«Ὁ ἐν Καρπενησίῳ Κύρ. Ιατρίδης λόγῳ ὑπηρεσίας ἐπισκεφθεὶς τὴν Ἀράχωβαν ἐν

ἔτει 1830 ἀνέγνωσεν ἐπὶ τοῦ τοίχου του ναοῦ τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ τὴν ἑξῆς

σημείωσιν. Κ α τ ὰ τ ὸ 1 6 8 5 ἐ π ο λ έ μ η σ ε ὁ κ α π ε τ ὰ ν Λ ι β ί ν η ς ».

Η μάχη παρά την Αράχωβα Παρακαμπυλίων (1685). Κωνσταντίνου Αναστ. Ξευγένη, Θεολόγου - Καθηγητή

"… Ἐγὼ ῥαγιᾶς δὲ γένομαι, Τούρκους δὲν προσκυνάω,

δὲν προσκυνῶ τοὺς ἄρχοντες καὶ τοὺς κοτσαμπασήδες∙

μὸν καρτερῶ τὴν ἄνοιξη…" (από κλέφτικο δημοτικό τραγούδι). 1

«Κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας οἱ Εὐρυτάνες ἀνεδείχθησαν

ἐνθουσιώδεις καὶ ἀδάμαστοι πρωταγωνισταὶ ἐν πᾶσι τοῖς προεπαναστατικοῖς

κινήμασιν. Δεόντως ἐξαίρεται ἡ δρᾶσις τοῦ περιφήμου Χορμόπουλου, ἁρματωλοῦ

τῶν Ἀγράφων, καὶ τοῦ ἡρωϊκοῦ Λιβίνη, ἁρματωλοῦ τοῦ Καρπενησίου. Ἐν μέσῳ τῶν

δεινῶν, ἅτινα ὑφίσταντο οἱ ἁπλοῖ καὶ γενναῖοι ἐκεῖνοι κάτοικοι τῆς ὀρεινῆς

Εὐρυτανίας ὑπὸ τὸ πέλμα τῶν Τούρκων, οὐδέποτε ἐξέλιπεν ἐκ τῆς εὐγενοῦς αὐτῶν

ψυχῆς ὁ ἔνθερμος πόθος πρὸς ἐλευθερίαν καὶ ἀνεξαρτησίαν. Ἐν τῷ ἱερῷ ἀγῶνι τῆς

Ἐπαναστάσεως κατά τῶν Τούρκων ἔδρασαν μεταξύ τῶν πρώτων οἱ Εὐρυτάνες

κ λ έ φ τ ε ς καὶ ἁ ρ μ α τ ω λ ο ί » 2.

Οι δυο αυτοί θεσμοί ξεκίνησαν από διαμετρικά αντίθετη βάση, αφού αποστολή των αρματολών ήταν η δίωξη και η εξόντωση των κλεφτών. Στην πορεία των αιώνων όμως οι αρματολοί συναντήθηκαν και ταυτίσθηκαν με τους κλέφτες. Από τη μία ο ζυγός της τουρκικής αυτοκρατορίας και από την άλλη οι συντοπίτες κοτζαμπάσηδες, που εκμεταλλεύονταν το λαό με τον πιο σκληρό τρόπο, έσπρωξαν αρκετούς αρματολούς να ενωθούν με τους κλέφτες και να αναλάβουν συντονισμένη δράση εναντίον των εχθρών.

Ένας ξεχωριστός και ασυμβίβαστος επαναστάτης, κόντρα σε κάθε δεσποτεία - οθωμανική ή ελληνική κοτζαμπασίδικη - ήταν ο Κ α ρ π ε ν η σ ι ώ τ η ς α ρ μ α τ ο λ ό ς Λ ι β ί ν η ς , που έδρασε το 1685.

Το 1684 ξέσπασε ο έ κ τ ο ς β ε ν ε τ ο τ ο υ ρ κ ι κ ό ς π ό λ ε μ ο ς και οι αρματολοί και κλέφτες της Στερεάς Ελλάδας, προσπάθησαν να ελευθερωθούν από τον Οθωμανικό ζυγό πολεμώντας στο πλάι των Βενετών. Στα δεκαπέντε χρόνια, που διήρκεσε η σύγκρουση αυτή, οι Βενετοί κέρδισαν την Κεφαλονιά, τη Λευκάδα, (προσωρινά μέχρι το 1715) την Πελοπόννησο και περιοχές της Δαλματίας. Οι νίκες των Βενετών επιτεύχθηκαν σε μεγάλο βαθμό με βάση τη βοήθεια που έλαβαν από τους Έλληνες μαχητές. Περισσότεροι από 2.000 κλέφτες και αρματολοί συνέπραξαν μαζί τους. Ενώ ο βενετικός στόλος με τον Φ ρ α γ κ ί σ κ ο Μ ο ρ ο ζ ί ν ι επιχειρούσε στα Επτάνησα, οι φημισμένοι αρματολοί Αγγελής Σουμίλας ή «Βλάχος» από τα Γιάννενα, Πάνος Μεϊντάνης από την Κατούνα της Ακαρνανίας και Χορμόπουλος (Χορμόβας) από τον Μάραθο των Αγράφων ανέλαβαν δράση στην ενδοχώρα της Ακαρνανίας και κατέλαβαν στα τέλη του Σεπτέμβρη του 1684 τη Βόνιτσα και την Πρέβεζα. Με τους αρματολούς ενώθηκαν και οι Χρήστος και Μόσχος Βαλαωρίτης από τη Βαλαώρα, ο Σπαθόγιαννος από το Ξηρομέρι και άλλοι από τα Κράβαρα και το Καρπενήσι. Πυρπόλησαν το Αγρίνιο, Αγγελόκαστρο, Ζαπάντι, και άλλες πόλεις και χωριά.

[2]

Στην περιοχή του Καρπενησίου ξεσηκώθηκε ο θρυλικός α ρ μ α τ ο λ ό ς Λ ι β ί ν η ς. Σε μια περίοδο που ο προεστός Καρπενησίου Κωνσταντάκης ο επονομαζόμενος και Τουρκο-Κωνσταντάκης έπαιζε το φιλοτουρκικό χαρτί, ο Λιβίνης στάθηκε στο πλευρό του καταδυναστευόμενου λαού και αμείλικτος τιμωρός Τούρκων και φιλότουρκων.

Στρατολογεί πολυάριθμους Ευρυτάνες και αρχίζει τη δράση του με σκοπό την κατάληψη του Καρπενησίου και την κατάλυση της τουρκικής εξουσίας. Συνάμα, κατάφερε να συμπαρασύρει στην εξέγερση πολλά αρματολίκια της Στερεάς.

Η εξέγερσή του ανησύχησε όχι μόνο τους Τούρκους της Ευρυτανίας, αλλά και της όμορης Φθιώτιδας, οι οποίοι συντονισμένα έσπευσαν προς καταπολέμηση του. Ο Λιβίνης, ως επικεφαλής των επιχειρήσεων, καταφέρνει καίρια χτυπήματα στον εχθρό. Από τις σημαντικότερες μάχες που δίνει, ήταν στη ράχη ανάμεσα Γ ό λ ι α ν η ς και Παπαρουσίου, όπου το 1684 κατατρόπωσε πολυάριθμο σώμα τούρκικου στρατού, ώστε από τότε ο λόφος εκείνος ως τα σήμερα επωνομάζεται "λόφος του Λιβίνη".

Η μοίρα όμως δεν επέτρεψε στο γενναίο αυτό και δυναμικό καπετάνιο να συνεχίσει επί πολύ τις προσπάθειές του κατά των εχθρών για την λύτρωση της πατρίδας από τα δεινά της δουλείας.

Έτσι, ύστερα από την περιφανή του νίκη κατά των Τούρκων στη Γόλιανη, «καταδιωκόμενος «ὑπὸ τῶν

συσσωματωθέντων ἐξ Εὐρυτανίας καὶ Φθιώτιδος ὀθωμανῶν ἐξηναγκάσθη νὰ

συγκροτήσῃ δευτέραν μάχην ἐν Ἀ ρ α χ ώ β ῃ τ ο ῦ δ ή μ ο υ

Π α ρ α κ α μ π υ λ ί ω ν , καθ’ ἥν ἔπεσεν ἡρωϊκῶς»3 το 1685, περικυκλωμένος από τους Τούρκους και τους συνεργάτες τους, μεταξύ των οποίων και ο προεστός του Καρπενησίου Κωνσταντάκης ο επονομαζόμενος και Τουρκο-Κωνσταντάκης.

Στη συνέχεια οι Τούρκοι έκαψαν τα χωριά της περιοχής4. Το παρακάτω ηρωικό τραγούδι αναφέρει τις τελευταίες θελήσεις του καπετάν

Λιβίνη «διατάσσοντος νὰ παραδοθοῦν τὰ ὅπλα του εἰς τὸν ἀνήλικον υἱόν του, ὅτε

ἡβήσας θὰ δύναται νὰ φέρῃ καὶ νὰ τιμήσῃ αὐτά5». Το τραγούδι είναι τούτο:

Τρία μεγάλα σύγνεφα ’ς τὸ Καρπενίσι πάνε,

το να φέρνει ἀστραπόβροντα. τἄλλο χαλαζοβρόχια,

τὸ τρίτο τὸ μαυρύτερο μαντᾶτα τοῦ Λιβίνη.

"Σὲ σένα, Μῆτρο μου γαμπρέ. Σταθούλα ψυχογιέ μου.

ἀφήνω τὴ γυναῖκα μου, τὸ δόλιο μου τὸ Γιώργη.

ποῦ ναι μικρὸς γιὰ φαμελιὰ, κι’ ἀπ’ ἅρματα δὲν ξέρει.

Καὶ σὰ διαβῇ τὰ δεκαννιὰ καὶ γίνῃ παλληκάρι,

ἐλᾶτε νὰ ξεθάψετε τὰ δόλια τἅρματά μου,

ποῦ τά χωσα ‘ς τὴν ἐκκλησιά, μέσα ‘ς τὸ ἅγιο βῆμα,

νὰ μὴ τὰ πάρουν τὰ σκυλιά κι’ ὁ ΤουρκοΚωσταντάκης".

[3]

«Το τέλος του Λιβίνη σαν αρματολού, αλλά περισσότερο σαν κλέφτη με την

σημασία του πατριώτη αγωνιστή, ήταν εξαιρετικά μεγάλο για δυο λόγους. Πρώτα

γιατί χάρη σε κείνον η Ευρυτανική περιοχή εύρισκε κάποια ησυχία, γιατί ήταν

απαλλαγμένη από τους ληστές και τα στρατιωτικά τμήματα του κατακτητή, και

δεύτερον γιατί ο Λιβίνης απετέλεσε την πρωτοπορία του εθνεγερτικού πνεύματος

και συνέβαλε έτσι κατά πολύ στη δημιουργία μιας φιλελεύθερης

προεπαναστατικής τάσης των κατοίκων, έτσι που σιγά, σιγά να θεωρείται

ανυπόφορος ο ραγιαδισμός6».

Πέρα από το γεγονός της μάχης, ο διακεκριμένος ιστοριοδίφης Κωνσταντίνος Σάθας στο ιστορικό του δοκίμιο ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΣ διασώζει μια πολύτιμη πληροφορία7, ότι «ὁ ἐν Καρπενησίῳ Κύρ. Ιατρίδης λόγῳ ὑπηρεσίας ἐπισκεφθεὶς

τὴν Ἀράχωβαν ἐν ἔτει 1830 ἀνέγνωσεν ἐπὶ τοῦ τοίχου του ναοῦ τῆς Ἁγίας Τριάδος

καὶ τὴν ἑξῆς σημείωσιν. Κ α τ ὰ τ ὸ 1 6 8 5 ἐ π ο λ έ μ η σ ε ὁ κ α π ε τ ὰ ν

Λ ι β ί ν η ς ».

Ορμώμενοι από τη σημαντική αυτή πληροφορία προσπαθήσαμε να προσδιορίσουμε την ακριβή θέση της μάχης της Αράχωβας και του ναού της Αγίας Τριάδος, στο ιερό βήμα του οποίου ο γενναίος πολεμιστής έκρυψε τα άρματά του με παρακαταθήκη να δοθούν στο γιο του.

Οι γραπτές πηγές δεν βοηθούν και αναγκαστικά στραφήκαμε στις π ρ ο φ ο ρ ι κ έ ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς που διασώζονται στο πέρασμα των αιώνων από στόμα σε στόμα.

Οι ιστορικές παραδόσεις είναι προφορικές διηγήσεις, οι οποίες διατηρούν τη μακρινή ανάμνηση ενός ιστορικού γεγονότος. Αποτελούν δηλ. τον πρόδρομο της ιστορικής διαπραγμάτευσης. Η παράδοση επομένως του απλοϊκού λαού μας, πέραν από τις υπερβολές, υποκρύπτει πραγματολογικά στοιχεία δεδομένης ιστορικότητας. Εάν καταφέρουμε να αποκρυπτογραφήσουμε σωστά το περιεχόμενο των λαϊκών μας παραδόσεων, αποβάλλοντας το φανταστικό και μυθολογικό πέπλο που τις συγκαλύπτει, τότε ίσως οδηγηθούμε στον ασφαλή ιστορικό πυρήνα. Αλλά κι εάν ακόμη δεν το καταφέρουμε αυτό, οι ιστορικές παραδόσεις από μόνες τους είναι θρυλικές και συναρπαστικές, πόσο μάλλον αυτές που αναφέρονται σε επιφανείς ήρωες, που δεν τους έγραψε η ιστορία, αν και πότισαν με το αίμα τους το δέντρο της ελευθερίας χωρίς ποτέ να δουν τους καρπούς του αγώνα τους.

Κάποιες φορές η λαϊκή παράδοση - όπως για παράδειγμα στους στίχους των προαναφερθέντων κλέφτικων τραγουδιών - είναι τόσο εύγλωττη και συγκεκριμένη, που μας επιτρέπει να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για τα ιστορικά γεγονότα που περιγράφει.

Η τοπική παράδοση του χωριού διηγείται το κάψιμο της Αράχωβας από τους κλέφτες, ως αντίποινα για τη συνεργασία κάποιων χωριανών με τους Οθωμανούς και τον Τουρκο-Κωνσταντάκη.

Συχνά, η κοινωνική (λαϊκή) συνείδηση για να δικαιολογήσει ερημώσεις, θανάτους, φυσικές καταστροφές, δημιουργεί θρύλους, κατάρες, αφορισμούς κλπ.

Είναι συνηθισμένο το φαινόμενο, αφού παραλλαγή του θρύλου βρήκαμε και στο γειτονικό οικισμό πίσω από τη ράχη της Αράχωβας, στα Κελλάκια.

[4]

Εκεί 500 μ. από το σημερινό επαρχιακό δρόμο Αγρινίου-Καρπενησίου και λίγο πάνω από το κοινοτικό δρόμο βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Αγίας Τριάδος, στον τοίχο του οποίου υπήρχε η επιγραφή που μνημονεύει ο Κωνσταντίνος Σάθας.

Η τοπική λαϊκή παράδοση διασώζει8, ότι στην περιοχή, εκτός από το ναό της Αγίας Τριάδος, υπήρχαν κι άλλα κελιά, στα οποία οι μοναστές αναζητούσαν ένα χώρο ελεύθερης ανάπτυξης των ιδιαίτερων πνευματικών τους κλίσεων και βίωναν

την «ἐν Χριστῷ ἐλευθερία», που ελευθερώνει από κάθε είδους δεσμά. «Η

χριστιανική θρησκεία ρίζωσε στους βουνήσιους τούτους αγρότες σαν ακατάλυτη

δύναμη ξεχωρισμού της ελληνοχριστιανικής οντότητάς των, σαν η κυριότερη

ασπίδα άμυνας κατά των βαρβάρων κατακτητών, αλλά, με τον καιρό, και σαν

γενικότερο ιδεολογικό κίνητρο καθολικής αντιστάσεως του Γένους9».

Αν η παράδοση είναι αληθινή έχει και την επόμενη εξήγηση: «Οι Οθωμανοί όχι

μόνο δεν αντιστρατεύτηκαν ή δεν προσπάθησαν να αποδυναμώσουν το μοναχισμό, αλλά

αντίθετα αποδέχτηκαν την προϋπάρχουσα κατάσταση, παραχωρώντας σε μονές

πρόσθετα απ’ τη βυζαντινή εποχή προνόμια. Οι κατακτητές γνώριζαν αφενός την

επιρροή των μοναχών στους πλησιόχωρους πληθυσμούς – επιρροή που μπορούσε

να αποτελέσει ασφαλιστική δικλίδα για την επιβολή της τάξης – και αφετέρου τη

συνέπειά τους στις φορολογικές τους υποχρεώσεις. Η προσχώρηση κάποιων στον

μοναχισμό δεν οφειλόταν πάντοτε στη θρησκευτικότητά τους αλλά σε πρακτικούς

λόγους. Σημαντικό κίνητρο για αρκετούς αποτελούσε η ανασφάλεια, η κάλυψη

βιοτικών αναγκών, η εξαίρεση από αγγαρείες…10».

Από τα κελιά αυτά ο οικισμός πήρε το ευλογημένο όνομα Κελλάκια, που το διατηρεί μέχρι σήμερα. Το πνευματικό αυτό κέντρο ερημώθηκε αργότερα, όπως και ο ναός της Αγίας Τριάδος, ο οποίος όμως διασωζόταν μέχρι το 1830 (τουλάχιστον), όταν ο προεστός του Καρπενησίου Ιατρίδης επισκεφθείς την περιοχή ανέγνωσε επί του τοίχου την επιγραφή που αναφερόταν στο θάνατο του καπετάν Λιβίνη.

Όπως σ υ μ π ε ρ α ί ν ε τ α ι , ο Λιβίνης με τα παλληκάρια του προδομένος στην Αράχωβα και κυνηγημένος από τους Οθωμανούς κατέφυγε στη δασώδη αυτή περιοχή με την πυκνή βλάστηση προσπαθώντας να διαφύγει. Εκεί στο ιερό Βήμα του ναού της Αγίας Τριάδος έθαψε τα άρματά του και έπεσε ηρωικά, όπως προαναφέραμε.

[5]

Οι διασωθέντες αγωνιστές του, επιστρέφοντας στην Ευρυτανία, πέρασαν από την Αράχωβα, έκαψαν το χωριό και εκδικήθηκαν με τον τρόπο τους το θάνατο του αρχηγού τους και των συμπολεμιστών τους.

Μετά την καταστροφή και το κακό που τους βρήκε οι κάτοικοι του πολυάνθρωπου χωριού (σύμφωνα με την παράδοση η Αράχωβα ήταν οικιστική ένωση εφτά μαχαλάδων) εγκατέλειψαν τις εστίες τους αφήνοντας πίσω την κατάρα τους στους υπαίτιους της συμφοράς. Πολλοί απ’ αυτούς εγκαταστάθηκαν στη Ναυπακτία και αλλού χτίζοντας τις άλλες Αράχωβες.

Μετά την ήττα των κλεφταρματολών, η πίεση των κατακτητών στην περιοχή αυξήθηκε. Ιδιαίτερα η αυξανόμενη φορολογική επιβάρυνση των εξαθλιωμένων μικροκαλλιεργητών της υπαίθρου, οι βίαιοι εξισλαμισμοί και το παιδομάζωμα οδήγησαν σε μαρασμό και εγκατάλειψη όλη τη γύρω περιοχή. Σύμφωνα με το μεγάλο ευρυτάνα ιστορικό Πάνο Ι. Βασιλείου κατά την έκρηξη της επανάστασης του 1821 στην Αράχωβα κατοικούσαν μόνο 30 οικογένειες11.

Τα Κελλάκια, που έσφυζαν από χριστιανική ζωή και κίνηση, ερημώθηκαν κι αυτά. Η λαϊκή παράδοση διασώζει μέχρι σήμερα τη θλίψη και την αγανάκτηση του πατέρα ιερέα, που μαθαίνει από την πρεσβυτέρα την ώρα της θείας λειτουργίας πως η κοινοτική αρχή επέλεξε να δοθεί ως «φόρος αίματος» στους Τούρκους το δικό τους παιδί.

Τα φριχτά αυτά δεινοπαθήματα, οι ταπεινώσεις και ο οικονομικός μαρασμός ανάγκασαν τους κατοίκους να αποχωρήσουν και να αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής σε ασφαλέστερα μέρη. Έτσι εξηγείται και η παραμέληση του ναού της Αγίας Τριάδος, ο οποίος τελικά κατέρρευσε (οπωσδήποτε μετά το 1830, πιθανώς, και λόγω καθίζησης του εδάφους).

Εκ των πραγμάτων οι δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά τη συλλογή των πληροφοριών, για ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στα μακρινά εκείνα χρόνια, καθιστούν τη μικρή αυτή έρευνα ελλιπή. Σταματώ εδώ, με όσα ως τούτη τη στιγμή έχω συγκεντρώσει σχετικά στοιχεία, πιστεύοντας ότι η μικρή μου τούτη συμβολή θα αποτελέσει το έναυσμα για τυχόν περαιτέρω σχετικές έρευνες και μελέτες από αρμοδιότερους γύρω στα θέματα αυτά συντοπίτες μου.

[6]

Παραπομπές 1 Ν. Γ. Πολίτου, Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ,Τυπογραφεῖον Ἑστία, 1914, σελ. 68

http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?filename=%2Fvar%2Fwww%2Fanemi-portal%2Fmetadata%2Fe%2F4%2F4%2Fattached-metadata-74beb76ecf59dc77ae553047b33d5937_1272879993%2F96713_w.pdf&rec=%2Fmetadata%2Fe%2F4%2F4%2Fmetadata-74beb76ecf59dc77ae553047b33d5937_1272879993.tkl&do=96713_w.pdf&width=1031&height=728&pagestart=1&maxpage=161&lang=el&pageno=39&pagenotop=39&pagenobottom=38

2 Βιβλιοκριτική του Κωνσταντίνου Ι. Μερεντίτη, Γυμνασιάρχη του εξαταξίου Γυμνασίου Ν. Φιλαδέλφειας, μετέπειτα Καθηγητή του Πανεπιστημίου των Αθηνών (Αφορώσα εργασία επί της ιστορίας της Ευρυτανίας). http://www.kosmosnf.gr/2014/03/merentitis2/

3 Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Τουρκοκρατούμενη Ἑλλάς, Ἱστορικόν δοκίμιον περὶ τῶν πρὸς ἀποτίναξιν τοῦ Ὀθωμανικοῦ ζυγοῦ ἐπαναστάσεων τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους (1453-1821), Αθῆναι, 1869, σελ. 341

http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/5/c/2/metadata-02-0000617.tkl&do=232120.pdf&lang=en&pageno=1&pagestart=1&width=365.28%20pts&height=601.92%20pts&maxpage=674

4 Γρηγόρη Νικηφ. Κοσσυβάκη, Η Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα (1453-1821) http://www.kossivakis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=45&Itemid=54 5 Ν. Γ. Πολίτου, όπως παραπάνω, σελ. 53

http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?filename=%2Fvar%2Fwww%2Fanemi-portal%2Fmetadata%2Fe%2F4%2F4%2Fattached-metadata-74beb76ecf59dc77ae553047b33d5937_1272879993%2F96713_w.pdf&rec=%2Fmetadata%2Fe%2F4%2F4%2Fmetadata-74beb76ecf59dc77ae553047b33d5937_1272879993.tkl&do=96713_w.pdf&width=1031&height=728&pagestart=1&maxpage=161&lang=el&pageno=31&pagenotop=31&pagenobottom=26

6 Θάνου Δ. Παρούτσα, Ο καπετάν Λιβίνης, Ρουμελιώτικο Ηκερολόγιο, Αθήνα 1957, Α. σ. 119-121 7 Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, όπως παραπάνω 8 Τις πληροφορίες για τα Κελλάκια μας έδωσε ο Στυλιαράς Χρήστος του Γεωργίου, κάτοικος Κελλακίων 9 Πάνου Ι. Βασιλείου, η Επισκοπή Λιτζάς & Αγράφων επί Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1960, σελ. 49 10 ΝΙικολάου Φ. Τόμπρου, Οι μονές της Αχαΐας και οι εγκαταβιούντες τους: 1460-1715, Πρακτικά Συνεδρίου

Δήμου Δύμης, Πάτρα 2010, σελ. 258 http://www.academia.edu/7742621/%CE%9F%CE%B9_%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%AD%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%91%CF%87%CE%B1%CE%90%CE%B1%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%BF%CE%B9_%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82_1460-1715

11 Πάνου Ι. Βασιλείου, όπως παραπάνω, σελ. 43