο προπύργιο

των βενετ ικών συμφερόντων στην οθωμανική

ανατολική Μεσόγειο.

β. Ελληνισμός και Δύση

Η στάση των Ελλήνων κατά τις επιχειρήσεις των

δυτικών δυνάμεων εναντίον της Οθωμανικής Αυτο-

κρατορίας

Το όραμα της ελευθερ ίας των Ελλήνων

συ νδ έθ ηκ ε, κατά την περίοδο αυτή, αναπό-

φευκτα με την αντιτουρκική πολιτική των ευρω-

παϊκών δυνάμεων. Άλλωστε, οι βενετοτουρκι -

κές σ υγκ ρού σεις και, γενικ ότερ α, οι περισσό-

τερες ευρωπαϊκές στρατιωτικές επιχειρήσεις

ενα ντ ίον των Τούρκων πραγματοποιήθηκαν

στον ελληνικό χώ ρο.

Οι θρήνοι , ο ι παραδόσεις, οι προφητείες

και οι χρησμοί γ ια ανάσταση του Γένους θέρ-

μαιναν την ελπ ίδα των Ελλήνων ότι οι Ευρωπαί-

οι θα ευνοούσαν τ ις προσπάθειές τους για α-

ποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Η αισιόδοξη αυ-

τή προοπτική συντελούσε στη δημιουργία επα-

ναστατικού κλίματος που εκδηλωνόταν με τοπι-

κές ε ξε γέ ρ σ ει ς, ιδ ίως κατά τη διάρκ εια των βε-

νετοτουρκικών συγκρούσεων,

Εκτός από τους Βενετούς, και άλλες ευρω-

παϊκές δυνάμεις προσέφεραν, γ ια ποικίλους

λόγους κα ι σε δ ιάφ ορ ες π ερ ιόδους, ελπ ίδες

για ένοπλες επιχειρήσεις στην ελληνική χερ-

σόνησο. Από τα τέλη του 15ου αιώνα η Γαλλία

δεν δ ίσταζε να παρέχε ι αφε ιδώς υποσχέσε ις

στους Έλληνες για επικείμενη εκστρατεία της

εναντ ίον της Οθωμανικής Αυτοκρ ατορίας. Από

το 1535, όμως, η γαλλική πολιτική έγινε φιλο-

τουρκική, με αποτέλεσμα την οριστική παρακμή

της ιδέας μιας χριστιανικής εκστρατείας για εκ-

δίωξη των Τούρκω ν από την Ευρώπη.

Παρ όμο ια τακτική ακολο υθ ού σα ν και οι πολ-

λά υποσχόμενοι ιεροί συνασπισμοί που σχηματί-

στηκαν κατά τα τέλη του 15ου και τ ις αρ χέ ς του

16ου αιώνα: Διακήρυσσαν αναφανδόν την ά-

μυνα της χριστιανοσύνης εναντίον των απί-

στων ή ακό μη την πραγματοποίηση μεγ αλεπ ή-

Ο Χάνδακας (Ηράκλειο) κατά την τελευταία περίοδο της

πολιορκίας του (1648-1669). Βενετία, Μαρκιανή


Η παράδοση για την ανάσταση του Κωνσταντίνου

Παλαιολόγου, σύμφωνα με χειρόγραφο τον 16ου αιώνα που

περιλαμβάνει τους Χρησμούς τον Λέοντος τον Σ οφού .

Στοκχόλμη, Βασιλική Βιβλιοθήκη.

βολων εκστρατε ιών γ ια την απελευθέρωση

της υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικής Ανα-

τολής- ωστόσο, εξυπηρετούσαν στόχους

άσχετους προς τ ις διακηρυγμένες επιδιώξεις

τους σχετικά με την τύχη της ελληνικής χερσο-

νήσου και την οθωμανική απειλή.

Επαναστατικές κινήσεις μετά τη ναυμαχία της

Ναυπάκτου

Η κατάρρ ιψη του θρύ λου για το αήττητο των

Τούρκων στη ναυμαχία της Ναυπάκτου έδ ω σ ε

θάρ ρος και γέν νησ ε πολλές ελπ ίδες στους υ-

πόδουλους Έλληνες και σε άλλους λαούς της

Βαλκανικής. Από τότε πύκνωσαν οι εκκλήσεις

των Ελλήνων στ ις δ ιάφορες ευρωπαϊκές

αυλές για ενίσχυση των απελευθερωτικών

προσπαθειών τους. Αποδέκτης των εκκλήσε-



ων αυτών ήταν μεταξύ άλλων ο αυτοκ ράτορ ας

της Γερμανίας, κυρίως προς το τέλος του 16ου

αιώνα και κατά το β' μισό του 17ου αιώνα. Οι

ελπίδες των Ελλήνων όμως φάνηκε να βρί-

σκουν ανταπόκριση μόνο στο παπικό κράτος

κα ι σε μερ ικούς φ ιλόδοξους ηγε μόν ες των ι-

ταλικών κρατιδίων.

Ως την έναρ ξη των θρησκευτ ικών πολέμων

κυρίως, αλλά και αργότερα, στο πλαίσιο των

προσπαθειών για απελευθέρωση των Ελλή-

νων και για διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρα-

τορίας, εκδηλώθηκαν στις υπό οθωμανική κυ-

ριαρχία περιοχές επανασ τατ ικές κινήσεις, οι

κυριότερες από τις οποίες ήταν:

• τα κινήματα στη Δυτική Ελλάδα και στην Ή-

πειρο κατά τ ις τελευταίες δεκαετ ίες του 16ου

αι.

• οι εξεγέρσεις του μητροπολίτη Λαρίσης-

Τρίκκης Διονυσίου του Σκυλοσόφου (1600-

1611 .

• οι κ ινήσεις των Μανιατών σε συνεργασία

με το γάλλο δούκα του Νεβέρ στ ις αρχές του

17ου αιώνα.

• οι κινήσεις των Κυπρίων, σε συνεννόηση

με ι ταλούς δούκ ες , για απελ ευθ έρω ση της νή-

σου κατά τα τέλη του 16ου και τ ις αρχές του

17ου αιώνα.

Οι σχέσεις των υπόδουλων Ελλήνων με τη Δύση

Όλη αυτή η επαναστατική δραστηριότητα

στηριζόταν σε χιμαιρικά επαναστατικά σχέδια

τα οποία ματαιώνονταν συχνά πριν καν εκδη-

λωθούν, καθώς οι Ευρωπαίοι ανταποκρίνονταν

ελάχιστα ή καθόλου στ ις υποσχέσεις τους για

στρατιωτική βοήθεια. Ωστόσο, οι Ελληνες δεν

σταμάτησαν να ελπίζουν στην εθνική τους α-

ποκατάσταση με ξένη βοήθεια. Μετά τ ις αλλε-

πάλληλες όμως απογοητεύσεις από τις δυτι-

κές δυνά με ις , έστρ εψ αν τα βλέμματά τους, α -

πό το β' μισό του 17ου αιώνα, π ρος την ομ όδ ο-

ξη Ρωσία.

Οι συγκρούσ εις κα ι ο δ ιαρκής αναβρ ασμό ς

στην ελληνική χερ σό νησ ο, οι εξ εγ έρ σ ει ς, οι βι-

α ιοπραγίες των στρατευμάτων, οι δυσβάστα-

κτοι φόροι, η πειρατεία και η φυγή του πληθυ-

σμο ύ προς τ ις ορ ειν ές ή τ ις β ενετο κρατ ούμ ε-

νε ς πε ριοχές και το εξωτερ ικό καταδίκασαν σ ε

μαρ ασμ ό την οικονομική δρασ τηριότητα του υ-

πόδουλου Ελληνισμού. Ανάλογες ήταν οι επι-

πτώσεις και στη γενικότερη πολιτισμική ανάπτυ-

ξη. Ετσι, η πτώση της Κωνσταντινούπολης το

1453 σήμανε ταυτόχρονα και την έναρξη για

τον Ελληνισμό μιας μακράς περιόδου οπισθο-

δρόμησης και δεινών, την ίδια εποχή που τα

ευρωπαϊκά κράτη βρίσκονταν στην αυγή των

Επιστολή του Αρχιεπισκόπου Κόπρου Χριστόδουλου

προς το δούκα της Σαβοΐας

Τω Υψηλοτάτω δού κα δ ε Σαβοΐα ταπεινός Χρι-

στόδουλος, αρχιεπίσκοπος πάσης Κύπρου και νέας

Ιουστινιανής.

Θεω ρώ ντας τας καρδίας των ανθρώπων τόσο ν

έξυπνας εις το νησίν της Κύπρου εις ευλάβειαν της

σης υψηλότητος, ως αφέντης παλαιός ετούτου του

ριάμου (βασιλε ίου) , το οποίον πλήθος ευρ ίσκ εται ε ις

τόσην τυραννίαν από τους Τούρκους και δια τούτον

αποστέλνομεν να παρακαλέσωμεν την υψηλότητά

σου να υπηρετήση με την δύναμιν του ρηγός

Φιλίππου να δώση ορδινίαν (διαταγή) και βοήθειαν

να ελ ευ θε ρώ ση ετούτον τον τόπον από τα χέρ ια του

τυράννου· ότ ι ε ί να ι μεγάλ ον αμά ρτημα τέ το ιον

ρ ιάμον να ευρ ίσκεται ε ις τα χέρ ια του, οπού ήτονε

αφεντεμένον από από τους παλαιούς εδ ικούς της

Υψηλότητός σου. Και αν η αγία τριάς φώτιση την

βασ ιλείαν του ρε (βασιλιά) Φιλίππου και της υψη-

λότητός σου να κάμετε αρμάτα ( εκστρατε ία ) ,

ήξε υρ ε η υψηλότητά σου πως ευρ ίσκονται ά νδ ρε ς

των αρμάτων τριάντα πέντε χιλιάδες, και Τούρκοι

δε ν ε ίναι παρά μόνον οκτώ χιλ ιάδες. θυμώ ντας το

πλέον της υψηλότητάς σου να φέρετε άρματα δ ια

τους χριστιανούς και παρακαλούμεν την υψηλότητά

σου να μας κάμης χάριν δια απόκρισιν με τον

κομ ιστήν , όπου να φέρη τας γραφάς , ονόματ ι

Λοϊζον, δ ια να δώσωμεν πληροφορίαν ετούτου του

λαού, όπου στέκουν αναμένοντας να ιδούν φλά-

μπου ρον (σημα ία) της βασ ιλείας και της Υψηλότητάς

σου- ότι βλέποντας ετούτην την βοήθειαν είνε άξιοι

με την χάριν του Θεού να αφανίσουν τους Τούρ-

κους τους εχθ ρού ς της πίστεως

Οκτωβρίω ε', το αχθ' έτος.Χριστόδουλος αρχι-

επίσκοπος Κύπρου ινδ. ζ

.

Ταπεινός Μωυσής επί-

σκοπος Αμμοχούστου (έπονται οι υπογραφές των

υπολοίπων αρχιερέων καθώς και άλλων σημαινό-

ντων προσώπ ων της νήσου), στο Κωνσταντίνος Σά-

θας, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, 1453-1821, Αθήναι

χ.χ., 191-192.



Η μοίρα των αμάχων. Μικρογραφία από χειρόγραφο. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

νεότερων χρόνων κα ι σημε ίωναν προόδους

σε πολλούς τομείς του πολιτισμού.

Μό νο η σταδιακή ανα σύ νδ εσ η των Ελλήνων

με την Ευρώπη και η βελτίωση των συνθηκών

διαβίωσής τους δημιούργησαν τ ις προϋποθέ-

σε ις γ ια πνευματική αναγένν ηση, που έφ θα σ ε

στην ακμή της με το Νεοελληνικό Διαφωτισμό

(περίπου 1750-1821).

γ. Η εθνολογική σύνθεση της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας και η κεντρική εξουσία

Το καθεστώς των υποδούλων

Σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο, οι κάτοικοι

των κατακτημένων περιοχών έπρεπ ε να επιλέ-

ξουν αν άμ εσ α στον εξισλαμισμό και τη σφαγ ή.

Εξαίρεση αποτελούσαν οι λαοί της Βίβλου (Ε-

βραίοι, Χριστιανοί) οι οποίοι μπορού σαν να συ-

νάψουν ένα ε ίδος συνθήκης με τους Μου-

σουλμ άνους, σύμφωνα με την οποία εξ αγό ρα-

ζαν τη ζωή τους έναντι της εκπλήρωσης ποικί-

λων υποχρεώσεων και κυρίως της καταβολής

του φόρου υποτελε ίας , του κεφαλικού φόρου. Η

κατηγορία αυτή των υποδούλων ονομάζονταν

τζιμμήδες. Με την ίδ ια συνθήκη παραχωρούν-

ταν στους τζ ιμμήδες κα ι ορ ισμένες ελευθερ ί -

ες , ατομικές, οικονομικές και θρησ κευτ ικές. Οι

ποικίλοι όμως εξευτελιστικοί περιορισμοί αναι-

ρούσαν στην ουσία τ ις παραχωρήσεις αυτές.

Το σύν ολο του πληθυσμού, με εξα ίρε ση

τους Οθωμανούς αξ ιωματούχους, συγκροτού-

σ ε την τάξη των ραγιάδων. Ο όρος όμως αυτός

από το 18ο αιώνα επικράτησε να δηλώ νει μό-

νον τους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς

(Ελληνες, Εβραίους, Αρμένιους, λαούς της

Βαλκανικής και άλλους) και μάλιστα τους χρι-

στ ιανούς, των οποίων η ζωή έγινε συνώνυμη

με την εξαθλίωση λόγω της βαρύτατης φορο-

λογίας, των καταπιεστικών γενικά μέτρων και

των ταπεινώσεων από τον κατακτητή.

Οι σημαντ ικότερες και πλέον οδυνηρές δι -

ακρίσεις σε βάρος των υποδούλων συνίσταν-

το στο διπλό φό ρο , τον κεφ αλικό και τον έγ γε ι-

ο φόρο, γνωστό ως

χαράτσι.

Ο πρώτος κατα-

βαλλό ταν ως τίμημα που πλήρ ωναν ο ι άπιστοι

για να εξασφαλίσουν τη ζωή τους και το δικαί-

ωμα να κατοικούν εντός της επικράτειας του

Ισλάμ. Η καταβολή του δε ύτ ερ ου απο τελού σε

από δειξη, με την οποία αναγ νωρ ιζόταν ότι η

γη που αφηνόταν στους χριστιανούς ως ιδιο-

κτησία τους δεν ανήκε θεωρητικά στους ίδι-

ους, αλλά στον Αλλάχ και στο νόμιμο εκπρό-

σωπο του, τον σ ουλτάν ο.

Τα προνόμια και οι θεσμοί

Οι ραγιάδες χωρίστηκαν, με βάση τη θρη-

σκεία ή το δόγμα, σ ε μιλλέτια ή κοινότητες, στις

οποίες παραχωρήθηκε κάποια μορφή αυτοδι-

οίκησης.

Η ορθ όδ οξη κοινότητα ήταν η πιο πολυάριθ-

μη και η σπουδαιότητά της αναγνωρίστηκε α-

μέσως μετά την Άλωση. Ο Μωάμεθ Β' περιέ-

βαλε το νέο πατριάρχη Γεννάδιο Β' με κύρος



Κατά τους δύο πρώτους μετά την άλωση αιώνες η οικονομία στις ελληνικές

περιοχές ήταν κλειστή αγροτική. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Ο Γ. Σχολάριος συνομιλεί με τον Μωάμεθ Β' μετά

την αναγόρευση τον πρώτον ως πατριάρχη και

την απονομή τω ν προνομίων. Αθήνα, Γεννάδειος


που ξεπερνούσε εκε ίνο του θρησκευτ ικού η-

γέτη. Ο πατριάρχης αναδείχθηκε πλέον σε ε-

θνάρχη, δηλ αδή σ ε πνευματικό και ταυτόχρονα

πολιτικό αρχηγό των ορθόδοξων χριστιανών,

με δικαίωμα πα ρέμβασ ης ενώπιον της Υψηλής

Πύλης για όλα τα θέματα που τους αφορού-

σαν. Η Εκκλησία αν έλ αβ ε έτσ ι ποικίλες δικαιο-

δοσίες και καθήκοντα, εκτός από τα θρησκευ-

τικά, με αποτέλεσμα να αναπτύξει μια ισχυρή

διοικητική οργάνωση.

Πα ρά τα προ νόμια, όμ ως , οι άπιστοι απο-

κλείονταν από τις δημ όσ ιες θέ σε ις και όσοι Έλ-

ληνες κατέλαβαν διάφορα αξ ιώματα βρίσκον-

ταν έξω από το πλαίσιο της επίσημης κρατικής

ιεραρχίας.

Οι υπόδουλοι και ιδιαίτερα οι Έλληνες δεν

υπ έφε ρα ν μόνο από τους δυσβάστακτους φό-

ρους και τη διοικητική αυθαιρεσία. Κινδύνευαν

να αφανιστούν ως γένο ς με την εφ αρμ ογή , ι-

διαίτερα κατά τους πρώτους αιώνες της οθω-

μανικής κατάκτησης, τριών μουσουλμανικών

θ ε σ μ ώ ν , τ ο υ

παιδομαζώματος,

το υ

εξισλαμισμού

και της

υποχρεωτικής ναυτολόγησης

π α ρά λ ιω ν

πληθυσμών, κυρίως του Αιγαίου και του Ευξεί-

νου Πόντου.

Ως αντ ίβαρο προς τους παραπάνω παρά-

γοντες φθοράς λε ι τούργησε ο γνωστός στον

ελληνικό κόσμο από την Αρχαιότητα μέχρι το

Βυζάντιο πολιτικός θεσμός της κοινότητας. Απο-

τελούσε ένα είδος τοπικής αυτοδιοίκησης (οι

κάτοικοι κάθε χωριού ή πόλης αποτελούσαν

μια κοινότητα) προσαρμοσμένης στις απαιτή-

σεις της οθωμανικής πολιτικής, που εφαρμό-

στηκε με ιδιαίτερη επιτυχία στον ελληνικό χώ-

ρο.

Η είσπρ αξη των φόρων και η τοπική αυτοδιοίκηση

Η ευθύνη για την κατανομή και την είσπρα-

ξη των φό ρω ν είχε αν ατεθ εί από τους Οθωμα-

νο ύς στις κοινότητες. Η σημαντική αυτή αρμ ο-

διότητα συν τέλ εσ ε στην ανάπτυξη του θεσ μού

της τοπικής αυτοδιοίκησ ης και στην αύξηση του

κύρους της. Οι επικεφαλής των κοινοτήτων ε-

κλέγονταν άμ εσα ή έμ με σα από τα μέλη κα ι έ -

φε ρα ν δ ιάφ ορο υς τ ίτλους, όπως πρόκριτοι, κο-

τζαμπάσηδες, γέροντες, δημογέροντες, άρχοντες και

προεστώτες. Κριτήρια για την εκλογή τους ήταν

το σεβάσμιο της ηλικίας τους, η οικονομική

τους δύναμη, οι γενικότερες ικανότητές τους

και η επιρροή τους στην οθωμανική διοίκηση.

Τις περισσότερες φορές τα αξ ιώματα αυτά ε-

ξελίσσονταν σ ε κληρονομικά που τα νέμονταν



Τα πληρώματα του οθωμανικού

στόλου, οι γνωστοί λεβέντες,

προέρχονται κυρίως από ναυτολογη-

μένους Έλληνες. Αθήνα, Γεννάδειος


Το λιμάνι της Σύρου. Η διοικητική αυτονομία της Σύρου συντέλεσε στην εμπορική

ανάπτυξη του νησιού.

λίγες οικογένειες. Κατά κανόνα, πάντως, η ε-

κλογή των κοινοτικών αρχόντων γινόταν χωρίς

την παρέμβαση των οθωμανικών αρχών. Ετσι,

τόσο η δυνατότητα εκλογής κοινοτικών αρχόν-

των όσο και η από κοινού αντιμετώπιση των

προβλημάτων ενίσχυαν το πνεύμα αλληλεγγύ-

ης και συλλογικής ευθύνης και καθιστούσαν τις

κοινότητες εσ τ ίες δημο κρατικού πνεύματος και

σφυρηλάτησης της εθν ικής συνε ίδηση ς.

Τα διανεμητικό σύστημα και ο ρόλος της κοινότητας

Μια από τ ις βασικές αρχές της οθωμανικής

δημ οσι ονο μική ς λειτ ου ργί ας είναι το διανεμητικό σύ-

στημα. Σύμφωνα μ ' αυτό δεν ο ρ ίζεται (με εξα ίρεσ η

τον κεφαλικό φόρο και τη δεκάτη επί της παρα-

γωγής) το ποσό που θα καταβάλε ι ως φόρο ο κάθε

υπόχρεος αλλά η συνολ ική επιβάρυνση με την

οποία θα συμβάλε ι στο δημόσιο προϋπολογισμό

κάθ ε περιοχή. Στη συ νέχ εια γίνετα ι η κατανομή του

φό ρο υ στο επίπεδο των κοινοτήτων με τη συνερ-

γασία των κοινοτ ικών αρχόντων, ο ι οποίο ι επι-

μερίζουν το ποσό στα μέλη της κοινότητάς τους.

Το παιδομάζωμα. Βιέννη, Εθνική


Η Πορταριά, ένα από τα χωριά του Πηλίου, φημισμένη για την κατασκευή

υφασμάτων και για τον καλαίσθητο οικισμό της. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.



Ερωτήσεις

1 .Να επισημάνετε τους παράγο ντες που επηρέασαν τη στάση των Ελλήνων έναντι των

δυτικών δυνάμεων κατά τις επιχειρήσεις των τελευταίων εναντίον της Οθω μανικής

Αυτοκρατορίας. Πώ ς αξιολογείτε αυτή τη στάση;

2.Να εντοπίσετε τα κύρια σημεία της επιστολής του Αρχιεπισκόπου Κύπρ ου (βλέπε

σχετικό παράθεμα ). Με π οια επιχειρήματα προσπ αθεί ο Αρχιεπίσκοπος της Κύπρου να

πείσει το Δούκα της Σαβ οΐας;

3.Με βάση την αφήγηση του βιβλίου σας κα ι το περιεχόμενο των παραθεμάτω ν για το

θεσμό της κοινότητας να προσδιορίσετε τις εξουσίες και τις αρμοδιότητές της. Να

αναλύσετε τους λόγους που οδήγησαν το οθωμαν ικό κράτος να παραχω ρήσει προνόμια

στις κοινότητες.

6, Η μέση και ύστερη Λατινοκρατία στον Ελλαδικό

χώρο (1460-1650) και στην Κύπρο

(15ος- 16ος αι)

Μέχρι το 1461 οι Τούρκοι είχαν θέσει υπό

τον έλεγχο τους το μεγαλύτερο τμήμα του ελ-

λαδικού χώρου. Ωστόσο, γ ια αρκετό ακόμα

χρονικό διάστημα οι Λατ ίνοι εξακολουθούσαν

να κατέχουν ελληνικά εδάφη, νησιά και παρα-

λιακές ζώνες, που είχαν καταλάβει κατά την

Τέταρτη Σταυροφορία (1204). Στις περισσότε-

ρες λατ ινοκρατούμενες περ ιοχές κυρ ιαρχού-

σαν οι Βενετοί , ενώ άλλες αποτελούσαν κτή-

σεις διάφορων ηγεμονικών οίκων των ιταλικών

πόλεων. Ετσι , όταν αναφερόμαστε κατά την

περίοδο αυτή σε Λατινοκρατία, το ε ν δ ι α φ έρ ο ν

μας στρέφεται περισσότερο στ ις υπό βενετ ική

κυριαρχία περιοχές.

Γενικά, η πολιτική, οικονομική και κοινωνική

οργάνωση στ ις λατ ινοκρατούμενες περιοχές

δ ιαμορφώ θηκε με βάση το δυτικό φεου δαρχ ι -

κό σύστημα. Η γη χωρίστηκε σε φ έο υδ α, εν ώ

ανάλογη ήταν και η κοινωνική διάρθρωση, που

περιλάμβανε κατά βάση δύο κατηγορίες, τους

ευγενείς (κατακτητές και ντόπιους) και το λαό

(αστούς και ελεύθερους χωρικούς). Οι αυθαι-

ρε σίε ς των φεο υδα ρχώ ν προκαλούσαν συχ-

νέ ς εξ εγ έρ σ εις των κατοίκων, που καταπνίγον-

ταν μ ε τη βία.

Η κο ινωνία , σ ε όσ ες βενετοκ ρατού μενες

κτήσεις απέμειναν κατά το 16ο και 17ο αιώνα,

γνώ ρισ ε, όπως και οι δυτικές κοινωνίες της ίδι-



ας εποχής, την παρακμή της φεουδαρχίας και

υπέστη ανακατατάξεις στη δομή και στη σύνθε-

σή της.

Η οικονομία στηριζόταν στην αγροτική καλλι-

έρ γε ια και στη βιοτεχνία, η οποία βρισκόταν, σε

ορισμένες περιπτώσεις, σε καλύτερη μοίρα α-

πό την αντίστοιχη των κατεχόμενων από τους

Τούρκο υς περιοχών, λόγω της μη διακοπής του

εμπορίου. Ωστόσο, το ε ισόδημα μόλις αρκού-

σε για να καλύψει τ ις στοιχειώδεις ανάγκες

των κατοίκων, γιατί ο κυρίαρχος κρατούσε για

λογαριασμό του το πλεόνασμα από την παρα-

γωγή.

Το γεν ικό αυ τό πλαίσιο παρ ουσ ιάζει, βέβ αια,

διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή, α-

νάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Λα-

τίνων κατακτητών και τις τοπικές συνθήκες.

Πάντως, σαφή συμπεράσματα για την πορεία

του υπό λατινική κυριαρχία Ελληνισμού μπο-

ρούν να εξαχθούν από τις βενετο κρατού μενες

περιοχές, τ ις πλέον σημαντικές και μακροχρό-

νιε ς λατινικές κτήσεις στον ελλ αδικ ό χώρο.

Η Κύπρος

Η βενετική κυριαρχία στην Κύπρο (1489-

1571) επ έφ ερ ε α λλα γές στο καθεστώς που ί-

σχυε κατά την περίοδο της διακυβέρν ησης της

νήσου από το γαλλικό οίκο των Λουζινιάν (1192-

1489).

Ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας που απέκτη-

σ ε η διοίκηση και η με τάθ εσ η των σημαντικό-

τερων διοικητικών αρμοδιοτήτων στη Βενετία

ε ίχαν ως συνέπεια τον αυστηρό έλεγχο κάθε

δρασ τηριότητας του πληθυσμού. Το πλαίσιο αυ-

τό και η προτεραιότητα που έδωσε η Βενετία

στη στρατηγική σημασία του νησιού δεν επέ-

τρεψαν στην Κύπρο να διατηρήσει την οικονο-

μική ακμή του προη γούμ ενου αιώνα.

Στον πνευματικό τομέα για τους ίδιους λό-

γους σημε ιώθηκε υ στέρηση , σε σύγκρ ιση

πάντοτε με την προηγούμενη περίοδο των

Λουζινιάν. Παρά το γεγονός ότι ο 15ος και ο

16ος είναι οι α ιώνες της μεγάλης Αναγέννη-

σης σ την Ιταλία, ο απόηχος της πρώτης φ θά νε ι

αμυ δρ ός στην Κύπρο. Η Βενετ ία δ εν προωθεί

την καλλιτεχνική δημιουρ γία αλ λά μόνον την κα-

Η Κύπρος το 1618. Η βενετική πολιτική θεωρούσε την

Κύπρο ω ς προπύργιο για την προστασία των εμπορικών

συμφερόντων της στην ανατολική Μ εσόγειο και τον

ασιατικό χώρο. Έργο του

Fr.

Basilicata, Βενετία,

Μουσείο Corer.

τασ κευ ή οχυρωματικών έργ ων . Η πολιτική αυτή

εκφράζει τη ρεαλιστ ική νοοτροπία μ ιας εμπο-

ρικής δύναμης, η οποία θεωρεί το νησί ως ε-

μπορική βάση που έπρεπε να διασφαλιστεί

χάριν των οικονομικών συμ φερό ντω ν της.

Η έμ φα ση της βενετικής πολιτικής σ ε το μείς

της άμυνας ε ίχε ευεργετ ικά αποτελέσματα

για την ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου, αφού

ο ασφυκτικός κλοιός της λατινικής εκκλησίας

πάνω σ' αυτήν χαλάρ ωσε . Η εξέλ ιξη αυτή ο-

φείλεται, επίσης, στον απόηχο της προσέγγι-

σης της Κωνσταντινούπολης με τη Ρώμη στη

Σύνοδο Φερράρας- Φλωρεντίας (1438-1439).

Η βενετική κυριαρχία στην Κύπρο, καθώς

στηριζόταν σε όρους πολιτικής και κοινωνικής

αν ισότητας, προκαλούσε την έντονη δυ σα ρέ-

σκεια του πληθυσμού που βρήκε την έκ φρ ασ ή

της στο εθνικό και κοινωνικό κίνημα του Διασ-

σωρίνου. Ο ι ανατρεπτ ικές όμως εν έρ γε ι έ ς

του προδόθηκα ν στις βενετ ικές α ρχ ές με απο-

τέλεσμα τόσο ο ίδ ιος όσο και οι συνεργάτες

του να βρούν μαρτυρικό θάνατο (1492). Η ιδε-

ολογική β άση του κινήματος αυτού και η χρησι-

μοποίηση της διαπαιδαγώγησης του λαού με

τ ις ελληνικές πνευματικές αξ ίες ως μέσου

αφύπνισης και προαγωγής του εθνικού φρο-

νήματος είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν το

κ ίνημα του εμπνευσμένου αυτού δασκάλου

ως εθνικό.



Η Κρήτη

Η Κρήτη αποκτά ολοένα μεγαλύτερη σημα-

σία για τη Βενετία μετά την απώλεια της Εύβοι-

ας (1470), της Κ ορώ νης (1500), του Ν αυπλίου

(1540), των Βόρειων Σποράδων (1540) και της

Κύπρου (1571). Οι Βενετοί, οι οποίοι απέδιδαν

ανέκαθεν μεγάλη σημασία στην Κρήτη για τη

στρατηγική της θέση και για τα αγροτικά της

προϊόντα με τα οποία εφοδιαζόταν η αγορά

της Βενετ ίας, άρχισαν μετά τις νέ ε ς τουρκικές

κατακτήσεις να δείχνουν ιδ ια ίτερη φροντ ίδα

για το νησί. Ωστό σο , αυτή η μεταβο λή της πολι-

Σφακιανός πολεμιστής.

τ ικής τους ελάχιστα μπορούσε να αποδώσει ,

αφού στο μεταξύ η Βενετία είχε μπει σε τροχι-

ά παρακμής.

Το σο βα ρό τερ ο πρόβλημα που είχαν να αν-

τιμετωπίσουν οι Βενετοί στο εσωτερικό του νη-

σιού ήταν η ενεργός αντ ίσταση του κρητ ικού

λα ού , που είχε εθνικ ό και κοινωνικό χαρακτή-

ρα. Στα κινήματα συμμετείχαν εκτός από τους

χωρικούς, που αποτελούσ αν την πλέον αδικη-

μένη κοινωνική ομάδα, οι λαϊκές τάξεις και οι

αστοί των πόλεων μαζί με τον ορθόδοξο κλή-

ρο.

Το χρόνο που η Κωνσταντινούπολη έπεφτε

στα χέρια των Τούρκων (1453), εκδηλώθηκε η

πρώτη επαναστατική κίνηση των Κρητικών στο

Ρέθυμνο. Λίγα χρόνια αργότερα (1460-62) ορ-

γανώθηκε και νέα συνωμοτική κίνηση, που έγι-

νε αφορμή να λάβουν οι Βενετοί σκληρά μέ-

τρα στο νησί. Η τελευ ταία με γά λη επαναστατι-

κή κίνηση σημειώθηκε στα Σφακιά το 1527 και

είχε κυρίως κοινωνικά αίτια.

Οι βενετικές πολιτικές αρχές, παρά τη λήψη

μέτρων υπέρ των Καθολικών σε βάρος της

Ορ θόδ οξης Εκκλησίας, τήρησαν κατά καν όνα

ουδετερότητα στ ις ενδοκρητ ικές αντ ιδ ικ ί ες

μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών. Η πολιτική

αυτή βοή θησ ε στην προ σέγγ ιση των Λατίνων

με τους Ορθοδόξους.

Κατά τον τελευταίο αιώνα της Βενετοκρατί-

ας , το 17ο, οι συγ κυρίες δ ιαμόρ φω σαν ευ -

νοϊκές κοινωνικές και οικονομικές συν θήκ ες

που δημιούργη σαν τ ις προϋπ οθέσε ις γ ια εντυ-

πωσιακή άνθηση της κρητικής λογοτεχνίας με

αντιπροσωπευτικά έργα τη θυσία του Αβραάμ,

την Ερω φίλη, τον Ε ρωτόκριτο κ.ά.

Τα Επτάνησα

Η προσ άρτηση της Επτανήσου στον αποικια-

κό κορμό της Βενετίας έγινε σταδιακό (1386,

Κέρκυ ρα -1684, Λε υκά δα) και με διαφο ρετ ικό

τρόπο, γεγονός που καθόρισε και τον ιδιαίτε-

ρο χαρακτήρα της βενετ ικής κυριαρχίας σε

κάθε νησί. Στα Επτάνησα το φεουδαρχικό σύ-

στημα εφαρμόστηκε με ποικίλες παραλλαγές,

καθώς αναμείχθηκε με παλαιές τοπικές συνή-

θειες και με δυτικά στοιχεία που προϋπήρχαν.

Τα Επτάνησα, γέφυρα μεταξύ της οθωμανι-

κής επικράτειας και της Ιταλικής Χερσονήσου,

αναδε ίχθηκαν ως κέντρο του διαμετακομιστ ι -

κού εμπορ ίου. Η παρεμβατική όμως και μονο-

πωλιακή πολιτική εμπόδιζε την ανάπτυξη της

εγχώριας εμπορικής ναυτιλίας.

Οι κοινωνικές συγκρούσεις στα Επτάνησα

έλαβαν τη μορφή είτε της κοινωνικής αντιδικί-

ας μεταξύ αστών και ευ γεν ών ε ίτε λαϊκών ε -

ξ εγέρσεων, όπως το ρεμπελιό των ποπολάρων

στη Ζάκυνθο (1628), οι στάσεις στην Κέρκυρα

(1640), στα Κύθηρα (1780) και αλλού.

Τα Επτάνησα υπήρξαν το καταφύγιο για τους

Έλληνες που δε ν ή θελ αν να ζή σουν κάτω από

τον οθωμανικό ζυγό και χώρος ομαδικών εγ-

καταστάσεων προσφύγων. Μάλιστα, μετά την

κατάληψη του Χάνδακα από τους Τούρκους

(1669), τα Επτάνησα δέχθηκαν ένα μεγάλο κύ-



Η πόλη της Κέρκυρας, το σημαντικότερο εμπορικό και πνευματικό κέντρο των Επτανήσων. Αθήνα , Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

μα προσφύγων από την Κρήτη, που έφ ε ρ α ν

μαζί τους πολλά στοιχεία της τέχνης και της λο-

γοτεχνίας τους.

Τα Επτάνησα, γέ φυ ρα αν άμ εσ α στην Ανατο-

λή και τη Δύση, κατά τη μακρόχρονη βενετική

κυριαρχία, ήλθαν σε επαφή με το ευρωπαϊκό

πνεύμα και οικειοποιήθηκα ν τις αξίες του δυτι-

κού πολιτισμού, διατηρώντας όμως την ελληνι-

κή παράδοσ η, τη γλώσσ α και τη θρησ κεία.

Πολιτισμική διαφοροποίηση

Η πολιτική της Βενετίας επέτρεπε την ελεύ-

θερη διακίνηση των κατοίκων των βενετοκρα-

τούμενων περιοχών προς την Ιταλία για εκπαι-

δευτικο ύς σ κοπούς. Ετσι, τόσο η Βενετία όσ ο

και τα άλλα ιταλικά πνευματικά κέντρα (Πάδο-

βα, Φλωρεντία, Πίζα κ.ά.) υπήρξαν χώροι συ-

νάντησης Κρητικών, Επτανησίων, Κυπρίων και

άλλων Ελλήνων από βενετοκρατούμενες πε-

ριοχές. Η Βενετ ία ε ίχε φρ οντ ίσει να σπ ουδά-

ζουν οι υπήκοοι της στο πανεπιστήμιο της Πά-

δοβας , που ήταν κατεξοχήν φ ι λελεύθερο

ίδρυμα, γεγονός που μας επιτρέπει να έχου-

με σα φέ στ ερ η αντ ίληψη για τη μορφ ή της παι-

δε ίας που μεταλαμπάδευαν ο ι Έλληνες φοιτη-

τές στις πατρίδες τους.

Την ίδια περίο δο (15ος αι.) στις του ρκο κρα-

τούμενες περ ιοχές η Πατριαρχική Ακαδημία Της

Κωνσταντινούπολης αποτελούσε τη μοναδική

πνευματική εστία του Ελληνισμού. Μόλις στις

αρχές του 16ου αιώνα άρχισαν να καταβάλ-

λονται συστηματικές προσπάθειες γ ια ανα-

γέννηση της παιδείας.

Ερωτήσεις

Να επισημάνετε και να ερμηνεύσετε τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των

βενετοκρατούμενων περιοχών.



7, Ο ανταγωνισμός των Ευρωπαϊκών δυνάμεων κα ι ο

Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648)

Τα κυριότερα γεγονότα του Τριακονταετούς Πολέμου

1618.

Εκπαραθύρωση των

αντιπροσώπων του αυτο κράτ ορα από τους

Βοημούς. Διακήρυξη ανεξα ρτησία ς

της Βοημίας

Εκπαραθύρωση των

αντιπροσώπων του αυτο κράτ ορα από τους

Βοημούς. Διακήρυξη ανεξα ρτησία ς

της Βοημίας

1620 Μάχη Λε υκ ού Όρ ου ς - ήττα των

Βοημών

Μάχη Λευκ ού Όρ ου ς - ήττα των

Βοημών

1623\1628 Το εκλεκ τορά το του Παλατινάτου

περιέρχεται στο δούκα της Βαυα-

ρίας Μαξιμιλιανό Α'και τον οίκο του

Το εκλεκ τορά το του Παλατινάτου

περιέρχεται στο δούκα της Βαυα-

ρίας Μαξιμιλιανό Α'και τον οίκο του

1625

Η Δανία ε ισέρ χεται στον πόλεμο στο

πλευρό των Διαμαρτυρομένων

Η Δανία ε ισέρ χεται στον πόλεμο στο

πλευρό των Διαμαρτυρομένων

1626 Ο Βαλλεν στάΐν ανα λαμ βάν ει την αρχηγ ία

των αυτοκρατορικών στρατευμάτων

Ο Βαλλενστάΐν αναλαμβάνε ι την αρχηγία

των αυτοκρατορικών στρατευμάτων

1628.

Το Παλατινάτο περιέρχεται στη Βαυαρία

1629. Ο αυτοκρά τορας εκδίδ ε ι δ ιάταγμα

αποκατάστασης των

εκκλησιαστικών κτημάτων

των καθολικών

που είχαν δημευθεί μετά το 1552

Ο αυτοκράτορας εκδίδε ι δ ιάταγμα

αποκατάστασης των

εκκλησιαστικών κτημάτων

των καθολικών

που είχαν δημευθεί μετά το 1552

1630.

Ο Γουσταύος Αδόλφος της

Σουηδίας ε ισέρχεται στον πόλεμο

στο πλευρό των Διαμαρτυρομένων

Ο Γουσταύος Αδόλφος της

Σουηδίας ε ισέρχεται στον πόλεμο

στο πλευρό των Διαμαρτυρομένων

1631

Οι Σουηδοί νικούν τη Liga

στη μάχη του Βράτεν φελτ

Οι Σουηδοί νικούν τη Liga

στη μάχη του Βράτεν φελτ

1632. Νίκη και θά νατ ος του

Γουσταύου Αδόλφου στο Λύντσεν

Νίκη και θάνατος του

Γουσταύου Αδόλφου στο Λύντσεν

1634 Δο λοφ ονία του Βαλλ ενστά ΐν

1635.

Είσοδος της Γαλλίας στον πόλεμο

εναντ ίον των Αψβούργων

Είσοδος της Γαλλίας στον πόλεμο

εναντ ίον των Αψβούργων

1644-1648 Διαπραγμ ατεύσε ις ε ιρή νης

1648.

Ειρήνη της Βεστφαλίας

Στις αρχές του 17ου αιώνα οι θρησκευτικές

αντιθ έσε ις συνεχίζον ται και η Ευρώπη ζει έν α

έντ ον ο πολεμικό κλίμα. Οι εξε λίξε ις δε ν απο-

κάλυψαν μόνο τον εύθραυστο χαρακτήρα της

Ειρήνης της Αυγούστας (1555) αλλά συσσώρευ-

σαν και ν έ ες αντ ιθέσ εις. Υπό τ ις συνθή κες αυ-

τές ξέσπασε Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-

1648). Η πολεμική αυτή ανα μέτ ρη ση απο τέλε-

σε το αποκορύφωμα των θρησκευτ ικών συγ-

κρούσεων στην Ευρώπη και προσέλαβε πα-

νευρωπαϊκό χαρακτήρα, αφού ελάχιστες χώ-

ρε ς απέφ υγαν την εμπλοκή τους σ' αυτόν. Ε-

κτός από τους γερμανούς ηγεμόνες , έλαβαν

μέρος η Γαλλία, η Ισπανία, η Ολλανδία, η Δα-

νία, η Σουηδία, ιταλικά και ελβετικά κράτη.

Οι εμπόλεμοι χωρίστηκαν σε δύο στρατό-

πεδα, τους Καθολικούς και τους Διαμαρτυρόμε-

νους.

Εν

τούτοις ο πό λεμ ος είχ ε έν τον ο πολιτικό

χαρακτήρα, αφού τον προκάλεσαν και τον

συντήρησαν τοπικά συμφέροντα, η φιλοδοξία

πολλών γερμανώ ν ηγ εμόνω ν να απαλλαγούν

από την κηδεμονία των Αψβούργων αυτοκρα-

τόρων και η επιδίωξη μικρών ή μεγά λω ν κρα-

τών να επικρατήσουν πολιτικά και οικονομικά

στον ευρωπαϊκό χώρο.

Η εκπαραθύρωση της Πράγας (23 Μαίου 1618) αποτέλεσε και

το έναυσμα του Τριακονταετούς Πολέμου (1618-1648).

Χαρακτικό από το βιβλίο του Matthaus Marians Theatrum

Europaeum .



Η Ευρώπη μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648)

Ο πόλεμος αυτός ήταν πολύ καταστρεπτι-

κός και οι αντ ίπαλοι συμπεριφέρονταν με ξε-

χωριστή βιαιότητα. Λίγ ες ήταν οι μά χε ς κατά πα-

ράταξη, ενώ το κυριότερο χαρακτηριστικό ήταν

οι πολυετείς π ολιορκίες, οι σφ αγ ές αμάχων, οι

λεηλασίες και οι πυρπολήσεις των αντιπάλων

στρατοπέδων από τους μ ισθοφόρους και τους

απείθαρχους στρατιώτες. Ο άτακτος αυτός

στρατός αντικατόπτριζε και το χαρακτήρα των

ηγετών του, που δε ν υ πηρετούσ αν κάποια ιδε -

ολογία παρά μόνο τα προσωπικά τους συ μφ έ-

ροντα. Στους παράγοντες αυτούς οφειλόταν

και η απουσ ία πο λεμικής τακτικής, που είχε ως

συνέπεια τη μεγάλη διάρκεια του πολέμου.

Η τραγική αυτή κατάσταση ανά γκα σε τελικά

τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Φερδινάνδο

Γ' ν α ζητήσ ει διακοπή των εχθροπρ αξιών και να

υ π ο γ ρ ά ψ ε ι τ η ν

Ειρήνη της Βεστφαλίας (1648).

Μ ε

τη συνθήκη αυτή ρυθμίστηκαν πολιτικά, θρη-

σκευτικά και εδαφικά ζητήματα. Μεταξύ άλλων:

• Ο Καλβινισμός αναγνωρίστηκε ως ισότιμος

με τα δύο άλλα δόγματα, τον Καθολικισμό και

το Λουθηρανισμό.

•Οι Διαμαρτυρόμενοι κράτησαν πολλά από

τα εκκλησιαστικά εδάφη που είχαν καταλάβει

ή απαλλοτριώσει στη διάρκ εια του πολέμου,

•Κατακυρώθηκαν γερμαν ι κά εδάφη στη

Σουηδία και στη Γαλλία.

•Περ ιορ ίστηκε η δύναμη του γερμ ανο ύ αυ-

τοκράτορα με την αναγνώριση πλήρων κυρι-

Ο κήρυκας της ειρήνης. Έφιππος αγγελιοφόρος

ανακοινώνει την υπογραφή της συνθήκης της Βεστφαλίας

(1648). Γκραβούρα εποχής.



Τα δεινά τον πολέμου

Πόσο αξ ιοθρήνητες φαντάζουν τώρα ο ι μεγάλες

πόλε ις . . . Πόσο εξαθλ ιωμένες δε ίχνουν ο ι κωμοπό-

λε ις . . . κε ίτονται πυρπολημένες, δ ιαλυμένες, κατε-

στρ αμμ ένες. Τα σπίτ ια δεν έ χουν ο ύτε στέγη, ού τε

πόρτες ούτε παράθυρα. Τις εκκλησίες τις πυρπό-

λησαν, ης μετέτρεψαν σε στάβλους αλόγων, μό-

λυναν τα ιερά, έκλεψαν τ ις καμπάνες. Πόσο αξ ιο-

θρήνητη είναι η κατάσταση στα χωριά, περπατάς

δέκ α μίλ ια και δε βλέπε ις ούτε έν αν άνθρω πο, ούτε

έν α ζώ ο, ούτε έ να πουλί . Το πολύ να βρε ις κανέ να

γέροντα και μερ ικά ζώα.

Σε

όλα τα χωριά τα σπίτια

είναι γεμάτα πτώματα... άντρες, γυναίκες, παιδιά,

υπηρέτες, γουρούνια και βόδια κε ίτονται νεκροί ο

ένας πάνω στον άλλο αποδεκατ ισμένοι από την

πείνα και την πανούκλα.

Joachim Baetkius,

Das Ende Germaniens,

στο

Graggenbuhl Huber: Quellen zur algemeinen

Gesch ichte. τ.3. σ. 182.

αρχικών δικαιωμάτων στους γερμανούς ηγε-

μόνες, οι οποίοι στο εξής μπορούσαν να συ-

νάπτουν συνθή κες μεταξύ τους ή με ξέν α κρά-

τη.

• Αναγνω ρίστηκε η ανεξαρτησ ία της Ολλαν-

δικής και της Ελβετικής Ομο σπο νδίας.

Οι όροι της συνθήκης αυτής δημιούργησαν

νέ α δε δ ο μέ να για τις τύχες της Ευρώπης. Η

Γερμανία, εξο υθ εν ωμ ένη οικονομικά, πολιτικά

και εδαφικά παρέμεινε στο περιθώριο των ε-

ξελίξεων για έναν περίπου αιώνα. Αντίθετα, η

Γαλλία ενισχύθηκε και αναδείχθηκε ως η με-

γαλύτερη δύναμη στο δεύτερο μισό του 17ου

αιώνα. Η Ισπανία αναδ ιπλώθη κε και η Σουηδία

κυριάρχησε στη Βαλτική.

Το διε θν ές πλαίσιο που διαμορ φώ θηκε αν-

τανακλά το νέο συσχετ ισμό δυνάμεων και εγ-

καινιάζει για πρώτη φ ορ ά την αρχή της ισ ορρ ο-

πίας. Παράλληλα, άρχισε να γίνεται συνείδη-

ση και να κ ερδ ίζει έδ α φ ο ς η ιδέα ότι η μετριο-

πάθεια, η ανεκτικότητα και η πνευματική ελευ-

θερία ήταν αναγκαίες γ ια την ειρηνική συνύ-

παρξη των λαών της Ευρώπης.

Ερωτήσεις

1. Αφού μελετήσετε προσεκτικά την ιστορική αφήγηση του βιβλίου σας καθώ ς και τα

σχετικά παραθέματα:

• Να σχολιάσετε τη συμπεριφορά των αντιπάλων στρατιωτών

• Ποιοι πληθυσμο ί, κυρίως, υπέφεραν από τη συμπεριφορά αυτή;

• Ποιες κατά τη γνώμη σας ήταν οι ηθικές, δημογραφ ικές και οικονομικές συνέπειες;

3. Να σχολιάσετε τις λεπτομέρειες της γκραβούρας που απεικονίζει τον Κήρυκα της

Ειρήνης και να αναλύσετε το μήνυμά της.

4. Να σχολιάσετε τις ρυθμίσεις της συνθήκης της Βεστφαλίας που αφορούν στα δόγματα,

στην εσωτερική πολιτική κατάσταση της Γερμανίας και στον πολιτικό χάρτη της Ευρώπ ης.



8. Ο πολιτισμός της Αναγέννησης (15ος- 16ος αι)

Έγινε ήδη λόγος για την Αναγέννηση ως έ-

να γεν ικότ ερο πνευματικό κίνημα, που απε-

λε υθ έρ ωσ ε τη σκέψ η των ανθρώπων και δ ιεύ-

ρυνε τους ορίζοντές τους. Εκεί όμως που κυρι-

ολεκτ ικά μεγαλούργησε, υπήρξε ο τομέας των

Γραμμάτων και των Τεχνών.

α. Γράμματα: η εκτόπιση της λατινικής και

ο θρίαμβος των εθνικών λογοτεχνιών

Σε όλη την Ευρώπη, κατά το 16ο αιώνα, πα-

ρατηρείται άνθηση της λογοτεχνίας στις εθνι-

κές γλώσσες, οι οποίες έχουν ήδη αποκτήσει

την απαιτούμενη εκφραστική επάρκεια. Στην Ι-

ταλία οι σπου δαιότεροι σ υγ γρ αφ είς ε ίναι : Ο Νι-

κολό Μακιαβέλι (1469-1527), που έγ ρ α ψ ε το πε-

ρίφημο πολιτικό-φιλοσοφικό βιβλίο Ο

Ηγεμό-

νας,

όπου δείχνει τ ι οφείλει να πράττει ένας

αρχηγός κράτους εναντ ίον των εχθρών του,

για να δια τηρ ήσ ει την εξου σία του. Η χρήση α-

κόμη και αθέμιτων μ έσ ων για το σκοπό αυτό ε-

πιτρέπεται, και αυτός ο αμοραλισμός στην πο-

λιτ ική ορολογία ονομάστηκε Μακιαβελισμός. Ο

Αριόστο (1474-1533) είναι ο συγγραφέας του

ευτράπελου έπους Ρολάνδο ς μαινόμενος,

στο οποίο πε ριγρά φει τ ις περ ιπέτειες του ερ ω-

τοχτυπημένου ανεψιού του Καρλομάγνου. Ο

Τορκουάτο Τάσσο (1544-1595) έ γ ρ α ψ ε το έπος

Ε-

λευθερωμένη Ιερουσαλήμ,

που είναι εμπνευ-

σμ ένο από τ ις Σταυρο φορ ίες και αντανακλά το

πνεύμα της Αντ ιμεταρρύθμισης.

Στη Γαλλία η Αναγέννηση άρχισε την περίο-

δο του Φραγκίσκου Α', οπότε ο μεγάλ ος ελλη-

νιστής Γουλιέλμος Μπυντε εξ έδ ωσ ε πολλά έργα

αρχα ίων συγγραφέων. Ο

Φραγκίσκος Ραμπελαί

(1494-1553) είναι ο συγγραφέας του σατιρικού

μυθιστορήματος

Γαργαντούας

και

Πανταγ-

κρουέλ,

ενώ Ο Μιχαήλ Μονταίνι (1533-1592) εί-

ναι γνωστός γ ια τα

Δοκίμια

του.

Στην Ισπανία ο

Μιχαήλ Θερβάντες,

που θεω-

ρείται ως ο κορυφαίος των ισπανικών γραμμά-

των, ε ίναι ο συγγραφέας του περίφημου μυθι-

στορήματος

Δον Κιχώτης,

στο οποίο αφ εν ός

σατιρίζεται ο ιπποτικός βίος, αφετέρου παρου-

σιάζεται ο άνθρωπος να αιωρείται δραματικά

ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα.

Στο θέατρο διακρίθηκαν μεγάλοι δραματουρ-

γοί όπως ο Καλντερόν και ο πολυγραφότατος

Λ ό π ε ν τ ε Β έ γ κ α .

Στην Πορτογαλία διακρίνεται ο Λουδοβίκος

Καμόενς (1524-1580), συγγραφέας του έπους

Λουζιτανοί,

που είναι εμπνε υσ μέν ο από τις πε-

ριπέτειες των πορτογάλων θαλασσοπόρων.

Στην Αγγλία ζει ο μεγα λύτ ερο ς θεατρικός

συγ γραφ έας των νεότερω ν χρόνων Ουίλιαμ

Σαίξπηρ (1564-1616), του οποίου τα 37 θεατρικά

έργα εξακολουθούν να παίζονται σε όλο τον

κόσμο και να συγκινούν με τις αιώνιες αλήθει-

ες που περ ιέχουν. Τα δημο φιλέστε ρα έρ γα

του είναι:

Άμλετ, Οθέλλος, Μάκβ εθ, Βασιλιάς

Ληρ, Ιούλιος Καίσαρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Εμ-

πορος της Βενετίας.

Ο Τόμας Μουρ είναι γνω-

Η κοινωνική άνοδος των καλλιτεχνών

Το κοινωνικό ανέβασ μα των καλλ ιτεχνών εκφ ράζ εται

πρώτ' απ' όλα στις αμο ιβές που παίρνουν. Ο Μ ικε-

λάντζελο παίρνει 3.000 δουκάτα για τις ζωγραφιές

στην οροφή του Σίξτε ιου παρεκκλησίου. Ο Λεο-

νάρ ντο ντα Βίντσι ε ισπράττει στο Μιλάνο ε τήσιο μισθό

2.000 δουκάτων, ενώ στη Γαλλία 35.000 φράγκα το

χρόνο. Οι δ ιάσημοι δάσκαλοι του 16ου αιώνα,

ιδιαίτερα ο Ραφα ήλ και ο Τισιανός, απο λαύο υν αξιό-

λογο ε ισόδημα και κάνουν αρχοντ ική ζωή.

Ο τρόπος ζωής του Μικελάντζελο ε ίναι εξωτερ ικά

σεμνός, ε ίναι αλήθε ια, αλλά και το ε ισόδημά του

είναι υψηλό κι όταν αρνιέται να δεχτεί πληρωμή για

τη δουλε ιά του στον Άγ ιο Πέτρο ε ίναι κ ιόλας

πλούσιος. Κοντά στην αυξανόμενη ζήτηση έργων

τέχνης και στη γενική άνοδο των τιμών, το γεγονός

ότι κατά το γύρισμα του αιώνα η παπική αυλή

προβάλλε ι περ ισσότερο στην αγορά τέχνης και

γ ίνεται σοβαρότερος αντ ίπαλος γ ια το φλωρεντ ινό

φιλότεχνο κοινό, πρέπει να ε ίχε μέγ ιστη επίδραση

πάνω στο ανερχόμενο επίπεδο των αμοιβών των

καλλιτεχνών. Σειρά ολόκ ληρη καλλιτεχνών μετα -

κινείται τώρα από τη Φλωρεντία στη μεγαλόθυμη

Ρώμη.

Άρνολντ Χάουζερ , Κοινωνική ιστορία της τέχνης,

σελ. 77-78



Το εξώφυλλο του βιβλίου του Αντρέ Βεζάλ Κατασκευή τον

ανθρωπίνου σώματος,

ξυλογραφία, Γιόχαν Στέφαν Βασιλεία 1543.

Πείραμα και Επιστήμη

Χωρίς πείραμα δεν υπάρχει βεβαιότητα. Πριν από τη

διατύπωση ενός γεν ικού κανόνα, πρέπει να επα-

ναληφθε ί το πε ίραμα δυο ή τρε ις φο ρέ ς , γ ια να

διαπιστωθεί ότι τα αποτελέσ ματα είναι τα ίδια. Καμιά

ανθρώπινη έρευνα δεν μπορε ί να ε ίναι αληθινή

επιστήμη αν δε ν αποδ ε ικνύεται μαθηματ ικά.

Λεονάρντο ντα Βίντσι,

Σημειωματάρια

Η Ηλιοκεντρική θεωρία

Μετά από μικρές έρευνες ε ίμαι πεπε ισμένος ότ ι : ο

ήλ ιος μένε ι σταθερός , περ ιστο ιχ ι ζόμενος από

πλανήτες που περ ιστρέφονται γύρω του και αυτός

είνα ι το κέντ ρο και η πηγή φω τός: η Γη είνα ι έ να ς

πλανήτης υποκείμενος σε διττή κίνηση. Η ημερήσια

και ετήσια κίνησή του και η περιοδική επάνοδος των

εποχών ε ίναι το αποτέλεσ μα της περ ιστροφή ς της

Γης γύρω από τον άξονά της και της περιοδικής

κίνησής της γύρω από τον ήλιο.

Νικόλαος Κοπέρνικος, Για τις κινήσεις των

ουράνιων σωμάτων

Ο Έρασμος, κορυφαίος ανθρωπιστής και

ελληνιστής. Μουσείο Λούβρου.

στός κυρίως για το έργο του Ουτοπία, όπου

προσπαθεί να δώσει λύσεις σε κοινωνικά

προβλήματα που μέχρι σήμερα απασχολούν

τον άνθρωπο.

Στην Ολλανδία κορυφαίος σ υγγ ραφ έας α-

ναδεικνύεται ο ανθρωπιστής και ε ισηγητής

της ερασμ ικής προφοράς της αρχα ίας ελλη-

νικής γλώσσας Έρασμος. Στο έργο του Μωρί-

ας εγκώμιον καυτηριάζει την αμάθεια και το

σχολαστικισμό.

β. Επιστήμη. Νέοι δρόμοι

Μολονότι η επιστημονική παρατήρηση κερ -

δ ί ζε ι δ ιαρκώς έδ αφ ος , η μαγε ία εξα κολουθε ί

Η Ανατομία

Η ανατομ ία εφα ρμ οζό ταν τότε μ' ένα ν πολύ

επιφα νε ιακό τρόπο ώστε, έχοντας εκπαιδ ευθε ί

μόνος μου, χωρίς οδηγό , στο να ανατέ μνω ζώα,

κατά τη διάρκεια της τρίτης τομής στην οποία ευ-

τυχώς παρευρισκόμουν, ο ι συνάδελφοι μου και ο ι

καθηγητές μου με παρότρυναν και έκα να δ ημόσια

μια τομή πιο μεγάλη από ό,τι έπρεπε και που

όφειλε να περ ιορ ίζεται , όπως το απαιτε ί η συνή-

θεια, σχεδόν αποκλειστικά στα σπλάχνα. Μετά από

λίγον καιρό έκαμα μια δεύτερη τομή. Σχέδιό μου

ήταν να αποκαλύψω τους μύες του χερ ιού και να

ανατάμω πιο βαθιά τα σπλάχνα.

Αντρέ Βεζάλ, Για την κατασκευή του ανθρώπινου

σώματος, 1543



να εκτιμάται και κατά την Αν αγέ νν ησ η. Η χη-

μεία, γ ια παράδειγμα, στηρίζεται σε μεγάλο

βαθμό στην αλχημεία ενώ στην αστρονομία

διατηρούνται πολλά στοιχεία αστρολογίας. Το

μεσαιωνικό πνεύμα σ υνεχίζει να επ ικρατεί, δυ-

σχεραίνοντας την προσπάθεια των πρωτοπό-

ρων της επιστήμης να καταρρίψουν τις καθιε-

ρω μέ νε ς αντ ιλήψεις. Το ιδανικό της Α ναγέν νη-

σης , ο καθολικός άνθρω πος, φαίνετα ι και στην

ανάπτυξη της επιστήμης και τεχνο λογ ίας: ο Λε-

ονάρντο ντα Βίντσι,

ένας από τους σημαντ ικότε-

ρους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, ε ίναι ταυ-

τόχρονα αξ ιόλογος επιστήμονας, με πολλές ε-

φευρέσεις στο ενεργητ ικό του (ατμοκίνητο πυ-

ροβ όλο , σκ άφ αν δρ ο, πτητική μηχανή κ.λπ.).

Τρεις ε ίναι οι κορυφαίοι αναγεννησιακοί ε-

πιστήμονες που άνοιξαν το δρόμο της νεότε-

ρης επιστήμης: Ο Κοπέρνικος, ο Παράκελσος

και Ο Βεζάλ. Ο πολωνός Νικόλαος Κοπέρνικος

(1473-1543) διατύπωσε τη θεωρία του ηλιοκεν-

τρικού συστήματος, που πρώτος είχε συλλάβει

τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Αρ ίσταρχ ος ο Σάμιος. Ο ελ -

βετός γιατρός Θεόφραστος Παράκελσος (1493-

1541) διατύπωσε επαναστατικές θεωρίες για

τη χημεία, την ιατρική και τη φαρμακευτική. Ο

φ λ α μ α ν δ ό ς Αντρέ Βεζάλ (1514-1564) ασχολήθη-

κε με την ανατομία και αποκάλυψε τα μυστικά

του ανθρώπινου σώματος, με βάση επιστημονι-

κές παρατηρήσεις.

Το έργο των πρωτοπόρων επιστημόνων της

Αναγέννησης συνέχ ισαν λ ίγο αργότερα άλλο ι

σ η μαν τ ι κ ο ί επ ι σ τή μο ν ες . Ο Ιωάννης Κέπλερ

(1571-1630) διατύπωσε τους νόμους της κίνη-

ση ς των πλανητών, εν ώ ο Γαλιλαίος ολοκλή ρω-

σε και επιβεβαίωσε τη θεωρία του Κοπέρνικου,

αλλά για τις ιδ έε ς του οδη γήθη κε στην Ιερή Ε-

ξέταση. Τέλος, ο άγγλος Φραγκίσκος Βάκων

(1561-1626) συ νέ βα λε στην εξέλ ιξη της επιστή-

μης αναδεικνύοντας την πρωταρχική σημασία

του πειράματος και της εμπειρίας.

γ. Η τέχνη

της

Α ναγέννησης

1 . Τ ο Κ ο υ α τ ρ ο τ σ έ ν τ ο *

Στην ιστορία της τέχνης, ο 15ος αιώνας είναι

γνωστός με το όνομα κουατροτσέντο και προ-

αναγγέλλει την ιταλική Αναγέννηση. Στον αιώ-

Η κατηγορία κα τά του Γαλιλαίου

Η άποψη ότι ο ήλιος είναι ακίνητος στο κέντρο του

σύμπαντος ε ίνα ι παράλογη , φ ιλοσοφ ικά λανθα-

σμένη και απόλυτα αιρετ ική, γ ιατ ί έρχεται σε

αντίθ εση μ ε την Αγία Γραφή, Η άποψ η ότι η Γη δεν

ε ίναι το κέντρο του σύμπαντος και περ ιστρέφεται

καθη μερ ινά ε ίνα ι φ ιλοσοφ ικά λαν θασ μένη κα ι

αυθαίρετη δοξασία.

Από τη δικαστική απόφασ η της Ιερής Εξέτασης.

Η Ιατρική

Πολλές φορές σκέφτηκα ότι η ιατρική είναι μια τέχνη

αβέβαιη και ριψοκίνδυνη και ότι σπάνια η πρακτική

της περ ιποιε ί τ ιμή, δ ιότι ενώ θε ρα πε ύε ι έ να ν,

σκοτώνει δέκα. Συχνά εγκατέλειψα την ιατρική, για

να αφοσιωθώ σε άλλο πράγμα, όμως πάντοτε

επέστρεφα. Θυμήθηκα τα λόγ ια του Χριστού: ο

άρρωστος έχει ανάγκη τον γιατρό και όχι ο υγιής.

Ιδού η ευχή μου: να τελειοποιήσω την τέχνη της

ιατρικής και να μην εγκαταλείψω ποτέ αυτόν τον

σκοπό. Γ ια όσο δ ιάστημα μου επιτρέψει ο Θεός, να

αντ ισταθώ σε αυθα ίρετες δ ιδαχές . Ύστερα, να

αγαπώ τους ασθε νε ίς περ ισσ ότερο από τον εαυτό

μου. Να μην προβαίνω σε καμιά θεραπεία χωρίς να

την έχω κατανοήσει. Να μην ζητώ χρήματα χωρίς να

τα αξ ίζω. Να μην έχω εμπιστοσύνη σε κανένα

φαρμακοποιό και να μην προκαλέσω καμιά βλάβη

σε παιδί. Να μην φαντάζομαι, αλλά να γνωρίζω.

Π α ρ ά κ ε λ σο ς

(1493-1541)

να αυτό εμφανίζονται νέ ες τάσεις στην αρχιτε-

κτονική, κυρίως στην Ιταλία, με κύριους εκπ ρό-

σωπους τον Μιτρουνελέσκι, που σχεδίασε τον

περίφημο τρούλο του ναού της Παναγίας των

Λουλουδιών (Santa Maria del Fiore) και τον

Αλμπέρτι ο οποίος έκτ ισε ανάκτορα και ναούς

στη Φλω ρεντ ία και σ ε άλ λες πόλεις.

Την περίοδο αυτή εμφανίζονται στην Ιταλία

δύο μεγάλοι γλύπτες: Ο Λορέντσο Γκιμπέρτι

(1378-1455), ο οποίος είναι ιδιαίτερα γνωστός

για τ ις ανάγλυφες παραστάσεις του σε δύο

πόρτες του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας. Η

μία από αυ τές ονο μάσ τηκε από τον Μιχαήλ

Αγγελο

Πόρτα του Παραδείσου. Ο

Ντονατέλλο

(1386-1466) μελέτησε την αρχαία γλυπτική και



Σάντρο Μποττιτσέλι. Η Αλληγορία της Άνοιξης, 1473-1478, τέμπερα σε σανίδι,

3,14x2,03 μ., Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι. Ο πίνακας είναι αλληγορικός στο

κέντρο η Αφροδίτη, αριστερά ο Ερμής που διασκορπίζει τα σύννεφα, ακολουθούν

οι Τρεις Χάριτες, η Φλόρα (η Χλωρίδα μεταμορφωμένη), η Χλωρίδα που προσπαθεί

να την αγκαλιάσει ο Ζέφυρος. Το θέμα υποδηλώνει τη στροφή της τέχνης προς τον

αρχαίο κόσμο στο τέλος τον Κουατροτσέντο.

Φρα Αντζέλικο, Ευαγγελισμός, 1430-1455, Μαδρίτη, Μουσείο Πράδο.

Λεπτομέρεια από τη Γέννηση της

Αφροδίτης του Σάντρο Μποτιτσέλλι

(Boticelli 1445-1510). Πινακοθήκη Ουφίτσι

Φλωρεντίας

στο έρ γο του συνδυ άζει την απλότητα των Αρ-

χαίων με το ρεαλισμό και τη θρησκευτικότητα

της μεσαιωνικής τέχνης.

Στη ζωγραφική ο Φρα Αντζέλικο (1387-1455)

διακρίθηκε στην απόδοση θρησκευτ ικών θε-

μάτων. Ο Μποτιτσέλι (1444-1510) είναι ίσως ο

μεγαλύτερος ζωγράφος της εποχής του Κου-

ατροτσ έντο. Εμπνέεται από τη θρη σκε ία και τη

μυθολογ ία κα ι εκφράζε ι το ανθρωπιστ ικό

πνεύμα της φλωρεντ ινής Ακαδημίας και τ ις

προτιμήσεις των προστατών και παραγγελιο-

δοτών του. Πασίγνωστα είναι τα αριστουργή-

ματά του Γέννηση της Αφροδ ίτης κα ι Αλληγο-

ρία της Άνοιξης.



Η Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, έργο τον

Μιχαήλ Αγγέλου, 1524-1557. Αναγεννησιακός ρυθμός.

Η Παλαιά Βιβλιοθήκη της Βενετίας, έργο του Γιάκοπο

Σανσαβίνο, 1536, όπου διακρίνονται σαφώς όλα τα βασικά

στοιχεία του Αναγεννησιακού ρυθμού: κίονες, κιονόκρανα,

πεσσοί, θριγκοί, ζωφόρ ος.

2. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Αναγέννησης

Αρχιτεκτονική. Η αναγε ννησ ιακή αρχιτεκτονι-

κή είναι έντο να ε πη ρε ασ μέν η από την κλασική

αρχιτεκτονική, με κ υρ ιότερ α χαρακτηριστικά την

ακρίβεια των αναλογιών και την αρμονία. Η ελ-

ληνορωμαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση φαίνε-

ται, επίσ ης, στη χρήσ η των αετωμάτων, των μ ε-

τοπών, των ζωφόρων, των κιονοκράνων, των

πεσσών, των προσωπείων, των μεταλλίων κ.λπ.

Όλα αυτά συνιστούν τον αναγεννησιακό αρχι-

τεκτονικό ρυθμό. Οι σημαντ ικότεροι εκπρόσω-

ποι του ρυθμού αυτού εργάστηκαν στην Ιταλία.

Ο Μπραμάντε έκανε τα σχέδια του ναού του Α-

γίου Πέτρου στη Ρώμη και Ο Μιχαήλ Άγγελος τον

αποπεράτωσε. Ο Ανδρέας Παλλάντιο έδωσε λύ-

σεις σε μεγάλα αρχιτεκτονικά προβλήματα, ό-

πως αυτό της κατασκευής δεύτερου ορόφου

στα αναγεννησιακά κτήρια.

Γλυπτική - Ζωγραφική. Η μελέτη των αρχαίων

γλυπτών εκ μέρους των καλλιτεχνών της Ανα-

γέννησης άσκησε σημαντ ική επίδραση στο

έργο τους. Έτσι, η απεικόνιση του γυμνού σώ-

ματος επικρατεί στη γλυπτική αλλά και στη ζω-

γραφική, ενώ τα θέματα επιλέγονται τόσο από

τη Βίβλο, όσ ο και από τη μυ θολ ογία και την Ιστο-

ρ ία . Ο ι προσ ωπογ ραφίες ενσωματώνο ντα ι

συχνά στο τοπίο, αποδεικνύοντας τον ανθρω-

ποκεντρικό χαρακτήρα της αναγεννησιακής

τέχνης, σε αντ ίθεση με το θεοκ εντρικό της με-

σαιωνικής. Στο επίπεδο της τεχνικής, τα έργα

γίνονται φω τεινότερα χάρη στη χρήση του λα-

διού και αποδ ίδεται η τρίτη διάσταση με τη συ-

στηματική εφαρμογή της προοπτικής.

Στην Ιταλία εργάζονται οι τέσσερις κορυ-

φαίοι εκπρόσωποι της Αναγέννησης, Ο Λεο-

νάρντο ντα Βίντσι

(1452-1519) είναι αντιπροσω-

πευτικός τύπος του καθολικού ανθρώπου της

Αναγέννησης , Η μεγά λη συλλογή σχεδίων του

αποδεικνύει την ενασχόληση του με πολλούς

τομ είς της τέχ νης και της επιστήμη ς. Από τα πιο

γνωστά του έρ γα είναι

η Τ ζοκόντα, ο Μυστικός

Δείπνος και η Παρθένος των βράχων.

Ο Μιχα-

ήλ Αγγελος (1475-1564) διακρίθηκε τόσο ως

γλύπτης όσο και ως ζωγράφος. Ένα από τα α-

ριστουργήματά του είναι η τεράστια τοιχογρα-



Αυτοπροσωπογραφία. Σχέδιο σε μουσαμά, του Λεονάρντο

ντα Βίντσι (περ. 1512). Τορίνο, Βιβλιοθήκ η.

φική του σύ νθεσ η

Δευτέρα Παρουσ ία,

στο ε-

σωτερικό του παρεκκλησίου του Αγίου Σίξτου

(C ap ella Sixtina) στο Βατικανό. Στο γλυπτικό έ ρ -

γο του, έντονα επη ρεα σμέ νο από την αρχα ία

γλυπτική, εκφράζει την πάλη του πνεύματος ε-

ναντίον του θανάτου (

Δα βίδ, Πιετά, Μωυσής).

Ο Ρ α φ α ή λ Σ ά ν τ ι ( 1 4 8 3 - 1 5 2 0 ) διακρίθηκε στη ζω-

γρα φική και την αρχιτεκτονική. Τα έρ γα του χα-

ρακτηρίζονται από ακρίβεια στο σχέδιο, αρμο-

νία των γραμμών και λεπτότητα των χρωμάτων.

Στο Βατικανό φιλοτέχνησε τις περίφημες συν-

θέσε ι ς Η

Σχολή των Αθηνών,

Ο

Παρνασσός

κ.ά., εν ώ π ασίγνωσ τες είν αι οι

Μ αντόνες*

του.

Ο

Τ ι τ σ ι ά ν ο ( 1 4 7 7 - 1 5 7 6 )

αντλεί τα θέματά του α-

πό τη Βίβλο και τη μυθο λογία, ε νώ υπήρξε επί-

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μόνα Λίζα (ή Τζοκόντα),

ελαιογραφία σε μουσαμά, Λούβρο.

Αυτό που μας εντυπωσιάζει αμέσως είναι η ζωντάνια της

Μόνα Λίζας. Μ οιάζει πράγματι σαν να μας κοιτάζει και να

έχει δική της γνώμη. Σαν ζωντανό πλάσμα, φαίνεται κι

αυτή ν' αλλάζει μπροστά στα μάτια μας και να μοιάζει

λίγο διαφορετική όποτε την ξαναβλέπο υμε. Ακόμη

και σε φωτογραφίες του πίνακα έχουμε αυτή την περίεργη

αίσθηση, αλλά στο πρωτότυπο, στο Μουσείο του

Λούβρου, το έργο είναι σχεδόν απόκοσμο. Κάποτε η Μόνα

Λίζα φαίνεται να μας κοροϊδεύει και κάποτε πάλι

διακρίνουμ ε κάτι σαν θλίψη στο χαμόγελο της...Όποτε μας

κοιτάζει η Μόνα Λίζα δεν είμαστε ποτέ σίγουροι για τη

διάθεση της. Η έκφραση της μας διαφεύγει πάντα...'

Ε. Η. Γκόμπρ ιτς, Ιστορία της Τέχνης, σ.σ. 227-228.

Λεονάρντο ντα Βίντσι: Πώς να ζωγραφίσετε μια

καταιγίδα

Αν θέλε ις να παραστήσε ις σωστά μια καταιγ ίδα,

παρατήρησ ε και αναλογ ίσ ου πώς φυ σά ο άν εμο ς

πάνω στην επιφάνε ια της θάλα σσα ς και της ξη ράς,

πώς σηκώ νε ι κι αρπ άζε ι ό ,τι δε ν ε ίνα ι σ τέ ρε α

ριζωμένο στο χώμα. Για να απεικονίσεις σωστά την

καταιγ ίδα, ζωγράφισε πρώτα τα σύννεφα σκ ισμένα,

κομματ ιασμένα, καθώς τα παρασύρε ι ο αέρας μαζ ί

με την ψιλή άμμο που σηκώνει από την αυλή.

Ανα κάτεψ ε κλαδιά και φύλ λα που τα σκόρπισε ο

ο ρ γ ισμ έ ν ο ς ά ν ε μ ο ς μ α ζ ί μ ε ά λ λ α ε λ α φ ρ ά α -

ντικείμενα. Δέντρα και χόρτα λυγίζουν στη γη σα να

ακολουθούν καταπόδι τη φορά του αέρα και τα

κλαδιά τους στρουφίζουν χάνοντας τη φυσική τους

κατεύθυνση, ενώ τα φύλλα τους χτυπιούνται και

αναστρέφοντα ι . Μερ ικο ί άνθρωπο ι έχουν πέσε ι

χάμω τυλ ιγμένοι στους μανδύες τους και μόλ ις

αναγνωρίζονται από τη σκόνη. Άλλοι πάλι έχουν

καταφύγε ι κάτω από δέντ ρα κ ι αγκαλ ιάζουν τον κορ-

μό τους γ ια να μη παρασυρθούν. Αλλοι προστα-

τεύουν τα μάτια από τη σκόνη με τις παλάμες τους,

σκύβου ν στη γη κι αφ ήν ου ν τα ρούχ α και τα μαλλιά

τους να τα δέρ νε ι ο αέρ ας .

Μαρ ίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Οι πραγματείες περί

ζωγραφικής Α λμπέρτι και Λεονάρδο, σελ. 251-253.



Μιχαήλ Άγγελος, Η

δημιουργία τον Αδάμ,

τοιχογραφία, Καπέλα

Σιξτίνα, Βατικανό:

Ο τρόπος με τον οποίο ο

Μιχαήλ Άγγελος κατόρθωσε

να κάνει το άγγιγμα τον

θεϊκού χεριού κέντρο και

οπτική εστία της εικόνας και

το πώς μας έδωσε να

καταλάβουμε την έννοια της

παντοδυναμίας με την άνεση

και τη δύναμη της

χειρονομίας της δημιουργίας

είναι ένα από τα μεγαλύτερα

θαύματα στην τέχνη.

Ε. Η. Γκόμπριτς, Ιστορία της

Τέχνης, σ. 234.

Μιχαήλ Άγγελος, Η

δημιουργία τον Αδάμ,

τοιχογραφία, Καπέλα

Σιξτίνα, Βατικανό:

Ο τρόπος με τον οποίο ο

Μιχαήλ Άγγελος κατόρθωσε

να κάνει το άγγιγμα τον

θεϊκού χεριού κέντρο και

οπτική εστία της εικόνας και

το πώς μας έδωσε να

καταλάβουμε την έννοια της

παντοδυναμίας με την άνεση

και τη δύναμη της

χειρονομίας της δημιουργίας

είναι ένα από τα μεγαλύτερα

θαύματα στην τέχνη.

Ε. Η. Γκόμπριτς, Ιστορία της

Τέχνης, σ. 234.

Αριστερά: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Το όραμα τον Αγίου Ιωά ννη, περ. 1608-1614, λάδι σε μουσαμά, Νέα Υόρκη,

Μητροπολιτικό Μουσείο.

Το θέμα είναι παρμένο από την Αποκάλυψη (6:9-11), στην οποία ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, που θεωρείται ο συγγραφέας του

βιβλίου, ικετεύει το Θεό εξ ονόματος των ψυχών των μαρτύρων που περιμένουν τη λύτρωση κατά την Έσχατη Κρίση (Δευτέρα

Παρουσία). Η εκστατική μορφή τον Αγ. Ιωάννη δεσπόζει στην εικόνα, ενώ πίσω του οι γυμνές ψ υχές τρέμουν μέσα σε μια χαώδη

θύελλα συγκίνησης, καθώς δέχονται τους λευκούς χιτώνες της σωτηρίας (...)

Από τον Θεοτοκόπουλο στο Σεζάν, κατάλογος έκθεσης, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 1992, σ. 173.

Δεξιά: Ραφαήλ, Ο θρίαμβος της Γαλάτειας, τοιχογραφία, Βίλα Φαρνεζίνα, Ρώμη, 1512-1514.

Το θέμα τον ήταν παρμένο από ένα ποίημα του φλωρεντινού ποιητή Άντζελο Πολιτσιάνο πον είχε επίσης εμπνεύσει τη 'Γέννηση

της Άνοιξης' τον Μποτιτσέλι. Οι στίχοι αυτοί περιγράφουν μια σκηνή όπου ο άξεστος Κύκλω πας, ο Πολύφημος, τραγουδά ένα

ερωτικό τραγούδι στην όμορφη Ν ηρηίδα Γαλάτεια, ενώ εκείνη, πάνω σ' ένα άρμα που το σέρνουν δυο δελφίνια, φεύγει πάνω στα

κύματα κοροϊδεύοντας τον Κύκλωπα για το αδέξιο τραγούδι του, τριγυρισμένη από μια εύθυμη παρέα, θεότητες της θάλασσας

και νύμφες... όση ώρα και να κοιτάξουμε αυτή την όμορφη, χαρωπή παράσταση, πάντα ανακαλύπτουμε νέες ομορφιές στην

πλούσια και περίπλοκη σύνθεση της. Κάθε μορφή μοιάζει ν' αντιστοιχεί σε κάποια άλλη, κάθε κίνηση να απαντά σε μια αντίθετη

κίνηση...

Ε. Η. Γκόμπριτς, Ιστορία της Τέχνης, α. 240.



Άλμπρεχτ Ντύρερ,

Αυτοπροσωπογρα-

φία σε ξύλο

φλαμουριάς, 1500.

Μόναχο, Παλαιά

Πινακοθήκη.

σης μεγάλος προσωπογράφος.

Προς το τέλος της Αναγέννησης, εμφανί -

ζονται καλλιτέχνες που εντάσσονται στο ρεύ-

μα του μανιερισμού, το οποίο χαρακτηρίζεται α-

πό στοιχεία εκζήτησης, από την ανορθόδοξη

απόδοση των χρωμάτων, της έκφρασης των

προσώπων και της προοπτικής. Στους σημαντι-

κότερους μανιεριστές κατατάσσονται ο ι ταλός

Τιντορέτο και Ο έλληνας Δομήνικος Θεοτοκόπου-

λος ή El Greco. Ο Θεοτοκόπουλος (1545-1614)

έζησε στην Ισπανία όπου και δημιούργησε

Αριστερά: Πήτερ Μπρέγκελ, Χωριάτικος

χορός ελαιογραφία σε σανίδι, Βιέννη, Μουσείο

Ιστορίας της Τέχνης.

Δεξιά: Ιερώνυμος Μπος, Η Κόλαση, τμήμα του

περίφημου τριπτύχου Ο κήπος των

απολαύσεων , λάδι σε ξύλο. Μαδρίτη, Πράδο.



πολλά από τα έρ γα του. Στο έρ γο του συνυ-

πάρχουν μνήμες από τη βυζαντ ινή αγιογ ραφ ία,

αναγεννησιακή τεχνοτροπία, μυστικισμός, πά-

θος, δύναμη, δραματικότητα. Τα θέματά του εί-

ναι κυρίως θρησκευτικά αλλά και τοπία, όπως

και προσωπογραφίες. Επειδή πρωταρχικό μέ-

λημά του είναι η έκφραση και όχι ο σεβασμός

των κανόνων της αναγεννησιακής τέχνης, θε-

ωρείται πρόδρομος του εξπρεσιονισμού.

Στη Γερμανία ο μεγα λύτερ ος αναγεννησ ια-

κός καλλιτέχνης είναι ο ζωγράφος και χαρά-

κτης Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528) .

Στις Κάτω Χώρες η ζωγραφική επη ρεά στηκ ε

από την ι ταλική αναγέννηση, αλλά ακολούθη-

σε το δικό της δρόμο, που χαρακτηρίζεται από

τάσεις ρεαλιστ ικές. Ο Ιερώνυμος Μπος (1450-

1510) είναι ένας από τους πιο πρωτότυπους

ζωγράφους. Τα θέματά του είναι φανταστικά

και συμβολικά, ενώ οι απεικονιζόμενες μορ-

φ ές παρ άξενε ς , αλλόκοτες , εφ ιαλτ ικές , τερα-

τώδεις. Ο Πήτερ Μπρέγκελ Ο πρεσβύτερος

(1525-1569) είναι και αυτός πρωτότυπος ζω-

γρ άφ ος που αποδίδει , με ιδ ια ίτερο τρόπο, κυ-

ρίως σκηνές από την καθημερινή ζωή των α-

γροτών.

Μουσική: Πριν από το 1500 η μουσική ήταν

μονοφωνική. Η σύγχρον η μουσική γρα φή , τό-

σο η πολυφωνική όσο και η οργανική, γεννή-

θηκαν στην Ιταλία. Σημαντικό ρόλο στην εξέλι-

ξη της ευρωπαϊκής μουσικής έπαιξε το εκκλη-

σιαστικό μουσικό όργανο, που η προέλευσή

του είν αι πιθανότατα β υζαντινή. Το 1600 παρ ου-

σιάζεται και το πρώτο μελόδραμα, εγκαινιάζον-

τας ένα καινούργιο ε ίδος, το λυρικό μουσικό

θέατρο.

Ερωτήσεις

1.

Ποια περίοδο της ιστορίας της Τέχνης ονομάζουμε Κουατροτσέντο, σε πο ια χώρα

αναφέρεται και ποιο ήταν το σπουδα ιότερο καλλιτεχνικό κέντρο;

2. Να αναφέρετε τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες του Κουατροτσέντο και να

προσδιορίσετε τη σημασία τους για την τέχνη της Αναγέννηση ς.

3. Ποιες επινοήσεις των καλλιτεχνών κατά την Αναγέννηση θα μπορούσα ν να θεωρηθο ύν

επαναστατικές;

4. Ποιοι είναι οι τέσσερις κορυφαίοι καλλιτέχνες της Αναγέννηση ς;

5. Αν συγκρίνετε μια ανθρώπ ινη μορφή σε πίνακα του Δομήνικου Θεοτοκόπ ουλου με μια

μορφή του Ντα Βίντσι ή του Ραφα ήλ, ποιες διαφορές θα διαπιστώσετε;

6.

Τι

προσέφεραν στην επιστήμη ο Κοπέρνικος κ αι ο Λεονάρντο ντα

Βίντσι;



Τα σύμβολα της Δημοκρατίας. Γκραβούρα εποχής. Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ.



κεφάλαιο

ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

ΤΗΣ ΒΕΣΤΦ ΑΛΙΑΣ 1648)

ΕΩΣ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ 1815)

Ο

18ος αιώνας είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού. Με τον

πρώτο δίνεται το προβάδισμα στην κριτική σκέψη που θέτει υπό αμφισβήτηση όλες

τις αξίες των προηγούμενων αιώνων. Με τον δεύτερο αντιτάσσονται στην απολυταρχία τα

φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου και η ελ ευ θε ρί α του ατόμου και προτείνονται βαθιές οικο-

νομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Τα δύο αυτά ρεύματα εξέφρασε ο Διαφωτισμός.

Ο ορθο λογισμός και ο φιλελευ θερισ μός ήταν φυσικό να μην αφήσ ουν ανεπ ηρέασ τη και

την οικονομική σκέψ η. Η πορε ία των οικονομικών μεταβολώ ν τροφ οδο τεί τις οικονομικές θε-

ω ρίες και αντίστροφα, μ ε αποτ έλεσμα η Ευρώπη να γνω ρίσει την απαρχή της Βιομηχανικής

Επανάστασης και του οικονομικού φιλελευθερισμού κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.

Οικονομική σκέψ η και πράξη συμβαδίζουν και θα επιταχύνουν την επικράτηση εν ός νέ ου οι-

κονομικού συστήματος, του κεφαλαιοκρατικού.

Εξάλλου και οι πολιτικές θεωρίες των διαφωτιστών εφαρμόζονται στην πράξη, κατά το τε-

λευτα ίο τέταρτο του 18ου αιώνα, με την εκδήλω ση μεγάλω ν επαναστατικών κινημάτων στην

Αμ ερική και στην Ευρώπη. Προηγείται ο επιτυχής αγώ νας για την Αμερικανική Ανε ξαρτ ησία,

ο οποίος από την άποψη αυτή αποτελεί ορόσημο για τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις σε ο-

λόκληρο τον πλανήτη.

Αναμφισβήτητα, όμως, το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία των επαναστάσεων υπήρ-

ξε η Γαλλική Επανάσταση (1789-1815). Μ ε το σύνθ ημα "Ελευθερία, Ισότητα, Αδ ελφ οσ ύν η" πέ-

τυχε να α νοίξει νέο υς δρό μο υς σ ε ολόκλ ηρη την Ευρώπη και να αν ατρ έψ ει το μέχρι τότε πο-

λιτικό και κοινωνικό χάρτη της. Παρά τις αντιδράσεις που προκάλεσε η επανάσταση αυτή και

τις ποικίλες διακυμάνσεις της, συνέβαλε στη γέννηση ενός καινούριου κόσμου με κύρια χα-

ρακτηριστικά τη φιλελευθεροποίηση της κοινωνίας και την εγκαθίδρυση της αστικής τάξης

στην εξουσία.

Στο μεταξύ η λατινοκρατία στον ελληνικό χώρο φ τάνε ι στο τέλος της και η Οθωμανική Α υ-

τοκρατορία εισ έρχ εται, από το 17ο αι. σε τροχιά παρακμής και κρίσης. Οι ευρω παϊκές δυνά -

μεις αν άλο γα με τα εκάσ τοτε συμ φέρ οντ α και τις συγκυ ρίες επ ιθυμούν τη διατήρηση ή το δι-

αμελ ισμό της. Το ζήτημα της τύχης των εδα φώ ν της α χανού ς αυτοκρατο ρίας καθίσταται κυρί-

αρχο ζήτημα στις διεθνε ίς σχέ σεις και δημιουργεί το λεγ όμ ενο Ανατολικό ζήτημα.



1. Ο Διαφωτισμός

α. Το πλαίσιο διαμόρφωσης του

Από τα τέλη του 17ου αιώνα οι χώρες της

δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν ταχύτατους ρυθ-

μούς οικονομικής ανάπτυξης και πνευματικής

προόδου. Αντίθετα, οι χώρες της κεντρικής και

της βόρειας Ευρώπης παρακολουθούν από α-

πόσταση τ ις μεταβ ολές ή παραμέ νουν στο πε-

ριθώριο. Αλλά ακόμη και μεταξύ των δυτικών

χωρών υπάρχει ανισομερής ανάπτυξη, ανάλο-

γα με το βαθμό συμμ ετοχής τους στις εξελ ί-

ξεις. Η Αγγλία, γ ια πα ράδειγμα , α ναδ εικνύ εται

από τ ις αρ χέ ς του 18ου αιώνα ως η μ εγαλ ύτε-

ρη εμπο ρική και ναυτική δύν αμη στον κόσμο. Η

αστική τάξη κατορθώνει να επικρατήσει στην

πολιτική σκηνή επιβάλλοντας τη συνταγματική

μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό με την

Έν-

δ ο ξ η Ε π α ν ά σ τ α σ η (1688). Έκτοτε η χώρα αυτή θα

Ανεκτικότητα

Δε μα ς έδω σε ς καρδιά για να μισούμε ο έν ας τον

άλλο κα ι χέρ ια γ ια να αλληλοσφα ζόμαστε , θ ε έ ό -

λων των όντων, όλης της οικουμ ένης και όλων των ε-

ποχών. Μακάρι ο ι άνθρωποι να μπορούσαν να

θυμηθούν ότ ι ε ίναι αδέλφια

Από το Δοκίμιο για την ανεκτικότητα (1763) του

Βολταίρου

Περί ανεξιθρησκίας

Αμυαλο ι , που δε μπορέσ ατε να λατ ρέψ ετε αγν ά το

Θ εό που σας έπλασ ε. Ούτε ποτέ σα ς, άμοιροι , ω-

φεληθήκα τε από το παράδε ιγμα που σας έδω σαν

οι απόγονοι του Νώε, οι Κινέζοι λόγιοι, οι Πέρσες

ζωροαστρικοί και τόσοι άλλοι σοφοί. Θηρία που τρέ-

φεσ τε με προ λήψε ις , όπως ο κόρακας τρέφετα ι μ ε

ψοφίμια

Αυτή η φρικτή διχόνοια, που κρατάει εδώ και αιώ-

νες, μας διδάσκει με πολύ πειστικό τρόπο ότι έχου-

με χρέος αμοιβαίο να παραβλέπουμε ο ένας τα λά-

θη του άλλου. Το μεγαλύτερο κακό της ανθρωπό-

τητας είναι η διχόνοια, κι ' ένα μόνο βάλσαμο υπά-

ρχει, η αμοιβαία ανοχή.

Από το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου, μετ.

Δ.Ο. Θοιβιδόπο υλου.

αποτελέσει τον πόλο έλξης των ανθρώπων ε-

κείνων που απεχθάνονται την απολυταρχία και

θέλουν να ζήσουν σε συνθήκες φ ιλελευθερ ι -

σμού.

Αντίθετα, στη Γαλλία υπ άρχει μια παρατετα-

μένη κρίση, που καθίσταται ολοένα και οξύτε-

ρη. Η απόλυτη μοναρχία αποτελεί τροχ οπέ δη

στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της αστι-

κής τάξης, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση την

πολιτική και κοινωνική δομή του κράτους και ε-

πιδιώκει γενικότερες αλλαγές. Η αντ ιπαράθε-

ση αυτή θα κο ρυφ ωθε ί προς το τέλο ς του 18ου

αιώνα, όταν πλέον ο μοναρχικός θ εσ μό ς, απο-

κομμένος από τα δρώμενα και χωρίς να έχει

συνειδητοπ οιήσει τις ζυμώσεις που έχουν συν-

τελεστεί στη γαλλική κοινωνία, θα βρεθεί αντι-

μέτωπος με την κρίση (1789).

Η τάση για πολιτικές, οικον ομικές και κοινω-

νικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέ-

ψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο

του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο

σημαντ ικές εκφράσεις ενός γεν ικότερου ιδε-

ολογικού κινήματος της εποχής, του Δ ι α φ ωτ ι σ μ ο ύ

ή Α ι ών α των Φώτων (1688-1789).

β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

Οι εκφραστές αυτού του νέου πνεύματος,

οι φ ιλόσ οφο ι , δε ν περιορίζονται μόνο ν στην α-

νάλυ ση των κοινωνικών φαινο μένω ν, αλλά , ξε-

κινώντας από τις επιτυχίες της επιστήμης και

βασιζόμενοι στον ορθά λόγο προτείνουν λύσεις

για τη βελτίωση του ανθ ρώπ ου και την ανάπλα -

ση της κοινωνίας. Έτσι, στρέφονται κατά του

θρησκευτ ικού φανα τισμού και επιχειρηματολο-

γούν υπέρ της ανεξ ιθρησκίας και γενικότερα

της πνευματικής ανεκτικότητας. Στον τομέα αυ-

τό διακρίθηκε, κυρίως, ο Βολταίρος (1694-1778),

ο οποίος, για την υπεράσπιση των ιδεών του,

δεν δ ίστασε να έλθε ι σε σύγκρουση ακόμη

και με την κρατική εξου σία.

Στο χώρο των πολιτικών ιδεών οι διαφωτι-

στές είχαν ως πρότυπο τους το αγγλικό σύστη-

μα διακυβέρνησης και ήταν θεωρητικά επήρε-



Αριστερά: Ο Βολταίρος, προτομή. Λ ονδίνο, Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου Μέση: Μοντεσκιέ. Α νάκτορο Βερσαλιών Δεξιά:

Ρουσσό , ελαιογραφία. Γενεύη, Μουσ είο Τέχνης και Ιστορίας.

ασμένοι από τον Τζόν Λοκ (1632-1704), έναν α-

πό τους σπου δαιότερου ς προ δρό μους του Δι-

αφωτισμού. Ο Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοι-

νωνικού συμβολαίου, ότι δηλ αδή οι κυβερνή-

σεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το

λαό. Η παραβίαση της συμφων ίας αυτής εκ

μέρους των κυβερνώντων παρέχει αυτόματα

στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της ε-

πανάστασης.

Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδε-

ών του Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ

(1698-1755). Στο βιβλίο του με τίτλο Το Πνεύμα

των Νόμων διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης

των εξουσιών σε νομοθετ ική, εκτελεστ ική και

δικαστική με στόχο να αποτρέπεται ο κίνδυνος

αυταρχικής διακυβ έρνησ ης. Η θεω ρία αυτή ά-

σκησε μεγάλη επίδραση στην πολιτ ική σκέψη

και απ οτέ λε σε συστατικό στοιχείο των σημαντι-

κότερων πολιτικών και πολιτειακών κειμένων

της εποχής (π.χ. της Διακήρυξης των Δικαιωμά-

των του Ανθρώπου και του Πολίτη κατά τη Γαλ-

λική Επανάσταση).

Τη σκέψη των διαφωτιστών απασχόλησαν

και τα ζητήματα της ελ ευ θε ρία ς του ατόμου και

της ισότητας των ανθρώπων. Ο Ρουσσό (1712-

1778) στο έρ γο του Κο ινωνικό Συμβόλαιο (1762)

υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου

και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούλη-

ση, την οποία πρέπει να εκφράζει και στην ο-

ποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυ-

βέρνηση. Αυτό όμως προϋποθέτει δημοκρατι -

κό πολίτευμα, το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί

Στον ουρανό από όποιο δρόμο θέλει ο καθένας

Η Αγγλία είναι η χώρα των δογμάτων. Ένας Άγγλος,

ως ελεύθερος άνθρωπος , πηγα ίνε ι στον ουρανό

από όποιο δρόμο θέλει. Αν υπήρχε στη χώρα αυτή

μια θρησκε ία, τότε θα υπήρχε ο φόβος του δεσπο-

τ ισμού, Αν υπήρχαν δύο, θα κ ινδύνευαν να αλλη-

λοεξοντωθούν. Αλλά υπάρχουν τρ ιάντα και ζουν ό-

λες ε ιρην ικά και ευτυχε ίς .

Από τις Φιλοσοφικές Επιστολές (1734) του

Βολταίρου.

Ελευθερία και διάκριση των Εξουσιών

Υπάρχουν σε κάθε κράτος τρ ία ε ίδη εξουσίας: η

νομοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική. Αν η νο-

μοθετ ική και η εκτελεστ ική εξουσία ε ίναι συ-

γκεντρωμένες στο ίδ ιο ή στα ίδ ια πρόσωπα, δεν

υπάρχε ι ελευθερ ία. Καραδοκε ί ο κ ίνδυνος μήπως ο

μονάρχης ή το κο ινοβούλιο θεσπίσε ι νόμους τυ-

ρανν ικούς και τους εφαρμόσει . Στους Τούρκους, ό-

που και ο ι τρε ις εξου σίες ε ίναι συγ κεντρω μένες στο

σουλτάνο, επικρατεί έν ας φρικ αλέο ς δεσπ οτ ισμός.

Από το Πνεύμα των Νόμων (1748) του Μοντεσκ ιέ .

Για μια δημοκρατική διακυβέρνηση του λαού

Μόνο η γεν ική βούληση μπορε ί να ασκε ί τ ις

εξουσίες του κράτους. Ο λαός οφε ίλε ι να ε ίναι ο

δημιουργός των νόμων στους οποίους υπακούε ι . Η

νομοθετ ική εξουσία ανήκε ι στο λαό, και δεν μπορε ί

να ανήκε ι σε κανέναν άλλο παρά μόνον σ' αυτόν.

Από το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) του

Ρουσσό.



χωρίς το σε βασ μό των νόμω ν. Η πολιτική θε ω-

ρία του Ρουσσό δεν εγγυάται μόνο την ελευ-

θερία αλλά και την ισότητα, κάτι που όμως α-

παιτεί μια ριζική αν αμ όρ φω ση της κοινωνίας. Η

ισότητα, υποστήριξε ο Ρου σσό , υπήρχ ε στη φυ-

σική κοινωνία και καταργήθηκε, όταν δημιουρ-

γήθηκε ο θεσμός της ιδιοκτησίας και της εξου-

σίας. Για να ξεπε ρασ τεί η κοινωνική α νισότητα,

πρέπει , κατά τον Ρουσσό, να επιστρέψουν οι

άνθρωποι σε μ ια ενδιάμεση κοινωνία μεταξύ

της φυσικής και της σύγχρονής του, χωρίς αυ-

Τι είναι η Γενική Βούληση

Καθένας από μας συνενώνε ι τον εαυτό του με την

κοινωνία και θέτει όλη τη δύναμη του κάτω από τη

γεν ική βούληση και δεχόμ αστε κά θε μέ λος ω ς μέ-

ρος αδιαίρετο του συνόλου. Κάθε μέλος της κο ι-

νωνίας ενώνεται με όλου ς και δε ν ενώ νετα ι ξεχω-

ριστά με κάθε άτομο.

Η δύναμη των Νόμων

Ε ν α ς λ α ό ς ε λ ε ύθ ε ρ ο ς υπα κ ο ύε ι , α λ λ ά δ ε ν

υπηρετεί. Έχει αρχηγούς και όχι αφεντικά. Υπακούει

στους νόμους και μόνον σ' αυτούς. Και δεν ε ίναι

παρά μόνον με τη δύναμη των νόμων που δεν

υπακούε ι στους ανθρώπους.

Από το έργο Πραγματεία για την καταγωγή και

τα βάθρα της ανισότητας μεταξύ των ανθρ ώπων

(1755) του Ρουσσό.

Η πορεία προς τη Γνώση

Αν βοηθή σετε το μαθητή σας να μάθ ε ι να

παρατηρε ί τα φυσικά φαιν όμεν α, θα του αναπτύξετε

γρήγορα την περ ιέργε ια . Αλλά γ ια να τροφο-

δοτήσετε την περ ιέργε ιά του δεν πρέπει να β ιάζε-

στε να την ικανοποιήσετε. Τοποθετήστε τον μπροστά

στα προβλήματα και αφήστε τον μόνο του να τα λύ-

σε ι . Η γνώση του δεν πρέπει να προ έρχεται από τη

δική σας διδασκαλία αλλά από τη δική του κα-

τανόηση. Δεν πρέπει να μα θαίνε ι τη γνώση , αλλά να

την ανακαλύπτει. Εάν στο μυα λό του μαθ ητή η λογική

αντ ικατασταθε ί με το κύρος του δασκάλου, τότε ο

μαθητής θα πάψει να σκέπτεται και θα γίνει φο-

ρέας του της αντίληψης των άλλων.

Από το έργο Αιμίλιος ή περί Αγωγής (1762) του

Ρουσσό, μετ. Γ. Κόνδη.

τό να σημαίνει επιστροφή σε πρωτόγονες

συνθήκες διαβίωσης ή απόρριψη της προό-

δου και του θεσμού της ιδιοκτησίας.

Για τη βελτίωση της κοινωνίας, η οποία απο-

τελούσε βασικό σκοπό του Διαφωτισμού, α-

ναγκα ία προϋπόθεση θεωρήθηκε η πα ιδε ία

του λαού. Ο Ρουσσό στο έργο του Αιμίλιος ή

περί Αγωγής (1762) διακήρυξε το σεβα σμό της

προσωπικότητας του παιδιού και καθόρισε τις

αρχές μ ιας παιδαγωγικής μεθόδου που βασί-

ζε τα ι στη

φυσική διδασκαλία.

Από τους διαφωτιστές προτάθηκαν, επίσης,

κοινωνικές μ εταρ ρυθ μίσεις γ ια την προστασία

της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Σημαντικό υ-

πήρξε στον τομέα αυτό το έργο του Μπεκαρία,

(1738-1794) ο οποίος στο βιβλίο του Περί εγκλη-

μάτων και ποινών (1764) αναφέρεται στον ε-

ξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνη ς. Τέ λος ,

άλλοι διαφω τιστές μίλησαν και για την κατάργη-

ση της δουλείας.

γ. Η διάδοση των ιδεών τον Διαφωτισμού

Τα κέντρα και οι φορείς του Διαφωτισμού

πολλαπλασιάστηκαν με την πάροδο του χρό-

νου. Οι εφημερίδες, τα βιβλία, η Γαλλική Εγκυ-

κλοπαίδεια, ο ι κοινωνικές συγκε ντρώσ εις σ ε

Ένα καφέ , χώρος διάχυσης των ιδεών. Υδατογραφία

ανώνυμου, 18ου αιώνας. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.



Συγκέντρωση στο σαλόνι της πλούσιας αστής μαντάμ Ζοφρέν. Έργο ζωγραφικής του Λεμονιέ (G. Lemonnier), 18ος αιώνας, Ρουέν.

σαλόνια ή σε άλλους χώρους, οι επιστημονι-

κές ακαδημίες, οι λέσχες και οι μυστικές ενώ-

σεις συνέβαλαν αποφασιστ ικά στη διάδοση

των νέων ιδεών. Ακόμη οι διαφωτιστές ταξί-

δευαν στο εξωτερικό, όπου εξέθεταν τ ις από-

ψεις τους, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμό-

ν ε ς τη ς λ ε γ ό μ ε ν η ς φωτισμένης δεσποτείας, ό -

πως ήταν ο Φρ ειδ ερ ίκο ς Β' της Πρω σίας και η

Μ εγά λη Αικατερίνη της Ρωσίας.

Η νέ α ιδεολογ ία προωθήθηκε αποτελεσμα-

τικότερα μέσα από το μετασχηματισμό του λε-

ξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας

ορισμένων λέξεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι

έννο ιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, με-

σαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδ ος,

τεχνική, εμφανίζονται στο καθημερινό λεξ ιλό-

γιο των ευρωπ αϊκών γλω σσώ ν κατά το 18ο αι.

Βέβαια, δεν δίνουν όλοι οι εκπρόσωποι του

Η αρετή

Τι είναι αρ ετή ; Ευε ργεσ ία του πλησίον. Μπορώ ν α

ονομάσω αρετή κάτ ι άλλο εκτός από αυτό που μου

κάνε ι καλό; Βρίσκομαι σε ένδε ια και εσύ ε ίσαι

γεννα ιόδω ρος, Βρίσκομαι σε κ ίνδυνο και εσ ύ μ ε

βοηθάς. Με εξαπατούν και εσύ μου λες την αλήθε ια

Είμαι αδ αή ς και εσ ύ με δ ιαφω τίζε ις . Θα σ ε ονο-

μάσω χωρ ίς δυσκολ ία ενά ρετο . Τι με ενδ ιαφ έρε ι

που ε ίσαι εγκρατής; Αυτό που τηρε ίς ε ίναι ένα δ ί-

δαγμα γ ια την υγε ία. Θα πας καλύτερα και σε συ-

γχαίρω γι' αυτό. Έχεις πίστη και ελπίδα; Σε συγχαίρω

γι ' αυτό ακόμα περισσότερο; θα σου προσφέρουν

την αιώνια ζωή Ο σώφρω ν κάνε ι καλό στον εαυτό

του, ο ενά ρε το ς κάνε ι καλό στους άλλους.

Λήμμα από το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου,

1764, μετ. ΚΙ. Κατσιμάνη.

Αριστερά. Ή πρώτη σελίδα της Εγκυκλοπ αίδειας. Παρίσ ι,


Δεξιά:

Σύγχρονες τεχνικές στην

αγροτική καλλιέργεια. Εικόνα από την Εγκυκλο παίδεια.



Διαφωτισμού σ' αυ τές τις έν νο ιες το ίδιο περι-

εχόμενο, υπάρχουν όμως πολλά πεδία στα ο-

ποία αποκαλύπτεται το κοινό πνεύμα του αιώ-

να. Βρισκόμαστε ενώπιον μ ιας επανάστασης

του λεξιλογίου αντίστοιχης εκείνης των ιδεών.

Στον τομέα αυτό η συμβολή των

λεξικών

(όπως

το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου) της επο-

χής και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας, που περι-

γράφετα ι ως Συστηματικό Λεξικό των Επιστη-

μών, των Τεχνών και των Επαγγελμά των και εκ-

δόθηκε (1751-1772) από μια ομάδα διαφωτι-

στών με επικεφαλής τον Ντιντερό (1713-1784),

υπήρξε αποφασιστική.

δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

Προς μια νέα κοινωνία

Οι νέ ες ιδέ ες δ ιαμόρφω σαν το κατάλληλο

πνευματικό υπόβαθρο για ριζικές αλλαγές και

δρομολ όγησαν ραγ δα ίες εξελ ί ξε ις στην Ευ-

ρώπη και την Αμερική. Συνέβαλαν στη βελτίω-

ση της ζωής του ανθρώπου, στη διεύρυνση

της εκπαίδευσης, στην υποχώρηση του θρη-

σκευτικού φα νατισμ ού, στην ενίσχ υσ η του αιτή-

Να αναλάβη το πεπτωκός ελληνικόν γένος

Κάθε νουνεχής φιλόπατρις λυπείται βλέποντας τους

δυστυχε ίς απογόνους των ευκλε εστάτ ων Αριστο-

τέλου ς και Πλάτωνος ή πάντη γεγυ μνω μένο υς από

την ιδέα ν της φιλοσ οφίας ή, αφ ού εγ ήρα σα ν επι-

κεκυ φότες ε ις τα μόνα τα σπάνια της ελλην ικής δ ια-

λέκτου β ιβλ ία, να εκαρ ποφ ορήθ ησα ν πολλά ολ ίγον

ή παντελώς.

Οντας φύσε ι φιλέλλην, δεν ευχαριστήθην μόνον

απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του Γένους μου,

αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα, όσον το

επ' εμοί, απανθίζοντας από τε της γερμανικής και

γαλλ ικής γλώσσης τα ουσ ιωδ έστε ρα της Φυσικής

Ιστορίας, τα οποία δια να γένουν πλέον εύληπτα,

συνέπονται κατ' ερωταπόκρισιν διδασκάλου και μα-

θητού, έω ς ε ις ένα μέρ ος.

Αναγιγνώσκοντες λο ιπόν, ο ι μέν αγχίνοες ας επι-

καρπώνται τα ωφελήματα, οι δε τρόφιμοι ήδη και

θιασώται της Φυσικής ας μη με κατηγορήσουν δια το

ύφος . Αλλ' ας καταβάλουν ευμενώ ς έκασ τος έρα-

νον ό,τ ι βούλεται οπού, βοηθούμενον πανταχόθεν,

να αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν Γένος.

Από τον πρόλογο του βιβλίου του Ρήγα, Φυσικής

Απάνθισμα (1790).

ματος για ισότητα μεταξύ των ανθρώπων και

για κατάργηση της δουλείας. Αποφασιστ ική ή-

ταν η επίδραση των ιδεών αυτών σε κρίσιμες

στιγμές της π αγκόσμιας Ιστορίας: του Λοκ στην

αμερ ικαν ική Δ ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας

(1776), του Μοντεσκιέ στα βασικά άρθρα του

Αμερικανικού Συντάγματος (1787) και του

Ρουσσό στη Γαλλική Επανάσταση (1789).

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη

Βαλκανική

Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των πα-

ροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κά-

ποια όμως καθυσ τέρηση , λόγω των ιδια ίτερων

συνθηκών που επικρατούσαν στ ις τουρκοκρα-

τούμενες ελλην ικές περ ιοχές .

Η

μ εταβολή των

οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρε-

ψ ε, στη συ νέχ εια, τη δημιουργία στον ελλη νικό

χώρ ο, κατά την περίοδ ο 1750-1821, εν ό ς πνευ-

ματικού κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού,

π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε

Νεοελληνικός Διαφωτισμός.

Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική

δραστηριότητα γύρω από θεμελ ιώδεις ιδέες

(όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξ ιθρησκία,

αρετή, επιστήμη) με αντικειμενικό σκοπό το

φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί

να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Πα-

ράλληλα ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βι -

βλία, μελ ετή θη καν οι θετικές επ ιστήμες και επι-

διώχθηκε η σύ νδ εσ η μ ε την αρχαιότητα.

Οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέ-

ων του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο έ-

χουν μεγάλο εύρος και εκτείνονται από την

προσκόλληση σε παραδοσιακές αξ ίες μέχρι

την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.

Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού

Διαφωτισμού είναι, μεταξύ άλλων, ο Ευγένιος

Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Δημή-

τριος Καταρτζής, οι συγγραφείς της Νεωτερι-

κής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγό-

ριος Κωνσταντάς και ο Ανώνυμος συγγραφέ-

ας της Ελληνικής Νομαρχίας. Κορυφ αίοι, ό-

μ ω ς , α ν α δ ε ί χ θ η κ α ν Ο

Ρήγας Βελεστινλής

και Ο

Α-

δαμάντιος Κοραής.

Ο

Ρήγας Βελεστινλής

ή

Φεραίος

(1757-1798)

επιδιώκει μέ σα από το μεταφ ρασ τικό και το



Αριστερά: Ευγένιος Βούλγαρης, ελαιογραφία τον Διονυσίου Τσόκου, συλλογή Πανεπιστημίον Αθηνών.

Μέση: Ρήγας Βελεστινλής, σχέδιο σε χαρτί, αρχές 19ου αι., του Νικόλαου Μοσχοβάκη. Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Δεξιά: Ο Αδαμάντιος Κοραής, ελαιογραφία του Διονυσίου Τσόκου (1805;-1862), συλλογή Πανεπιστημίου Αθηνών.

πρωτότυπο συγγραφικό έργο του να καταστή-

σε ι τους Έλληνες κοινω νούς της δυτικής σκέ-

ψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκη-

ση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστ ικό από

την άποψη αυτή είναι το έργο του Φυσικής Α-

πάνθισμα, με το οποίο επιχειρεί να εμφυσήσει

στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέ-

ψη μέσω των φυσικών επιστημών.

Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άν εμ ο της

ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική

Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια

σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη

Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει πα-

ραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του

Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό

πε ριεχ όμε νο, από τα οποία το πιο σημαντικό εί-

ναι η Νέα Πολιτική Δ ιοίκησις, μέρος του οποίου

αποτελεί και ο περ ίφημο ς Θούριος.

Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή εξέγερση ό-

λων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνά-

στη και την ίδρυσ η μιας παμβαλκανικής Ελληνι-

κής Δημοκρατίας.

Τα επαναστατικά του όμως

σχέδια ματαιώθηκαν, όταν οι αυστριακές αρ-

χές τον συνέλαβαν στην Τεργέστη μαζί με

τους συν τρόφ ους του και τον παρέδω σαν στις

οθωμανικές αρχές του Βελιγραδίου, όπου και

εκτελέστηκε στις 24 Ιουνίου 1798.

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), βαθύτατα

επηρεασμένος και αυτός από τη γαλλική σκέ-

ψη, είναι υπέρμαχος της εξέλιξης και της προ-

όδ ου . Απορρίπτει όμω ς τις επαν αστα τικές α-

κρότη τες και γι αυτό στις γλω σσ ικές, πολιτικές

και κοινωνικές ιδέες ακολουθεί τη μέση οδό. Υ-

περασπίζετα ι όμως θερ μά τ ις φ ιλε λε ύθ ερ ες ι-

δέες με την Αδελφική Διδασκαλία (1798), που

Η Μέση οδός

• Λατρεύω την ελευθερ ίαν, αλλά θα ήθελα να την

βρίσκω θρονιασμένη ανάμεσα στη δ ικαιοσύνη και

τον ανθρωπισμό

• Ελευθερ ία χωρίς δ ικαιοσύνη ε ίναι καθαρ ά ληστε ία

• Μή τε τύραννοι των χυδαίω ν, ού τε δού λοι της

χυδαιότητας αυτών

• Μακριά από την Σκύλλαν της απιστίας και την

Χάρυβδιν της δεισιδαιμονίας

Τα αγαθά της παιδείας

Η παιδεία, τέκνον μου (τώρα το καταλαμβάνω ο

δυστυχής) , όταν ε ίναι μοιρασμένη αναλόγως ε ις

έθν ος ολόκληρο ν, γ ίνεται φρ αγμ ός και το ίχος ε ις

τας επιχειρήσεις των κακών ανθρώπων, και αν των

διορθώ ση την ψυχήν, τους ανα γκάζε ι και μη θέ λο-

ντας να φαίνονται καλοί. Τίνας αδικούσι πλέον εύ-

κολα οι άδικοι; Τους απαιδεύτους, και δια τούτο αδυ-

νάτους να γνωρίσωσιν ή να υπερασπίσωσι τα κτή-

ματά των. Τίνας εκδύνουσι οι κλέπται; Τους ανικά-

νου ς ν α φυ λάξωσ ι τα κτήματά των. Τίνας απατώσιν οι

πλάνοι; Οσ ους η απαιδευσία έκα με ν ευκόλο υς να

πλανώνται.

Από τον Παπατρέχα του Κοραή



Έως πότε, ώ Έλληνες, να πλανώμεθα;

Ίσως, τέλο ς πάντων, προ σμένετε να σας δώσ η την

ελευ θερ ίαν σας κανένας από τους αλλογενε ίς

δυνά στας; Ω Θ εέ Εως πότε, ω Ελληνες, να πλανώ-

μεθα τόσον αστοχάστως; Διατ ί να μην στρέψωμεν

και μ ίαν φοράν τους οφθαλμούς μας ε ις τα απελ-

θόντα, δ ια να καταλάβωμεν ευκολώτερα τα μέλλο-

ντα; Ποίος αγνοεί, ότι ο κύριος στοχασμός των αλ-

λογεν ών δυ νάστων ε ίναι ε ις το να προσπαθήσου ν

να κάμουν το ίδιον των όφελος με την ζημίαν των

άλλων;

Και ποίος στοχασμός ημπορεί να πιστεύση, ότι ό-

ποιος από τους αλλοεθ νε ίς δυνάσ τας ήθ ελε κα-

τατροπώσε ι τον οθωμανόν , ήθελεν μας αφήσε ι ε -

λεύ θερ ους ; Ω απάτη επ ιζήμιος Μην ε ίσθε , αδ ελ -

φοί μου, τόσον ευκολόπιστοι.

Από την Ελληνική Νομαρχία, Ανω νύμου του

Ελληνος.

αποτελεί δριμύτατο κατηγορητήριο ενάντ ια

στους εθελ όδ ου λο υς και τους συντηρητικούς.

Ο Κοραής υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλα-

δή τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και

γεν ικότε ρα της παιδείας την οποία οι δυτ ικοευ-

ρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική

Αρχαιότητα και αφο σιώ νετα ι, από το 1804, στην

έκδοση αρχα ίων Ελλήνων συγγραφέων με

προλεγόμενα, όπου εκθέτει τ ις γλωσσικές και

παιδαγωγικές του απόψεις.

Κατά του ενθουσιασμού των προοδευτ ικών

εκπροσώπων του Διαφωτισμού για τη δυτική

παιδεία εκδηλώθηκαν, όμως, και αντ ιδράσεις

από συντηρητικούς κύκλους. Παράδειγμα απο-

τελεί το έργο του Αθανάσιου Πάριου Αντιφώνη-

σις προς τον παράλογον ζήλον των από της

Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων (1802).

Παρά τις ιδεολο γικές αντ ιθέ σεις, που σ ε ο-

ρισμένες περιπτώσεις υπήρξαν οξύτατες, οι

πνευματικές ζυμώσεις συντέλεσαν στην ωρί-

μαση της ιδέας γ ια εθν ική απελ ευθέ ρω ση που

θα στηριζόταν μόνον σε ελληνικές δυνάμεις.

Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε και σε άλλες υ-

πό οθωμανική κυριαρχία χώρες της Βαλκανι-

κής, κυρίως όμως στη Μολδοβλαχία με φο ρε ίς

τους Έλληνες και τους εξελληνισμένους ηγε-

μόνες .

Ερωτήσεις

1.

Αφού μελετήσετε προσ εκτικά τα παραθ έματα από το έργο του Βολταίρου, να

απαντήσ ετε σ τα εξής ερωτήματα:

• Ποια χώρα θεωρεί ο Βολταίρος υπόδειγμα για την ελευθερία της θρησκευτικής

συνείδησης;

• Σε ποιους αναφέρεται η πρώ τη παράγ ραφος του παραθ έματος 'Περί Ανεξιθρησκίας';

• Γιατί είναι ανα γκαία η αμοιβαία ανοχή των ανθρώ πων, κατά τον Βολταίρο;

2. Ποια είδη πο λιτευμάτων διακρίνει ο Μοντεσκιέ (βλ. σχετικό παράθ εμα) και ποιον

κίνδυνο επισημαίνει;

3. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Ρουσσ ό στη Γενική Βούληση και ποια θέση κατέχει ο νόμος

στη θεωρία του για την πολιτική ζωή (συμβουλευθείτε τα σχετικά παραθ έματα);

4. Να προσ διορίσετε το περιεχόμενο της έννοιας αρετή (βλ. σχετικό παράθ εμα). Για

ποιους λόγους οι διαφωτιστές έδιναν αυτό το περιεχόμενο στην αρετή;

5. Ποιο νόημα δίνει ο Κοραή ς στον όρο 'μετακένωση';

6. Ποια θέση εκφρ άζει ο συγγραφ έας της Ελληνικής Νομαρ χίας στο σχετικό παράθ εμα;

και με ποια επιχειρήματα την σ τηρίζει;



2. Ο ικονο μικές εξελ ίξεις: Ο ι απαρχές της

βιομηχανικής επανάστασης οι οικονομικές θεωρίες

α.

Οι απαρχές της Βιομηχανικής Επανά-

στασης

Οι οικονομικές εξελίξεις που συντελούνται

στη Δυτική Ευρώπη προοδευτικά από την περί-

οδο των ανακαλύψεων λαμβάνουν, κατά το

18ο αιώνα, τη μορφή ριζικών μεταβολών, με

κύρια χαρακτηριστικά την αύξη ση της ν ομισμα-

τικής κυκλοφορίας, την αλματώδη ανάπτυξη

του τραπεζικού συστήματος, του εμπορίου και

της βιοτεχνίας.

Τα υψηλά κέρδη από τ ις παραπάνω δρα-

στηριότητες προκάλεσαν μεγάλη συσσώρευ-

ση κεφαλαίων που αναζητούσαν επενδυτ ικές

διεξόδους στη βιοτεχνική παραγωγή. Παράλ-

ληλα, παρατηρήθηκε δημογραφική έκρηξη και

αυξη μένη ζήτηση αγαθών λόγω της βελτ ίωσης

των όρων διαβίωσης των πληθυσμών, ενώ με-

γάλες μάζες του αγροτικού πληθυσμού συ-

ν έρ ρ εα ν στ ις πόλεις για να ερ γασ τούν στις βι-

οτεχνίες.

Οι τελευταίες, βέβαια, δε θα μπορούσαν

να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση, αν

δεν μετεξελίσσονταν σε βιομηχανίες, αξ ιοποι-

ώντας τη νέ α τεχνολογία και τ ις ν έ ε ς πηγές ε -

νέργειας, τη χρήση δηλαδή των μηχανών, του

γαιάνθρακα και του ατμού. Με την τελειοποίη-

ση της ατμομηχανής από τον

Βατ

(1736-1819) ο

ρυθμός και η ποσότητα της παραγωγής αυξή-

θηκαν κατακόρυφα.

Η

μηχανή διαδόθη κε ταχύ-

τατα, αρχικά στην υφαντουργία και αργότερα

στη μεταλλουρ γία.

Οι μεταβολές αυτές διαμόρφωσαν τ ις κα-

τάλληλες συνθήκες για την έναρξη ενός ριζ ι -

κού οικονομικού μετασχηματισμού, της βιομη-

χανικής επανάστασης, κατά το δεύτερο μισό του

18ου αιώνα, που ξεκίνησε πρώτα από την Αγ-

γλία, για να επε κταθ εί κατά το 19ο αιώνα και

σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Η επανάσταση αυτή δεν περ ιορ ίσθηκε μό-

νο στη βιομηχανία, αλλά επεκτάθηκε και στους

τομείς των χερσαίων και θαλάσσιων μεταφο-

ρών, με τη δ ι ευρυνόμενη χρήση του σιδηρο-

δρόμου και του ατμοπλοίου.

Η βιομηχανική επα νάσ τασ η στην ηπειρωτική

Ευρώπη άρχισε λίγο αργότερα, σε σχέση με

την Αγγλία, τ ις πρώτες δ εκ αε τίε ς του 19ου αιώ-

να, με την ανάπτυξη βιομηχανιών υφαντουργί-

ας στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στη Γερμανία.

Μετά τα μέσα του αιώνα θα αρχίσει η ταχεία

εκβιομηχάνιση των χωρών αυτών, καθώς και

των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. 'Οσον

αφορά όμως τ ι ς μεσογε ιακές χώρες κα ι εκε ί -

Ο πληθυσμός της Αγγλίας κατά

το 18ο αιώνα (σε εκατομμύρια

κατοίκους ).

Ένα αγγλικό ορυχείο γαιάνθρακα στα τέλη του 18ου αιώνα.



νε ς της ανατολικής Ευρώπης, αυ τές παρ έμει -

ναν για μεγάλ ο διάστημα στο περιθώριο των ε-

ξελίξεων,

β. Οι οικονομικές

θεωρίες

Τα νέ α δ εδ ομ ένα που προέκυψαν μετά την

εκδήλωση της βιομηχανικής επανάστασης α-

νάγκασαν τα κράτη να επαναπροσδιορίσουν

την οικονομική τους πολιτική, τόσο στο εσωτε-

ρικό όσο και στ ις δ ιεθν είς σχ έσε ις. Σ' αυτό συ-

νέβαλε αποφασιστ ικά και η οικονομική σκέψη

του Διαφωτισμού, η οποία επιζητούσε αποδέ-

σμ ευσ η της οικονομικής ζωής από τον μερκαν-

τιλισμό των προηγούμενων α ιώνων (16ος-

17ος), τον κρατικό, δηλαδή, παρεμβατισμό,

Προστατευτισμός ή Μερκαντιλισμός-Κολμπερισμός

Οικονομική πρακτική μάλλον παρά θεωρία, που είχε

επικρατήσ ει στη δυτική Ευρώπη από το 16ο αιώνα

ως το 18ο, σύμφωνα με την οποία ο πλούτος μιας

χώρας βασιζόταν στα αποθέματα σε πολύτιμα μέ-

ταλλα που δ ιέθε τε . Κατά συνέπ ε ια κάθ ε κρά τος

επιδ ίωκε να έχε ι ενεργητ ικό εμπορικό ισοζύγ ιο,

ώστε να ε ισάγονται πολύτ ιμα μέταλλα από το

πλεόνασμά του. Για την επίτευξη του στόχου αυτού

εφάρμοζε κρατ ικό παρεμβατ ισμό , ενθαρρύνοντας

την εξαγωγή προϊόντων και αποθαρρύνοντας τις

ε ισαγωγές .

Ο κυριότερος εκφραστής του μερκαντ ιλ ισμού στη

Γαλλία υπήρξε ο Κολμπέρ (Jean Baptiste Colbert,

1619-1683), ο οποίος, ως υπουργός των Ναυτικών

και των Οικονομικών της χώρας αυτής κατά την πε-

ρίο δο 1661-1683, πρ οσ έδω σε στην οικονομική αυτή

πρακτική ολοκληρ ωμένη μορφ ή, γνωστή ως κολμπε-

ρισμό.

Βασικές θέσεις των Φυσιοκρατών

Ο ηγεμόνας και το έθνος πρέπει πάντοτε να έχουν

υπόψη τους ότι η γη είναι η μοναδική πηγή πλούτου

και ότι η γεωργία αυξάνει τον πλούτον αυτό.

Ενα κράτος που έχε ι μ ια μεγάλη καλλ ιεργήσιμη έ-

κταση και τη δυνατότητα να ασκεί έν α αν θη ρό εμπ ό-

ρ ιο γεωργικών προϊόντων δεν πρέπει να επεκτε ίνε ι

υπερβολικά τη χρησιμοποίηση χρήματος και ανθρώ-

πων στις βιομηχανίες και στο εμπόριο πολυτελών

προϊόντων σε βάρος της εργασίας στη γη και της

δαπάνης γ ια τη γεωργία.

Από το βιβλίο του Kεναί, Οικονομικός Πίνακας.

που περ ιόρ ιζε την ελ εύ θε ρη ο ικονομ ική δρα -

στηριότητα.

Εναντίον της οικονομικής αυτής αντίληψης

του μερκαντ ιλ ισμού στρ έφοντα ι οι ο ικονομολό-

γοι που ονομάζονται φυσιοκράτες και οι οπα-

δοί της φιλελεύθερης οικονομίας. Σύμφωνα

με τους φυσιοκράτες , που θεωρούσαν τη γε-

ωργία ως βασική πηγή πλούτου, έπρεπε να ε-

φαρμοστούν και στην οικονομία οι νόμοι της

φύσ ης, που δε ν εμποδίζουν την ελ εύ θε ρη ο ι -

κονομική δραστηριότητα. Οι σπουδαιότεροι

φυσ ιοκράτες ήταν ο Κεναί (1694-1774), ο

Γκουρναί (1712-1759) και Ο Τυργκό (1727-1781).

Είναι φανερό ότι ο αγροτικός χαρακτήρας της

γαλλικής οικονομίας επηρέασε τους Γάλλους

αυτούς οικονομολόγους στη διαμόρφωση της

οικονομικής τους αντίληψης.

Ωστόσο, ο Γκουρναί εκφράζει με τη θεωρί-

α του μια γε νικ ότε ρη οικονομική αντίληψη που

π ρο ο ιω ν ί ζ ε τα ι τ ο ν

οικονομικό φιλελευθερισμό

( l ib-

eralismus),

του οποίου θεμε λιωτή ς είναι ο Σκώ-

το ς

Ανταμ

Σμιθ (1723-1790). Στο έρ γο του Έρευ-

να για τα αίτια του πλούτου των εθνών

(1776) ο

Σμιθ διατυπώνει το νόμο της προσφοράς και

της ζήτησης και υποστηρίζει ότι αυτός ο νόμος

ουσιαστικά ρυθμίζει την παραγωγή, τη διακίνη-

ση και τ ις τ ιμές των αγαθών. Το κράτος δεν

πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομική δρα-

στηριότητα με δα σμ ούς και φό ρο υς . Η θεωρ ί-

α της φιλελεύθερης οικονομίας αναπτύχθηκε

κυρίως στην Αγγλία, όπου είχε προχωρήσει η

εκβιομηχάνιση.

Η ελ ευ θε ρία στ ις οικονομικές δραστηριότη-

τες ε κφ ράσ τηκ ε την εποχή αυτή κυρίως με την

ε π ι γ ρα μ μ α τ ι κ ή δ ια τύ π ω ση

laissez faire, laissez pass-

er , αφήστε τους ανθρώπους να δρουν ελεύ-

θεροι σ την οικονομική ζωή, αφήστε τα αγα θά

να διακινούνται ελεύθερα. Η διατύπωση αυτή

απηχούσε τις απόψεις της αστικής τάξης και ο-

δήγησε στη δ ιαμόρφωση του κεφαλαιοκρατικού

ή

καπιταλιστικού συστήματος*,

π ου σ υ ν έ β α λ ε α -

πό τη μια πλευρά στην οικονομική ανάπτυξη,

αλλά από την άλλη προκάλεσε κοινωνικά αδι-

έξοδ α κα ι ν έε ς ιδεολογ ικές αναζητήσεις. Ταυ-

τόχρονα, ο μονόπλευρος καταμερισμός του

πλούτου οδήγησε σε μεγάλες κοινωνικές ανι -



Ένας σιδηρόδρομος στην Αγγλία, στις αρχές του 19ου αι.

σότητες και προ κάλ εσε έν τον ες κοινωνικές

συγκρούσεις κατά το 19ο αιώνα.

Η βιομηχανική επανάστασ η και η ε φα ρμ ογ ή

του ο ικονομ ικού φ ιλελευθερ ισμού ε ίχαν ως

συν έπεια την αύξηση της παραγω γής, την αν ά-

πτυξη των χερσ αίων και των θαλάσσ ιων συγκοι-

νωνιών και τη δημιουργία νέων οικονομικών

δραστηριοτήτων. Παράλληλα, όμως, η ανάγκη

αναζήτησ ης ν έω ν αγο ρώ ν και πρώτων υλών ό-

ξυνε τους ανταγωνισμούς μεταξύ των μεγά-

λων δυνάμεων κα ι αποτέλεσε τροφοδότη του

ιμπεριαλισμού. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η

βιομηχανική επανάσταση είχε ως επίκεντρο

την Αγγλία, τη μεγαλύτερη αποικιακή δύναμη

στον κόσμο.

Ήταν φυσικό λοιπόν, αφού η οικονομική α-

νάπτυξη και η ισχύς των μητροπόλε ων βρίσκον-

ταν σ ε συνάρτησ η με το μέ γε θο ς και την έκτα-

ση των αποικιών, χώ ρε ς, όπως η Αγγλία, η Γαλ-

λία και η Ολλανδία, να επιδοθού ν σ' ένα ν οξύ

ανταγωνισμό μεταξύ τους. Οι πολεμικές συγ-

κρούσεις περιορισμένης ή και ευρύτερης κλί -

μακας, ως εκδήλωση αυτού του ανταγωνι-

σμο ύ, βρίσκουν την πιο χαρακτηριστική έκ φρ α-

ση τους στην αντιπα ράθ εση Αγγλ ίας - Γαλλίας,

αφού οι δύο αυτές χώρες πρωταγωνίστησαν

σε όλους σχεδόν τους ευρωπαϊκούς πολέ-

μους του 18ου αιώνα.

Ερωτήσεις

1.

Ποιοι παρά γοντες συνέβαλαν στη γένεση της Βιομηχανικής Επανά στασης;

Γιατί,

κατά τη

γνώμη σας, αυτή ξεκίνησε από την Αγγλία;

2. Να επισημάνετε τον οικονομικό τομέα στον οποίο ο Κεναί δίνει προτεραιότητα (βλ.

σχετικό παράθ εμα) και να προσπ αθήσετε να ερμηνεύσετε τη θέση του αυτή.

3. Να κατατάξετε σε κατηγορίες τις συνέπειες του οικονομικού φιλελευθερισμού. Να

επισημάνετε μία θετική και μία αρνητική.

4. Να προσ διορίσετε τις συνέπειες της Βιομηχανικής Επ ανάστασ ης:

• στο επίπεδο τω ν διεθνών σχέσεω ν

• στο εσωτερικό των ευρωπ αϊκών κοινωνιών



3. Η Αμερικανική επανάσταση

α. Η Αγγλία και οι αποικίες της στην

Αμερική

Από τ ις ευρωπ αϊκές χ ώρ ες που στράφηκαν

προς την οικονομική εκμετάλλευση των αποικι-

ών, η Ολλ ανδ ία, η Αγγλία και η Γαλλία απ οκόμι-

σαν τα περισσ ότερ α οφ έλη . Αντ ίθετα, οι Ισπα-

νοί και οι Πορτογάλοι, αν και πρωτοστάτησαν

στ ις ανακαλύψεις , δεν κατόρθωσαν να ανα-

δε ιχθούν σε ισχυρές ο ικονομ ικές δυνάμε ις ,

λόγω έλλε ιψης ορθολογ ικού σχεδ ιασμού κα ι

ευέλικτης πολιτικής.

Κατά το 18ο αιώνα η Αγγλία κατείχε δεκα-

τρείς αποικίες στη βόρεια Αμερική, που ιδρύ-

θηκαν κατά την περίοδο από το 1607 έως το

1732. Οι αποικίες αυτές εκτείνονταν από τον

Ατλαντικό Ωκεανό μέχρι τα Απαλλάχια όρη και

παρουσίαζαν μεταξύ τους σημαντ ικές διαφο-

ρέ ς , οι οποίες οφε ίλονταν τόσο στη δ ιαφ ορε -

τική προ έλ ευ ση των κατοίκων, όσο και στις κλι-

ματολογ ικές και εδα φολ ογ ικέ ς συνθή κες .

Οι αποικίες είχαν κατά τα τέλη του 18ου αι-

ώνα αναπτυχθεί οικονομικά και διέθεταν σε

πολιτικό επίπεδο μεγ άλη αυτονο μία. Η υπο-

χρέωση, όμως, των κατοίκων των αποικιών να

διατηρούν εμπορικές σχέσεις μόνο με τη μη-

τρόπολη αποτελούσε αιτ ία δυσαρέσκειας και

έντασης.

β. Η ρήξη (1774) και ο πόλεμος της Ανεξα-

ρτησίας (1775-1783)

Το 1763, μετά τη λήξη του Επταετούς Πολέ-

μου (1756-1763) μεταξύ της Γαλλίας και της Αγ-

γλίας, ο Καναδ άς και η Λουιζ ιάνα που ανή καν

μέχ ρι τότε στη Γαλλία και την Ισπανία αντίστοι-

χα, περιήλθ αν στην Αγγλία. Οταν όμω ς η αγγλι-

κή κυβέρνηση απαγόρευσε στους αποίκους

την οικονομική εκμετά λλε υσ η των νέω ν π εριο-

χών, προκά λεσε έντον ες αντ ιδράσεις . Η δυ-

σαρέσκε ια κορυφώθηκε, όταν η μητρόπολη,

για την κάλυψη των δαπανών του πολέμου, ε-

πέβαλε στ ις αποικίες αφενός πρόσθετη φο-

ρολογία σε μια σειρά από προϊόντα, όπως το

τσάι κα ι η ζάχαρη, αφ ετέ ρο υ ε ιδ ικό φό ρο χαρ-

τοσήμου στ ις εφημερίδες και στα εμπορικά

έγγραφα .

Χάρτης των αγγλικών αποικιών

Γιορτή τον

τσαγιού της

Βοστώνης. Τη

νύχτα της 16ης

προς τη 17η

Δεκεμβρίου 1773,

αγανακτισμένοι

κάτοικοι της

Βοστώνης

μεταμφιεσμένοι σε

Ινδιάνους ρίχνουν

στη θάλασσα 340

κιβώτια τσαγιού

πον ανήκαν στην

αγγλική εταιρεία

των Ινδιών.

Γκραβούρα του

1773. Παρίσι,




Η εν έρ γε ια αυτή θεωρήθ ηκε ότ ι υπονόμευ-

ε την οικονομία των αποικιών και, παρά τη μερ ι-

κή υποχώρη ση της αγ γλικής πολιτικής στο ζήτη-

μα αυτό, προκάλεσε το ξέσπασμα ταραχών

στη Βοστώνη (1773), που αποτέλεσαν το έναυ-

σμα αλυσιδωτών αντιδράσεων. Το Σεπτέμβριο

του 1774 συνήλθ αν στη Φιλ αδ έλφ εια για πρώ-

τη φο ρά οι αντιπρόσωποι των δεκα τριών αποι-

κιών, οι οποίοι διεκδικούσαν την αυτοδιοίκηση

τους και απηύθυναν στον βασιλιά μια διακήρυ-

ξη δικαιωμάτων. Η αν ένδ οτη στάση της Αγγλί-

ας προκάλεσε την οριστική ρήξη των αποικιών

με τη μητρόπολη.

Η ιδεολογία της Αμερικανικής Επανάστα-

σης στηρίχθηκε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτη-

σίας που ψήφ ισε η Συνέλευση της Φ ιλαδέλ-

φειας στις 4 Ιουλίου 1776. Το έγγραφο αυτό,

που συντάχθηκε με την καθοδήγη ση του Βενια-

μίν Φραγκλίνου κα ι Τ Υ Θωμά Τζέφερσον, α π ο τε λ ε ί

την πρώτη πρακτική εφαρμογή των πολιτικών ι-

δε ών του Διαφωτισμού.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας κράτησε ε-

πτά χρόνια και υπήρ ξε στην αρχή μια δειν ή δο-

κιμασία για τον ανοργάνωτο στρατό των αποί-

κων. Ωστόσο οι Αμερικανοί , που ενισχύθηκαν

από Γάλλους αλλά και από άλλους Ευρωπαί-

ους εθελοντές, κατόρθωσαν βαθμιαία να απο-

κτήσουν στρατιωτική υπεροχή χάρη στις ικανό-

τητες του αρχιστράτηγου Γεωργίου Ουάσινγκτον

και στην ευνοϊκή στάση πολλών ευρωπαϊκών

δυνάμεων.

Η Γαλλία, επιθυμώντας να περιορίσει τη

βρετανική αποικιακή αυτοκρατορία, συμμάχη-

σ ε μ ε τους Αμερ ικανο ύς (1778) και κήρυξε τον

πόλεμο εναντ ίον της Αγγλίας. Το παράδειγμα

της Γαλλίας ακολούθησαν για τους ίδιους λό-

γο υς η Ισπανία και η Ολ λαν δία, εν ώ η Ρωσία, η

Δανία και η Σουηδία αντιστάθηκαν στην από-

φαση της Αγγλ ίας να δ ι ενεργε ί νηοψία σε

πλοία ουδε τέρω ν χωρών γ ια την αν εύ ρε ση ε-

χθρικού φορτίου.

Έτσι, η Αγγ λία, μ ετά τη διπλωματική της απο-

μόνωση και την ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα

της στο Γιόρκταουν, αναγνώρισε την ανεξαρ-

τησία των 13 αποικιών Συνθήκη των Βερσαλλιών,

Σεπτέμβριος 1783).

Η Βοστώνη στο τέλος τον 18ου αιώνα

Η υπογραφή της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, 4 Ιουλίου

1776. Έργο του J. Trumbull (18ος αιώνας), Ν έα Υόρκη,

Αίθουσα Τέχνης τον Πανεπιστημίου Γέιλ.

Ένωση ή Θάνατος. Σκίτσο του Φραγκλίνου που καλεί σε

ενότητα τις 13 αποικίες.



Η νίκη στο Γιορκτάουν (1781). Έργο τον J. Trumbu ll, (18ο ς αι.),

Νέα Υόρκη, Αίθουσα Τέχνης του Πανεπιστημίου Γέιλ.

γ. Η γέννηση ενός νέου κράτους

Μετά την κατάκτηση της αν εξαρ τησίας , άρ-

χισαν οι ζυμώσ εις για τη δομή και τη συγκρό τη-

ση του νέου κράτους. Το Συντακτικό Κογκρέσο

(Συνέλευση), που συγκλήθηκε το 1787 στη Φι-

λαδέλφε ια , κατόρθωσε να συγκεράσε ι τ ι ς

δύο επικρατούσες αντ ίθετες τάσεις, τη μ ια

Απόσπασμα από τη Διακήρυξη της

Ανεξαρτησίας

Θεωρούμε ως αναμφισβήτητες τ ις παρακάτω α-

λ ή θ ε ι ε ς :

όλο ι ο ι άνθρ ωπο ι γεν νήθ ηκα ν ίσο ι και ο Δη-

μ ι ο υρ γό ς το υς π ρ ο ί κ ι σ ε μ ε ο ρ ι σ μ έν α α ν α π α λ λ ο τρ ί ωτα

δ ι κ α ι ώμ α τα . Σ α υτά π ερ ι λ α μ β ά ν ο ν τα ι η ζ ωή , η ελ ευ -

θερ ί α κ α ι η επ ι δ ί ωξ η τη ς ευτυχ ί α ς . Ο ι κυβερνήσε ις

εγκαταστάθ ηκαν από τους ανθρώπ ους γ ια να

εξασφαλίσουν αυτά τα δ ικαιώματα και η δ ίκαιη

εξουσ ία πηγάζε ι από τη συγκατάθεση των κυ-

βερνω μένω ν , Κάθε φο ρά που μ ια μορ φή δ ια -

κυβέρνησης αποδε ικνύεται καταστροφική γ ια το

σκοπό αυτό, ο λαός έχε ι δ ικαίωμα να την αλλάξε ι ή

να την καταργήσε ι και να εγκαταστήσε ι μ ια νέα

κυβέ ρνησ η. Η ιστορία του τωρινού βασιλιά της Μ ε-

γάλης Βρεταν ίας ε ίνα ι η ιστορ ία μ ιας σ ε ιρ άς

συνεχών αδικ ιών και σφετερ ισμών, που έχουν ως

μόνο στόχο τους την εγκαθίδρυση μιας απόλυτης

τυρα ννίας σ ε βάρ ος αυτών των πολιτειών.

Επομένως, Εμείς, οι αντιπρόσωποι των Ηνωμένων

Πολιτε ιών της Αμερ ική ς, συνα θροισ μένοι σ ε Γεν ική

συν έ λ ε υση , δ η μ ο σ ι ε ύο υμ ε κ α ι δ ι α κ η ρ ύσσο υμ ε

επίσημα στο όνομα και με την εξουσιοδότηση του

καλού λαού αυτών των Αποικ ιών ότ ι αυτές ο ι

Ηνωμένες Αποικ ίες έχουν το δ ικαίωμα να ε ίναι

κράτη ελεύθερα και ανεξάρτητα.

που επιθυμούσε ισχυρή κεντρική εξουσία και

την άλλη που επιδίωκε διατήρηση της αυτονο-

μίας κάθε πολιτείας, και να ψηφίσει το Σύνταγ-

μα των Ηνωμένων Π ολιτειών (Σεπτέμβριος 1787).

Το Σύνταγμα αυτό, που ισχύει με ορ ισ μέ νε ς

τροποποιήσεις ως σήμερα, στηρίζεται στην

αρ-

χή της διάκρισης των εξουσιών κα ι προβλέπε ι μ ια

ομοσπονδιακή κεντρική κυβέρνηση με αρμοδιό-

τητες για την εξωτερική πολιτική, την άμυνα και

τα οικονομικά. Κάθε Πολιτεία όμως διατηρεί τη

νομοθετ ική και την εκτελεστ ική εξου σία σ ε θέ-

ματα της τοπικής αυ τοδιοίκησ ης, της αστυνομί-

ας , της δικαιοσύνης και της εκπα ίδευση ς.

Η νομοθετ ική εξουσ ία του ο μόσπο νδου

κράτους ανήκει στο Κογκρέσο, που αποτελείται

α π ό δ ύ ο σώ μ α τα , τη Βουλή και τη Γερουσία. Κά-

θε Πολιτεία εκπροσωπείται στη Βουλή από α-

ριθμό αντιπροσώπων κατ' αναλ ογία του πληθυ-

σμού της, εν ώ στη Γερουσία από δύο Γερουσι-

αστές, ανεξαρτήτως του πληθυσμού της. Η ε-

κτελεστική εξουσία ασκείται από τον Πρόεδρο

που εκλέγετα ι από εκλέκτορες γ ια τέσσερα

χρόνια. Τέλος, η δικαστική εξουσία με επικε-

φαλής το Ανώτατο Δικαστήριο είναι ανεξάρτητη.

Πρώτος πρόεδρος και γ ια δύο συνεχείς τε-

τραετ ίες εξελέγη ο πρωτεργάτης της επανά-

στασης,

Ο

Γεώργιος Ουάσιγκτον

(1789-1797).

δ. Οι συνέπειες

Οι πολιτικές και ιδεολογικές ζυμώσεις κατά

τη διάρκεια της αμερικανικής επανάστασης

παραμέρισαν σταδιακά τ ις επιμέρους εθνικές

ιδιαιτερότητες των αποίκων, Ετσι δεν δημιουρ-

γήθηκε μόνο ένα νέο κράτος αλλά κα ι ένα

νέο Εθνος.

Το Αμε ρικαν ικά Σ ύνταγμα, όπως και η Διακή-

ρυξη της Ανεξαρτησίας, απηχεί βέβαια και με-

ταφέρει στο πρακτικό πεδίο τις ιδέες του Δια-

φωτισμού. Ταυτόχρονα όμως προχωρεί περισ-

σότερ ο, καθιερώνοντας δύο άγνωστους μέχρ ι

τότε πολιτειακούς θεσμούς, το θεσμό της

ομο-

σπονδίας

κα ι της

αβασίλευτης δημοκρατίας.

Παράλληλα, η αμερικανική ανεξαρτησία α-

ποτέ λεσ ε το πρώτο παρά δειγμα επιτυχούς έκ -

βασης μιας επανάστασης και διαδραμάτισε

ρόλο καταλύτη. Έτσι, στις αρχές του 19ου αιώ-



να επαναστάτησαν οι ισπανικές αποικίες στη

Λατινική Αμερική, ενώ στην Ευρώπη δημιουρ-

γήθηκε ένας επαναστατ ικός άνεμος, που εξα-

πλώθηκε διαδοχικά στην Ελβετία, στην Ολλαν-

δία, στο Βέλγιο και στη Γαλλία.

Το νέ ο κράτος, παρά τις αρχικές δυσ χέρε ι -

ες, παρουσίασε ταχύτατη ανάπτυξη σε όλους

τους τομείς και αναδείχθηκε σύντομα σε με-

γάλη δύναμη. Με τη Συνθήκη της Γάνδης (1814)

οι Ηνω μένες Π ολιτείες επέβα λαν στην Αγγλία

την οριστική απομάκρυνσή της από την Αμερι-

κή, ενώ με το Δόγμα Μονρόε (1823) εγκαταλεί-

φθη καν οριστικά οι αποικιακές βλέ ψε ις των Ευ-

ρωπαίων στην ήπειρο αυτή.

Ο Αμερικανός, ένας νέος άνθρωπος

Ποιος ε ίναι λο ιπόν ο Αμερ ικανός, αυτός ο νέος άν-

θρωπος;

Ένα μίγμα Αγγλου, Σκοτσέζου, Γάλλου, Ολλανδού,

Γερμα νού και Σουηδού. Από αυτή την ανάμε ιξη γεν-

νήθηκε μ ια νέα ανθρώπινη ράτσα, αυτή που ονο-

μάζουμε Αμερ ικανούς .

Είναι Αμε ρ ικαν ός εκε ίνο ς ο οπ οίος, αφήν οντας πί-

σω του τ ις παλιές προκαταλήψεις και συνήθε ιες ,

δέχεται νέες απόψεις από το νέο τρόπο ζωής που

αποδέχτηκε, από τη νέα κυβέρνηση στην οποία υ-

πακούει και από τη νέα τάξη που κατέχει.

Ο Αμερ ικανός ε ίνα ι ένας άνθρωπος που ενεργε ί

σύμφω να με τ ις νέ ες αρχές . Εχει ν έ ες ιδέε ς κα ι α -

πόψεις

Από το βιβλίο του Έκτορα Σαιν Τζων Κρ έβ εκε ρ

(Hector Saint John de Crevecoer, 1700-1786),

Επιστολές ενός Αμερικανού αγρότη.

ρωτήσε ι ς

1.

Με βάση και αφετηρία το απόσπασμα από

τη

Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας

(βλ.

σχετικό

παράθ εμα) να απαντήσ ετε στα εξής:

• Πότε ο λαός έχει δικαίωμα να καταργήσει και να αλλάξει μια κυβέρνηση ;

• Πώς ονομάζεται αυτό το δικαίωμα και από από ποια αρχή απορρ έει;

• Γιατί το Κογκρέσ ο αντικατέστησε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας με την επιδίωξη της

ευτυχίας; Από ποιες ιδέες επηρεάσ τηκε;

• Όι κυβερνήσεις... μια νέα κυβέρνηση': Να συγκριθεί το απόσπ ασμα αυτό με τις ιδέες

του Λοκ.

• Στις αρχές του 18ου αι. οι αγγλικές αποικίες της

Β.

Αμερικής αριθμούσαν περίπου 4 εκ.

κατοίκους που προέρχ ονταν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, από όλες σχεδόν τις χώρες της

Ευρώ πης. Ποιοι δεσμοί ένωναν αυτούς τους ανθρώ πους, ώστε να ανταποκρ ιθούν στην

κήρυξη του αγώνα ενα ντίον των Α γγλων;

Θέμα για συζήτηση:

Στο παράθεμα από το έργο του

Ε.

Κρέβεκερ αποδίδονται στους Αμερικανούς ορισμένες

ιδιότητες π ου τους διαφοροπ οιούν από τους άλλους λαούς. Ποιες είναι αυτές και πώς τις

εξηγεί ο συγγραφ έας; Συγκρίνετε το απόσ πασμα αυτό με την περιγραφή των Αθηναίων στον

Επιτάφιο (Θουκυδίδη Ιστορία, Β, 37-40 και Α', 70). Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές

παρατηρείτε;



4. Η Γαλλική επανάσταση και η Ναπολεόντεια

περ ίοδος (1789 -1815)

α. Η Γαλλία σε κρίση

Κοινωνική ένταση και πολιτική αμφισβήτηση

Οι ν έ ε ς οικονομικές συνθή κες που επικρά-

τησαν κατά το 18ο αιώνα με την ανάπτυξη του

εμπορίου και την πορεία προς τη βιομηχανική

Οι τρεις κοινων ικές τάξεις στη Γαλλία.

Ένας χωρικός μεταφέρει στους ώμους

τον έναν ευγενή και ένα κληρικό.

Γκραβούρα εποχής.

Τι είναι η Τρίτη Τάξη

Το σχέδιο αυτού του δοκιμίου είναι απλό. Εχουμε

τρε ις ερωτή σε ις να κάνουμε στον εαυ τό μας .

1. Τι εί να ι η Τρίτη Τάξη; Τα π άντα.

2. Τι ήταν μέχρι σήμερα στον πολιτικό τομέα; Τίποτα.

3. Τι ζητά ει; Να γίνε ι κάτι.

Ποιος θα τολ μού σε να ισχυριστεί ότι η Τρίτη Τάξη δε ν

περικλε ίε ι μέσα της όλα εκε ίνα που χρε ιάζονται γ ια

να σχηματιστεί ένα τέλειο έθνος; Είναι ο δυνατός και

θα ρρα λέο ς ά νδρα ς που το ένα του χέρ ι είνα ι ακόμη

αλυσοδεμένο . Αν καταργούσαμε τους προνομ ιού-

χους, το έθν ος δε θα έχαν ε τ ίποτε , απεναντ ίας θα

κέρ διζ ε. Επομένως τι ε ίναι η Τρίτη Τάξη; Το παν, α λλά

έν α παν περ ιορισ μένο και καταπ ιεσμένο . Τι θα γι-

νόταν χωρίς τους προνομιούχους; Το παν, αλλά ένα

παν ελ εύ θε ρο και ακμαίο. Τι δε θα μπο ρούσ ε να

γίνει χωρίς αυτήν, όλα θα βάδιζαν καλύτερα χωρίς

τους άλλους.

Α β ά ς Ι ε γ ι έ ς ,

Τι

είναι η

Τρίτη

Τάξη (1789)

επανάσταση μετασχημάτισαν ριζικά την κοινω-

νία της δυτικής Ευρώπης. Η αστική τάξη, ο στυ-

λοβάτης των νέων οικονομικών δραστηριοτή-

των, προς το τέλος αιώνα μεταβλήθηκε σε

ρυθμιστικό παράγοντα των εξελίξεων.

Παρόλο που οι μεταβολές αυτές σημειώ-

νονταν ω ς έν α βαθμό και στη Γαλλία, η γαλλική

κοινωνία εξακολουθούσε να είναι αριστοκρα-

τική και φεο υδ αρχ ική. Η γαλλική κοινωνία έμ ε-

νε χωρισμένη σε τρεις τάξεις που υφίσταντο

από την περίοδο του Μεσαίωνα: τον Κλήρο,

τ ο υ ς Ευγενείς κα ι την Τρίτη Τάξη. Ο ι δ ύ ο π ρώ τε ς

κατείχαν όλα τα προνόμια, ενώ η τελευταία εί-

χε μόνο υποχρεώσεις.

Το κύριο χαρακτηριστικό της γαλλικής κοινω-

νίας, στα τέλη του 18ου αιώνα, ήταν η ύπαρξη

σοβα ρών αντινομιών. Η αριστοκρα τία, παρά τη

σοβα ρή συρρίκνωσ η του ρόλ ου της, που οφ ει -

λόταν στην απροθυμία της να προσαρμοστεί

στις νέ ες ο ικονομ ικές σ υνθή κες , δ ιατηρούσε

πάντως τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού

και μέσω αυτού παρεμπόδιζε την ελε ύθ ερ η

οικονομική δραστηριότητα. Αντίθετα, η αστική

τάξη, ενώ συγ κέντρ ων ε στα χέρια της τη μεγα-

λύτερη οικονομική ισχύ, δε ν είχε ανάλογ ο με-

ρίδιο στην πολιτική εξουσία.

Παράλληλα, υπήρχε έντονη δυσαρέσκε ια

και στα κατώτερα στρώματα. Οι λαϊκές τάξεις

των πόλεων έβλεπαν να ανεβαίνουν συνεχώς

οι τ ιμές των αγα θώ ν και να καθηλώ νονται τα ει-

σοδήματά τους, ενώ ο ι αγρ ότες εξαναγκάζον-

ταν σε καταβολή υπερβολικά υψηλών φόρων,

για να γεμίσο υν τα κρατικά και τα φ εου δαρ χικά

ταμεία. Μάλιστα οι ευ γ εν εί ς, από το 1760, επα-

νέφεραν σε ισχύ ξεχασμένα φεουδαρχικά δ ι -

καιώματα επιβαρύνοντας ακόμα περισσότερο

τους εξαθλ ιωμένους ήδη αγρότες .

Οι οικονομικές δυσχέρειες

Η γαλλική οικονομία κατά το 18ο αιώνα, πα-

ρά τις προόδο υς της, δε ν κατό ρθωσ ε να αντα-



ποκριθεί στις νέες οικονομικές απαιτήσεις. Η

Γαλλία παρέμενε χώρα κυρίως αγροτική, ενώ

στο δευτερογενή τομέα* καθηλώθηκε στη βιοτεχ-

νική δραστηριότητα και, σε αντίθεση προς την

Αγγλία, δεν προχώρησε στην εκβιομηχάνιση

της.

Κατά το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα οι

σπατάλες της Αυλής και οι πόλεμοι πολλαπλα-

σίασαν τ ις κρατ ικές δαπάνες και αύξησαν τα

ελλείμματα. Οι μεταρρυθμιστ ικές προτάσεις

των οικονομολό γων Τυργκό και Ν εκ έρ στα

χρόνια του Λουδοβίκου ΙΣΤ' δεν εφαρμόστη-

καν, λόγω της αντ ίδρασης των ευγενών που

δε ν απο δέχονταν ο ύτε τον περιορισμό της βα-

σιλικής χορηγίας προς αυτούς ούτε και κάποιο

σχέδ ιο γ ια φορο λόγησ η τους.

Εξάλλου, από το 1785 ως το 1789 δ υσ με νε ίς

καιρικές συνθήκες επιδείνωσαν την οικονομι-

κή κρίση. Μάλιστα το χειμώνα του 1788-1789 η

τ ιμή του ψωμιού ανέβηκε στα ύψη, με αποτέ-

λεσ μα η αγορά του βασικού αυτού αγαθού να

απαιτεί το 88% του λαϊκού ο ικογε νειακο ύ εισο-

δήματος.

β. Η έκρηξη της Επανάσ τασης (1789)

Η σύγκληση των Γενικών Τάξεων

Η οικονομική κρίση υποχρέωσε τον βασιλιά

Λουδοβίκο να επαναφέρε ι ως υπουργό ο ικο-

νομικών το Νεκέρ (1788), ο οποίος πρότεινε

ως μόνη λύση τη σύγκληση των Γενικών Τάξε-

ων, τη συ νέ λε υσ η δηλα δή των αντ ιπροσώ-

πων και των τριών τάξεων, για να ε γκρ ίνου ν νέ -

ους φόρους. Όταν άρχ ισε τ ι ς εργασίες της η

σ υν έλ ευ ση , στις 5 Μα ΐου 1789, τα μισά περί-

που μέλη της προέρχονταν από τους ευγενείς

και τους κληρικούς και τα άλλα μισά από την

Τρίτη Τάξη, η οποία υπερείχε με ελαφρά πλει-

οψηφία .

Ενώ όμ ω ς οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης

αν έμ εν αν την εξαγγελ ία μεταρρυθμ ιστ ικών

προτά σεω ν από τον Λουδοβίκο, διαπίστωσαν

ότι ο αντικειμενικός στόχος ήταν η επιβολή νέ-

ων φόρ ω ν που θα πλήρωναν μόνο αυτοί. Η αν-

τ ίδραση τους υπήρξε άμεση και με το επιχεί -

ρημα ότι εκπροσωπούσαν το 98% των Γάλλων

α υ τ ο α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ α ν

Εθνική Συνέλευ ση,

την ο-

Η σύνθεση των Γενικών Τάξεων το 1789. Οι

αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης είναι στην

πλειοψηφία τους αστοί, υπάρχουν όμως και μερικοί

ευγενείς, όπως ο Μιραμπώ. Είναι χαρακτηριστικό

ότι δεν περιλαμβάνεται κανένας εργάτης ή αγρότης.

ποία όμως ο Λουδοβίκος δεν αναγνώρισε.

Τότε, οι αντιπρόσω ποι της Τρίτης Τάξης έδ ω -

σαν στ ις 20 Ιουνίου τον λεγόμενο Όρκο του

Σφαιριστηρίου (από την αίθου σα των ανα-

κτόρων όπου συγκεντρώθηκαν), με τον οποίο

δεσμεύθηκαν να μην αποχωρήσουν αν δεν

δώσουν σύνταγμα στη Γαλλία. Μάλιστα, από

φόβο μήπως συλληφθούν, ανακήρυξαν τα μέ-

λη της Εθνικής Συνέλευσης απαραβίαστα. Με-

τά τη μάταιη απόπειρα του βασιλιά να εμποδί-

σει τη λήψη των αποφάσεων αυτών και την

προσχώρηση στην Εθνική Συνέλευση αντιπρο-

σώπων του κλήρου και των ευγενών, η Συνέ-

λευση μετατράπηκε σε Συντακτική.

Το τέλος του Παλαιού Καθεστώτος

Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ η ς Συντακτικής Συνέλευσης

να ψη φίσει Σύνταγμα συν άντησ ε την έντον η

αντ ίδραση του βασιλιά, ο οποίος συγ κέντρω νε

Πορεία οπλισμένων γυναικών προς τις Βερσαλλίες εναντίον του

Λουδοβίκου (5 Οκτωβρίου 1789), Γκραβούρα εποχής. Παρίσι,

Μουσείο, Καρναβαλέ.



Αριστερά: Η Άλωση της Βαστίλλης, 14 Ιουλίου 1789. Η Βαστίλλη ήταν φρούριο του 14ου αιώνα στην ανατολική πλευρά του

Παρισιού. Το 18ο αιώνα χρησιμοποιούνταν ως φυλακή πολιτικών κρατουμένων, αντιπάλων του Παλαιού Καθεστώτος. Έτσι, το

φρούριο αυτό έγινε σύμβολο του απολυταρχισμού. Έργο του Ντυμπουά, 18ος αι., Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ.

Δεξιά: Ο λαός καταστρέφει τα σύμβολα των προνομίων. Γκραβούρα εποχής. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

στρατό στ ις Βε ρσ αλλίες . Η ενέ ργ ε ια αυτή προ-

κάλεσε την αγανάκτηση του λαού, που ανέλα-

βε εν ερ γό δρά ση. Στις 14 Ιουλίου με το σύνθη-

μ α

ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη

Ο λ α ό ς κ α τ έ -

λαβε τη Βαστίλλη, σύμβολο της απολυταρχικής

καταπίεσης, αφού χρησίμευε ως φυλακή για

τους αντ ιφρονούντες.

Από το Παρίσι η εξ έγ ερ σ η εναντ ίον του πα-

λαιού καθεστώτος μεταδόθηκε στ ις επαρχίες,

όπου καταλύθηκαν οι δημοτικές αρχές και ε-

κλέχθηκαν νέ ες , οργανώθηκε η εθνοφυλα κή

και λεηλατήθ ηκαν οι πύργοι των ευγ ενώ ν.

Στο μεταξύ η Συντακτική Συνέλευση προχώ-

ρη σε στ ις 4 Αυγούσ του 1789 στην κατάργ ηση

των προνομίων, πράξη που σήμανε και το τέ-

λος του παλαιού καθεστώτος και στις 26 Αυ-

γούστου ψήφισε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων

του Ανθρώπου και του Πολίτη. Με τη δ ι α κ ή ρυ ξ η

αυτή προβάλλονταν οι θεμελιώδεις αρχές του

Διαφωτισμού (όπως ελ ευ θε ρία , ισότητα, δικαι-

οσύνη), επάνω στις οποίες θα θεμελιωνόταν

το νέο καθεστώς. Ο βασιλιάς υποχρεώθηκε

να επ ικυρώσει τα τετελ εσμ ένα και να εγκα-

τασταθεί στο Παρίσι, ώστε να βρίσκεται υπό

των έλεγχο των επαναστατών.

γ. Η συνταγματική μοναρχία

Στη Συντακτική Συνέλευση, που συνέχιζε τις

εργασίες της για τη διατύπωση Συντάγματος,

είχαν διαμορφωθεί τρεις ιδεολογικές τάσεις:

η

δεξιά,

η

αριστερά

και το

κέντρο,

π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η -

καν έτσι από τις θέσεις που κατέλαβαν οι εκ-

πρόσωποι τους στην αίθουσα των συνεδριά-

σεων.

Παράλληλα, η πολιτική πάλη άρχισε να διε-

ξάγεται και έξω από τη Συν έλευ ση, στ ις εφ ημ ε-

ρίδες και κυρίως στις Λέσχες, που ασκούσαν

πιέσεις γ ια ριζοσπαστικότερες λύσ εις, οι οποί-

Άρθρα της Διακήρυξης

Άρ θρ ο 1. Οι άνθρωποι γενν ιούνται και παραμέν ουν

ελεύθεροι και έχουν τα ίδια δικαιώματα, Οι κοι-

νωνικές δ ιακρ ίσε ις μόνο στο κοινό συμφέρον μπο-

ρούν να βασίζονται.

Άρθρο 2. Κάθε πολιτικός σχηματισμός πρέπει να

σκοπεύε ι στη δ ιατήρηση των φυσικών και απαρά-

γραπτων δικαιωμάτων του ανθρώ που. Τα δικαιώματα

αυτά ε ίναι η ελ ευ θε ρ ία , η ιδιοκτησία, η ασφά λε ια και

η αντίσταση στη βία.

Άρθρο 3. Το Έθνος είναι η αποκλειστική πηγή κάθε

εξουσίας. Κανένα σώμα, κανένα άτομο δεν μπορε ί

να ασκε ί εξουσία που δεν απορρέε ι από το Έθνος

Άρ θρο 6. Με το νόμ ο εκφ ράζ ετα ι η γεν ική θέληση.

Όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα, προσωπικά ή με

αντιπροσώπους τους να μετέχουν στη θέσπισή του,

Ο νόμος πρέπει να είναι ο ίδιος για όλους και όταν

προστατεύει και όταν τιμωρεί. Αφού όλοι οι πολίτες

είναι ίσοι απέναντι στο νόμο, μπορούν όλοι να με-

τέχουν το ίδιο και στα δημό σια α ξιώματα, στις θ έσ εις

και τ ις υπη ρεσ ίες α νάλ ογα με τις ικανότητές τους και

χωρίς καμιά άλλη διάκριση παρά αυτή που πηγάζει

από την αρετή και τα προσόντα τους



ες όμως δεν δόθηκαν με το Σύνταγμα του

1791. Σύμφωνα μ αυτό καθιερωνόταν η συν-

ταγματική μ οναρχ ία, η οποία στηρ ίζεται στη δι-

άκριση των εξουσιών. Οι εξουσίες του βασιλιά

περιορίζονταν πλέον δραστικά. Το αίτημα ό-

μως των επαναστατημένων Γάλλων και ιδίως

των λαϊκών στρωμάτων για δικαιότερη κοινω-

νία και βελτ ίωση της ζωής τους έμενε ανεκ-

πλήρωτο. Η ισότητα, έν α από τα βασικά αιτήμα-

τα της επανάστασης, φαλκιδεύτηκε, αφού δι -

καίωμα ψήφου αποκτούσαν μόνο όσοι κατεί -

χαν περιουσία και πλήρωναν φόρο. Ήταν φα-

ν ερ ό ότι η Συντακτική Συν έλευ ση προσπάθη σε

να συμβιβάσει εκ διαμέτρου αντ ίθετα συμφέ-

ροντα και γι αυτό το Σύνταγμα του 1791 είχε

σύντομο βίο.

δ. Η πορεία προς

τη

Δημοκρατία και η ριζο-

σπαστική Επανάσταση

Μέ σα σε αυτό το κλίμα η νέ α συ νέλε υσ η

που προήλθε από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου

του 1791, η Νομοθετ ική, ε ίχε αρισ τερ ότε ρη

σύνθεση με κυρ ίαρχη ομάδα τους Ζιρονδί-

νους*.

Αυτοί, έχοντας συχνά την υποστήριξη

πολλών από τους κεντρώους, πρωτοστάτησαν

στις εξελίξεις.

Ωστόσο ,

το

έργ ο της

Νομοθετικής Συνέλευσης

φαινόταν να συναντά αξεπέραστες δυσκολ ί -

ες . Ο ι ευγενε ίς δεν έπαψαν να συνωμοτούν

κα ι έν α μ έρ ος από αυτούς κατέφυ γε στο εξω-

τερικό, όπου δημιούργησε εστ ίες αντεπανά-

στα σης . Μά λιστα, η Αυσ τρία και η Πρωσία ετοί-

μαζαν πόλεμο εναντ ίον της Γαλλίας σε συνεν-

νόηση με τον βασιλιά. Παράλληλα, οι λαϊκές

τάξεις, καλά οπλισμένες τώρα, ζητούσαν λύ ση

των προβλημάτων τους. Καθώς οι τ ιμές των α-

γαθών ανέβαιναν στα ύψη, ο επαναστατ ικός

πυρετός ακολουθούσε παράλληλη πορεία. Ή-

ταν φανερός πλέον ο πρωταγωνιστ ικός ρόλος

Η διαμαρτυρία του Μαρά

Έτσι η αντ ιπροσώπευση στο νομοθετ ικό σ ώμα, αφ ού

εξαρτάται από το φόρο που πληρώνε ι ο καθένας,

θα πέσει στα χέρια των πλουσίων. Και η τύχη των

φτωχών που πάντα υποτάσσονται και πάντα κατα-

πιέζονται δε θα βελτιωθεί ποτέ με ειρηνικό τρόπο.

Άλλωστε, οι νόμοι τότε αποκτούν κύρος, όταν οι λαοί

με τη θέληση τους υποτάσσονται σ' αυτούς. Και

αφο ύ ο λαός έσπα σε τα δεσμ ά που του επέβαλαν

οι ευγενε ίς , θα σπάσει το ίδ ιο και τα δεσμά του

πλούτου.

Από την εφημερίδα του Μαρά, Ο φίλος του λαού, 18

Νοεμβρίου 1789

Ο προβληματισμός για τον πόλεμο

• Σκέφτηκα πάνω από έξι μήνες και μάλιστα μετά

από την πρώτη μέρα της επανάστασης τ ι απόφαση

έπρ επε να πάρω. Η δύνα μη της λογ ικής και τα γε-

γονότα με οδή γησα ν στην πεποίθηση ότι ένα ς λαό ς

που κέρδισε την ελευθερ ία του μετά από δέκα

αιώνε ς δο υλε ία ς έχε ι ανάγκη από τον πόλεμο. Χρε ι-

άζεται τον πόλεμο γ ια να στερ ιώσει την ελευθερ ία

του και γ ια να καθαρίσε ι την πολιτε ία από τα

υπολε ίμματα του δεσπ οτ ισμού.

Απόσπασμα από το Λόγο του Μπρισσό στη

Νομοθ ετική (12 Δεκ εμβ ρίο υ 1791).

• Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι ηγέτες του

στρατού μεταβάλλονται σε διαιτητές της τύχης της

χώρα ς τους και κάνου ν την πλάστιγγα να κλίνει προ ς

το μέρος του δ ικού τους κόμματος. Γ ίνονται

καίσαρες ή Κρόμβελ, καταλαμβάνουν την εξουσία.

Απόσπασ μα από το λόγο του Ροβεσπιέρου στη

Λέσχη των Ιακωβίνων, 18 Δεκεμβρίου 1791.

των μαζών στις εξελίξεις που θα ακολουθού-

σαν.

Μέσα από αυτές τ ις συνθήκες προετοιμα-

ζόταν σταδιακά το έδαφος για ριζοσπαστικές

λύσεις. Ιδ ια ίτερα προς την κατεύθυνση αυτή

πίεζαν οι λεγόμενοι αβράκωτοι* που ζητούσαν

την καθαίρεση του βασιλιά. Καταλυτικά επίσης

επ έδρ ασ ε και η έκρηξη του αναμε νόμεν ου

πολ έμου με την Αυσ τρία και την Πρωσία (20 Α-

πριλίου 1792).

Οι πρώτες ήττες στο μέτωπο και η προδοτι-

κή συμφωνία του βασιλιά με τους εχθρούς ο-

δήγησαν σε εξέγερση το λαό του Παρισιού

(10 Αυγούσ του), που ανά γκα σε τη Νομοθετ ική



Η κατάληψη των ανακτόρων του Κε ρα μεικ ού από το λαό 10 Αυγούστου 1792). Γκραβούρα

εποχής. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Δαντόν, Πίνακας της εποχής.

Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ.

Ένας από τους μετριοπαθείς

ηγέτες της Επανάστασης.

Μερικά από τα σννθήματά

του: -Τόλμη, περισσότερη

τόλμη, πάντοτε τόλμη και η

πατρίδα έχει σωθεί.

- Απαιτώ να μη χύνεται άδικα

το αίμα των ανθρώπων.

να λάβει δραστικά μέτρα: έθεσε σε αργία και

στη συ νέχ εια κ ήρυ ξε έκπτωτο τον βασιλιά, αν έ-

θεσε στον Δαντόν 1759 -1794 ) την εκτελεστ ική

εξου σία, θέσπισε την καθολική ψηφοφορία για

τις εκ λο γέ ς και κήρ υξε την πατρίδα σ ε κίνδυνο.

Παρ ά τις αρχ ικές αποτυχ ίες, η νίκη των γάλλων

εθελοντών στο Βαλμύ 20 Σεπτεμβρίου 1792)

έσωσε την Επανάσταση. Την επαύριο της μά-

χης στο Βαλμύ η νέα συνέλευση που προέκυ-

ψε από τ ι ς νέες εκλογές , η Συμβατική, κατάρ-

γησε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε τη δημοκρα-

τία. Η βασιλική οικογένε ια φυ λακίστηκε, ο Λο υ-

δοβίκος καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέ-

στηκε τον Ιανουάρ ιο του 1793.

Την ίδια εποχή 1792) με πρωτοβουλία της

Αγγλίας εγκαινιάστηκε μ ια σειρά συνασπι-

σμών του συνό λου σχεδ όν των χωρών της Ευ-

ρώπης κατά της Γαλλίας. Εκτός όμως από την

αντεπαναστατ ική συσπείρωση στο εξωτερικό,

η Επανάσταση είχε να αντιμετωπίσει και στο ε-

σωτερικό φιλοβασιλικές εξ εγ έρ σ εις . Γ ια την α-

ποσόβηση του κινδύνου η Συμβατική Συνέλευ-

ση στηρίχθηκε στους Ορεινούς (ριζοσπαστι -

κούς που κάθονταν στα υψηλότερα έδρανα

της α ίθουσα ς της Συνέλευση ς) κα ι έλα βε έ-

κτακτα μέτ ρα , μεταξύ των οποίων τη συγ κρότη -

ση Επιτροπών και τη λήψη οικονομικών μέτρων

Αριστερά: Ο μεγάλος

τρόμος . Γκραβούρα

εποχής. Παρίσι, Μουσείο

Καρναβαλέ.

Δεξιά: Ροβεσπιέρος.

Πίνακας εποχής, Παρίσι,

Μουσείο Καρναβαλέ. Ο

αδιάφθορος της Γαλλικής

Επανάστασης:

Ο ναός της ελευθερίας

πρέπει να ξανακτισθεί στα

θεμέλια της δικαιοσύνης και

της ισότητας .



προς όφελος των λαϊκών τάξεων.

Οι Ορεινοί με αρχηγό το Ροβεσπιέρο (1758-

1794) που ήταν και επικεφαλής της Επιτροπής

Δημόσιας Σωτηρίας, σχημάτισαν Επαναστατική

Κυβέρνηση (4 Δεκεμβρίου 1793) με σκοπό να

επιβάλουν τη ριζοσπαστική επανάσταση. Άρχι-

σε τότε μ ια περίοδος, γνωστή ως Τρομοκρατία,

κατά την οποία κύριος μοχλός άσκησης της ε-

ξουσίας αναδείχθη κε η φυσική εξόντωση των

αντιπάλων με συνοπτικές διαδικασίες. Προη-

γουμένως είχε καταργηθεί η χριστιανική θρη-

σκεία και ε ίχε καθιερω θεί η λατρ εία του Ανω-

τάτου Όντος.

Οι υπερ βολέ ς όμω ς αυ τές, καθώς και η δυ-

σα ρέ σκ εια των αστών για τα οικονομικά μέτρα

που έθιγαν τα συμφέροντά τους, δημιούργη-

σαν αντιπολιτευτικό ρεύμα στους κόλπους της

Επανάστασης εναντίον του Ροβεσπιέρου. Τον

Ιούλιο του 1794 η Συμβατική Συ νέλ ευ ση ψήφι-

σ ε τη σύλληψη του και ο Ροβεσ πιέρος οδηγή-

θηκ ε μαζί με οπα δού ς του στη λαιμητόμο.

ε. Το τέλος της Επανάστασης

Αφ ού πλέον η επιβίωση της δημοκρ ατίας εί -

χε εξασφαλιστεί και η περίοδος των ριζοσπα-

στικών λύσεων είχε λήξει με το θάνατο του Ρο-

βεσ πιέρο υ, επιδιώχθηκε από την αστική τάξη η

επιστροφή στο φιλελευθερισμό του 1789.

Οι μετριοπαθείς αποκατέστησαν τις αστικές

αξ ί ες (επαναφορά θρησκε ίας , ο ικονομ ικής ε-

λευθερίας κ.ά) και ψήφισαν νέο Σύνταγμα

(Αύγουστος 1795) μετριοπαθές αλλά και αντι-

βασιλικό. Το Σύνταγμα αυτό περιόριζε τη λαϊκή

βούληση, αφού παραχωρούσε δ ικα ίωμα ψή-

φου μόνο στους ευπόρους.

Τη νομοθετ ική εξουσ ία ασκο ύσα ν πλέον

δύο σώματα: η Βουλή (500 μέλη) και η Γερουσία

(250 μέλη). Η εκτελεστ ική εξο υσ ία ανα τέθη κε

σε πενταμελές Διευθυντήριο, με το οποίο η ε-

ξουσία άρχισε να επανέρχεται στους αστούς.

Οι τελευτα ίο ι , αφού εδρα ίωσαν τη θέση τους

στο εμπό ριο και στη βιομηχανία, άρχισαν ν α δι-

εκδικούν την κυριαρχία σε ολόκληρη την Ευ-

ρώπη. Εκφραστής αυτής της πολιτικής υπήρξε

Ο νε αρ ός στρατηγός Ναπολέων Βοναπάρτης

(1769-1821), του οποίου η φιλόδοξη πολιτική

τροχιά άρχισε, όταν κατέστειλε με επιτυχία τη

βασιλική αντεπ ανάσ ταση του 1793.

Ο Ναπολέων, επικεφαλής των γαλλικών

στρατευμάτων, ανάγκασε σταδιακά τ ις ευρω-

παϊκές χώρες που συμμετείχαν στον πρώτο

αντιγαλλικό συνασπισμό (1792-1797) να συνθη-

κολογήσουν. Οι Αυστριακοί με τη Συνθήκη του

Καμποφόρμιο (17 Οκτωβρίου 1797) αναγνώρι-

σαν στη Γαλλία την κυριαρχία των περισσότε-

ρων εδαφών (ιταλικών και αυστριακών) που

κατέλα βαν τα γαλλικά στρα τεύματα . Μ ε την ίδι-

α συνθήκη περιήλθαν στη Γαλλία τα Επτάνησα

που μέχρι τότε ανήκαν στη Γαληνοτάτη Δημο-

κρατία της Βενετίας, η οποία καταλύθηκε τότε

από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα.

Ο πόλεμος ωστόσο με την Αγγλία συνεχί -

στηκε και ο Ναπ ολέων πραγματοποίησε εκ-

στρατεία στην Αίγυπτο (1798) για να αποκόψει

το δρό μο της Αγγλίας προς τις αποικίες της. Α-

φού ν ίκησε τους Μαμελούκους στη

μάχη των

Πυραμίδων (Ιούλιος 1798), έγ ινε κύριος της

χώρας αυτής. Ο αγγλικός στόλος όμως με επι-

κεφαλής το ναύαρχο Νέλσον κατόρθωσε να

συντρίψει το γαλλικό στόλο στο Αμπουκίρ (Αυ-

γου στος 1798). Τότε ο Ναπολέω ν σ τρά φη κε

προς την Παλαιστίνη, προκειμένου να ολοκλη-

ρώ σει τα σχέδια του. Οι πλη ροφ ορίες όμως γι -

α ταραχές στη Γαλλία τον ανάγκασαν να επι-

στρέψει στο Παρίσι . Εκεί , εκμεταλλευόμενος

τ ις συγκυρίες, ανέτρεψε με πραξικόπημα το

Διευθυντήριο (Νοέμ βριος 1799), συγκ ρότησ ε

τριμελή Υπατεία μ ε Πρώτο Ύπατο τον ίδιο και δι-

ακήρυξε το τέλος της Επανάστασης.

στ. Η Εποχή του Ναπο λέοντα (1799-1815)

Στην αρχή ως ύπατος (1799 -1804) και μετά

ως αυτοκράτορας (1804-1815) ο Ναπολέων

κατόρθωσε να καταλάβει μεγάλο μέρος στης

Ευρώπης από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία και

την Πορτογαλία, ενώ ετοίμαζε απόβαση και

στην Αγγλία. Αντιμετώπισε νικη φό ρα του ς αντι-

γαλλικούς συνασπισμούς, αλλά η εκστρατεία

του στη Ρωσία το 1812 (Ιούν ιος-Δ εκέμ βριο ς) α-

ποτέλεσε την αρχή του τέλους της γαλλικής

κυριαρχίας στον ευρωπαϊκό χώρο.

Σε δύο κρίσιμες μάχες, στη Λειψία (1813)



Αριστερά: Το Συνέδριο (της Βιέννης) χορεύει. Γκραβούρα εποχής τον Φοσεβάλ. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. Δεξιά: Ο Ναπολέων

διαβαίνει τις Άλπεις, έργο του Νταβίντ, Μ ουσείο του Φρουρίου Μαλμαιζόν.

και στο Βατερλό (1815), όπου αντιμετώπισε τις

ενωμένες ευρωπαϊκές δυνάμε ις , ο Ναπολέ-

ων ηττήθηκε και εξορίστηκε από τους συμμά-

χους σε έν α νησί του Ατλαντικού, την Αγία Ελέ-

νη, όπου και πέθανε το 1821.

Οι ν ικήτριες ευρω παϊκές δυ νάμ εις επ ανέ-

φεραν, στη συνέχεια, την παλαιά τάξη πραγ-

μάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και αποκατέ-

στησαν τα απολυταρχικά καθεστώ τα. Π αράλλη-

λα καθιερώθη καν οι αρ χέ ς της ισορροπίας δυ-

νάμεων και της νομιμότητας, ως κανόνες του

διεθνούς δικαίου.

Η νέ α συγκυρία που δ ιαμορφώθη κε καθό-

ρισε και τη θέσ η της καθ εμιάς από τ ις με γά λε ς

δυνάμεις, όχι μόνο στον ευρωπαϊκό χώρο αλ-

λά και σε παγκόσμια κλίμακα. Κύριο χαρακτηρι-

στικό των μεταβολώ ν αυτών ε ίναι η υποχώρηση

της γαλλικής δύναμης, η διαίρεση της Ευρώ-

πης σε τρεις ζώνες επιρροής, αυστριακή, ρω-

σική και πρωσική, και η αναγ νώ ριση του ρό λο υ

της Αγγλίας ως παγκόσμιας δύναμη ς.

Το πλέγμα αυτό των δ ι εθνών σχέσεων

προσδιόρισε και το συμβατικό πλαίσιο του με-

ταναπολεόντειου status quo που διατυπώθηκε,

μετά από μακρές διαπραγματεύσεις των συμ-

μάχων, με μια σειρά διπλωματικών πράξεων

που είχαν ως επιστέγασμα τ ις αποφάσεις του

Συνεδρίου της Βιέννης 181 5).

ζ. Ο χαρακτήρα ς και το έργο της Επανάστα-

σης

Μάταια τα ανακτοβούλια της Ευρώπης προ-

σπαθούσαν με τ ις αποφάσεις τους στο Συνέ-

δριο της Βιέννης να ανατρέψουν τη ροή των

γεγονότων, γιατί η Γαλλική Επανάσταση επιτέ-

λεσε έργο διαχρονικό όχι μόνο για την ίδια τη

Γαλλία αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Δεν

υπήρξε μια απλή πολιτική επανάσταση αλλά ε-

πέ φερ ε άμεσα ή έμμ εσ α μεταβολές σε όλο

το φάσ μα της οικον ομικής , κοινωνικής και πολι-

τικής ζωής.

Στον πολιτικό τομέα η έννοια της λαϊκής κυ-

ριαρχίας εκφράζεται με το δικαίωμα ψήφου

και η εμφάνιση του θεσμού των Λεσχών προ-

οιωνίζεται τα μετέπειτα πολιτικά κόμματα. Κατο-

χυρώνονται οι ελ ευ θε ρί ες , η ισότητα και τα δι-

άλλοι πατριώτες τραγουδούν τη Μασσαλιώτιδα.

Γκραβούρα εποχής. Παρίσι. Εθνική Βιβλιοθήκη.



καιώματα των πολιτών, ενώ για πρώτη φορά

μετά την ελληνική αρχαιότητα δίνεται στην έν-

νοια πολίτης η σημασία του υπεύθ υνου ατόμου

με συ νείδησ η των υποχρε ώσεω ν και των δι-

καιωμάτων του. Τα δικαιώματα αυτά κατοχυρώ-

νονται και νομοθετικά, όχι μόνο με τα συντάγ-

ματα, αλλά και με τη θέσπιση Αστικού Δικαίου

(Ναπολεόντειος Κώδικας, 1804).

Παράλληλα η συμμετοχή του λαού στα γε-

γονότα της Επανάστασης εγκαινιάζει την ανά-

ληψ η από την πλευρά των μαζών πρωταγωνιστι-

κού ρόλου στο ιστορικό γίγνεσθαι , ενώ ο τύ-

πος ως ε κφ ρα στ ής πολιτικών και κοινωνικών ο-

μάδων αναδεικνύει τη σημασία της κοινής γνώ-

μης στις εξελίξεις.

Ενώ μέχρι τώρα οι μον άρχ ες αποτελο ύσαν

το σημε ίο ανα φο ρά ς που σ υν έδ εε τ ις δ ιάφο-

ρ ες εθν ικές ομ άδ ες , οι ιδέ ες της πολιτ ικής και

εθνικής ελευθερίας της Γαλλικής Επανάστα-

σης προέβαλαν την έννοια του Έθνους ως δύ-

ναμης ενοποιητικής, κυρίαρχης και ως ανώτα-

της πηγής όλων των εξουσιών. Η ίδια έ νν οια

θα αποτελέσει κατά το 19ο αιώνα την κινητή-

ρια δύναμη των εθνικό απελευθερωτικών κι -

νημάτων.

Παράλληλα με την κινητοποίηση των πολι-

τών, για να υπερα σπιστούν τα εθνικά του ς συμ-

φέροντα και τ ις κοινωνικές κατακτήσεις, δημι-

ουργε ί τα ι στρατός εθνικός. Ετσι τα γαλλικά στρα-

τεύματα την εποχή του Ναπολέοντα, ως φο ρέ -

ας εθ νικής και κοινωνικής συν είδησ ης, θα δια-

σπείρουν σε ολόκληρη την Ευρώπη τ ις ιδέες

της εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής ε-

λευθερ ίας .

Στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα γίνον-

ται επίσης βαθιές αλλαγές με την κατάργηση

των φεο υδα ρχικώ ν δικαιωμάτων, με τη δήμ ευ-

ση των περιουσιών πολλών ευγενών και της

Εκκλησίας για χάρη του γενικού συ μφ έρ οντ ος,

με τη λήψη μέτρων υπέρ των ασθενέστερων

τάξεων.

Στην εκπαίδευση καθιερώνεται η δωρεάν και

υποχρεωτική παιδεία Και ιδρύονται ανώτερα

πνευματικά ιδρύματα. Η επιστημονική έρ ευ να

ενισχύεται με την καθιέρωση του θεσμού των

επιστημονικών ινστιτούτων. Παράλληλα ανα-

γνωρίζεται η αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς

και λαμβάνεται μέριμνα για τη συγκέντρωση

και διαφύλ αξη της σ ε μουσεία.

Υλοποιείται το αίτημα για ανεξιθρησκία, α-

φο ύ το κράτος επιδεικνύ ει ανεκτ ική στάση στα

θρη σκε υτικά ζη τήματα. Η Εκκλησία χωρίζεται α-

πό το κράτος και περιορίζεται στις θρησκευτι-

κές της αρμοδιότητες.

Ενώ η Ενδοξη Επανάσταση στην Αγγλία

(1688) και η Αμερικανική επανάσταση περιο-

ρίστηκαν μόνο στην πολιτική ισότητα, η Γαλλική

επιδίωξε και την κοινωνική. Παρά το γεγονός

ότι στην πορεία μερικές από τις κατακτήσεις

της φαλκιδεύτηκαν ή εκδηλώθηκαν υπαναχω-

ρήσεις σε αναχρονιστ ικούς θεσμούς, η Γαλλι -

κή Επανάσταση στο σύνολ ο της απο τέλε σε την

αστείρε υτη πηγή εν ός γε νικότ ερο υ προβλημα-

τισμού που θα λάμβανε σάρκα και οστά στο

μέλλον.

Η σημαία ενός από τα ελληνικά τάγματα που συμμετείχαν

στην εκστρατεία τον Ναπολέοντα κατά της Αιγύπτου (1797-

98), Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

η. Οι επιδράσεις στον ελληνικό και στο βαλ-

κανικό χώρο

Οι Ελληνες, απογοητευμένοι από τις αποτυ-

χημένες προσπάθειες απελευθέρωσης τους

από τον τουρκικό ζυγ ό, τις οπ οίες είχαν επιχει-

ρήσει κατά τους δύο Ρωσοτουρκικούς πολέμους

(1768-1774 και 1787-1792) επί Αικατερίνης Β',

στράφηκαν προς τη Γαλλία και τον Ναπολέον-

τα.



Χάρτης της Ευρώπης μετά το Συνέδριο της Βιέννης

Η Γαλλική Επανάσταση με τις φι λε λε ύθ ερ ες

διακηρύξεις της και προπαντός με τους πολε-

μικούς θριάμβους της, αναπτέρωσε τις ελπί-

δες των υπόδουλων Ελλήνων και προκάλεσε

ρίγη ενθουσιασμού στους πατριωτικούς κύ-

κλους. Η εμφ άνισ η μάλιστα του Ναπολέοντα

στο προσκήνιο της ιστορίας και η δυναμική του

παρέμβαση στην Ανατολική Μεσόγειο έδω-

σαν την εντύπωση στον ελληνικό λαό και

στους άλλους χριστιανικούς λαούς της Βαλκα-

ν ικής ότ ι επρόκε ι το γ ια τον αναμενόμενο

ελευθερωτή .

Χαρακτηριστική έκφραση αυτού του κλίμα-

τος ήταν ο πρωτοφανής ενθουσιασμός με τον

οποίο ο λαός των Επτανήσων υποδέχθηκε

τους Γάλλους, όταν κατέλαβαν τα νησιά

(1797). Ο Ναπολέων όμως θεωρούσε την κα-

τοχή τους ως προγεφύρωμα για τις επεκτατι-

κές βλέψεις του στην Οθωμανική Αυτοκρατο-

ρία. Γ ια την εφαρμογή του φιλόδοξου αυτού

σχεδίου ο Ναπολέων θα έπρεπε να χρησιμο-

ποιήσει, αν παρίστατο ανάγκη, τους Έλληνες

και για το σκοπό αυτό απέστειλε στην Ελλάδα

γάλλους πράκτορες ελληνικής καταγωγής για

να προετο ιμάσουν επανάσταση. Όλες , βέ-

βαια, αυτές οι ενέργειες και οι υποσχέσεις α-

πέβλεπαν αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση των

γαλλ ικών συμ φερ όντω ν, ο ι Έλληνες όμως

φλεγόμενοι από τον πόθο γ ια ελευθερ ία δεν

ήταν σε θέση να αντ ιληφθούν τ ις αληθινές

προθέσεις των Γάλλων.

Ο Θ. Κολοκοτρώνης για τη Γαλλική Επανάσταση και το

Ναπολέοντα

" .. .Η Γαλλ ική επα νάσ τασ ις κα ι ο Ναπ ολέ ων έ κα με ,

κατά την γνώμην μου, να ανο ί ξουν τα μάτ ια του

κόσμου . Π ρ ω τ ήτ ερ α τα έθ νη δε ν εγνω ρ ί ζον τ ο , τ ους

βασιλε ί ς τους ενόμ ι ζον ως θεούς της γής, κα ι ό ,τ ι κα ι

α ν έ κ α μ ν α ν , τ ο έ λ ε γ α ν κ α λ ά κ α μ ω μ έ ν ο . Δ ι ά α υ τ ό κ αι

ε ί να ι δυσκολώ τ ερ ο να δ ι ο ι κήσης τ ώ ρ α λαόν . . . "

Κ ο λ ο κ ο τ ρ ώ ν η Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α ,

Εισαγωγή -Επιμέλεια: Τάσου Βουρνά, Ωκεανίς,

σελ. 70.



Έτσι ο Ρήγας Βε λεστινλή ς, π ροετο ιμάζοντας

την επανάσταση στην Ελλάδα, στηρίζει μεγά-

λε ς ελπ ίδες στη συ νδρ ομή του Ναπολέοντα.

Ανά λογα αισθήματα τρ έφ ει και ο Αδαμά ντ ιος

Κοραής, ο οποίος συνδέει την εκστρατεία του

Ναπολέοντα στην Αίγυπτο (1798-99) με την τύ-

χη της πατρίδας του.

Όμ ως, μετά την αγγλογαλλική σ υνθήκη στην

Αμιέν η (1802) φάνη καν οι πραγματικές διαθέ-

σεις του Ναπολέοντα, ο οποίος όχι μόνο δεν

επιθυμούσε πλέον το διαμελισμό της Οθωμα-

νικής Αυτοκρατορίας, αλλά, αντ ίθετα, παρου-

σιάστηκε και ως προστάτης της. Οι ελπ ίδες

των υπόδουλων Ελλήνων σε ξένη βοήθεια ε-

ξανεμίστηκαν για μια ακόμη φο ρά . Παράλλη λα

όμως γινόταν συνείδηση ότ ι έπρεπε να στηρι-

χθούν στις δικές τους δυνάμεις για να αποκτή-

σουν την ελ ευ θε ρ ία τους.

Ερωτήσεις

1.

Με βά ση το δοκίμιο του Αβά Σεγιές, Τι είναι Τρίτη Τάξη (1789) (βλ. σχετικό παρά θεμα):

• Να επισημάνετε ποια στοιχεία δείχνουν ότι ο συγγραφ έας είναι οπαδός των ιδεών του

Διαφωτισμού.

• Να αναλύσετε το περιεχόμενο που δίνει στην έννοια έθνος ο Σεγιές.

• Πιστεύετε ότι ο βασιλιάς και οι ευγενείς θεωρού σαν επαναστατικές τις ιδέες αυτές του

Σεγιές; Αιτιολογήστε την άποψ ή σας.

2. Σε ποιο κράτος της Αρχαιότητας υπήρχ ε ο θεσμός του υπάτου και ποιες ήταν οι

αρμοδιότητές του; Γιατί ο Ναπ ολέοντας επιδίωξε να περιβληθεί με το κύρος αυτού του

αξιώματος;

3. Να εξηγήσετε το συμβολισμό της γκραβούρ ας με τίτλο Το Συνέδριο χορ εύει σε

συνδυασμό με τη φράση διπλωμάτη της εποχής το Συνέδριο της Βιέννης χόρευε αλλά δεν

προχωρούσε .

4. Οι νικήτριες δυνάμεις επανέφερα ν στην Ευρώπη, μετά την ήττα του Ναπ ολέοντα, το

πριν από την Επανά σταση εδαφικό καθεστώς. Να εξηγήσετε τους λόγους που υπαγόρευσ αν

αυτήν τη ρύθμιση.

5. Να εκτιμήσετε τη στάση των Ελλήνων απέναντι στις επιχειρήσεις του Ναπ ολέοντα στην

Ανατολική Μεσόγειο.



5. Το τέλος της Λατινοκρα τίας

Me την παράδοση του Χάνδακα (σημερινό

Ηράκλειο) το 1669 ολοκ ληρώ θηκε η κατάληψη

της Κρήτης και αποκαταστάθηκε η γεωγραφι-

κή, η πολιτική και η οικονομική ενότητα της Ο-

θωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Ο

κύκλος όμως των βενετοτουρκικών συγκρού-

σεων θα κλείσει οριστικά με τη Συνθήκη του

Πα

σάροβιτς (1718), όταν οι Βενετοί θα εγκαταλεί-

ψο υν πλέον οριστικά την Πελοπόννη σο.

Εκτοτε η βενετική κυριαρχία στον ελληνικό

χώ ρο π εριορίστηκε στα Επτάνησα, τα οποία το

1797 με τη συνθήκη του Καμποφόρμιο περιήλ-

θαν στη Γαλλία, Το 1800 η ρωσοτουρκική συν-

θήκη της Κωνσταντ ινούπολης έ θ ε σ ε τέ ρμα στη

γαλλική κατοχή και δημιούργησε την ημιαυτό-

ν ο μ η Πολιτε ία των Επτά Ηνωμένων Νήσων, φ ό ρ ο υ

υποτελή στον σουλτάνο και με την υ ποχρέωσ η

να δέχεται ρωσικό στρατό επί του εδάφους

της.

Μετά την ένα ρξη του νέο υ ρωσοτουρκ ικού

πολ έμου (1806) η Τουρκία έχ ασ ε κά θε δικαίω-

μα πάνω στα Επτάνησα, τα οποία όμως με τη

συνθήκη του Τίλσιτ (1807) περιήλθαν πάλι υπό

γαλλική κυριαρχία. Μετά το 1809 οι Άγγλοι άρ-

χισαν να καταλαμβάνουν το ένα μετά το άλλο

τα νησιά του Ιονίου στο πλαίσιο της επιθετικής

τους πολιτικής εναντίον του Ναπολέοντα. Τελι-

κ ά , μ ε τ η Συνθήκη των Παρισίων ( Ν ο έ μ β ρ ι ο ς

1 8 1 5 ) ι δ ρ ύ θ η κ α ν τ α Ηνω μένα Κράτη των Ιονίων

Νήσων και τέθηκαν υπό την προστασία της Αγ-

γλίας.

6. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

α. Η πορεία προς την παρακμή

Από το δε ύτ ερ ο μισό του 17ου αιώνα και ιδί-

ως μετά το θάνατο του Σουλ εϊμάν του Μεγ αλο -

πρεπούς (1566) η Οθωμανική Αυτοκρατορία

αρχίζει να παρακμάζει , γ ια πολλούς λόγους

που συν δέον ται άμε σα με τη δομή και την ορ-

γάνω σή της.

Ο παραδοσιακός χαρακτήρας του Οθωμανικού

Κράτους

Η κάμψη των κατακτήσεων από το δε ύτ ερ ο

μισό του 16ου αιώνα συντέλεσε και στην απο-

δυνάμωση του πνεύματος του ιερού πολέμου,

που αποτελούσε τον πρωταρχικό λόγο ύπαρ-

ξης της αυτοκρατορίας και την πηγή έμπνευ-

σης των μουσουλμάνων μαχητών. Εξάλλου, η

παραδοσ ιακή αποστροφή των Οθωμανών

προς τη δυτική γνώσ η πα ρεμπ όδιζε την τεχνική

και επιστημονική πρόοδο, ενώ η απροθυμία

τους για την εκμάθηση ξένων γλωσσών, τους

ανάγκασε να χρησιμοποιούν ως διερμηνείς

και διπλωμάτες γλω σσ ομα θείς χριστ ιανούς

(Δρα γομάν οι* ή Δραγο υμάν οι), και από τις α ρ-

χές του 18ου αιώνα, σχεδόν αποκλειστικά τους

Φαναριώτες .

Το πρόβλημα των δημοσίων ο ικονομικών

Η ανάσ χε ση της κατακτητικής ορμ ής και η α-



πώλεια εδαφών από το 17ο αιώνα είχαν ως

συνέπεια τη μείωση των δημοσίων εσόδων.

Παράλληλα, επ ικράτησε η ανάθ εσ η των δημο-

σίων αξιωμάτων κατόπιν πλε ιστηρ ιασμ ού και ο

θε σμ ός της εκμίσθωσης των δημοσίων προ-

σό δω ν σ τον πλειοδότη. Η πρακτική αυτή, όπως

και η καθήλωση της παραγωγικής διαδικασίας

σε παραδοσιακές δομές , παρεμπόδισαν την

ανάπτυξη της αγροτικής παρα γωγ ής. Η βιο-

τεχνία, επίσης, δεν μπόρεσε να εξελιχθεί σε

βιομηχανία. Η χρήσ η από το 16ο αιώνα των νέ-

ων θαλάσσιων δρόμων με ίωσε ή κα ι εκμηδέ-

νισε τη σημασία των χερσα ίων δρό μων και των

λιμανιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για

τη μεταφορά των αποικιακών προϊόντων από

την Ανατολή. Εξάλλου, η εισροή χρυσού και

αργύρου από την Αμερ ική επέφερε υποτ ίμη-

ση του οθωμανικού νομίσματος.

Τέλος, η άρχουσα οθωμανική τάξη αδιαφό-

ρησε για την οικονομική ανάπτυξη, καθώς είχε

αποκλειστ ικό σχεδόν προσανατολισμό προς

το στρατό και τη διοίκηση, και δεν δραστηριο-

ποιήθηκε στον επιχειρηματικό τομέα. Το γεγο-

νό ς αυτό έδω σε τη δυνατότητα στους υπόδου-

λου ς λαο ύς της Βαλκανικής να αναλάβ ουν επι-

χειρηματικές πρωτοβουλίες. Ιδιαίτερα οι Έλλη-

νες, παρουσίασαν κατά το 18ο αιώνα σημαντι-

κή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.

Η οικονομική διείσδυση της Δύσης

Η παραδοσ ιακή αποχή των Οθωμα νών από

τη ναυτ ιλ ία και το εμπόριο επέτρεψε στ ις ευ-

ρωπαϊκές χώρες να κυριαρχούν εμπορικά στο

μεσογειακό χώρο. Την ευκαιρία αυτή εκμεταλ-

λεύτηκαν και οι Έλληνες, οι οποίοι υψώνοντας

ξένες σημαίες στα καράβια τους, ανέπτυξαν

έντονη δραστηριότητα στον τομέα των θαλάσ-

σιων μεταφορών.

Επί πλέον, η ανάγκη συμμαχιών ανάγκασε

το Οθωμανικό Κράτος να προβαίνει σε συνε-

χε ίς ανανεώσεις των διομολογήσεων, δηλαδή

των εμπορικών συμφωνιών με τα ευρωπαϊκά

κράτη, πρακτική η οποία κ ατέλ ηξε σ ε αποικιακή

εκμ ετά λλε υσ η της Οθωμανικής Αυτοκρατορί-

ας από τ ις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες.

Κωνσταντινούπολη, γκραβούρα εποχής.

Η εγκατάλειψη της υπ αίθρου

Η καταπίεση και η εκμετάλλευση των κατοί-

κων της υπαίθρου από τα όργ ανα της επα ρχια-

κής διοίκησης, οι δυσβάστακτοι φόροι, η χαμη-

λή παραγωγή λόγω μη ανανέ ωσ ης των μεθό-

δων καλλ ιέργε ιας , η ανασφάλε ια από τη λη-

στεία, ανάγ καζαν τους χωρικούς να εγ καταλεί -

πουν την ύπαιθρο και να κατα φεύ γο υν στις πό-

λεις ή στο εξωτερικό. Το φα ινόμ ενο της ερ ή-

μωσης ολόκληρων χωριών πήρε τέτοιες δια-

στάσεις κατά το 18ο αιώνα, που αποκλήθηκε η

μεγάλη φυγή.

Την ίδια εποχή αναπτύχθηκε μια τάση χλιδής

και κατασπατάλησης του δημόσιου πλούτου σε

ποικίλες εορταστικές δραστηριότητες δημόσι-

ου και ιδιωτικού χαρακτήρα.

Η κεντρική διοίκηση: μείωση της εξουσίας του

σουλτάνου και αύξηση της δύναμης της Αυλής

Οι περισσότεροι σουλτάνοι μέχρι τον Σου-

λεϊμάν το Μεγαλοπρεπή (1520-1566) αναδεί -

χθηκαν για την ικανότητα και την ευφυία τους,

έδε ι ξαν μεγάλο ενδ ιαφέρον γ ια τ ι ς υποθέ-



ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΧΩΡΕΣ

ΕΤΟΣ

ΧΩΡΑ

1535 Γαλλία

1580 Αγγλία

1612. Κάτω Χώ ρε ς

1615. Αυστρία

1774 Ρωσία

Οι Διομολογήσεις

Οι δ ιομολο γήσε ις ε ίχαν τη μορ φή δ ιμερ ών α-

μφοτεροβαρών συμβάσεων γ ια τη φιλ ία και το ε-

μπόριο. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία παραχ ωρού σε

στ ις ευρωπαϊκές δυν άμε ις εμπορικά προνόμια και ο ι

ευρωπαϊκές δυνάμε ις υπόσχονταν ως αντάλλαγμα

τη φιλία τους. Αλλά επειδή στην περίπτωση αυτή δεν

υπάρχει αμοιβαιότητα δικαιωμάτων και υποχρεώ-

σεων, στην ουσία ο ι δ ιομολογήσε ις ήταν μονο-

μερε ίς πράξε ις σε βάρος της Οθωμανικής Αυτο-

κρατορίας, γεγ ονό ς που επιβεβαιώνε ι τον αποικιακό

χαρακτήρα τους. Μ' αυτόν τον τρόπο η εκμετάλ-

λευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας λάμβανε τη

μορφή κανόνα του δ ιεθνούς δ ικαίου.

Το καθεστώς των δ ιομολ ογήσ εων κα ταργήθηκε με

τη συνθήκ η της Λωζ άννη ς το 1923,

σε ις του κρά τους και διηύ θυνα ν προσωπικά τις

εκσ τρα τείες. Μετά τη χαλάρω ση όμως της κα-

τακτητικής ορμής οι σουλτάνοι επιδίδονται στη

χλιδή και τον τρυφηλό βίο.

Επίσης, από το δεύτερο μισό του 16ου αιώ-

να άρχισαν να εκτοπίζονται οι προερχόμενοι

από το παιδομάζωμα ανώτατοι αξιωματούχοι

του περιβάλλοντος του σουλτάνου και να αντι-

καθίστανται από την οθωμανική αριστοκρατία.

Αυτό είχε ω ς συ νέπε ια, λόγω του κλειστού χα-

ρακτήρα της τάξης αυτής, τον εκφυλισμ ό της η-

γετ ικής ομάδας της Οθωμανικής Αυτοκρατορί-

ας. Ετσι η εξου σία του σουλτάνου προοδευ τ ικά

μειώνεται και υποκαθίσταται από την Αυλή και

το μεγάλο βεζίρη*, που είναι επικεφαλής του

μεγάλου διβανίου (κρατικού συμβουλίου).

Η επαρχιακή διοίκηση και ο στρατός

Τη γενικ ότερ η εικόν α της παρακμής συμ-

πληρώνει και η πλήρης αποδιοργάνωση και δι-

αφθορά της επαρχιακής διοίκησης. Οι οθωμα-

νικές αρχέ ς των επαρχιακών κέντρων, μέ ρο ς

και αυτ ές εν ός συστήματος σε κρίση, καταπίε-

ζαν με το χειρ ότε ρο τρόπο τους υπηκόους, εκ-

μεταλλευόμενες το θεσμό της εκμ ίσθωσης

των δημοσίων εσόδων. Τα τιμάρια, που είχαν

δημόσιο χαρακτήρα, μετατράπηκαν σταδιακά

σε ιδιωτικά τσιφλίκια και η θέση των χωρικών

Η Κωνσταντινούπολη, κέντρο τον πλούτου και της χλιδής. Κατά το 18ο αι. ο σουλτάνος και η οθωμανική αριστοκρατία

επιδίδονται σε μια πρωτοφανή επίδειξη πλούτου και χλιδής. Επίκεντρο αυτού του φα ιν ομ έν ου είναι η Κωνσταντινούπολη που

συναγωνίζεται το Ισπαχάν και τις Βερσαλίες. Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.



που τα καλλιεργούσαν επιδεινώθηκε δραματι -

κά. Η παρακμή του τιμαριωτικού συστήματος

πρ οκά λεσ ε και τη διάλυση του επίλεκτου σ τρα-

τιωτικού σώματος των σπαχήδων τιμαριούχων.

Κρίση εκδηλώθηκε επίσης και στο στρατό

των γενιτσάρων. Η βαθμιαία εγκ ατάλ ειψη του

θεσ μο ύ του παιδομαζώματος, η δυνατότητα α-

θρό ας δ ι ε ίσδυσ ης στο σώμα κα ι η χαλάρωση

της πειθαρ χίας ήταν τα κυριότε ρα αίτια της πα-

ρακμής. Σε ανάλογη αποδιοργάνωση οδηγή-

θηκε και ο στόλος.

Η

έλλειψη επαρκών πληρω-

μάτων και η υστέρ ησ η στην τεχνική κ αθιστο ύσ ε

το οθωμανικό ναυτ ικό λιγότερο αποτελεσματι -

κό από εκείνο των ευρωπαϊκών χωρών.

Φυγόκεντρες τάσεις

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά το 18ο και

στις αρ χέ ς του 19ου αιώνα έδιν ε την εικόνα ε-

νός κράτους σ ε αποσύνθεσ η. Η κατάσταση

αυτή ευ νο ού σε τη διακίνηση ανατρεπτικών ι-

δεών , καθ ιστούσε προσφορότερο το έδα φο ς

για απ ελευ θερ ωτικ ές κινήσεις των υπόδουλων

λαών της Βαλκανικής και διευ κόλ υνε τ ις φ υγό-

κεντρες τάσεις των κατά τόπους ισχυρών τοπι-

κών αξιωματούχων.

Μέσα στο κλίμα αυτό εντάσσονται το απε-

λευθερωτικό όραμα του Ρήγα, η ίδρυση της

Φιλικής Εταιρείας και η προετοιμασ ία του Αγώ-

να, η επ ανά στα ση στη Σερβία το 1804 και οι α-

ποσχιστικές κ ινήσεις του Αλ ή πασά των Ιωαννί-

νων, του πασά του Βιδινίου Πασβάνογλου και

του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου.

β. Οι απαρχές τον Ανατολικού Ζητήματος

Ήδη από τα τέλ η του 17ου αιώνα οι Ο θω μα-

νο ί ε ίχαν χάσει μεγάλο μέρος από τα εδάφη

που κατείχ αν σ τη Βαλκανική και την κεν τρική Ευ-

ρώπη. Λίγα χρόνια αργότε ρα ο Μέ γα ς Πέτρο ς

της Ρωσίας (1682-1725) εγκαινίασε τη ρωσική

επεκτατική πολιτική σε βάρος της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας.

Εκτοτε, σχεδόν κάθε αναμέτρηση της Οθω-

μανικής Αυτοκρατορίας με τ ις ευρωπαϊκές δυ-

νάμε ις οδη γού σε στην εδαφ ική της συρρίκνω-

ση. Ταυτόχρονα όμως με την αποχώρηση των

Οθωμανώ ν από τα κατακτημένα εδ άφ η γεννή-

Διοικητική και κοινωνική αποσύνθεση

Οι επαρχιακοί δ ιο ικητές περνούν μια ζωή

βασανιστ ική: ο φόβος της ανακλήσεως τους φέρνε ι

κοντά στην τρέλλα. Οσο κι ' αν είναι τ ίμιοι, παρα-

σύρονται στην αδικία και την αρπαγή. Αλλά και εκεί

που φθάνουν δεν βρίσκουν τίποτε να πάρουν. Οι

προκάτοχοι τους έχουν αρπάξε ι ό ,τ ι μπορούσε να

πάρε ι κανε ίς . Δεν ησυχάζουν από τους τόκους των

δανε ίω ν που αναγκάστηκαν να συ νάψο υν γ ια να

αγορ άσ ουν το αξίωμα. Η συμ περιφ ορά των καδή-

δων δεν είναι καλύτερη: αυτοί βγάζουν τις απο-

φάσεις στο σφυρί · η απληστ ία τους δεν εξ ισώνεται

παρά μόνο με τα χρέη- δε ίχνουν αγανακτ ισμένοι

γ ια ένα πουγγ ί γεμάτο καπνό ( τότε απαγορευμένο)

ο ι ίδιοι όμως δ ε δ ιστάζουν να σ υσσ ωρεύ σουν

πουγγ ιά γεμάτα με χρυσάφι Οι προύχοντες των

επαρχιών είναι αρπακτικά πτηνά, πρόθυμοι από

πλεονεξ ία να παραδώσουν τα θύματά τους στα

νύχια των διοικητών- αυτοί ενοχοπ οιούν τον κόσ μο

για φανταστικά εγκλήματα και μετά μοιράζουν τη

λεία με το διοικητή,

Απόσπασ μα από κείμενο (1692) του Τούρκου ποιητή

Yusuf Nabi,

Εκδοτική Αθηνών , Ιστορία του ελληνικού

Εθνους, τ. ΙΑ', Αθήναι 1975, σελ. 106.

Το τιμαριωτικό σύστημα

Στις κατακτημ ένες περ ιοχές εγκ αθ ιδ ρύθη κε το

οθωμανικό τιμαριωτικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτό,

ο ι γαίες της επικράτε ιας ανήκαν στο σουλτάνο

(εκπροσωπούσε το κράτος) που τ ις εκχωρούσε κα-

τά βούληση σε αντ ιπροσώπους του με τη μορφ ή

τιμαρίου ( timar) ζ ιαμετίου (z iam et) και χασίου (hass).

Τα ζ ιαμέτια και τα χάσια είναι ουσιαστικά ανώτερες

κατηγορίες τ ιμαρίων και γι ' αυτό οι έννοιες αυτές

αποδίδονται συχνά με τον κοινό όρο τιμάρια.

Το κράτος παρ αχω ρούσ ε την ισόβια επικαρπία των

τ ιμαρίων (δ ικαίωμα ε ίσπραξης ορ ισμένων φόρων)

στους δικαιούχους με τον όρο ότι θα ανταποκρί-

νονταν σε συγκεκριμένες διοικητικές ή στρατιωτικές

υποχρεώσεις . Αν αυτές δεν εκπληρώνονταν, το

κράτος ε ίχε το δ ικαίωμα να ανακαλέσε ι το τ ιμάριο.

Πάνω στο σύστημα αυτό στηριζόταν η αποτε-

λεσματ ική δ ιο ίκηση της Οθω μανικής Αυτοκρατορίας

κατά την περίοδο της ακμής της,

Τα χάσια παραχωρούνταν σ ε ανώ τατους αξ ιωμα-

τούχους της Αυλής και σε πασάδες, ενώ τα τ ιμάρια

και τα ζ ιαμέτια στους σπαχήδες (sipahi) . Οι τελευ-

ταίοι ε ίχαν ως κύριο καθήκον να εντάσσονται κατά

τις εκστρατείες στις τάξεις των ιππέων υπό την η-

γεσ ία του σαντζάκμπεη (δ ιο ικητής ευρ ύτ ερη ς

πε ρ ιφ έ ρ ε ια ς ) .



του ρόλου της Αγγλίας στη Μεσόγειο με κέν-

τρο δράσης τη Μάλτα, την οποία είχε καταλά-

βει ο αγγλικός στόλο ς το 1800. Η συν θήκη αυ-

τή υποχρέωνε τους Γάλλους να επιστρέψουν

την Αίγυπτο στο σουλτάνο και να παραιτηθούν

οριστικά από τα Επτάνησα.

Με την έναρξη του ρωσοτουρκικού πολέ-

μου το 1806 η ακεραιότητα της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας έλαβε τη μορφή δόγματος για

την Αγγλία. Το δό γμα αυτό, με ελ άχισ τες εξαι-

ρέ σ εις , δέσπ οζε στην αγγλική εξωτερική πολι-

τική το 19ο αιώνα και είχε αρν ητικές συ νέ πε ιες

αργότερα τόσο για την Επανάσταση του 1821,

όσ ο και γ ια την εξέλιξη του νεο ελλ ηνικ ού κρά-

τους.

Ερωτήσεις

1. Αξιοποιώντας τις γνώσεις σας και από τα προηγο ύμενα κεφάλαια να εξηγήσετε τους

λόγους κάμψης της οθωμανικής δύναμης από το 17ο αιώνα και εξής.

2. Να απαρ ιθμήσετε τους λόγους για τους οποίους η εμπορική διείσδυση της Δύσης στην

Οθω μανική Αυτοκρατορ ία είχε αρνητικά αποτελέσματα για την οικονομία της.

3. Πώς δημιουργήθηκε το Ανατολικό Ζή τημα. Να προσ διορίσετε τη στάση κάθε μιας από

τις ευρωπα ϊκές δυνάμεις και να την ερμηνεύσετε.

7. Η πνευματική ζωή κατά το 17ο και 18ο αιώνα

1.

Η ανάπτυξη

των

επιστημών και της φιλο-

σοφίας

Η Φιλοσοφία.

Κατά το 17ο αιώνα επικρατούν

ο εμπειρισμός, όπως διατυπώθηκε από τον

Φραγκίσκο Βάκωνα στο

Νέο Όργανο

(1620) και ο

ορθολογισμός*, που θεμελ ίωσ ε ο γάλλος Καρτε-

σιος

(1596-1650), στο έρ γ ο του Λόγος για τη μέ -

θοδο. Ο άγγλος Τζον Λόκ (1632-1704) συνδυά-

ζει τον εμπειρισμό με τον ορθο λογισμ ό και θε-

ωρείται πρόδρομος του Διαφωτισμού με τις ι-

δέες του γ ια τ ι ς ατομ ικές ελευθερ ίες . Ο ολ-

λ α ν δ ο ε β ρ α ί ο ς Μπαρούχ Σπινόζα ε ίναι παν-

θεϊστής* και ταυτίζει τον Θεό με τη φύση στο

βιβλίο του Ηθική, ε ν ώ ο γ ερ μ α ν ό ς Λάιμπνιτς

(1646-1716) διατύπωσε μια ιδεαλιστική θεωρία,

σύμφωνα με την οποία όλα τα όντα αποτε-

λούνται από μο νά δε ς, μεταξύ των οποίων υφί-

σταται μ ια προκατασκευασμένη αρμονία.

Κατά το 18ο αιώνα οι περισσότεροι φιλόσο-

φο ι υ ι ο θ ε το ύ ν το ν εμπειρισμό και τη γνωσιολογία,

εν ώ σημαντ ικός είνα ι ο αριθμό ς των υλιστών φι-

λοσόφων. Ο γερμανός φ ι λόσοφος Εμμανουήλ

Καντ (1724-1804) στο περίφημο έργο του Κριτι-

κή του καθαρού λόγου αμφισβητεί την ορθότη-



τα της ερμηνείας του κόσμου με βάση τον ορ-

θό λόγο και την άποψή του θα ασπαστούν και

άλλοι γερμανοί φιλόσοφοι . Ωστόσο, οι περισ-

σότεροι φιλόσοφοι ε ίναι Γάλλοι , που η συγ-

γραφική τους δραστηριότητα επεκτείνεται και

σε άλλα θέματα, πέραν της φιλοσοφίας. Εγινε

ή δ η λ ό γ ο ς γ ι α το ν Βολταίρο, τον Μοντεσκιέ και

το ν Ρουσσό. Οι γάλλοι φιλόσ οφο ι υπήρξαν και

συ νερ γάτ ες στη συγγ ραφή της περ ίφημης

Η μετακομιδή των λειψάνων του Βολταίρου

Το πρωί λο ιπόν εξήλθεν η άμαξα συρομένη από

δώ δεκα λε υκο ύς ω ραίους ίππους. Από το έν μέ ρο ς

της αμάξης ήτον γεγραμμένον: "Αν ο άνθρωπος

εγεν νήθ η αυτεξού σιος, πρέπει να κυβερνάται και να

δεσπό ζεται μόνο ς του", από το άλλο: " Ο άνθρωπος

έχει την εξουσίαν και το δικαίωμα να κολάζει τους

τυράννους του". Επάνω εις την θήκην του λειψάνου

του ήτον το άγαλμα του Βολταίρου απαραλλάκτως

όμοιον, κείμενον εις την κλίνην ύπτιον, σκεπασμέ-

νον με πάπλωμα πλην του προσώπου. Εις την θήκην

ήτον η παρούσα επιγραφή: "Ποιητής, φιλόσοφος,

ιστορ ικός, εφώτισε το ανθρώπινον πνεύμα, και μας

προητοίμασεν ε ις την υποδοχήν της ελευθερ ίας" .

Εις κάθ ε άλογον ήτον έν ας ιπποκόμος εν δε δυ -

μένος ρωμαϊκήν στολήν, προ της αμάξης ήτον και

άλλο άγαλμα του Βολταίρου, καθήμ ενον ε ις θρόνο ν,

και τρ ιγύρω του αι ε ικόνες όλων των μεγάλων

ανθρώπων φερόμενοι επάνω ε ις κοντάρια, ο ίον του

Ρουσ σό, του Μ ιραβό και των τοιούτων. Κατόπιν αυτού

του καθημένου αγάλματος, ε ις μίαν μικράν βιβλιο-

θήκην, όλα του τα συγγράμματα ε ις εβδομήκοντα

τόμους χρυσο δεμένο υς ( επε ιδή ηξεύρε ις ότι αυτός

ήρχισε ν α γρ άφ ει από των 17 ετών της ηλικίας του,

και έγ ρα φε ν έως του ογδοηκοστού τρίτου έτους.

Το πρώτον του σύγγραμμα ήτον μ ία τραγωδία,

Οιδ ίπους λεγομένη, την οποίαν έγραψεν προ του

Βολταίρου και ο ημέτερος Σοφοκλής) . Την

βιβλιοθήκην αυτήν περιεκύκλωναν όλοι οι σπουδαίοι

και Ακαδημαϊκοί του Παρισιού. Δεν σε λέγω τα μου-

σικά όργανα, το άπε ιρον πλήθος όσον προηγε ίτο

και ηκολού θε ι αυτήν την παράδο ξον λ ιτανε ίαν, όσον

ήτον δ ιεσπαρμένον ε ις τους τόπους όλους της πό-

λεω ς, όθ εν ε ίχ ε π ερά σε ι η πομπή, το πλήθος των

ξένων, όσοι ήλθον από όλα τα ξένα μέρη της

Ευρώπης -Πάρθοι, Μήδοι και Ελαμίται- επειδή είχον

την ε ίδησιν προ ενός σχεδόν μηνός. Τούτο μόνον

σε λέγω: ότι ε ίδον προ τούτου και την κηδείαν του

Μιραβό, αλλά δεν ηξεύρω ποίαν να ονομάσω λα-

μπροτέραν. Το λε ίψα νον εξή λθε ε ις τας εν νέ α

ώρας το πρωί από την Βαστιλίαν και μόλις έφθασεν

εις την εκκλησίαν το μεσονύκτιον.

Αδ . Κοραής , Επιστολαί προς Πρωτοφά λτην,

Εισαγωγή, σημειώσεις και επιμέλεια Λ.I.

Βρανούση , Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων

Βιβλίων,

Αθήνα

1959,

σελ.60-61.

Νόμος, Ελευθερία και Ισότητα

Όλοι ο ι νόμοι που δεν εγκρ ίθηκαν από τον λαό ε ίναι

άχρηστοι...Για να είναι ισχυροί οι νόμοι χρειάζεται

μ ια κυβέρνηση, όμως κυρίαρχος ε ίναι ο υπουργός

του λαού. Αν ανα ζητήσ ουμ ε σ ε τι συνίσταται το με-

γαλύτερο αγαθό όλων, που οφε ίλε ι να ε ίναι ο σκο-

πός κάθε νόμ ου, θα βρούμε ότ ι αυτό συνοψίζεται σ ε

δύο πρωταρχικά αντ ικείμενα: την ελ ευ θ ερ ία και την

ισότητα.

Ζ.Ζ.

Ρουσσό,

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο

Η πολιτική εξουσία και η ελευθερία των πολιτών

Κανένας άνθρωπος δεν έχε ι από τη φύση το δ ι -

καίωμα να δ ιατάζε ι τους άλλους. Η ελ ευ θε ρ ία ε ίναι

ένα δώρο του ουρανού και κάθε άτομο έχε ι δ ικαί-

ωμα ν α την απολαμ βάνει... Η δύνα μη που απ οκτιέ-

ται με τη βία είναι σφ ετερ ισμ ός. Το να υποκ λίνεσαι

μπροστά σε έναν άνθρωπο ή μπροστά σε μ ία ε ι -

κόνα δεν είναι παρά μια εξωτερική τελετή, για την

οποία ο αληθινός θεός, που εξετάζε ι την καρδιά

κα ι το πνεύμα, δεν ενδ ιαφέρετα ι καθόλου. Ο ηγε -

μόνας, λοιπόν, δεν μπορεί να χρησιμοποιεί τη δύνα-

μη και τους υπηκόους του χωρίς τη συναίνεση του

έθνους .

Ντ ιντερό, από το λήμμα Πολιτική Εξουσία στην

Εγκυκλοπαίδεια.

Ο αγγλικός κοινοβουλευτισμός

Το αγγλικό έθνος είναι το μόνο πάνω στη γη που

κατόρθωσε να ρυθμίσε ι τη δύναμη του βασιλ ιά

αντ ιστεκόμ ενο σ' αυτή και με συνεχ ε ίς προσ πάθε ιες

εγκα θίδρ υσ ε αυτό το σο φό σύστημα όπου ο ηγε-

μόνα ς, παντοδύναμος γ ια το καλό, με δε μέ να τα χέ-

ρ ια, γ ια το κακό, όπου ο ι αρ ιστοκράτες ε ίναι μεγά λοι

χωρίς ιταμότητα και χωρίς υποτε λείς και όπου ο λα ός

κατ ανέ μει την εξουσία χω ρίς σύγχυση. Η Βουλή των

Λόρδων και η Βουλή των Κοινοτήτων είναι διαιτητές

του έθνους, ο βασιλιάς είναι επιδιαιτητής.

Βολταίρος,

Φιλοσοφικές Επιστολές, 1734.



Χαρακτηρισμός τον Ζαν Ζακ Ρουσσό

Παρά τα ελαττώματα που είχε σαν άνθρωπος (κι

ή ταν ολ οφ άν ερα αυτά σ ' όλου ς εκε ίνο υς που

προσπάθησαν να γίνουν φίλοι του), ο Ρουσσό ήταν

μεγαλοφυία: ένα από τα πιο πρωτότυπα πνεύματα

όλων των εποχών και δημιουργός ασύγκριτης πρό-

ζας. Ο μοναχικός και φιλύποπτος χαρακ τήρα ς του

ε ίχε ένα πλεονέκτημα: τον έκα νε ανεξάρτητο -

πάντα έλ εγ ε ό,τι ήθελ ε να πει δίχως να σκοτίζεται. Το

αποτέλεσμα ήταν ότι καταδιώχτηκε άγρια. Τη μισή

ζωή του τον κυνηγούσαν από χώρα σε χώρα. Το

1765 νόμ ισε πως βρήκε ασ φά λε ια και εγκατα-

στάθηκε στη μικρή κωμόπολη Μοτιέ, αλλά ο ντόπιος

εφημέρ ιος ξεσήκωσε τους ανθρώπους εναντ ίον

του και εκε ίνο ι τον λ ιθοβόλησαν- του έσπασαν τα

τζάμια.

Κέννεθ Κλαρκ, Ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού.

σελ. 271-272

Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας, που εξ έ δω σε ο

Ν τ ι ν τ ε ρ ό .

Ο ι φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς . Κ α τ ά τ ο 1 7 ο α ι ώ ν α , η

πρόοδος σε όλους τους τομείς ε ίναι εντυπω-

σιακή. Οι θε ωρ ίες του Κέπλερ και του Γαλιλαίου

γίνονται ευρύτερα γνωστές. Ο άγγλος Νεύτων

(1643-1727) διατύπωσε τους νόμους της παγ-

κόσμιας έλξης, Ο Καρτέσιος ε ισήγα γε την ανα-

λυτική γεωμετρία και ο

Λάιμπνιτς

(1646-1716)

τον

α π ε ι ρ ο σ τ ι κ ά λ ο γ ι σ μ ό * ,

ε ν ώ ο γ ά λ λ ο ς

Π α σ κ ά λ

(1623-1662) διατύπωσε τους νόμους της ατμο-

σφαιρικής πίεσης, της ισορροπίας των υγρών

κ.ά.

Οι θετ ικές επιστήμες γνώρισαν ιδια ίτερη α-

νάπτυξη κατά το 18ο αιώνα, οι εφαρμογές

τους υποστηρίχθηκαν από τις κυβερνήσεις αρ-

κετών κρατών και άνοιξαν νέους ορίζοντες

στην ανθρώπινη σκέψη, βελτιώνοντας ταυτό-

χρο να τη ζωή σ ε πρακτικό επίπεδο, Σ ημαντικές

υπήρξαν οι έρευνες στον ηλεκτρισμό από τον

αμερ ι κανό Βενιαμίν Φραγκλίνο (1706-1790), ο ο-

ποίος κατασ κεύασ ε το αλεξ ικέρ αυνο , ενώ ο ι-

ταλός Βόλτα (1745-1827) κατασκεύασε την

πρώτη γαλβανική στήλη. Ο σκώτος Τζέιμς Βατ

(1736-1819) τελειοποίησε την ατμομηχανή και

ο ι αδελφ ο ί Μογκολφιέ κατασκεύ ασα ν το πρώτο

αερόστατο. Ο γάλλος Λαβουαζιέ (1743-1794) δι-

ατύπωσε την αρχή της αφθ αρ σία ς της ύλης , ο

φυσιογνώστης

Λαμάρκ

συνέλαβε τη θεωρία

της εξέλιξης των ειδώ ν και ο φυσ ιοδίφης Μπυ-

φόν τη θεω ρία της γεωλο γικής εξέλ ιξης. Τέλο ς,

Ο πρώσσος Φαρενάιτ,

Ο

σο υη δ ό ς Κέλσιος και ο

γάλλος Ρεωμύρ κατασκεύασαν τα πρώτα θερ-

μόμετρα.

Το αερόστατο των αδελφών Μογκολφιέ (1783).

Χημείο του 18ου αχ, χαρακτικό εποχής.



Η Ιστορία. Οι μεγαλύτεροι ιστορικοί του 18ου

αιώνα είναι ο ιταλός Βίκο (1668-1744) και ο άγ-

γλος Εδουάρδος Γίββων (1737-1794). Ο πρώτος

διακρίνει στην ιστορία όλων των λαών τρεις

φάσεις: τη θεϊκή, την ηρωική και την ανθρώπι-

νη. Ο Γίββων στο έργο του Παρακμή και πτώση

της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρακο λουθεί τη

γενική κα τεύθ υνσ η της ιστορίας και όχι μόνο τα

πρόσωπα και τα γεγονότα, όπως συνηθιζόταν

μέχρι τότε, εντούτοις είναι υπερβολικός στις

δυσμενείς κρίσεις του για το βυζαντινό πολιτι-

σμό.

2. Γράμματα και Τέχνες

α. Η Λογοτεχνία

Ο 17ος αιώνας ονομάζεται και α ιώνας του

Λουδοβίκου ΙΔ', ο οποίος εν θά ρρ υν ε την εν α-

σχόληση με τα γράμματα και τ ις τέχνες όσ ο ε -

λάχιστοι ηγ εμ όν ες. Η γαλλική λογοτεχνία ακο-

λούθησε το γενικότερο κλασικιστ ικό πνεύμα

που κυριάρχησε την εποχή αυτή και στις εικα-

στ ικές τέχνες. Τα πρωτεία έχει το θέατρο με

τους τρε ις κορυφαίους δραματουργούς: Μο-

λιέρο, Ρακίνα και Κορνέιγ. Ο Μολιέρος (1622-

1673) στις κωμω δίες του κατα δικάζει την ανο η-

σία και υποκρισία της εποχής του, διακωμωδεί

την αν ερ χό με νη αστική τάξη και περιγρά φει δι -

αχρον ικούς ανθρώπινους χαρακτήρες (Αρ-

χοντοχω ριάτης, Φιλάργυρος, Μισάνθρω πος,

Κατά φαντασίαν ασθενής κ.ά.). Ο Πιερ Κορνέιγ

(1606-1684) αντλεί τα θέματά του από την ελλη-

νική και ρωμαϊκή αρχαιότητα (Πολύευκτος, Ο-

ράτιος, Σίννας κ.ά.), αλλά το αριστούργη μά του

είναι το ιπποτικό δράμα Σιντ. Ο Ρακίνας (1639-

1699) εμ πν έετ αι από την ελληνική και ρωμαϊκή

αρχαιότητα μιμούμενος τον Ευριπίδη ( Α ν δ ρο -

μάχη, Φαίδρα, Ιφιγένεια, Βρετανικός κ. ά.)

και

εμβαθύνει στο δράμα της ανθρώπινης ψυχής.

Στους γάλλους εκπροσώπους του λογοτεχ-

νικού Κλασικισμού ανήκουν επίσης ο

Μπουαλό

(1636-1711), που αφιερώθηκε στην ηθικοπλα-

στική και σατιρική ποίηση και μιμείται το λατίνο

λυρικό Οράτιο, ο

Λα Φονταίν

(1621-1695), που

μιμείται τον Αίσωπο στο έργο του Μύθοι και ο

Φενελόν (1651-1715), που με υπόδειγμα την

Οδύσσε ια έγραψε τ ι ς Περιπέτειες του Τηλέ-

μαχου, έργο παιδαγωγικό.

Κατά το 18ο αιώνα, στη Γαλλία, εκτός από

τους μεγάλους εκπροσώπους του Διαφωτι-

σμο ύ, που υπήρξαν ταυτόχρ ονα σ ημαντικοί λο-

γοτέχνες, διακρίθηκαν

Ο

Μπομαρσέ (1732-1799)

και ο Μαριβώ (1688-1763) για τις κωμω δίες τους .

Η Ευρω παϊκή Λογοτεχνία

Οπως η καλή λογοτεχν ία όλων των εποχών, η λο-

γοτεχν ία του 1500 -1775 έδ ωσ ε έ κφ ρα ση σε παναν -

θρώπινα ενδ ιαφέροντα , αξ ί ες κα ι προβλήματα . Ο

έ ρ ω τ α ς σ ε ό λ ε ς τ ο υ τ ι ς α π ο χ ρ ώ σ ε ι ς , α π ό τ ο

χυδαιότερο πάθος ως το α ίσθημα της μυστηρ ιακής

ένωσης με τον κόσμο , ο πόλεμος με την ωμή του

φρίκη και τ ις ηρωικές θ υσ ίες , ο θάνατ ος και ο ι αρ-

ρώστ ι ες με τους αναπόφευκτους φόβους τους , η

ο μ ο ρ φ ι ά ε ί τ ε τη ς γ υ ν α ι κ ε ί α ς μ ο ρ φ ή ς ε ί τ ε τ ο υ

ηλ ιοβασιλέματος, η απελπισία, η οδύνη και ο πόνος,

η αγανάκτηση για την αδικία και η δίψα για το δίκιο, η

ελπίδα, η χαρά, το γέλ ιο και η δ ιασκέδαση, η κο-

λακ ε ία , η περ ιφρό νησ η κα ι η σάτ ιρα- όλε ς ο ι

πολύπλοκες στάσε ις εμπε ιρ ίας και πόθου του αν-

θρώπου βρήκαν απλή και συγκ ινητ ική έκφραση στην

ποίηση, το δρ άμ α και την πε ζογρ αφία της επο χής.

Αυτό άρχ ισε με τον ουμαν ισμό της Αναγέννησης

που ο ι επ ιφανέστερο ι εκπρόσωπο ι του υπήρξαν ο

Ερασμος, ο Ραμπελαί , κα ι ο Μακιαβέλλ ι κα ι συνε-

χ ίστηκε στην κλασ ική περ ίοδο πολλών εθν ι κών

λογοτεχν ιών με απαράμ ιλλους δασκάλους , όπως ο

Τάσσο, ο Θερβάντες, ο Σαίξπηρ και ο Ρακ ίνας, στον

ουμαν ισμό του Δ ιαφωτ ισμού, που τον εκπροσω-

πούσαν τα ώρ ιμα έργα των Λομονόσωφ, Ρουσσό

και Βολταίρου και τα πρώιμα έργα του Γκαίτε. Πα-

ράλληλ α η λογοτεχν ία αυτή φα νέ ρω σε επ ίσης , στο

πε ρ ιεχ όμ ενο της, τα θέμα τα και τη νοοτροπ ία της, τ ις

χαρακτηρ ιστ ικές ιδ ιομορφίες της εποχής της.

Από την, Ιστορία της Ανθρωπότητας Ουνέσκο,

τόμ. Δ', σελ. 522.

Ο καλλιτέχνης και η ηθική

Πώς, λο ιπόν, ο καλλ ιτέχνης να προστα τέψε ι τον εαυ -

τό του από τη δ ια φθ ορά της εποχής του, που τον πο-

λ ιορκε ί από όλ ες τ ις μερ ι ές ; Περ ιφρονώ ντας απλώς

τη γνώμη της. Μ ε το βλέμμ α ψηλά , ατεν ίζον τας την

ανθρώπ ινη αξ ιοπρέπειά του και τον νόμο της φ ύσ ης ,

όχ ι με το βλέμμα κατεβασμένο στο επ ίπεδο της

ευτυχίας και των αναγκών της ζω ής.

Φρήντρ ιχ Σίλλερ, Επιστολή Ενάτη, στο: Για την

Αισθητική Παιδεία του Ανθρώπου, μτφρ. Κλεοπάτρα

Λεονταρίτου, σ. 101.



Πρός το τέλος του 18ου αιώνα εμφανίζεται το

νέο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα του

Ρομαντισμού*. Στην Αγγλική λογο τεχνία παρατη-

ρούνται τάσεις ρεαλιστ ικές και ανθρωποκεν-

τρικές. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι ε ίναι ο Ντα-

νιέλ Ντεφόε (1660-1731), σ υγ γρ αφ έα ς του πασί-

γνωστου Ροβινσώνα Κρούσου και ο ιρλανδός

Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745), σατιρικός των η-

θών και του πολιτισμού της εποχής του, με το

έργο του Ταξίδια του Γκιούλιβερ. Στη Γερμανία

αναπτύσσεται το πνευματικό κίνημα Θύελλα και

Ορμή που αγνοεί τον κλασικισμό και τον ορθο-

λογισμό και στρέφεται προς το συναίσθημα

κα ι τη γερμανική παράδοση. Ο Βίνκελμαν

(1717-1768) δίνει δ ιαφορετ ικό περιεχόμενο

στην αρχαιολατρία με το έργο του Ιστορία της

τέχνης κατά την αρχαιότητα και γίνεται ο θεω-

ρητικός του νεοκλασικισμού. Ο κορυφαίος

γερ μαν ός σ υγγ ραφ έας και πραγματ ική μεγα-

λοφυία είναι ο Γκαίτε (1749-1832), που το ρο-

μαντικό μυθιστόρημά του

Τα πάθη του νεαρού

Βέρθερου άσκ ησε σημαντ ική επιρρ οή στους

νέους της Ευρώπης, ενώ το ποιητικό θεατρικό

αριστούργημά του Φάουστ θεωρείται από τα

σημαντικότερα ποιητικά έργα όλων των επο-

χών. Ο Σίλλερ (1759-1805) είναι επίσης μεγά-

λος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, επη-

ρεασμένος βαθιά από τ ις ιδέες του διαφωτι-

σμού. Τα θεατρικά έργ α του αποτελού ν κράμα

της κλασικής τραγωδίας και του σαιξπηρικού

θεάτρου.

β . Ο ι ε ι κ α σ τ ι κ έ ς τ έ χ ν ε ς

Κατά το 17ο αιώνα κυριαρ χεί η τεχνοτροπία

μπαρόκ (από την πορτογαλική λέξη baruca=a-

κανόνιστο κόσμημα). Μολονότι το μπαρόκ

προήλθε από την τελευταία φάση της αναγεν-

νησιακής τέχνης, έχε ι πολλές δ ιαφορές από

αυτή: προτιμά τις καμπύλες, την πολυχρωμία

και το διακοσμητικό φόρτο. Το μπαρόκ είναι η

τέχνη των ηγεμόνων και της καθολικής εκκλη-

σίας. Επιδιώκει να προκαλέσει τον εντυπωσια-

σμό και τη συγκίνηση, να εξυμνήσει το μεγα-

λείο των ηγεμόν ων και το κύρ ος της καθολικής

εκκλησίας απέναντ ι στους προτεστάντες.

Πα ρόλ ο που ξεκίνησ ε από την Ιταλία, με κύ-

ριους εκπροσώπους τον Καραβάτζιο και τον Κα-

ράτσι, το μπαρόκ αναπτύχθηκε περισσότερο

στ ις Κάτω Χώρες. Ο φλαμανδός Ρούμπενς

(1577-1640) θεωρείται ο μεγαλύτερος ζωγρά-

φος μπαρόκ. Οι συνθέσεις του είναι δυναμι-

κές, τολμηρές, με πλούσια και έντονα χρώμα-

τα. Η φήμ η του ξεπ έρ ασ ε τα όρια της χώ ρας

του και, χάρη σ αυτόν, το μπαρόκ διαδόθηκε

Η αισθητική παιδεία του λαού

Η διαπίστωση ότι κά θε σ χεδ όν ιστορική π ερίο δο

που άνθη σαν ο ι τέχνες και αναπτύχθηκε ευρύτ ατα

η αισθητ ική ευαισθ ησία παρατηρε ίται παράλληλα

και παρακμή του ανθρώπινου ιδεώδους, σε βάζε ι

σε σ κέψ εις . Αλλά και τούτο ακόμα: δεν έχο υμε ούτε

έν α π αράδ ε ιγμα, που να δε ίχνε ι ότι η υψηλή στά-

θμη της αισθητ ικής παιδε ίας ε νό ς λα ού συμβαδ ίζε ι

με την πολιτική ελευθερία και την αρετή, τα εκλε-

πτυσμένα ήθη με την ε ιλ ικρ ίνε ια και την ευ γέν ε ια , με

το υψηλό ήθος.

Φρ. Σίλλερ, Επιστολή Δεκάτη, σ. 104.

Μπερν ίνι, Το όραμα της Αγίας Θ ηρεσίας, γλυπτό, 1644-1647,

Ρώμη, Santa M aria delta Vittoria. Από τα πιο

χαρακτηριστικά και δυνατά έργα γλυπτικής του μπαρόκ.



Π.Π. Ρούμπενς, Παράδοση της αντιβασιλείας από τον

Ερρίκο Δ' στη Μαρία των Μεδίκων, 1622-1625, λάδι

σε μουσαμά. Ένας από τους 21 πίνακες της σειράς

Η ζωή των Μεδίκων που παράγγειλε η βασίλισσα

στον Ρούμπενς για τη διακόσμηση του ανακτόρου του

Λουξεμβούργου στο Παρίσι, Λούβρο.

Βελάσκεθ, Ο Βαλτάσαρ Κάρλος και ο νάνος τον,

1631, λάδι σε μουσαμά, Βοστώνη, Μουσείο Καλών

Τεχνών.

Ρέμπραντ, Μάθημα ανατομίας τον δρ. Tulp, 1632, λάδι σε μουσαμά,

Χάγη, Μέγαρο Μαυρικίου.

σε ολό κλη ρη την Ευρώπη, ακό μα και τη μη κα-

θολική. Σύγχρονος του είναι ο ολλανδός Ρέμ-

πραντ (1606-1669), το έργο του οποίου διακρί-

νεται για τον πλούτο των χρωμάτων, τη γνώση

του σκιοφωτισμού, τη ζωντάνια και την έκφρα-

ση των ψυχικών καταστάσεων των προσώπων.

Ο φ λ α μ α ν δ ό ς Βαν Ντάικ (1599-1641) υπήρξε έ-

νας από τους μεγαλύτε ρους προσωπογρά-

φους . Ο ολλανδός

Γιαν Βερμέερ

(1632-1675) α-

γνοήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, εν-

τούτοις σήμερα θεωρείται ως ένας από τους

μεγαλύτερους ζωγράφους .

Στην Ισπανία ο Βελάσκεθ (1599-1660) αναδεί-

χθηκε αριστοτέχνης στη χρήση των φωτεινών

χρωμάτων και θεωρείται πρόδρομος του ιμ-

πρεσιονισμού. Ο Μουρίλλο (1617-1682) είναι

ζωγράφος θρησκευτ ικών θεμάτων.

Στη Γαλλία υιοθετήθηκε ο κλασικισμός*, που

έδωσε σημαντ ικά αρχιτεκτονικά έργα, κυρίως

στην εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ', όπως για πα-

ράδειγμα τα ανάκτορα των Βερσαλλιών, που

έγιναν πρότυπο για πολλά άλλα ανάκτορα

στην Ευρώπη. Στη ζωγραφική αξιολογότερος

είναι ο Πουσσέν (1594-1665), που με το δυνατό

λυρισμό του και την αγάπη του για τα αρχαία

θέματα επηρέασε πολύ την κλασική ζωγραφι-

κή του αιώνα..

Από το 1730 έως το 1780 περίπου κυριαρχεί



Γιαν Βερμέερ, Η μαγείρισσα, περ. 1660, ελαιογραφία σε

μουσαμά, Άμστερνταμ, Βασιλικό Μουσείο.

Δεν είναι εύκολο να προσπαθήσει να εξηγήσει κανείς γιατί

ένα τόσο λιτό και ανεπιτήδευτο έργο είναι ένα από τα

αριστουργήματα όλων των εποχών. Λίγοι όμως απ' όσους

έχουν δει το πρωτότυπο θα διαφωνήσουν πως πρόκειται για

κάτι σαν θαύμα. Ένα από τα θαυμαστά χαρακτηριστικά τον

μπορεί κανείς να το περιγράψει, όχι όμως και να το

εξηγήσει. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Βερμέερ πετυχαίνει

μια τέλεια, επίπονη ακρ ίβεια στην απόδοση της υφής, του

χρώματος και της φόρμας, χω ρίς το έργο να μοιάζει ποτέ

βεβιασμένο ή τραχύ .

Ε. Η. Γκόμπριτς, Ιστορία της Τέχνης, σ. 340.

Το θερινό ανάκτορο του Μ. Πέτρου στην Αγία Πετρούπολη,

1715-1728, σχεδιασμένο από ξένους αρχιτέκτονες. Το 1746-

1755 ανακαινίστηκε και επεκτάθηκε από τον Ιταλό Β. F.

Rastelli.

Το εσωτερικό της εκκλησίας στο χωριό Βις της Βαυαρίας,

1745-54, έργο του αρχιτέκτονα Τσίμερμαν (1685-1766) από

τα σπουδαιότερα θρησκευτικά μνημεία με διάκοσμο

ροκοκό.

Το Μεσαίωνα οι άνθρωποι που έμπαιναν στις γοτθικές

εκκλησίες, αφήνοντας απ' έξω τις καθημερινές έγνοιες,

ένοιωθαν πως περνούσαν σ' έναν άλλο κόσμο. Ήταν όμως

ένας μυστηριώδης κόσμος, που προξενούσε το δέος, όπου η

ελπίδα για τη σωτηρία ήταν ανάμεικτη με το φόβο για το

θάνατο και τη Δευτέρα Παρουσία...Αντίθετα, στις εκκλησίες

ροκοκό οι πιστοί προσηλυτίζονται με τη χαρά και όχι με το

φόβο. Μπαίνοντας μέσα έχει κανείς μια προκαταβολική

γεύση του παραδείσου... Και μου έρχεται στο νου η

Δημιουργία του Χάυδν καθώς κοιτάζω τις αρχιτεκτονικές

εξάρσεις στην ύπαιθρο των αδελφών Τσίμερμαν... .

Κέννεθ Κλαρκ, Ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού, σ . 238 (το

κείμενο είναι εμπνευσμέν ο από την εικονιζόμενη εκκλησία ).



Νταβίντ, Ο όρκος των Ορατίων, 1785,

ελαιογραφία, Παρίσι, Λούβρο. Ο πίνακας

θεωρείται ως το μανιφέστο τον γαλλικού

νεοκλασικισμού, ως ο ωραιότερος πίνακας του

αιώνα και ως επαναστατικό έργο

ανταποκ ρινόμενο στις ηθικές και πολιτικές

προσδοκίες της αστικής τάξης.

Γκόγια (1746-1828). Η εκτέλεση των εξεγερμένων

της 3ης Μαΐου 1808 στη Μαδρίτη, 1814,

ελαιογραφία σε μουσαμά, Μαδρίτη, Πράδο. Η

εξέγερση Ισπανών πατριωτών εναντίον της

γαλλικής κατοχής αποδίδεται με συγκλονιστικό

τρόπο. Το έργο αποτελεί ύμνο στην αντίσταση και

διαμαρτυρία εναντίον της βίας και της

βαρβαρότητας.

στην Ευρώπη ο ρυθμός ροκοκό (rocai l le = ό-

στρακο). Το ρο κοκ ό ε ίναι η τέχνη των πλουσίων

εμπόρων και των τραπεζιτών, των εκπροσώ-

πων της αστικής τάξη ς, που αποτελού ν και τους

χρηματοδότες των έργων. Το ενδ ιαφ έρ ον τώ-

ρα στρέφεται από τον εξωτερικό στον εσωτε-

ρικό χώρο και η διακόσμηση δεν είναι πομπώ-

δη ς, αλλά ευχάρ ιστη. Ακόμη και τα θρησκευτ ι -

κά θέματα αποδίδονται με χάρη και κομψότη-

τα.

Ο κυριότερος εκπρόσωπος του γαλλικού

ροκοκό ε ίνα ι

Ο

Ζαν Αντουάν Βατό (1648-1721).

Το 1780 στη Γαλλία υποχωρεί το ροκοκό και

εμφανίζετα ι ένα νέο ρεύμα, ο νεοκλασικ ι -

σμό ς, που υιοθέτη σε και η γαλλική επα νάστα-

ση για την καλλιτεχνική της έκ φρ ασ η, με κυριό-

τερο εκπρόσωπο τον Νταβίντ (1748-1825). Στην

Ιταλία σπουδαιότερος νεοκλασικιστής είναι ο

γλύπτης Κανόβα (1757-1822).

Στην Ισπανία ο μεγάλος Γκόγια (1746-1828)

με πρωτοτυπία και δύναμη, χιούμορ, μυστικι-

σμό και ρεαλ ισμό γίνεται έν ας από τους μεγα -

λύτερους πρόδρομους του ρομαντ ισμού.

γ. Η μουσική

Η Εκκλησία και οι ηγεμόνες έπαιξαν σημαν-

τικό ρό λο στην ανάπτυξη της μου σικής κατά το

18ο αιώνα. Ο Βιβάλντι (1678-1741), Ο Μπαχ

(1685-1750), ο Χαίντελ (1685-1759) και ο Χάυδν

γρά φου ν θρησκευτική μουσική, μελοδ ράμα τα,

σονάτες, ορατόρια και συμφωνίες. Ο αυστρια-

κός Μότσαρτ (1756-1791) θεωρείται ο κορυφαί-



ος του μουσικού λυρικού θεάτρου. Εκτός από

μ ελ ο δ ρ ά μ α τ α έγ ρ α ψ ε συμφω νίες, σονάτες,

θρησκευτική μουσική και μουσική δωματίου. Εί-

ναι αριστοτέχνης στ ις μελωδίες και συνδυάζει

το μεγαλείο, την απλότητα και τη χάρη. Τέλος,

τ ο έ ρ γ ο τ ο υ

Μ π ε τ ό βε ν 1 7 7 0 - 1 8 2 7 ) ,

π ο υ υ π ή ρ ξ ε

μαθητής του Μότσαρτ, διακρίνεται για το βά-

θος των αισθημάτων και την ασύγκριτη εκ φρ α-

στική δύ ναμ η.

Ερωτήσεις

1. Ποιοι οι κυριότεροι φιλόσοφοι του 17ου αι. και ποιο το έργο τους;

2. Ποιο το περιεχόμενο των θεατρικών έργω ν τα οποία έγραφε ο Μολιέρος;

3. Να δώσ ετε τον ορισμό του Μπα ρόκ και να αναφέρετε σε ποιές χώρες διαδόθηκε

ιδιαίτερα.

4. Τι εκφράζει ο ρυθμός ροκοκό;

5. Ποια φιλοσοφικά ρεύματα κυριαρχούν το 18ο αιώνα και ποιοι ήταν οι κυριότερα

εκπρόσωποί τους;

8. Η ελληνική πνευματική και καλλιτεχνική

δημιουργία κατά την περίοδο της οθωμανικής

κυριαρχίας

Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, μέχρι το

1600 περίπου ο πολιτισμός και η παιδεία βρί-

σκονται σε πραγματική πα ρακμ ή, γιατί ελάχιστα

σχολεία λειτουργούν, ενώ πολλοί αξ ιόλογοι

πνευματικοί άνθρωποι αναγκάζονται να κατα-

φύγ ουν στη Δύση. Όμ ως , μετά το 1600 εμφα νί-

ζεται κάποια πνευματική ζωή, που εκπροσω-

πείται από τον πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη

(1572-1638) που ίδρυσε σχολεία και το πρώτο

τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη και τον

Θεόφιλο Κορυδαλλέα (1572-1646), φορέα του

πνεύματος της Α ναγένν ηση ς.

Στο χώρο της βεν ετοκρ ατού μενη ς Κρήτης

γνωρίζουν αξιόλογη ανάπτυξη τα γράμματα και

οι τέχνες και επιτυγχάνεται έξοχος συνδυα-

σμός βυζαντινών και δυτικών στοιχείων. Τα κυ-

ριότερα έργα της κρητ ικής λογοτεχνίας είναι

το έπος Ερωτόκριτος το υ Βιτσέντζου Κορνάρου

και τα θεατρικά έ ργ α Θυσία του Αβραάμ, πιθα-

νόν του ίδιου, και Ερωφίλη, του Γεωργίου Χ ορ-

τάτση, Οι ιδέες και οι αξίες που περιέχουν αυ-

τά τα έργα, εκφράζουν τον αναγεννησιακό

άνθρωπο, όπως τον βλέπουμε στην ευρω-

παϊκή λογοτεχνία. Μετά το 1669, τα προϊόντα



Θεοφάνη ς ο Κρης, Η Κοίμηση της Θεοτόκο υ, φορητή εικόνα,

ξύλο και αυγοτέμπερα, Μονή Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος.

Π. Δοξαράς, Π Κοίμηση της Θεοτόκου, ελα ιογραφία σε

καμβά, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη.

του κρητ ικού πολιτ ισμού μεταφέρονται από

τους πρόσφυγες στα Επτάνησα και συμβάλ-

λουν στην ανάπτυξη του επτανησιακού πολιτι-

σμού.

Η μεταβυζαντινή τέχνη στην ηπειρωτική Ελ-

λάδα συνεχίζει τη βυζαντ ινή παράδοση και έ-

χει έντον α συντηρητικό χαρακτήρα, σ ε αντ ίθε-

ση μ ε τη δυτική Ευρώπη που βιώνει τη με γα λει-

ώδη Αναγέννηση και το εκρηκτ ικό Μπαρόκ. Η

νοσταλγία για το ένδοξο παρελθόν και η αντί-

σταση της Ορθοδοξίας για κάθε τ ι ευρωπαϊκό

αποτελούν τα βασικά αίτια της προσκόλλησης

στην παράδοση. Εντούτοις το 16ο αιώνα κτίζον-

ται στο Αγιο Ό ρ ο ς και στα Με τέω ρα επιβλητικά

κτίρια, με πρότυπο κτίσματα της παλαιολόγειας

αρχιτεκτονικής.

Η οικονομική ανάπτυξη των κρητικών πόλε-

ων, κυρίως του Χάνδακα (Ηράκλειο) συντέλε-

σε στην ανάπτυξη της Κρητικής Σχολής. Το

16ο

αιώνα κυριαρχεί η μορφή του Θεοφάνη Στρελί-

τζα Μπαθά Θεοφ άνης ο Κρης)

π ο υ ε ργ ά στη κ ε κ α ι

στην ηπειρωτική Ελλάδα και τοιχογράφησε τον

Αγιο Νικόλαο Αναπαυσά στα Μετέωρα και το

καθολικό της Μονής της Λαύρας στο Αγιο Ό-

ρος. Στο έρ γο του συ νδυ άζε ι στοιχεία της πα-

λαιολό γειας παρ άδο σης και της δυτ ικής τέχ-

νης, δημιουργώντας ένα έξοχο προσωπικό ύ-

φος. Ο

Μιχαήλ Δαμασκηνός

(1530-1591) είναι

περ ίφημος ζωγράφος φορητών ε ικόνων που

συνδυάζει επίσης το παλιό με το νέο. Αξ ιόλο-

γοι ζωγράφοι ε ίναι επίσης ο Γ. Κλότζας και ο

Θεοδ. Πουλάκης. Οι κρητικοί ζωγράφοι, γενικότε-

ρα, δεν αντ ιγράφουν άκριτα τα ξένα πρότυπα

και αποτελούν τη γέ φ υρ α δημιουργικής επικοι-

νωνίας της μεταβυζαντινής τέχνης με τα δυτι-

κοευρωπαϊκά ρεύματα. Μετά το 1669, πολλοί

κρητικοί ζωγράφοι κατέφυγαν στα Επτάνησα

και έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρ όλο στην εξέ λιξη

της επτανησιακής τέχνης. Ο σπουδαιότερος

Επτανήσιος ζωγράφος αυτής της περιόδου εί-

ν α ι Ο Ηλίας Μ όσκος.

Κατά τα τέλη το υ 17ου αιώνα η βελτίωση των

συνθηκών στην Ελλάδα έχει ευεργετ ικές επι-

δράσεις στην εξέλιξη της τέχνης. Χτίζεται με-

γάλος αριθμός μοναστηριών και ο αριθμός

των ζωγράφων αυξάνεται σημαντικά. Στα Επτά-



νησα συνεχίζεται η κρητική καλλιτεχνική παρά-

δοση, η οποία θα διαμορφωθεί αφού δεχτεί

ευρωπαϊκές επιδράσεις. Σημαντ ικός εκπρό-

σωπος αυτών των τάσεων είναι ο Παναγιώτης

Δοξαράς, με σημαντ ικό έργο στην Κέρκυρα και

τη Ζάκυνθο. Το έρ γο του συν εχίζου ν ο γιός του

Ν ι κ ό λ α ο ς κα ι Ο Ν ι κ ό λ α ο ς Κ ο υ τ ο ύ ζ η ς ( 1 7 4 1 -1 8 1 3 ) ,

προσω πογράφος κα ι ζωγρ άφος θρησκε-

υτικών και κοσμικών θεμάτων.

Μέσα στο κλίμα αυτό αναδείχθηκαν οι κο-

ρυφαίοι ποιητές μας Διονύσιος Σολωμός (1798 -

1 8 5 7 ) κα ι Α ν δ ρ έ α ς Κ ά λ β ο ς ( + 1 8 6 5 ) , ε ν ώ κ α ι ο ι

πρώτοι μουσουργοί της νεότερης Ελλάδας

ήταν Επτανήσιοι. Συνεπώς, τα Επτάνησα πρό-

σφεραν πολλά στο νεοελληνικό πολιτ ισμό,

γιατί ήταν η γέφυρα επικοινωνίας του Ελ-

ληνισ μού με τα πολιτιστικά δρώ με να στη Δύση.

Ένα από τα εντυπωσιακότερα φαινόμενα

κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας

στον ελληνικό χώρο είναι η άνθησ η του ελληνι-

κού λαϊκού πολιτισμού.

Πολλά από τα προϊόντα

του φαίνεται ότι έχουν τις ρίζες τους όχι μόνο

στο Βυζάντιο, αλλά και στην αρχαία Ελλάδα και

αποτελούν, μέχρι σήμερα, τον κυριότερο μο-

χλό αντίστασης στον κίνδυνο αφ ομοίω σης από

Ο Διονύσιος Σολωμός βρέφος, ελαιογραφία

του Ν. Κουτούζη, 1799-1800, λάδι σε μουσαμά,

Συλλογή Γιάννη Περδίου.

σύγχρονους ισχυρούς πολιτισμούς. Το δημοτικό

τραγούδι απ οτέ λεσ ε την υψ ηλό τερη πνευματική

δημιουργία στη διάρκεια της οθωμανικής κυρι-

αρχίας ενώ η λαϊκή τέχνη χαρακτηρίζεται από

ποικιλία και πλούτο. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η

αρχιτεκτονική των αρχοντικών που χτίστηκαν σ ε

ευημερούντα κέντρα του ελλην ικού χώρου

(Καστοριά, Αμπ ελάκια, Ύδ ρα, Σπέτσες κ.λπ.).

Ερωτήσεις

1.

Ποιοι είναι οι κυριότεροι εκπρόσω ποι της Κρητικής Σχολής κατά το

16ο

αιώνα;

2. Ποια είναι τα κυριότερα έργα της κρητικής λογοτεχνίας;

3. Πώ ς εκφράζεται ο λαϊκός πολιτισμός, ο οποίος αναπτύσ σεται κατά την περίοδο της

οθωμαν ικής κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο ;



Βυζαντινοί αυτοκράτορες

ΟΙ

ΔΙΑΔΟΧΟΙ

ΤΟΥ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

Α '

Ιουστίνος

Β'.

.565-578

Τιβέριος

Α '

578-582

Μαυρίκιος

.582-602

Φωκάς

602-610

Η

ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ

ΤΟΥ

ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Ηράκλειος

.610-641

Κώνστας Β'

641-668

Κωνσταντίνος

Δ'

.668-685

Ιουστινιανός Β'

.685-695

(πρώτη βασιλεία)

Λεόντιος

.695-698

Τιβέριος

Β'

.698-705

Ιουστινιανός Β'

705-711

(δεύτερ η βασιλεία)

Ο Ι

ΔΙΑΔΟΧΟΙ

ΤΩΝ

ΗΡΑΚΛΕΙΔΩΝ

Φιλιππικός

711-713

Αναστάσιος

Β'

713-715

Θεοδόσιος

Γ'

715-717

Η ΣΥΡΙΑΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ (ΤΩΝ ΙΣΑΥΡΩΝ)

Λέων Γ'

717-741


Ε'

741-775

Λέων Δ '

.775-780


ΣΤ'

780-797

Ειρήνη

797-802

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΜΟΡΙΟΥ

Νικηφόρος

Α '

802-811

Σταυράκιος

811

Μιχαήλ

Α '

Ραγκαβές .811-813

Λέων Ε'

813-820

Μιχαήλ Β'

820-829

Θεόφιλος.

829-842

Μιχαήλ Γ

842-867

Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ

Βασίλειος Α '

867-886

Λέων ΣΤ'

886-912

Αλέξανδρος...

912-913


Ζ'

913-959

Ρωμανός

Α '

Λακαπηνός.

920-944

Ρωμανός Β'

959-963

Νικηφόρος Β' Φωκάς.

963-969

Ιωάννης Α ' Τζιμισκής.

969-976

Βασίλειος Β'.

976-1025

Κωνσταντίνος Η'. 1025-1028

Ρωμανός Γ' Αργυρός.. 1028-1034

Μιχαήλ Δ'. 1034-1041

Ζωή και Θεοδώρα

.1042



Κωνσταντ ίνος Θ ' Μονομάχος

1042-1055

Θ ε ο δ ώ ρ α

1055-1056

(δ εύτ ερη βασ ιλε ία )

ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΩΝ Μ ΑΚΕΔΟΝΩ Ν

Μ ιχαή λ ΣΤ'

1056-1057

Ισαάκ ιος Α ' Κομνηνός

1057-1059

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΔΟΥ ΚΩΝ

Κωνσταντ ίνος Ι ' Δούκας.

1059-1067

Ρωμανός Δ ' Δ ιογένης . . .

1067-1071

Μιχαήλ Ζ' Δού κας

1071-1078

Νικηφόρος Γ ' Βοτανε ιάτης .

1078-1081

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

Αλέξ ιος Α ' 1081-1118

Ιωάννης Β'

1118-1143

Μανο υή λ Α '

1143-1180

Αλέξ ιος Β '

1180-1183

Ανδ ρό ν ικο ς Α '

1183-1185

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ

Ισαάκιος Β'

1185-1195

Αλέξ ιος Γ '

1195-1203

Ισαάκ ιος Β ' (δε ύτ ερ η βασιλε ία) κα ι

Αλέξ ιος Δ '

1203-1204

Αλέξ ιο ς Ε ' Μο ύρτζ ο υφλο ς .

1204

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΛΑΣΚΑΡΙΔΩΝ

(ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ)

Θ ε ό δ ω ρ ο ς Α ..

1204-1222

Ιωά ννης Γ' Δο ύκα ς Βατάτζης.

1222-1254

Θ ε ό δ ω ρ ο ς

Β

1254-1258

Ιωάννης Δ '

1258-1261

Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ

Μιχαήλ Η'

1261-1282

Ανδ ρό ν ικο ς Β '

1282-1328

Α ν δ ρ ό ν ι κ ο ς

Γ

1328-1341

Ιωάννης Ε' 1341-1391

Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός

1347-1354

Ανδ ρό ν ικο ς Δ '

1376-1379

Ιωάννη ς

Ζ

.1390

Μα νο υή λ Β'

.1391-1425

Ιωάννη ς

Η

1425-1448

Κωνσταντ ίνος ΙΑ'

1448-1453



Γλωσσάρι

Αβράκωτοι (sans culotte):

Μ ι κ ρο α στο ί , τ ε χ ν ί τ ε ς

και εργάτες του Παρισιού. Ονομάζονταν έτσι

υποτιμητικά, γιατί φορούσαν παντελόνια μέχρι

τον αστράγαλο και όχι περισκελίδες (κοντά

παντελόνια) που ήταν ένδ υμ α των ευ γε νώ ν και

των αστών.

Ανεικονική αντίληψη: η καλλιτεχνική τάση,

βάσει της οποίας στις παραστάσεις δε γίνεται

χρήση της ανθρώπινης μορφής.

Απειροστικός λογισμός: Η μαθηματική ανά λυ-

ση, η οποία εξετάζει λεπτομερώς τα αλληλοε-

ξαρτώ μενα μ έρ η, με τη δια ίρεσ ή τους σε απει -

ροστά, δηλαδή σε απείρως ελάχιστα μέρη.

Αύγουστος: Ενας από τους τέσσ ερις συνάρ -

χοντες στο σύστημα της Τετραρχίας που καθι-

έρ ω σ ε ο Διοκλητιανός (δύο Αύγουστοι και δύ ο

Καίσαρες). Τουλάχιστο ως τις αρχές του 9ου

αιώνα η ονομασία αυτή χρησιμοποιήθηκε ως

συστατικό στοιχείο του αυτο κρατορ ικού τίτλου.

Αυλάρχης: πρώτος τη τάξει αξιωματούχος

των ανακτόρ ων και έμπιστος του βασιλιά.

Αυτοκράτωρ: Ο τ ίτλος αυτός συνοδευόταν

στο Βυζάντ ιο συνήθως από την έκφραση

πι-

στός εν Χ ριστώ τω Θεώ,

όπως και ο τίτλος βα-

σιλεύς, και εξέφραζε τον ολοκληρωτικό χαρα-

κτήρα της αυτοκρατορικής εξουσίας, η οποία

ήταν υπόλογη μόνο απέναντι στον Θεό.

Αψβούργοι: Αυτοκρατορική δυνασ τεία που

κυριάρχησ ε στη Γερμανία και σ ε άλλ ες ευρ ω-

παϊκές χώρες (1278-1918).

Βογιάροι: Τα μέλη της παλαιάς βουλγαρικής

και ρωσικής αριστοκρατίας, που συγκροτού-

σαν αρχικά τη συ νοδ εία των ηγεμόνω ν.

Βούλλα:

Με τον όρο αυτό δηλώνεται το έγ-

γρα φο που έφ ε ρ ε τη σφρα γίδα του πάπα της

Ρώμης.

Γαληνοτάτη Δημοκρατία:

Ο ν ο μ α σ ί α

του ναυτι-

κού κράτους της Βενετ ίας που το κυβερνού-

σαν οι μεγάλοι πλοιοκτήτες και έμποροι της

πόλης. Υποδηλώνει την οικονομική και πολιτική

σταθερότητα της Βενετίας.

Γλαγολιτικό αλφάβητο: Ονομάστηκε το αλφα-

βητικό σύστημα στο οποίο γράφτ ηκα ν τα αρχαι-

ότερα έργα της σλαβικής γραμματείας (9ος

αιώνα ς) και το οποίο στηρίχθηκε στην ελλ ηνική

γρ αφ ή. Το γλαγολιτικό ονο μάσ τηκε πιθανότατα

έτσι από το τέταρτο γράμμα του (Γ) που έχει

την ονομασία γλαγόλ.

Δήμοι: Οι φατρίες του ιπποδρόμου, οι οποί-

ες στη διάρκεια του 5ου και του 6ου αιώνα ε-

ξελίχθηκαν σε πολιτικές οργανώσεις. Οι Πρά-

σινοι και οι Βένετοι που ήσαν οι κυριότερ οι δή-

μοι, εκπροσω πούσαν διαφ ορε τ ικές πολιτ ικές

τάσεις.

Δεσπότης: Από τα μέσ α του 12ου αιώνα ήταν

το δεύτερο σε σημασία βυζαντ ινό αξ ίωμα με-



τά το αυτοκ ρατορικό. Στα τέλη του 13ου αιών α

τον τ ίτλο αυτόν έφ ε ρ ε ο ηγεμό νας του κρά-

τους της Ηπείρου (Δεσποτάτο της Ηπείρου).

Δευτερογενής τομέας της παραγωγής: Ο Τ ο μ έ α ς

της οικονομίας που αφορά τη μεταποίηση,

δηλ. βιοτεχνία και βιομηχανία,

Δίαιτα: Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται, για

να δηλώσει το ανώτατο συμβούλιο των αντι-

προσώπων των ευγενών, του κλήρου και των

αστών στην αυτοκρατορική Γερμανία και σε

χώρες της ανατολικής Ευρώπης.

Δραγομάνος, δραγουμάνος : Δ ι ερμηνέας , υ -

ψη λό αξίωμα στην κρατική ιερα ρχία της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας. Επειδή οι Μουσουλ-

μάνοι δ ε μάθα ιναν ξέν ες γλ ώσ σες, τις θ έσε ις

που απαιτούσαν γλωσσομάθεια, τ ις κατείχαν

Χριστιανοί, κυρίως Έλ ληνες. Η πλέον υψη λό-

βαθμη ήταν αυτή του Μεγάλου Δραγομάνου

της Υψηλής Πύλης που εκτε λο ύσ ε καθήκοντα,

παρόμοια με εκείνα του υπουργού Εξωτερι-

κών. Ακολουθούσε σε σπουδαιότητα η θέση

το υ Δραγομάνου του Στόλου της Άσπρης θά-

λασσας (Αιγαίου).

Δρόμων: Πολεμικό πλοίο των Βυζαντινών, ε-

φοδιασμένο με μ ία ή δύο σειρές κουπιών και

σωλήνα που εκτόξευε το υγρόν πυρ (από τον

7ο αιώνα και εξής).

Εικονοκλάστες: Άλλη ονομασία των εικονο-

μάχων.

Εκλέκτορες: Οι επτά γερμ ανοί ηγ εμό νες που

συμμετείχαν στην εκλογή του γερμανού αυτο-

κράτορα.

Εκλογή: Συλλογή νόμων που δημοσιεύτηκε

από τον Λ έο ντ α Γ' και τον Κωνσταντίνο Ε'. Αν και

αποτελούσε ουσιαστικά μία επιλογή από νό-

μου ς του Ιουστινιανού, η Εκλογή περιέ λαβ ε και

διατάξεις πρ οε ρχ όμ εν ες από τοπικές συνή-

θε ι ες .

Ελέω θεού βασιλε ία : π ο λ ι τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η

σύμφωνα με την οποία ο μονάρχης έχει λάβει

την εντολή της εξουσίας από τον Θεό στον

οποίο και μόνο λογοδοτεί.

Ενωτικοί: Έτσι ονομάζονταν στο Βυζάντιο οι

υποστηρικτές της Ένωσης της Ορθόδοξης με

τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Εξαρχάτο: Διοικητική π ερ ιφέ ρε ια του Βυζαντι-

νού κράτους κατά τον 6ο αιώνα, απομακρυ-

σμένη από το κέντρο, της οποίας ο διοικητής

(Εξαρχος) συγκέντρωνε την πολιτική και στρατι-

ωτική εξο υσ ία.

Ζ(Γ)ιρονδίνοι: Ριζοσπαστική πτέρυγα της

Νομοθετ ικής Συνέλευσης που ονομάστηκε

έτσι επειδή οι εκπροσωποί της στην πλει-

ονοτητά τους προέρχονταν από την περιοχή

του Gironde.

Καθολικός άνθρωπος (Ho mo universalis): Ο άν -

θρωπος με τα πολλαπλά ενδιαφέροντα, ο πο-

λύπλευρα ανεπτυγμένος άνθρωπος, που απο-

τέλεσε ιδαν ικό της Αναγέννησης.

Καίσαρ: Από τις αρχές του 7ου αιώνα ήταν

κάτοχος του δεύτερου σε σημασία βυζαντ ινού

αξιώματος (μετά το αυτοκρατορικό).

Κλασικισμός-Νεοκλασικισμός:

Πνευματ ι κά κα ι

καλλιτεχνικά ρεύματα που μιμούνται την κλασι-

κή αρχαιότητα.

Κεφαλαιοκρατικό ή Καπιταλ ιστ ικό σύστη μα: Oι -

κονομικό σύστημα που επικράτησε σταδιακά

στη Δύση μετά την πτώση της φε ου δα ρχ ίας και

μετά την Α' Βιομηχανική Επανάσταση. Στο πλαί-

σιο του η κατοχή και η εκμετάλλευση των μέ-

σων παραγωγής βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών,

που έχουν επενδύσει τα κεφάλαιά τους σ' αυ-

τά με σκοπό την αποκόμιση κέρδους, Το σύ-

στημα αυτό θεωρεί το ιδ ιωτικό κεφάλαιο ως

βάση και κινητήρια δύναμη οικονομίας.

Κοινότητα χωρίου: β λ . χ ω ρ ί ο ν

Κουατροτσέντο (Quat trocento) : ι ταλ ικός ό ρ ο ς

που δηλώνει την προδρομ ική φάση της

Αναγέννησης. Στην κυριολεξ ία του σημαίνει

τον αιώνα του οποίου το δεύτερο ψηφίο είναι

ο αρ ιθμός 4 (quat t ro), δη λαδ ή το 15ο αιώνα.

Λογοθέτης του Δρόμου: Ο ανώ τατος βυζαντ ι-

νό ς αξ ιωματούχος που ήταν αρ μό διος για το ο-

δικό δίκτυο, τ ις μετακινή σεις μέ σ α στη βυζαντι-

νή επικρά τεια, και κατ' επέ κτασ η για τις μετακι-

νή σε ις πρεσ βευτώ ν, τη διπλωματία και την εξω-

τερική πολιτική.

Μαντόνα (Madona): Η ε ι κ ό ν α τη ς Παν α γ ί ας

στη δυτικοευρω παϊκή τέχνη.

Μεγάλος βεζίρης: Ο αν ώτατο ς ι ερα ρχ ι κ ά αξ ι -

ωματούχος του Οθωμανικού Κράτους (αντί-

στοιχος του σημ ερινού πρωθυπουργού).



Μικρογραφία (μινιατούρα): Ζωγραφική μικρών

διαστάσεων πάνω σε βιβλίο.

Μικροτεχνία: Κατηγορία έργων τέχνης που

έχουν μικρές διαστάσεις.

Μιλιαρήσιον: Αργυρό νόμισμα, που η αξ ία

του ανερχόταν στο έν α δω δέκατο του χρυσού

νομίσματος.

Μνημειακή ζωγραφική: Η μεγάλων δ ιαστάσε-

ων ζωγραφική σε ναούς και άλλα κτίρια.

Νόμισμα (solidus): Το χρυσό βυζαντινό νόμι-

σμα.

Νεαρές: Νέοι αυτοκρατορικοί νόμοι. Σώζον-

ται πολλές Νεαρές του Ιουστινιανού Α', του Ι-

ουστίνου Β', αλλά και των αυτοκρατόρων της

Μακεδον ικής Δυναστε ίας .

Ορθολογισμός Rationalismus):Φιλοσοφική θε-

ωρία που δίνει έμφαση στη λογική απόδειξη

της αλήθειας (18ος αιώνας).

Πανθεϊσμός: Φιλοσοφική θεωρία που βλέπει

την παρουσία του Θεού σε όλα τα πράγματα

του κόσμου.

Πάροικος: αγρότης εξαρτημένος από κάποι-

ον ισχυρό γαιοκτήμονα.

Περιβολή: Το δικαίωμα του αυτοκρ άτορα να

διορ ίζει τους επισκόπους αλλ ά και η τελε τή της

υποτέλειας κατά το Μεσαίωνα.

Πορφύρα:

Αίθουσα του ανακτόρου ντυμένη

στα πορ φυρ ά και προ οριζόμεν η για τους αυτο-

κρατορικούς τοκετούς.

Πορφυρογέννητοι: Γόνοι της αυτοκρατορικής

οικογένειας που γεννήθηκαν στη διάρκεια της

βασιλείας του πατέρα τους.

Πρόνοια: Σύστημα, βάσει του οποίου ο αυτο-

κράτορας παραχωρο ύσε έκταση γης, με τα ε ι-

σοδήματά της σε ένα ισχυρό πρόσωπο, το ο-

ποίο από την πλευρά του αναλάμ βαν ε ορισ μέ-

νες υποχρεώσεις έναντ ι του αυτοκράτορα. Α-

πό το 12ο αι. και εξής οι υποχρεώσεις αυτές

είχαν στρατιωτικό χαρακτήρα. Από το 13ο αιώ-

να η Πρόνοια έτεινε να καταστεί κληρονομική.

Προστασία: Παρεχόταν από τους δυνατούς

στους αδύνατους γείτονές τους, οι οποίοι ή-

σαν υποχρεωμένοι να πληρώσουν φόρο σε

είδο ς ή να ερ γάζον ται στα κτήματα των δυνα-

τών.

Ρήγας

(rex): Τίτλος παραχωρούμενος στους

χρ ιστ ιανούς ηγ εμό νες . Η παραχώρηση

προϋπέθετε την τυπική αναγνώριση της υπε-

ροχής του βυζαντ ινού αυτοκράτορα και συνε-

παγόταν περιορισμένη κυριαρχία εκ μέρους

του αποδέκτη.

Ρομαντισμός: Καλλιτεχνικό ρ εύ μα που

κυριαρχεί στην Ευρώπη στο α' μισό του 19ου αι.

Υπερασπίζετα ι την ελευθερ ία έκφρασης του

καλλιτέχνη, ενώ αντιπαραθέτει τη φαντασία

στην κυριαρχία της λογικής. Δίνει ιδιαίτερη

έμφαση στα συναισθήματα και στην ατομι-

κότητα του ανθρώπ ου,

Ρωμανία: Η επικράτεια του Βυζαντινού κρά-

τους.

Σύγκλητος: Συνέχεια της παλαιάς Ρωμαϊκής

Γερουσίας, η οποία διατηρούσε στο Βυζάντιο

πολιτική ισχύ μέχρι τον 6ο και τον 7ο αιώνα. Υ-

ποβαθμίστηκε κατά τον 11 ο αιώ να, όταν στις τά-

ξεις της εντάχθηκαν πολλοί έμποροι και βιο-

τέχνες.

Χάνος-Χαγάνος: Τίτλος των ηγε μόν ων των λα-

ών τουρκομογγολικής καταγωγής (Βούλγαροι ,

Άβαροι, Χάζαροι).

Χρυσόβουλλο: Το επισημότερο από τα αυτο-

κρατορικά έγγραφα, το οποίο έφερε ημερο-

μηνία, υπογραφόταν ιδιοχείρως από τον αυτο-

κράτορα με πορφυρόχρωμο μελάν ι κα ι σφ ρα-

γιζόταν με τη χρυσή αυτοκρατορική βούλλα.

Χωρίον: Η αγροτική κοινότητα. Η ακμή της

χρονολογείται στον 8ο και 9ο αιώνα. Τα θεμέ-

λιά της υπονομεύτηκαν από την επέκταση των

δυνατών.



Βιβλιογραφία

Anderson P. Από την αρχα ιότητα στο φεουδαρχισμό, μετ , Ε. Ο ικονόμου-Αστερ ίου,

Οδυσσέας, Αθήνα 1980

Ασδραχάς Σπ. Η οικονομική δομή των Βαλκανικών χωρών (15ο ς-19ος αι.), Μέ λισσ α, Α θήν α

1979

Βακαλόπουλος Α. Ιστορία του Νέο υ Ελληνισμού, τ. Β : Τουρκοκρατία (1453-1669), Θεσσαλονίκη

1976

Βακαλόπουλος Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ': Τουρκοκρατία (1669-1821), Αθήνα 1973

Beck H.-G. Η βυζαντινή χ ιλιετία, μετ. Δ. Κ ούρτο βικ, ΜΙΕΤ, Αθ ήν α 1990

Bernstein

Ν.

Milza P.

Ιστορία της Ευρώπης. Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά

κράτη, τ. 1-3, μετ. Α. Δημητρακό που λος, Αλ εξ άν δρ εια , Αθή να 1997

Bloch Μ. κ.ά. Κείμενα Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Παπαζήσης, Αθήνα 1985

BraudelF. Υλικός πολιτισμός, οικονομία και καπιταλισμός. Οι δομές της καθημερινής ζωής:

το δυνατό και το αδύνατο, μετ. Αικ. Ασδραχά, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας,

Αθήνα 1995

Burns Ε. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της Ν εό τε ρη ς Ευρώπ ης, τ. Α', μετ. Τ.

Δαρβέρης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983

Βυζάντιο και Ευρώ πη Α' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 20-24 Ιουλίου 1985,

Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, Αθήνα 1987

Cerroni V.

Η πολιτική σκέψη, τ. Β': Χριστιανοί και Νεότεροι, μετ. Μπ. Λυκούδης, Βιβλιοθήκη

Πολιτικών Επιστημών, Παπαζήσης Αθήνα (χ.χ.)

Clark C. Ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού, μετ. Α. Βερυκάκη-Αρτέμη, Νέα Σύνορα, Αθήνα

1978

Γιαννακόπουλος Κ. Βυζάντιο και Δύση . Η αλλ ηλε πίδρ ασ η των αμφιθαλ ών πολιτισμών στο

Μεσαίωνα και στην Ιταλική Αναγέννηση (330-1600), μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της

Εστίας, Αθήνα 1985

Γλυκατζή-Αρβελέρ Ε . Η πολιτική ιδεο λογ ία του Βυζαντινού Κράτου ς, μετ. Τ. Δρακ οπο ύλο υ,

Αργώ, Αθήνα 1977

Δερτιλής

Γ. -

Κωστής

Κ. (επιμ.), Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας (18ος-2ος αι.), Σάκκουλας,



Αθήνα-Κομοτηνή 1991

Δημαράς Κ.Θ.

Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα 1977

Κόλλιας Τ.-Δημητρούκ ας I.-Ιωάννου Θ.-Μπαρού τας Κ.

Ι σ τορ ία το υ Με σ α ιω ν ι κ ο ύ κ α ι τ ο υ Ν ε ό τ ε ρ ο υ

Κόσ μου 565-1815,ΟΕΔΒ,Αθήνα 2001.

Durant W. Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, τ. Δ', μετ. Λ. Κάβουρας, Συρόπουλος &

Κου μουν δουρ έας, Αθήνα 1958

Furet F.- Richet D. Η Γαλλική Επανάσταση, μετ. Η. Αθ ανα σιάδ ης- Β. Μ αρ γώ νη ς, Βιβλιοπωλείον

της Εστίας, Αθήνα 1997

Goff Le J. Η Ευρώπη. Μια α φή γησ η για παιδιά και νέο υς , μετ. Β. Τσοκο πούλου , Ελληνικά

Γράμματα, Αθή να 1997

Gombrich Ε. Η Ιστορία της Τέχνη ς, μετ. Χρ. Κληρ ίδη- Λ. Κάσ δαγλ η, ΜΙΕΤ, Αθ ήν α 1994

Guillou

Α. Ο βυζαντινός πολιτισμός, μετ. Ρ. Οdorico- Σμ. Τσοχανταρίδου, Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα 1996

Hobsbawm Ε. Η γέ νε σ η της Βιομηχανικής Επανάστασης, Κε ίμενα Ευρωπαϊκής Ισ τορίας, 101-

121

Hunger Η.

Βυζαντινή Λ ογοτ εχνία. Η λόγ ια κοσμ ική λογ οτεχ νία των Βυ ζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ,

Αθήνα 1987-1994

Ζακυθηνός Δ. Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθ ήν α 1977

Inalcik Η.

Η Οθω μανική Αυτοκρ ατορία. Η κλασική π ερίο δος (1300-1600), μετ. Μ. Κ οκολά κης,

Αλ εξάν δρε ια , Αθήνα 1995

Ιστορία Ελληνικού Έθνους Εκδοτική Αθ ην ών , τ. Ζ- ΙΑ' , Αθ ήν α 1975-1979

Ιωάννου

Θ. Η πολιτ ική των μεγάλων Δ υνά μεω ν στο χώρο της Ανατολικής Μ εσ ογ είο υ και οι

παρ άγο ντες διαμ όρ φω σή ς της (1789-1815), Ν έα Παιδεία 48 (1988), 55-70

Καλοκαιρινός Κ. Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή (146π.Χ- 1453 μ.Χ.), ΟΕΔΒ, Αθήνα 1981

Κανελλόπουλος

Π . Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Τ. 5-7, Γιαλλέλης , Αθή να 1976

Καραγιαννόπουλος I. Ε.

Η Βυζαντινή Ιστορία από τας πηγά ς, Σάκκ ουλας, Θε σσ αλ ον ίκη

Καραγιαννόπουλος I. Ε. Το Βυζαντινό Κρ άτος, Βάν ιας, Θε σσ αλο νίκη 1996

Kaplan Μ. Βυζάντιο και Ελλάδα

μετ. Μ. Βερέτας , Δελη θανά σης, Ανακαλύψ εις -Ιστορ ία , Αθήνα

1994

Καραγεώργος Β. Σ. Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτο κρα τορία. Μεσ αιωνική Π ερ ίοδ ος , τ. Α', Ιστορικές

Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Κιτρομηλίδης

Π . Νε οελ λην ικός Διαφω τισμός, ΜΙΕΤ, Αθ ήνα 1996

Κιτρομηλίδης Π. Πολιτ ικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων. Βιογραφικές και ερμηνευτ ικές

προσεγγίσεις, Γνώση, Αθήνα 1992

Κολιόπουλος

I. Σ. Νε ώτ ερη Ευρωπαϊκή Ιστορία (1789-1945), Βάνιας, Θε σσ αλ ον ίκη 1998

Κονδύλης Π.

Ο Ευρωπαϊκός Διαφω τισμός, 2 τόμοι, Θ εμ έλ ιο, Αθή να 1987.

Κονδύλης Π. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα 1988.

Κρεμμυδάς

Β . Νεότερη Ιστορία, Ελληνική και Ευρωπαϊκή, Γνώση, Αθήνα 1990.

Κρεμμυδάς Β. - Πισπιρίγκου Φ. Ο μεσαιω νικός κό σμ ος, Γνώση, Αθή να 1985.

Lemerle P. Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την

εκπ αίδε υσ η και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρ χέ ς ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζο πούλου -

Πε λε κίδ ου , ΜΙΕΤ, Αθ ήν α 1981.

Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών 16ος -20ος αι. , Μέλισσα, Αθήνα 1997-1999.

Λουγγής Τ. Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998.



Michelet J., Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, μετ. Κλ. Μητσοτάκη, Εκδόσεις της Εμπορικής

Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1989.

Mignet F.A. Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, μετ. Γ. Κουχτσόγλου, Δωρικός, Αθήνα 1989.

Μουσεία τον Κόσμου Μondadori - Φυτρά κης, Αθ ήνα 1969

Μπαρούτας Κ.

Βυζαντινή προεικονοκλα στική και γερ μαν ική προκα ρολική τέχνη, Σμίλη, Αθή να

1989

Nicol D. Το δεσποτάτο της Ηπείρου (1267-1479). Μια συνεισφορά στην ελληνική ιστορία

κατά τον Με σα ίων α, Ελληνική Ευρωεκδ οτική, Αθή να 1991.

Ννσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ.

, Η Μ ακ εδ ον ία στη βυζαντινή εποχή: Θέμ ατα Ιστορίας , Β' Ενιαίου

Λυ κε ίου , βιβλίο καθηγητή (Επιλογής), ΟΕΔΒ, Αθ ήν α 1999, 23-37.

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ . Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας,

Θεσσαλονίκη 1992

Νυσταζοπούλου -

Πελεκίδου

Μ . Οι Βαλκανικοί λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική

αποκατάσταση, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991

Obolensky D . Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Ανατολική Ευρώπη 500-1453, μετ Γ. Τσεβρεμές,

Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.

Οι Θησαυροί τον Αγίου Ορους (κατάλογος έκθεσης), έκδοση της Ιερής Κοινότητας του Αγίου

Ό ρ ο υ ς και του Ορ γανισ μού Πολιτιστικής Πρω τεύο υσ ας της Ευρώπης, Θε σσ αλο νίκη 1997.

Οι μεγάλοι ζωγράφοι 3 τόμοι, Fab bri-Μέλ ισσα, Α θήν α 1971.

Ostrogorsky

G. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I , Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές

Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1978-1981.

Ουνταλτσόβα Ζ.- Λιτάβριν Γ -Μεντβέντεφ Ν. Βυζαντική διπλωματία, μετ. Π. Ματέρη-Δ. Πατέλης,

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995.

Runciman St. Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, Δόμος, Αθήνα 1986.

Runciman St. Ιστορία των Σταυροφοριών, 3 τόμοι, μετ. Ν.Κ.Παπαρρόδου, Δ/νσις Εκδόσεων

Γεν. Επιτελείου Στρατού, Αθήνα 1977-1979.

Sugar P.F.

Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθ ωμα νική κυρ ιαρχία (1354-1804), μετ. Π. Χ.

Μπ αλου ξή, 2 τόμοι , Σμίλη, Αθ ήν α 1994.

Tomson Τ.Μ. Ο Ρ οβεσ πιέρος και η Γαλλική Επανάστασις, μετ. Ε. Χατζ ηγρη γόρ ης, Γαλαξίας,

Αθήνα 1970.

Vasiliev Α.Α. στορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα,

1954.

Χριστοφιλοπούλου

Αικ. Βυζαντινή Ιστορία, 3 τόμοι, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991-1997.

Ψημμένος Ν. Κ. Η ελλη νική φ ιλο σ οφ ία από το 1453 ως το 1821, Γνώση, Αθ ήν α 1998.



Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού,

του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως

Διδακτικών Βιβλίων και διανέμονται δωρεάν σ τα Δημόσια Σχολεία. Τα βιβλία

μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδει-

ξη της γν ησιότητάς τους . Κάθε αντίτυπο που διατίθ εται προς πώληση και δε

φέρει βιβλιόσημο, θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα

με τις διατάξεις του άρθρου 7, του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946

(ΦΕΚ 1946, 108, Α')

0000 _Η Istoria B Lykeioy

Documents

Transcript of 0000 _Η Istoria B Lykeioy