ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΡΙΤΖΑΛΕΟΣ - serres.gr ritzaleos-1.pdf · τερα τα...

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΡΙΤΖΑΛΕΟΣ

ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΣΤΙΣ ΣΕΡΡΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΑΝΖΙΜΑΤ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ, 1839-1929*

Στη σημερινή πόλη των Σερρών τα μοναδικά απομεινάρια της εβραϊκής ιστορίας είναι το σχολείο στην οδό Αθανασίου Αργυρού και τα λιγοστά, κατεστραμμένα, λείψανα ταφικών μνημείων στην περίφραξη του δημοτι-κού υδραγωγείου στο λόφο Μουσάλα (ή Καλλιθέα)1. Το λησμονημένο για δεκαετίες εβραϊκό παρελθόν απασχόλησε ξανά τον τοπικό Τύπο πριν από μερικά χρόνια, όταν προέκυψε το ζήτημα της κατεδάφισης ενός ιστορικού κτιρίου, της «οικίας Σιμαντώφ» (ή Γιουδά Αρδίττι)2. Είναι ενδιαφέρον πως το άλλοτε «ιταλικό υποπροξενείο» βρισκόταν στη χριστιανική συνοικία

* Θερμές ευχαριστίες στον προϊστάμενο των Γενικών Αρχείων του Κράτους – Αρχείων Νομού Σερρών κ. Ι. Τσαρούχα, το φωτογράφο Κ. Βιδάκη, τον καθηγητή πληροφορικής κ. Γ. Σκαπέτη και το φιλόλογο Χρ. Φαράκλα για την πολύτιμη συνεργασία τους.

1. Η παλαιότερη γνωστή αναφορά για τα «εβρέικα μνήματα» ανήκει σε χειρόγραφο της Μονής Προδρόμου των Σερρών (1875), Π. Θ. Πέννα, «Το χρονικόν της φωτιάς», Σερρα-ϊκά Χρονικά, 9 (1982-1983) 179-184. Στο τέλος του 19ου αι., σύμφωνα με το διευθυντή του Γυμνασίου Σερρών Παπαγεωργίου, στο λόφο Μουσάλα «ευρέθησαν άλλοτε πολλά και παλαιά οστά, αλλά ταύτα ανήκον ίσως και εις τους Ιουδαίους…», Π. Ν. Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί τα Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου, β΄ έκδοση, επιμ. Χαρ. Μπακιρτζή, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 31. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Μάιο του 1917), το εβραϊκό νεκροταφείο βομβαρδίστηκε μαζί με τις παρακείμενες θέσεις του βουλγαρικού στρατού από τα συμμαχικά στρατεύματα των Γάλλων και των Άγγλων, Ν. Πέτροβιτς, «Αναμνήσεις-Σερραίων Ομηρεία (Ιούνιος 1917-Δεκέμβριος 1918)», Σερραϊ-κά Χρονικά 6 (1973) 31. Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το νεκροταφείο εξυπηρετούσε κανονικά τις ανάγκες της Κοινότητας, Αρχείο Υποθηκοφυλακείου Σερρών (στο εξής Αρ-χείο ΥΠ-ΣΕΡ), τ. 28/αρ. συμβ. 12429. Το 1979 μια αποστολή του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ αντίκρισε τη σημερινή, απογοητευτική, εικόνα με τη μοναδική εβραϊκή επιγραφή στο λόφο, I. Karmi, «Jewish Cemeteries in Northern Greece in the Post World War II Era», στο Ι. Κ. Hassiotis (επιμ.), The Jewish Communities of Southeastern Europe from the fifteenth century to the end of World War II, πρακτικά διεθνούς συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 30 Οκτω-βρίου-3 Νοεμβρίου 1992), Θεσσαλονίκη 1997, σ. 236.

2. Λ. Θεοδωρίδου Σωτηρίου – Κ. Θεοδωρίδης, «Κτίριο Σιμαντώφ στα Σέρρας», Σερρα-ϊκά Ανάλεκτα 2 (1993-1994) 197-210. Σύμφωνα με τον Αλμπέρτο Σιμαντώφ, η οικία ανήκε αρχικά στον τραπεζίτη Γιουδά Αρδίττι από τη Βέροια και κληροδοτήθηκε στον πατέρα του, εμποροτραπεζίτη Μεναχέμ Σιμαντώφ. Μαγνητοφωνημένη συνέντευξη του Αλμπέρ-του Μεναχέμ Σιμαντώφ (γεν. Θεσσαλονίκη 1924), Παρίσι 14 Μαρτίου 2003.

του Αγίου Νικολάου, έξω επομένως από τις γνωστές εβραϊκές συνοικίες3. Μετά το Ολοκαύτωμα και την εξόντωση σχεδόν του συνόλου των με-

λών της, η ιστορική έρευνα για την εβραϊκή κοινότητα στις Σέρρες πρέπει να αντιμετωπίσει το ακανθώδες πρόβλημα των γραπτών πηγών. Ειδικό-τερα τα κοινοτικά αρχεία καταστράφηκαν τρεις φορές: α) στην πυρκαγιά του 1913, β) κατά τη μεταφορά τους στη Βουλγαρία το 19184, και γ) στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμερα δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον εντοπισμό, έστω τμήματος, των Αρχείων στην Ελλάδα ή σε άλλη χώρα. Η ανακοίνωση στηρίχτηκε στο ακόλουθο υλικό: α) την κοινοτική και σχολική αλληλογραφία με την Alliance Israélite Universelle στο Παρίσι5, β) τα δημοτικά και συμβολαιογραφικά αρχεία στα Γενικά Αρχεία του Κρά-τους στις Σέρρες6 και γ) το αρχείο του Υποθηκοφυλακείου Σερρών.

Για την εβραϊκή παρουσία στις Σέρρες μέχρι τις αρχές του 19ου αι. και την εισαγωγή των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων (1839), τα πορίσματα της νεότερης έρευνας οδηγούν στο συμπέρασμα πως η κοινότητα είχε σχεδόν αδιάλειπτη παρουσία στην πόλη ή στην περιοχή της τουλάχιστον από τα μέσα του 14ου αι.7. Η πληθυσμιακή σύνθεση της κοινότητας γνώρισε σημα-

3. Ο αρχικός ιδιοκτήτης Γιουδά Αρδίττι ασκούσε καθήκοντα επίτιμου Ιταλού υπο-πρόξενου μέχρι το θάνατό του το Μάρτιο του 1908. Στη συνέχεια ο κληρονόμος του σπι-τιού Μεναχέμ Σιμαντώβ ανέλαβε τα ίδια καθήκοντα διατηρώντας την οικία ως έδρα του υποπροξενείου, Archiv de l’ Alliance Israélite Universelle (στο εξής Archiv de l’AIU)/Grèce ΧΧΙ Ε/277, Χακίμ προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 18 Μαρτίου 1908.

4. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/269, Μπουσκέλα προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 29 Μαΐου 1928.

5. Για την ιστορία της Αλλιάνς και το ρόλο της στην εκπαίδευση των Εβραίων στον ελληνικό χώρο, A. Chouraqui, L’ Alliance Israélite Universelle et la Renaissance Juive Contemporaine (1860-1960), Παρίσι 1965. Ρ. Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, Αθή-να 2001, σσ. 139-224. Μ. Βασιλικού, «Η Εκπαίδευση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στο Μεσοπόλεμο», στο Μ. Στεφανοπούλου (επιμ.), Ο Ελληνικός Εβραϊσμός, πρακτικά επιστη-μονικού συμποσίου (Αθήνα 3 και 4 Απριλίου 1998), Αθήνα 1999, σσ. 129-147.

6. Το συμβολαιογραφικό αρχείο του Τριανταφυλλόπουλου καλύπτει την περίοδο 1915-1941, Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Σερρών (στο εξής ΓΑΚ/ΑΝΣ)/ΑΒΕ 229, Αρχείο τέως Συμβολαιογράφου Σερρών Κων. Τριανταφυλλόπουλου. Στο αρχείο των ΓΑΚ σώζονται τα παλαιότερα βιβλία της υπηρεσίας δημοτολογίων των Σερρών κατά το Μεσοπόλεμο, ΓΑΚ-ΑΝΣ/ΑΒΕ 342, Αρχείο Δήμου Σερρών – Δημοτολόγια (1934).

7. Οι πρώτες αποσπασματικές μαρτυρίες για τους Εβραίους στο Mitrizzi (πιθανόν το Δημητρίτσι Σερρών) από τον Βενιαμίν ντε Τουδέλα (12ος αι.) και για τους ομόθρησκους στη Ζίχνα από τα αρχεία της μονής Προδρόμου (στα μέσα του 14ου αι.) δεν επιτρέπουν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τη σύνδεση ή τη συνέχεια των εγκαταστάσε-ων, βλ. Κ. Μουστάκα, «Οι Μεσαιωνικές Εβραϊκές κοινότητες της Ζίχνας και της Καστο-ριάς: Αρχειακές μαρτυρίες», Αριάδνη 10 (2004) 85-100. Για τους Εβραίους των Σερρών κατά τον 15ο αι.-16ο αι. M. A. Epstein, The Ottoman Jewish Communities and their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Φράιμπουργκ 1980, σ. 269. Σ. Πετμεζά, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους υπό τους Οθωμανούς», στο P. Odorico, Αναμνήσεις και Συμβουλές του

Βασίλειος Ριτζαλέος380

ντικές μεταβολές στους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κατάκτησης: μετά την υποχρεωτική μετακίνηση (sürgün) των Ρωμανιωτών (ή Ελληνόφωνων) Εβραίων από τον Σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη (τον 15ο αι.)8, Σεφαρ-δίμ (ή Ισπανοεβραίοι) και Ασκεναζίμ από την Κεντρική Ευρώπη εγκατα-στάθηκαν στην πόλη και αποτελούσαν διακριτές ομάδες στους κόλπους της κοινότητας στα μέσα του 16ου αι.9. Ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί αναφέρει πως Χριστιανοί και Εβραίοι κατοικούσαν εντός του άλλοτε περιτειχισμένου τμήματος, ενώ οι Μουσουλμάνοι γύρω από αυτήν την περιοχή10.

Δύο είναι τα βασικότερα ερωτήματα για την εγκατάσταση των Εβραί-ων αυτήν την περίοδο: α) οι νεοφερμένοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν τον 16ο αι. στην παλαιά συνοικία των Ρωμανιωτών και β) οι Ισπανοεβραίοι και οι Ασκεναζίμ συγκρότησαν κοινή ή ξεχωριστή συνοικία εξαιτίας των δια-φορών τους; Το πρώτο ερώτημα παραμένει χωρίς απάντηση. Στα μέσα του 16ου αι. η ύπαρξη μιας εβραϊκής συνοικίας (κοντά σε εκκλησία του Αγίου Νικολάου) οδηγεί στο συμπέρασμα πως η επικράτηση των Ισπανοεβραίων ήταν άμεση στο εσωτερικό της κοινότητας και παρέμεινε αναμφισβήτητη μέχρι το Ολοκαύτωμα (1943)11.

Όπως και οι υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές κοινότητες των Σερρών κατά τους οθωμανικούς χρόνους, η εβραϊκή ήταν οργανωμένη γύρω από το θρη-σκευτικό της κέντρο σε ξεχωριστή συνοικία, προκειμένου να ανταποκριθεί στις θρησκευτικές, φορολογικές, κοινωνικές και εκπαιδευτικές της υποχρεώ-σεις12. Στις αρχές του 19ου αι., σύμφωνα με τις μαρτυρίες ξένων περιηγητών, η συνοικία εξακολουθεί να βρίσκεται στην περιοχή εντός του βυζαντινού οχυρωματικού περιβόλου13. Η ακριβής θέση ή η έκτασή της για αυτή την περίοδο είναι ακόμη ζητήματα ανοικτά στην έρευνα. Ο Νικολάου, πολιτι-κός μηχανικός και μελετητής της τοπικής ιστορίας, οριοθέτησε την εβραϊκή

Συναδινού, ιερέα Σερρών στη Μακεδονία (17ος Αιώνας), Παρίσι 1996, σσ. 451, 453. Για τους Εβραίους των Σερρών κατά τον 17ο αι. Ottoman Documents on Balkan Jews XVIth-XVII centuries, Centre International d’ Information sur le sources de l’ Histoire Balkanique et Mediterraneenne CIBAL, Σόφια 1990, σσ. 27-28.

8. St. B. Bowman, The Jews of Byzantium 1204-1453, Αλαμπάμα 1985, σ. 66. Epstein, The Ottoman Jewish…, ό.π., σσ. 178-180.

9. Πετμεζά, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους…», ό.π., σσ. 433-434.10. Ε. Τσελεμπί, Ταξίδι στην Ελλάδα, έρευνα-λογοτεχνική απόδοση Νίκος Χειλαδά-

κης, Αθήνα 1991, σ. 78.11. Για τις συνοικίες των Σερρών κατά το 16ο αι., Ε. Μπαλτά, «Η πόλη των Σερρών

στα Οθωμανικά τεκμήρια (15ος-17ος)», Γιατί, τεύχος εκτός σειράς (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1993) 17-22.

12. Α. Στεφανίδου, Η πόλη λιμάνι της Καβάλλας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατί-ας. Πολεοδομική διερεύνηση (1391-1912), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέ-λειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 259.

13. W. Μ. Leake, Travels in Northern Greece, τ. 3, Λονδίνο 1835, σ. 207.

Εβραϊκές συνοικίες στις Σέρρες 381

συνοικία στο βορειοανατολικό τμήμα της πόλης14. Η βασική υπόθεση του Νικολάου ήταν πως οι Ισπανοεβραίοι από την άφιξή τους εγκαταστάθηκαν σε μια ελεύθερη περιοχή εντός των βυζαντινών τειχών (πιθανόν στο χώρο του βυζαντινού ιπποδρόμου) και συγκρότησαν μια ιδιαίτερη συνοικία, που ταυτιζόταν με το συγκρότημα των «Σαράντα Οντάδων»15.

Το συγκρότημα των «Σαράντα Οντάδων» θυμίζει τις περιγραφές του Γιοσέφ Νεχαμά για τις λεγόμενες «cortijos», τις φτωχικές εβραϊκές συνοι-κίες γύρω από μια αυλή στη Θεσσαλονίκη16. Επίσης μας παραπέμπει στην εικόνα της εβραϊκής συνοικίας στην Κομοτηνή γύρω από μια κεντρική αυλή εντός των βυζαντινών τειχών. Στην τελευταία, όμως, υπήρχε η συναγωγή της κοινότητας στο νοτιοδυτικό άκρο της αυλής17. Οι σημαντικότερες αδυ-ναμίες της υπόθεσης του Νικολάου για την εβραϊκή συνοικία της οθωμα-νικής εποχής είναι: α) χρησιμοποιεί τον κατάλογο των ιδιοκτητών της λε-γόμενης πυρίκαυστης ζώνης, που συντάχτηκε μετά την Απελευθέρωση του 1913, σαν βασική πηγή για τα οθωμανικά χρόνια18, β) ο κατάλογος δεν πα-ραπέμπει στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο και σε έτος κτήσης των ακινήτων, και γ) δεν γνώριζε το σημαντικό έργο του Μερκάδο Κόβο για την ιστορία των Εβραίων στις Σέρρες. Λαμβάνοντας υπόψη πως κάθε εβραϊκή συνοικία ήταν οργανωμένη γύρω από μία συναγωγή, η μοναδική πληροφορία για την ύπαρξη θρησκευτικού κέντρου προέρχεται από το έργο του Μερκάδο Κόβο και συνδέεται με μια περιοχή στα νοτιοδυτικά των «Σαράντα Οντά-δων», όπου η κοινότητα έκτισε νέα Συναγωγή στη θέση παλαιότερης στα τέλη του 18ου αι. - αρχές του 19ου αι. (σχέδ. 1)19.

14. Ν. Ζ. Νικολάου, Σκαπανείς της ιστοριογραφίας και προβλήματα της ιστορίας των Σερρών, Θεσσαλονίκη 1964.

15. Ν. Πέτροβιτς, «Γλωσσάριον λέξεων εκ της τουρκικής της διαλέκτου των Σερρών», Σερραϊκά Χρονικά 4 (1963) 83. Με τους Πέτροβιτς και Νικολάου συμφωνεί ο ιστοριοδί-φης των Σερρών Χαράλαμπος Βουρουτζίδης, ο οποίος ταυτίζει τους Σαράντα Οντάδες με τη θέση «Γιαχουτιλέρ Χαβλισή» (αυλή των Εβραίων), που αναφέρεται σε «βακουφναμέ» της Μονής Βατοπεδίου από το 1495, και θεωρεί πως αυτή είναι η θέση της εβραϊκής συ-νοικίας στο τέλος του 15ου αι., Χ. Βουρουτζίδη, «Χρονικό της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών», Χρονικά 170 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2000) 12.

16. Γ. Νεχαμά, Ιστορία των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης, μετάφραση από τα γαλλι-κά του Τομέα Μετάφρασης του Τμήματος Γαλλικής του ΑΠΘ, βιβλίο δεύτερο, Θεσσαλο-νίκη 2000, σ. 768.

17. Η. Μεσσίνα, Οι συναγωγές και οι εβραϊκές συνοικίες της Βορείου Ελλάδος, αδη-μοσίευτη διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1999, σ. 218.

18. ΓΑΚ/ΑΝΣ/ΑΒΕ 189 Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Σερρών. Κατάλογος ιδιο-κτητών πυρίκαυστης ζώνης.

19. M. Covo, Aperçu Historique sur la communauté israélite de Serrès, Τελ Αβίβ 1962, σ. 12. Ο εκπαιδευτικός Μερκάδο Κόβο (Σέρρες 1874-Θεσσαλονίκη 1940) συνδέθηκε με την ανασυγκρότηση του εβραϊκού σχολείου των Σερρών την περίοδο 1896-1901, Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ E/274, Κόβο προς Αρχιραβίνο Γαλλίας Καν, Κωνσταντινούπολη 30 Σε-πτεμβρίου 1901. Υπηρέτησε το έργο της Αλλιάνς στις σεφαραδίτικες κοινότητες στο τέλος


Στο δεύτερο μισό του 18ου αι., η μεγάλη ζήτηση σε βαμβάκι και μαλλί των Σερρών στις οθωμανικές και ευρωπαϊκές αγορές και οι αυξανόμενες εισαγωγές βιομηχανικών προϊόντων έφεραν πλούτο και αύξηση του πλη-θυσμού20. Η πόλη εξελισσόταν σε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου και παρουσίαζε αξιόλογη κίνηση στη μόνιμη αγορά της και την ετήσια εμπο-ροπανήγυρη (κάθε Ιανουάριο)21. Παρά την κρίση στην τοπική βιοτεχνία από τις εισαγωγές βιομηχανικών προϊόντων, η οικονομία των Σερρών γνώ-ρισε νέα περίοδο ακμής στα χρόνια του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου (1861-1865) μετά την απότομη αύξηση των τιμών και των εξαγωγών στο βαμβάκι22.

Σε όλη αυτήν την περίοδο (β΄ μισό 18ου αι.- α΄ μισό 19ου αι.), Εβραίοι έμποροι και αργυραμοιβοί, κυρίως από τη Θεσσαλονίκη, εγκαταστάθηκαν προσωρινά ή μόνιμα στις Σέρρες. Μετά τις ασαφείς πληροφορίες των πε-ριηγητών για «μερικές» ή «λίγες» εβραϊκές οικογένειες στα τέλη του 18ου αι. έως τις αρχές του 19ου αι.23, ο ανδρικός πληθυσμός κατά την απογρα-φή του 1831 ανερχόταν σε 248 Εβραίους και μόνον τέσσερις κοινότητες ομοθρήσκων εμφανίζονταν μεγαλύτερες στο εγιαλέτι της Ρούμελης (στη Θεσσαλονίκη, Αδριανούπολη, Μοναστήρι και Φιλιππούπολη)24. Το 1834 η συμμετοχή των Εβραίων στις εμπορικές και τραπεζικές εργασίες έθεσε σε

της Οθωμανοκρατίας και μετά την Απελευθέρωση του 1912-1913. Ο Κόβο ήταν η βασική πηγή της σύντομης γενικής ιστορίας των Εβραίων στις Σέρρες του Χ. Βουρουτζίδη, «Χρο-νικό της Εβραϊκής Κοινότητας», σσ. 11-22.

20. Leake, Travels…, ό.π., σσ. 206-207. A. Boué, Recueil d’ Itinéraires dnas la Turquie d’ Europe, τ. 1, Βιέννη 1854, σ. 151. H. F. Tozer, Researches in the Highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes, Λονδίνο 1869, σ. 391. Πετμεζά, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους…», ό.π., σ. 437.

21. Ο Σπύρος Ασδραχάς κατέταξε την εμποροπανήγυρη των Σερρών σε εκείνες με περιορισμένη τοπική σημασία και τη σύνδεσε με τον εποχικό χαρακτήρα του εμπορίου (βαμβάκι), Σπ. Ι. Ασδραχά, Ελληνική κοινωνία και οικονομία ιη΄ και ιθ΄ αι., Αθήνα 1988, σσ. 35, 37. Για τη συμμετοχή των Εβραίων εμπόρων της Θεσσαλονίκης στην εμποροπανή-γυρη από το τέλος του 17ου αι., Νεχαμά, Ιστορία των Ισραηλιτών…, ό.π. βιβλίο δεύτερο, σ. 747. Στο έργο του Μερκάδο Κόβο αποτυπώθηκε η περηφάνια των Σερραίων –ανεξάρτητα από την εθνοθρησκευτική καταγωγή τους– για την εμποροπανήγυρη της πόλης, λόγω της συρροής εμπόρων από κάθε γωνιά της Αυτοκρατορίας, την Αυστροουγγαρία και τη Ρω-σία και των εκτεταμένων εμπορικών πράξεων για αγροτικά, βιοτεχνικά και βιομηχανικά προϊόντα, Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σ. 24.

22. Για τους λόγους της ζήτησης και της αύξησης των τιμών, βλ. Λ. Φ. Καλλιβρετάκη, «Το ελληνικό βαμβάκι στη συγκυρία του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου», Ιστορικά 7 (Δεκεμβρίου 1987) 81-102.

23. Μ. Ε. Μ. Cousinéry, Voyage dans la Macédoine, τ. 1, Παρίσι 1828, σ. 158. Leake, Travels…, ό.π., σ. 201.

24. K. H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteri-stics, Μάντισον 1985, σ. 109. Για τους σκοπούς και τα προβλήματα της απογραφής Ν. Τοντόροφ, Η Βαλκανική Πόλη 15ος-19ος Αιώνας. Κοινωνικο-οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη, μετάφραση Έ. Αβδελά - Γ. Παπαγεωργίου, τ. Β΄, Αθήνα 1986, σσ. 428-433.


αμφισβήτηση την κυριαρχία της ελληνικής αστικής τάξης στις Σέρρες25. Η εγκατάστασή τους συνεχίστηκε, με εντονότερους ρυθμούς, μέχρι το τέλος του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου (1865)26. Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, όταν η οικονομική παρακμή στην πόλη ήταν εμφανής, η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε 350 οικογένειες με 1.500 μέλη27.

Η «επιβλητική» Συναγωγή ανάμεσα στις εκκλησίες της Αγίας Φωτεινής και του Αγίου Αντωνίου ήταν το θρησκευτικό και κοινωνικό κέντρο της κοινότητας28. Σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση, στις Σέρρες, η Συναγωγή καταλάμβανε την ίδια θέση για πέντε αιώνες, δίπλα σε μια παλαιά «Γιεσί-βα» (ιεροσπουδαστήριο) με σπάνια χειρόγραφα και βιβλία29. Σε τμήμα της Συναγωγής ή εφαπτόμενο κτίσμα λειτουργούσε ένα παραδοσιακό «Μελ-ντάρ» (σχολείο)30. Η εβραϊκή συνοικία, μαζί με το ιστορικό της κέντρο, φαίνεται πως δεν καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 184931. Δίπλα στη Συναγωγή, ή σε κοινοτικό οικόπεδο στα νοτιοδυτικά της συνοικίας, η κοι-νότητα έκτισε νέο σχολείο το 1874, το οποίο όμως παρέμενε ημιτελές εξαι-τίας της οικονομικής κρίσης32. Όταν κατεδαφίστηκε το σχολείο του 1874, η κοινότητα έκτισε επιβλητικό διώροφο κτίριο στη θέση του για τις ανάγκες

25. Πετμεζά, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους…», ό.π., σ. 461, υποσ. 118.26. Η πληροφορία για 600 οικογένειες την περίοδο της ακμής (1860-1865) θεωρήθηκε

υπερβολική από τον Κόβο, Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σ. 19.27. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB/28, Σκαλόνι προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επι-

τροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 21 Απριλίου 1874, βλ. Br. Rivlin (επιμ.), Pinkas Hakehillot.Encyclopaideia of Jewish Communities from their Foundation till after the Holocaust. Greece (στα εβραϊκά), Ιερουσαλήμ 1998, σ. 300.

28. Στις αρχές του 19ου αι., όταν το κύμα των νεοφερμένων Εβραίων βρισκόταν στην πρώτη του φάση, η ανοικοδόμηση μιας νέας και ευρύχωρης Συναγωγής για την κάλυψη των αναγκών 2.000 ατόμων, έστω και αν πρόκειται για υπερβολική εκτίμηση, ήταν από-δειξη της διορατικότητας της κοινοτικής ηγεσίας για το μέλλον της Covo, Aperçu Histori-que…, ό.π., σ. 12. Ανάλογα, το 1883, η ολιγάριθμη κοινότητα των 212 μελών στην Καβάλα έκτισε μια μεγάλη Συναγωγή που θα κάλυπτε τις ανάγκες 1.800 Εβραίων το 1905, Archiv de l’AIU/Grèce ID/3, Ματαλόν προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη 15 Αυγούστου 1901, Archiv de l’AIU/Bulgarie IE/3a, Μπασάτ προς τον πρό-εδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Καβάλα 7 Νοεμβρίου 1905.

29. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/269, Μπουσκέλα προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 29 Μαΐου 1928.

30. Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σ. 12. Στο «Μελντάρ», ο «μελαμέντ», συνήθως ένας ραβίνος, δίδασκε αποκλειστικά σε αγόρια από την ηλικία των 7 ετών την εβραϊκή αλφά-βητο, αριθμητική και την ανάγνωση κειμένων από τη Βίβλο μαζί με τη μετάφρασή τους στα ισπανοεβραϊκά, A. Rodrigue, French Jews, turkish Jews. The Alliance Israélite Universelle and the Politics of Jewish Schooling in Turkey, 1860-1925, Μπλούμινγκτον και Ινδιανάπο-λη 1990, σ. 36.

31. Γ. Κουτζακιώτη, «Η μεγάλη πυρκαγιά των Σερρών (1849). Νέα στοιχεία από τα γαλλικά διπλωματικά έγγραφα», Σερραϊκά Χρονικά 14 (2002) 85-91.

32. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB/28, Σκαλόνι προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-πής της Αλλιάνς, Σέρρες 12 Φεβρουαρίου 1874.


του σχολείου της Αλλιάνς (1909)33. Η μεγάλη ζήτηση κατοικίας στην περιοχή περιόρισε τα διαθέσιμα κα-

ταλύματα και οικόπεδα αυξάνοντας τις τιμές των ενοικίων και της γης. Οι εγγυήσεις των οθωμανικών αρχών για τη ζωή και την περιουσία των μη Μουσουλμάνων υπηκόων (1839-1856)34 και η μεταφορά αρμοδιοτήτων από τις εθνοθρησκευτικές κοινότητες στα νέα διοικητικά όργανα μετά τις με-ταρρυθμίσεις του 1864, διευκόλυναν την ελεύθερη εγκατάσταση σε άλλη αστική περιοχή και την αγορά γης35.

Οι Εβραίοι μετακινήθηκαν προς τρεις κατευθύνσεις: α) βορειότερα της Συναγωγής σε μια περιοχή με μικρότερη αξία γης, μικρότερες σε έκταση ιδιοκτησίες και χαμηλότερα επομένως ενοίκια (ανάμεσα στις συνοικίες του Αγίου Αντωνίου, της Αγίας Παρασκευής και του Τιμίου Προδρόμου)36, όπου είναι άγνωστο αν προϋπήρχε κάποιος εβραϊκός πυρήνας (περιοχή των «Σαράντα Οντάδων»), β) νοτιότερα στο λεγόμενο Αραμπατζή μαχαλά, ανάμεσα στην παλαιά μουσουλμανική συνοικία Ζιντζιρλί τζαμί (β΄ μισό 16ου αι.) και στη νέα χριστιανική συνοικία του Προφήτη Ηλία (19ος αι.)37

33. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB/28, Επιστολή της τοπικής επιτροπής της Αλλιάνς προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής, Σέρρες 16 Φεβρουαρίου 1909. Είναι βέβαιο ότι το σχολείο της Αλλιάνς χτίστηκε σε κοινοτικό οικόπεδο που προήλθε από την κατεδάφιση του παλαιού σχολείου και δύο μικρών κτισμάτων της κοινότητας, Archiv de l’AIU/Grèce VIIB/28, Επιστολή της τοπικής επιτροπής της Αλλιάνς προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής, Σέρρες 30 Δεκεμβρίου 1907. Εκτός από το κεντρικό οικόπεδο της Συναγωγής με έκταση 1.056 τ.μ. (ένδειξη αρ. 730 στον κατάλογο των ιδιοκτητών της πυρίκαυστης ζώ-νης), η κοινότητα διέθετε ακόμη ένα οικόπεδο 930 τ.μ. το οποίο δεν εξυπηρετούσε μάλλον τις σχολικές ανάγκες εξαιτίας της σχετικά μεγάλης απόστασης από τη συνοικία (ένδειξη αρ. 820), ΓΑΚ/ΑΝΣ/ΑΒΕ 189 Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Σερρών. Κατάλογος ιδιο-κτητών πυρίκαυστης ζώνης.

34. E. Benbassa and A. Rodrigue, Sephardi a History of the Judeo-Spanish Community, 14th-20th Centuries, Καλιφόρνια 2000, σσ. 69-71.

35. Α. Γερόλυμπου-Καραδήμου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Βορειοελλαδικές πό-λεις στην περίοδο των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων, Αθήνα 1997, σ. 258.

36. Στο τέλος των Βαλκανικών Πολέμων οι εβραϊκές ιδιοκτησίες στο συγκρότημα των «Σαράντα Οντάδων», σύμφωνα με τον κατάλογο των ιδιοκτητών, ανήκαν στην τέταρτη και τελευταία κατηγορία του πίνακα με τις εμπορικές αξίες της γης και καταλάμβαναν σχετικά μικρή έκταση (από 53 τ.μ. έως 134 τ.μ.). Αντίθετα οι ιδιοκτησίες γύρω από τη Συ-ναγωγή ανήκαν στην τρίτη κατηγορία και είχαν μεγαλύτερη έκταση (από 31 τ.μ. έως 419 τ.μ.), ΓΑΚ/ΑΝΣ/ΑΒΕ 189 Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Σερρών. Κατάλογος ιδιοκτη-τών πυρίκαυστης ζώνης.

37. Πετμεζά, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους…», ό.π., σσ. 429, 469. Στο έργο του Κόβο, ο Αραμπατζή μαχαλάς συνδέεται με μια παλαιά μουσουλμανική συνοικία, την «Dogharb[e]y mahalessi», Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σ. 12. Η πληροφορία του επιβεβαιώνεται από συμβόλαια στο Υποθηκοφυλακείο Σερρών, όπου εβραϊκές ιδιοκτησίες εντός του Αραμπα-τζή μαχαλά φέρονται να ανήκουν στη συνοικία «Ντογ[κ]άν Μπέη», Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 12/ αρ. συμβ. 4925. Δεν είναι σαφές αν ο Αραμπατζή μαχαλάς ήταν τμήμα ή ταυτιζόταν με τη συνοικία «Ντογ[κ]άν Μπέη».


και γ) στον Άγιο Νικόλαο, στον Άγιο Αντώνιο και σε άλλες, μη εβραϊκές, συνοικίες, όπου εγκαταστάθηκαν νεοφερμένοι και γηγενείς της μεσοαστι-κής και μεγαλοαστικής τάξης, όπως ο τραπεζίτης Γιουδά Αρδίττι, ο έμπορος Αβράμ Σιμαντώβ, ο εμποροτραπεζίτης Οβαδία Αζαρία, ο έμπορος Σολομών Φάις, ο αργυραμοιβός Χαΐμ Φλωρεντίν38.

Στο τέλος της Οθωμανοκρατίας, ο πρόεδρος της κοινότητας Φαρατζή (1913) έκανε λόγο για δύο «ισραηλιτικές συνοικίες» εντός της πυρίκαυστης ζώνης και μία εκτός αυτής της ζώνης39. Η πρώτη, ας την ονομάσουμε «κάτω-εβραϊκή» ή συνοικία της «Μεγάλης Συναγωγής», ήταν το αναμφισβήτητο κέντρο της κοινότητας. Η δεύτερη, η «άνω εβραϊκή», ήταν κοντά στο συ-γκρότημα των «Σαράντα Οντάδων» στο οποίο αναφέρεται ο ιστοριοδίφης Νικολάου. Η τρίτη, που δεν καταστράφηκε από την πυρκαγιά, εντοπίζεται στον Αραμπατζή μαχαλά. Ωστόσο, σε άλλες πηγές, η «κάτω-εβραϊκή» και η «άνω-εβραϊκή» αναφέρονται σαν μία συνοικία40.

Από την περίοδο 1865-1870, η οικονομική κρίση στην πόλη, μετά την απώλεια του ρόλου της ως διαμετακομιστικού κέντρου και την παρακμή της εμποροπανήγυρης41, έπληξε και την εβραϊκή κοινότητα42. Η μετανά-στευση στη Θεσσαλονίκη και στα ανερχόμενα καπνεμπορικά κέντρα της Καβάλας και της Δράμας ήταν η διέξοδος για τους Εβραίους εμπόρους, αργυραμοιβούς, επαγγελματίες και υπαλλήλους43. Στη διάρκεια της οικο-νομικής κρίσης, η κοινότητα γνώρισε τη διαίρεση ανάμεσα στους Εβραίους των συνοικιών εντός και εκτός της άλλοτε περιτειχισμένης περιοχής.

Από ειρωνεία της τύχης, ο Μεναχέμ Κόβο, αναγνωρισμένος Αρχιρα-βίνος των Σερρών από το 186244, συμμετείχε στις αρχές της δεκαετίας του 1860 στην τριανδρία των Αρχιραβίνων, μαζί με εκείνους της Σμύρνης και της Αδριανούπολης, για την άμβλυνση των αντιπαραθέσεων στην κοινό-

38. Ανάλογη τάση εμφανίστηκε το β΄ μισό του 19ου αι. ανάμεσα στα πιο εύπορα στρώ-ματα της κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, Αλ. Καραδήμου-Γερόλυμπου, «Από τη συγκέντρω-ση στη διάχυση. Οι εβραϊκές συνοικίες στις βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος της Τουρκο-κρατίας», Σύγχρονα Θέματα 52-53 (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1994) 17.

39. Ανώνυμου, «Les événements d’ Orient», Archives Israélites, τ. 74/Ν. 30 (24 Ιουλίου 1913) 236.

40. Archiv de l’AIU/Grèce ID 3, Ματαλόν προς τον γραμματέα της Κεντρικής Επιτρο-πής της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη 25 Φεβρουαρίου 1904.

41. Για τα αίτια παρακμής της εμποροπανήγυρης των Σερρών μετά το 1870, B. C. Gounaris, Steam over Macedonia, 1870-1912. Socio-economic change and the railway factor, Μπούλντερ 1993, σσ. 190-195.

42. Archiv de l’AIU/Grèce VB/24, Ντανόν προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη 8 Αυγούστου 1893.

43. M. Covo, «Lettre de Turquie», L’ Univers Israélite, Παρίσι 35 (21-05-1897) 281-282.44. M. Franco, Essai sur l’ histoire des Israélites de l’ Empire Ottoman depuis les origines

jusqu’à nos jours, Νέα Υόρκη 1973, σ. 193.


τητα της Κωνσταντινούπολης45. Μία δεκαετία αργότερα, η διαίρεση των Εβραίων στις Σέρρες αναφέρεται για πρώτη φορά στην αλληλογραφία με την Αλλιάνς (1874): «θρησκευτικής φύσεως διαφορές έχουν διαιρέσει την κοινότητα της πόλης μας, όπως μπορεί να σας πληροφορήσει ο Αρχιραβίνος της Θεσσαλονίκης»46. Η μόνη γνωστή αιτία της διαίρεσης ήταν η ίδρυση, με αντικανονικό τρόπο, νέου τόπου προσευχής («μιντράς») στον Αραμπατζή μαχαλά και τα βίαια επεισόδια ανάμεσα στους πιστούς της Συναγωγής και του «μιντράς»47. Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, οι Εβραίοι του Αραμπα-τζή μαχαλά συγκρότησαν ουσιαστικά δεύτερη «κοινότητα» με δική τους συναγωγή και σχολείο (τουλάχιστο από το 1874)48. Στο έργο του Κόβο η ονομασία «Μεγάλη Συναγωγή» για το θρησκευτικό κέντρο στην «κάτω συ-νοικία» ήταν ένας τρόπος διάκρισης από τον τόπο προσευχής στον Αρα-μπατζή μαχαλά49.

Η αισιοδοξία του συντάκτη της επιστολής το 1874 για την επίλυση των διαφορών «σύμφωνα με τους θρησκευτικούς κανόνες και τη λογική» δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Τριάντα χρόνια αργότερα (1904), ο επιθεωρητής των σχολείων της Αλλιάνς Ματαλόν υπογράμμιζε τη συνεχι-ζόμενη διαίρεση των Εβραίων ανάμεσα στις δύο συνοικίες:

…κάθε συνοικία διαθέτει τον τόπο προσευχής της, τον δικό της χαζάν και σοχέτ, το σχολείο της. Επιμένουν σε αυτή τη διαίρεση παρά τη μείωση του πληθυσμού. Κάθε προσπάθεια για την ένωσή τους θα προκαλούσε δια-μάχες και η μικρή κοινότητα βιώνει με τον τρόπο της την τέλεια ειρήνη… οι δύο ισραηλιτικές συνοικίες απέχουν περίπου δέκα λεπτά μεταξύ τους και τα μικρά παιδιά της μίας συνοικίας δεν επιτρέπεται να παρακολουθούν το σχολείο της άλλης… Αυτή η συνοικία [ενν. Αραμπατζή μαχαλάς] διαθέτει ένα μικρό Ταλμούντ Τορά με 23 μαθητές ηλικίας 5-8 ετών… ο ραβίνος της συνοικίας [και υπεύθυνος του σχολείου] έχει τους οπαδούς του, όπως και ο οίκος προσευχής…50.

Στο τέλος της Οθωμανοκρατίας, ο Αραμπατζή μαχαλάς ήταν μικτή συ-νοικία με μουσουλμανική πλειοψηφία, όπως προκύπτει από την εμπλοκή πολλών Μουσουλμάνων και ορισμένων Χριστιανών στις αγοραπωλησίες

45. Στο ίδιο, σσ. 165-166.46. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB 28, Σκαλόνι προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-

πής της Αλλιάνς, Σέρρες, 17 Φεβρουαρίου 1874.47. Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σσ. 12-13. 48. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB 28, Σκαλόνι προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-

πής της Αλλιάνς, Σέρρες, 21 Απριλίου 1874.49. Covo, Aperçu Historique…, ό.π., σσ. 12, 14.50. Archiv de l’AIU/Grèce ID 3, Ματαλόν προς το γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής

της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη, 25 Φεβρουαρίου 1904.


και τις μισθώσεις μετά το 191351 και τον αριθμό των Ανταλλαξίμων Κτημά-των μετά το 192252. Ανάμεσα στις μουσουλμανικές και χριστιανικές ατομι-κές ιδιοκτησίες και στις ιδιοκτησίες ευαγών μουσουλμανικών ιδρυμάτων53, 25 σπίτια συγκροτούσαν τη μικρή εβραϊκή συνοικία πριν από το 191354. Η πλειοψηφία των Εβραίων ανήκε στα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα55. Εξαιτίας της κοινωνικής σύνθεσης των μελών της, πρέπει να θεωρείται βέ-βαιο πως η μετανάστευση από τη δεκαετία του 1870 έπληξε τη συνοικία.

Εκτός από τους φτωχούς βιοπαλαιστές, εύπορες οικογένειες, όπως οι Σιμαντώφ, οι Φαρατζή, οι Μπουρλά, οι Καμπιλή, κατείχαν ιδιοκτησίες πριν από το 1912 στην περιοχή. Η παλαιότερη γνωστή ιδιοκτησία ανήκε στην οικογένεια του Αβράμ Σιμαντώφ η οποία πωλήθηκε στους Αλαλούφ το 189456. Ωστόσο, δεν είναι σαφές αν αυτές οι οικογένειες κατείχαν γη ως επενδυτές ή συνδέονταν με την ίδρυση της συνοικίας και τις διαμάχες από τη δεκαετία του 1870. Το ερώτημα για το τί ακριβώς συνέδεε τους Εβραίους στον Αραμπατζή μαχαλά παραμένει ανοιχτό. Από τα διαθέσιμα στοιχεία δεν προκύπτει ζήτημα κοινής καταγωγής ή κοινωνικής προέλευσης, όπως διαπιστώνεται στην περίπτωση της εντελώς αποκομμένης ομάδας των 35 εβραϊκών καπνεργατικών οικογενειών από την Ανατολική Θράκη στη χερ-σόνησο της Παναγίας στην Καβάλα57. Η ύπαρξη ιδιαίτερου τόπου προσευ-χής στον Αραμπατζή μαχαλά και η αναφορά του Ματαλόν πως «ο ραβίνος είχε τους οπαδούς του» δεν είναι επαρκή στοιχεία για τη στήριξη της υπόθε-σης πως η δημιουργία της συνοικίας είχε βαθύτερα θρησκευτικά αίτια.

Οι κοινοτικές αναφορές και τα δημοσιεύματα του Τύπου για την πυρ-καγιά του Ιουνίου 1913 είναι πολύτιμες πηγές πληροφοριών για το βαθμό συγκέντρωσης του εβραϊκού στοιχείου στις δύο συνοικίες εντός της πυρί-καυστης ζώνης. Σύμφωνα με τις παραπάνω πηγές, το 60% του προπολεμικού εβραϊκού πληθυσμού (200 οικογένειες είναι η βάση του υπολογισμού)58 διέ-μενε εντός της πυρίκαυστης ζώνης και αντιμετώπιζε στεγαστικό πρόβλημα στο σύνολό του μετά την πυρκαγιά, το 15% των Εβραίων της πόλης έχασε τις ιδιόκτητες κατοικίες του και ανάλογο ποσοστό την επαγγελματική του

51. ΓΑΚ/ΑΝΣ/ΑΒΕ 229, Αρχείο τέως Συμβολαιογράφου Σερρών Κων. Τριανταφυλ-λόπουλου.

52. Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ.10/αρ. συμβ.3936, τ.13/αρ. συμβ.5282, τ.29/αρ. συμβ.13312.53. Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 25/αρ. συμβ. 11059. Τα βακουφικά κτήματα βρίσκονταν σε

μικρή απόσταση από τη νέα Συναγωγή της συνοικίας που χτίστηκε το 1933. 54. Αι βουλγαρικαί ωμότητες εν τη Ανατολική Μακεδονία και Θράκη 1912-1913,

Αθήνα 1914, σ. 196.55. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/282, Σέμαχ προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-

πής της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη 8 Δεκεμβρίου 1913.56. ΓΑΚ/ΑΝΣ/ΑΒΕ 229, Αρχείο τέως Συμβολαιογράφου Σερρών Κων. Τριανταφυλλό-

πουλου, φακ. 47/αρ. συμβ. 22962. 57. ΓΑΚ/ΑΝΚ/ΑΒΕ 194.58. Αι βουλγαρικαί ωμότητες…, ό.π., σ. 194.


στέγη59. Το ύψος της ζημίας ανερχόταν σε 42.000 τουρκικές λίρες (11.000 τ.λ. για την ακίνητη περιουσία, 13.000 τ.λ. για την οικοσκευή και 18.000 τ.λ. για τα εμπορεύματα)60. Όσοι δεν αναφέρονταν ως άστεγοι (το 40% του προ-πολεμικού πληθυσμού της κοινότητας) διέμεναν κυρίως στη συνοικία του Αραμπατζή μαχαλά και σε μικρότερο βαθμό σε άλλες μικτές συνοικίες. Ανά-μεσα σε αυτούς, ένας αδιευκρίνιστος αριθμός είχε ήδη μεταναστεύσει στη Θεσσαλονίκη ή αλλού πριν από την έναρξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου.

Όλες οι αναφορές για την πυρκαγιά του 1913 επικεντρώνονται στην καταστροφή της Συναγωγής, της «Γιεσίβα» με την πλούσια βιβλιοθήκη και του νεόδμητου σχολείου της Αλλιάνς61. Ύστερα από αιώνες, το θρησκευ-τικό, κοινωνικό και συναισθηματικό κέντρο της πλειοψηφίας των Εβραί-ων ήταν πλέον παρελθόν. Το 20% των μελών της κοινότητας (η βάση του υπολογισμού ήταν οι 1.300 της επίσημης απογραφής του 1905) εγκατέλειψε οριστικά την πόλη στους πρώτους μήνες μετά την καταστροφή62. Εξαιτίας της απειλούμενης μαζικής φυγής των Εβραίων, οι πυροπαθείς έλαβαν οι-κονομική βοήθεια από τους ομόθρησκους της Θεσσαλονίκης και της Ευρώ-πης63. Ωστόσο το μέγεθος της καταστροφής επέβαλε την επώδυνη – για τους Εβραίους της πυρίκαυστης ζώνης – λύση της εγκατάστασης στα εβραϊκά σπίτια του Αραμπατζή μαχαλά64:

Συγκεντρωμένοι αποκλειστικά σε ένα δρόμο, οι Εβραίοι κατοικούν σε χαμηλά σπίτια, με κακό φωτισμό και αερισμό. Όλα έχουν μίζερη εμφάνιση. Μόνον ένα-δύο σπίτια εδώ και εκεί ξεχωρίζουν με τη σχετική τους πολυτέ-λεια στη μέση της γενικής φτώχειας. Το ίδιο το όνομα της συνοικίας «Αρα-μπατζή μαχαλεσί» δείχνει ξεκάθαρα ότι όλα τα σπίτια κατοικούνταν πα-λαιότερα από τους καραγωγείς. Πολλές οικογένειες στεγάζονται εκεί και η

59. Ανώνυμου, «Le Désastre de la Communauté Israélite de Serrès», Archives Israélites, Παρίσι, τ. 74/Ν. 33 (14 Αυγούστου 1913) 259-260.

60. Ανώνυμου, «Les événements d’ Orient», Archives Israélites, τ. 74/Ν. 32 (7 Αυγούστου 1913) 250-251.

61. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/269, Μπουσκέλα προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 29 Μαΐου 1928. Η πληροφορία του Τζανακάρη για το ξέσπασμα της πυρκαγιάς κοντά στην εβραϊκή συνοικία, μετά την εμπρηστική επίθεση των Βουλγάρων, δεν επιβεβαιώνεται από κάποια εβραϊκή πηγή, Β. Τζανακάρη, Η θυσία μιας πόλης – χρονικό, Σέρρας 1998, σ. 52. Αντίθετα η εβραϊκή κοινότητα αντέδρασε οργισμένα στη δημοσίευση μιας φήμης στην πόλη -από τον ανταποκριτή Puáux της παρισινής εφημε-ρίδας Temps- για δήθεν συμφωνία των Εβραίων με τους Βούλγαρους για τη μη πυρπόληση των περιουσιών τους, Ανώνυμου, «Les événements d’ Orient…», ό.π., σ. 236.

62. Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (στο εξής ΙΑΥΕ)/1905/72/ κατάταξις ΚΓ΄-ΚΕ΄, Στατιστική – Διοίκησις Σερρών (διαίρεσις κατά θρησκείας και εθνικότητας), χω-ρίς άλλη χρονολογική ένδειξη. Το 1905, η πόλη αριθμούσε 26.575 κατοίκους (13.000 Έλ-ληνες, 11.500 Τούρκους, 1.300 Ιουδαίους, 600 Μωαμεθανούς και 100 Χριστιανούς Αθίγγα-νους και 75 Βούλγαρους σχισματικούς).

63. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/279, Μιτράνι προς Γκόλντμαν, Σέρρες 30 Δεκ. 1918.64. Β. Τζανακάρη, Εικονογραφημένη ιστορία των Σερρών, τ. Α, Σέρρες 1991, σσ. 337-339.


καθεμιά δεν κατέχει συνήθως πάνω από ένα δωμάτιο εκτός και εάν είναι πλούσια65.

Πρόκειται για τη μοναδική γνωστή περιγραφή της συνοικίας του Αρα-μπατζή μαχαλά και της οδού Σωκράτους (σημ. Αθανασίου Αργυρού). Ανε-ξάρτητα από την εξέλιξη της θρησκευτικής διαίρεσης μετά το 1904, τα δρα-ματικά γεγονότα των Βαλκανικών Πολέμων επέβαλαν τον τερματισμό της. Η έλλειψη διαθέσιμων χώρων, η οικονομική κρίση και οι υψηλές τιμές των ενοικίων προκάλεσαν τη μεταφορά των βασικών λειτουργιών στη συγκε-κριμένη συνοικία. Στη διάρκεια της δεύτερης βουλγαρικής κατοχής (1916-1918), η κοινότητα διέθετε Συναγωγή και εβραϊκό σχολείο μόνον στον Αραμπατζή μαχαλά66.

Εκείνη την περίοδο η πολύπαθη κοινότητα γνώρισε νέες δοκιμασίες. Στα μέσα του 1918, η συνοικία του Αραμπατζή μαχαλά πλημμύρισε από τα ορμητικά νερά του χειμάρρου των Αγίων Αναργύρων και αδιευκρίνι-στος αριθμός οικογενειών παρέμενε άστεγος67. Λίγο αργότερα, κατά την αναχώρηση των βουλγαρικών δυνάμεων, ο στρατός φέρεται να κατέστρε-ψε τα περισσότερα εβραϊκά σπίτια και να προκάλεσε σοβαρές ζημίες στα υπόλοιπα, όπως και στη Συναγωγή και το σχολείο. Σύμφωνα με το διευθυ-ντή του εβραϊκού σχολείου, εκτός από τις καταστροφές και τις λεηλασίες («δεν βρίσκει κανείς ούτε πόρτες, ούτε παράθυρα και μερικές φορές ούτε καν σανίδια»), κάτοικοι των Σερρών κατέλαβαν έρημα σπίτια της συνοι-κίας («λίγα σπίτια ήταν ακόμη άδεια»). Η ερήμωση της συνοικίας οφείλε-ται στην αναγκαστική μετακίνηση ενενήντα οικογενειών στη Βουλγαρία, στα μέσα Αυγούστου 1918, ύστερα από απαίτηση των αρχών κατοχής για την εκκένωση της πόλης. Στις Σέρρες, όμως, υπήρχε η φήμη για αυθόρμητη μετακίνηση και φιλοξενία των Εβραίων από κοινότητες ομοθρήσκων σε βουλγαρικές πόλεις. Μέσα στο κλίμα έντασης και σύγχυσης, επιχειρήθηκε η κατάληψη των εβραϊκών περιουσιών από πολίτες των Σερρών. Ωστόσο, σε μικρό χρονικό διάστημα, το ζήτημα διευθετήθηκε με παρέμβαση της κεντρι-κής εξουσίας και όλες οι εβραϊκές οικογένειες εγκαταστάθηκαν ξανά στον Αραμπατζή μαχαλά68.

Αν και η εγκατάσταση των πυροπαθών Εβραίων στον Αραμπατζή μα-χαλά είχε προσωρινό χαρακτήρα, η πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων για την ανοικοδόμηση της πόλης και η μετανάστευση κατέστησαν τελικά αδύνατη την αναγέννηση της ιστορικής εβραϊκής συνοικίας στην πυρίκαυ-στη ζώνη. Αρχικά ο νόμος 455/1914 «περί της ανοικοδομήσεως του εμπρη-

65. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/282, Σέμαχ προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-πής της Αλλιάνς, Θεσσαλονίκη 8 Δεκεμβρίου 1913.

66. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/279, Μιτράνι προς Γκόλντμαν, Σέρρες 30 Δεκ. 1918.67. Archiv de l’AIU/Grèce VIIB/28, Πρόεδρος της τοπικής επιτροπής της Αλλιάνς στις

Σέρρες προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 27 Σεπτ.1918.68. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/279, Μιτράνι προς Γκόλντμαν, Σέρρες 30 Δεκ. 1918.


σθέντος τμήματος της πόλεως Σερρών» προέβλεπε πως η «διανομή και πα-ραχώρησις προς ένα έκαστον των δικαιούχων δύναται να γίνη εν όλω ή εν μέρει επί του εδάφους και της θέσεως περίπου της ιδιοκτησίας των» (άρθρο 11). Εάν αυτό δεν ήταν δυνατόν, «τότε παραχωρείται αυτώ κατά μετάθεσιν ισοδύναμον του όσου δικαιούται ποσόν εν τω έναντι πλησιεστέρω τετρα-γώνω ή εν τω αμέσως επομένω τοιούτω» (άρθρο 12). Η πρόβλεψη για τους τόπους λατρείας ήταν η πλέον σημαντική: «Των ερειπωθέντων λοιπόν ναών ο χώρος διατηρείται επίσης κατά το ενόν εν τη αυτή θέσει εφ όσον δεν ρυμοτομείται εν μέρει» (άρθρο 13)69. Ύστερα από μήνες απραξίας και απα-γορεύσεων της οικοδομικής δραστηριότητας, οι ρυθμίσεις αυτές επέτρεπαν την ανασυγκρότηση της συνοικίας γύρω από μια νέα Συναγωγή.

Έξι χρόνια αργότερα ο νέος νόμος 2517/1920 «Περί ανοικοδομήσεως της πόλεως Σερρών επί νέου σχεδίου» επιχειρούσε να θέσει τέρμα στις κα-θυστερήσεις και στην εγκατάλειψη της πόλης. Ανατρέποντας όλες τις προη-γούμενες πρόνοιες για τον τρόπο διανομής των ιδιοκτησιών, ο νόμος όριζε πως «η τακτοποίησις ενεργείται πάντως διά κληρώσεως… καθ’ ην δέον απα-ραιτήτως αι ιδιοκτησίαι εκάστου ιδιοκτήτου να καταλαμβάνουν μετά την τακτοποίησιν θέσεις επί νέων οδών της αυτής σπουδαιότητος προς εκείνας των παλαιών οδών, εφ ων έκειντο αι παλαιαί αυτού ιδιοκτησίαι» (άρθρο 4)70. Η «τακτοποίησις» σήμαινε τη διασπορά των εβραϊκών ιδιοκτησιών, κοινοτικών και ιδιωτικών, σε μια μεγάλη έκταση (σχέδ. 2).

Δύο χρόνια μετά το νόμο 1394/1918 για την ανοικοδόμηση της πυρί-καυστης ζώνης στη Θεσσαλονίκη, η κυβέρνηση Βενιζέλου και ο υπουργός Συγκοινωνιών Παπαναστασίου εφάρμοζαν ξανά τις βασικές προτεραιότη-τες της πολιτικής τους στην περίπτωση των Σερρών: τον εκσυγχρονισμό και τον εξελληνισμό των Νέων Χωρών71. Κατά τον νέο ελληνοτουρκικό πόλε-μο (1919-1922), το κυβερνητικό πρόγραμμα της ενσωμάτωσης των Νέων Χωρών επιδίωκε πιο συστηματικά την εξαφάνιση των χαρακτηριστικών της οθωμανικής εποχής στη μορφή και την οργάνωση των ελληνικών πόλε-ων της Μακεδονίας. Η πολυκεντρική οργάνωση γύρω από τα θρησκευτικά κέντρα και τις εθνοθρησκευτικές συνοικίες των Σερρών, οι οποίες θα δια-τηρούνταν με το σχέδιο ανοικοδόμησης του νόμου 455/1914, έδινε υποχρε-ωτικά τη θέση της σε μια μονοκεντρική οργάνωση στο εθνικό κράτος72. Το ιστορικό κέντρο της εβραϊκής κοινότητας στην πυρίκαυστη ζώνη δεν είχε

69. Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως (στο εξής ΦΕΚ)/1914/τεύχ. Α/αρ. φ. 372/Αθή-να 11 Δεκεμβρίου 1914.

70. ΦΕΚ/1920/τεύχ. Α/αρ. φ. 231/Αθήνα 9 Οκτωβρίου 1920.71. Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης…, ό.π., σ. 124.72. Α. Γερόλυμπου-Καραδήμου - Κ. Καυκούλα - Ν. Καλογήρου - Ν. Παπαμίχου - Β.

Χαστάογλου, «Πόλη και πολεοδομία στη Βόρειο Ελλάδα μετά το 1912», πρακτικά διεθνούς συμποσίου ιστορίας Νεοελληνική Πόλη. Οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος (Αθήνα 26-28 Σεπτ. 1984 και Ερμούπολη 29-30 Σεπτ. 1984), τ. Β΄, Αθήνα 1985, σ. 406.


πλέον θέση στο νέο σχεδιασμό της πόλης, όπως και η κλειστού τύπου γειτο-νιά των «Σαράντα Οντάδων».

Η μετανάστευση των Εβραίων προηγήθηκε της αλλαγής του νόμου και ήταν αποτέλεσμα των πολεμικών καταστροφών και των μεγάλων καθυστε-ρήσεων στην ανασυγκρότηση των Σερρών. Η προειδοποίηση της κοινότη-τας Θεσσαλονίκης σε έκθεσή της, τον Ιούλιο του 1913, ήταν προφητική: «η ανόρθωσις της ισραηλιτικής κοινότητος Σερρών είνε στενώς συνδεδεμένη προς την τύχην των κατοίκων της πόλεως ταύτης… δεν δύναταί τις να ζη επ’ αόριστον εν πόλει ηρειπωμένη»73. Στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η μείωση του γενικού πληθυσμού άγγιζε το 50% σε σύγκριση με εκεί-νον του 191274, μόλις το 1/3 του εβραϊκού στοιχείου πριν από τους Βαλκανι-κούς Πολέμους διέμενε ακόμη στις Σέρρες (70-80 οικογένειες το 1920)75. Στη γειτονική κοινότητα της Δράμας το 1919, ο πληθυσμός της είχε υπερτριπλα-σιαστεί εξαιτίας της μετανάστευσης των Εβραίων των Σερρών, οι οποίοι μάλιστα διοικούσαν το συμβούλιό της στις αρχές της δεκαετίας του 192076.

Στις αρχές του 1925, δώδεκα χρόνια μετά την πυρκαγιά και πέντε χρόνια μετά τη δημοσίευση του νόμου 2517/1920, εκδόθηκαν οι τίτλοι ιδιοκτησίας εντός της πυρίκαυστης ζώνης για την έναρξη της ανοικοδόμησης (σύμφωνα με πληροφορίες από συμβόλαια Εβραίων ιδιοκτητών)77. Ο τερματισμός των καθυστερήσεων ήταν το αποτέλεσμα της πίεσης από την όξυνση του στεγα-στικού προβλήματος για τους πυροπαθείς και τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Οι γηγενείς πυροπαθείς αρνούνταν να εγκαταλείψουν τις μουσουλ-μανικές ιδιοκτησίες για λογαριασμό των προσφύγων «προτού αποζημιω-θούν βάσει της Συνθήκης του Νεϊγύ»78. Είναι πολύ πιθανόν πως το σύνολο των πυροπαθών, ιδιοκτητών και ενοικιαστών, διεκδικούσε μερίδιο από τις

73. Αι βουλγαρικαί ωμότητες…, ό.π., σσ. 196-197. 74. Πριν από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, ο πληθυσμός των Σερρών ανερ-

χόταν σε 27.500, Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ’ εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας, Αθήνα 1919, σ. 4. Σύμφωνα με την απογραφή του 1920 οι κάτοικοι της πόλης ήταν 14.486, ΦΕΚ/1921/τεύχ. Α/αρ.φ.244 «Πίναξ του πραγματικού πληθυσμού, του απογραφέντος κατά το μεσονύκτιον της 18-19 Δεκεμβρίου 1920, κατά νομούς, επαρχίας ή υποδιοικήσεις, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία», σ. 279.

75. E. Mitrani, «Les Juifs en Macédoine. La collective Israélite de Serrès», εφημ. Le Progrés, 13 Ιανουαρίου 1932.

76. Archiv de l’AIU/Grèce II/B 12, Ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής κοινότητας Δράμας Πέσσαχ προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Δράμα 17 Αυγούστου 1919. Μετά τη θητεία του Πέσσαχ, ο αργυραμοιβός Ναφθαλή Μιχαέλ από τις Σέρρες ανέ-λαβε καθήκοντα προέδρου στη Δράμα, Β. Χ. Ριτζαλέου, Η εβραϊκή κοινότητα της Δράμας από τα μέσα του 19ου αι. ως το Ολοκαύτωμα, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, Αρι-στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 34.

77. Ενδεικτικά Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 25/αρ. συμβ. 10977, Έκδοση τίτλου ιδιοκτησίας του Ροφέλ Μάρκου (1.3.1925).

78. Θάρρος, Δράμα, 19.5.1924, αρ. φ. 159.


ανταλλάξιμες περιουσίες, όπως και οι πρόσφυγες. Αρκετοί Εβραίοι, παλαι-οί ιδιοκτήτες ή οι κληρονόμοι τους, οι οποίοι ήταν μόνιμα εγκαταστημένοι στον Αραμπατζή μαχαλά ή μακριά από τις Σέρρες, πούλησαν τις ιδιοκτη-σίες τους στην πυρίκαυστη ζώνη εξαιτίας της μεγάλης ζήτησης από γηγενείς και πρόσφυγες79. Με αυτόν τον τρόπο, γράφτηκε ουσιαστικά ο επίλογος μιας παρουσίας αιώνων, παρά τις επενδύσεις άλλων Εβραίων σε οικόπεδα και καταστήματα στην ίδια περιοχή μετά το 192580.

Σε αντίθεση με τη μείωση του εβραϊκού πληθυσμού στα υπόλοιπα κα-πνεμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, η κοινό-τητα των Σερρών διπλασίασε, την περίοδο 1924-1931, τον πληθυσμό της (160 οικογένειες με 725 μέλη το 1931)81. Η σημαντικότερη αιτία ήταν η προ-σφορά εργασίας σε άνεργους καπνεργάτες της Δράμας, της Καβάλας, της Ξάνθης και της Θεσσαλονίκης από τον Γιοσέφ Φαρατζή, σπουδαίο καπνέ-μπορο και αντιπρόεδρο της εταιρείας «Αυστροελληνική»82. Η αύξηση του πληθυσμού συνδυάστηκε με την αναδιοργάνωση της κοινότητας που έφερε άμεσα αποτελέσματα: α) την αναγνώρισή της ως Νομικού Προσώπου Δη-μοσίου Δικαίου (προεδρικό διάταγμα 17.10.1927)83, β) την κατασκευή νέου σχολείου στη θέση του παλαιού (1929)84, γ) την ανέγερση νέας Συναγωγής δίπλα στο σχολείο (1933)85. Στο σχολικό κτήριο στεγάζονταν τα γραφεία της κοινότητας86 και του σιωνιστικού συλλόγου «Χερτζλ»87.

Λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες από τα προπολεμικά δημοτολό-για του Δήμου Σερρών, προκύπτει το συμπέρασμα πως τουλάχιστον τα 2/3 των εβραϊκών οικογενειών, που ανήκαν κυρίως στα ασθενέστερα οικονομι-κά στρώματα, ήταν εγκαταστημένα το 1934 στον Αραμπατζή μαχαλά (σχέδ.

79. Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 10/αρ.φ. 3716. Μετά την έκδοση του τίτλου ιδιοκτησίας, οι κληρονόμοι του Γιουδά Σαλτιέλ (πέθανε το 1913) πούλησαν, σε Χριστιανό, οικόπεδο εντός της πυρίκαυστης ζώνης. Για την έκταση της μετανάστευσης των Εβραίων από τις Σέρρες είναι χαρακτηριστικό πως τα πέντε μέλη της οικογένειάς του ήταν πλέον εγκατεστημένα στη Δράμα, στη Θεσσαλονίκη και στη Ρουμανία.

80. Ενδεικτικά Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 11/αρ.συμβ. 4165, αγορά ακινήτου το 1927, τ. 11/αρ.συμβ. 4296, αγορά το 1927.

81. Mitrani, «Les Juifs en Macédoine…», ό.π. 82. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/279b, Μιτράνι προς πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-

πής της Αλλιάνς, Σέρρες 17 Μαΐου 1932.83. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/269, ο πρόεδρος της ισραηλιτικής κοινότητας Σερρών

Μπουρλά προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 8 Ιουλ.1928.84. Στο ίδιο.85. Β. Τζανακάρη, «Τιμή στους Εβραίους των Σερρών», Χρονικά 167 (Μάιος-Ιούνιος

2000) 12.86. Archiv de l’AIU/Grèce ΧΧΙ Ε/279b, Μιτράνι προς πρόεδρο της Κεντρικής Επιτρο-

πής της Αλλιάνς, Σέρρες 17 Μαΐου 1932.87. ΙΑΥΕ/ΑΙΕΕ/1934/1, Υποδιοικητής της Διοίκησης Χωροφυλακής και Δημόσιας

Ασφάλειας Κολυμπίρης προς την Ανωτέρα Διοίκηση Χωροφυλακής Μακεδονίας, Σέρρες 24 Ιουλίου 1934.


3)88. Απόδειξη των περιορισμένων οικονομικών μέσων που διέθεταν ήταν η εξασφάλιση μικρού αριθμού πρώην μουσουλμανικών ακινήτων στην ίδια συνοικία μετά το 1927-1928, κατά τη διεξαγωγή ανοικτών δημοπρασιών για τη διάθεση της ανταλλάξιμης περιουσίας από την Εθνική Τράπεζα89. Μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εξόντωση των μελών της κοινότη-τας στην Τρεμπλίνκα της Πολωνίας, η συνοικία αυτή, γνωστή ως τα «εβραί-ικα», ήταν το αναμφισβήτητο κέντρο της κοινότητας90.

Στην ανακοίνωση δεν επιχειρήθηκε η συστηματική και ακριβής χωροθέ-τηση των συνοικιών εξαιτίας του, συχνά αποσπασματικού, χαρακτήρα των πληροφοριών. Διαπιστώθηκε η παραδοσιακή συγκέντρωση των Εβραίων σε ξεχωριστή συνοικία εντός του άλλοτε βυζαντινού περιβόλου και επιβε-βαιώθηκε η εγκατάσταση έξω από τη συνοικία τους, στο τέλος της Οθωμα-νοκρατίας, προς δύο κατευθύνσεις: α) τις γειτονικές χριστιανικές συνοικίες για τα ισχυρότερα οικονομικά στρώματα και β) τον Αραμπατζή μαχαλά (εικ. 1α,β) με τη μουσουλμανική πλειοψηφία και την περιοχή των «Σαρά-ντα Οντάδων» για τα ασθενέστερα κυρίως οικονομικά στρώματα.

Εκτός από τη θετική επίδραση των γενικών μεταρρυθμίσεων στην Αυ-τοκρατορία, δεν προκύπτει πως πολιτικές αποφάσεις ή πολεοδομικές πα-ρεμβάσεις των τοπικών οθωμανικών αρχών επηρέασαν άμεσα την εγκα-τάσταση ή τις μετακινήσεις των Εβραίων στην πόλη. Αντίθετα έχουμε μαρτυρίες για την ανικανότητα των αρχών στο να παρεμβαίνουν για την εύρυθμη λειτουργία των Σερρών μέχρι την τελευταία δεκαετία του 19ου αι: αναφέρονται η ακαταλληλότητα των κτηρίων που στέγαζαν τις διάφο-ρες υπηρεσίες, το ανύπαρκτο ουσιαστικά οδικό δίκτυο και το απαράδεκτο επίπεδο καθαριότητας και υγιεινής στην πόλη και στα περίχωρα91. Μετά την εκδίωξη των οθωμανικών αρχών (1912) και τον καταστροφικό εμπρη-σμό από τις βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής (1913), η συνεχής μετάθεση της ανοικοδόμησης της πόλης από τις ελληνικές κυβερνήσεις στο μέλλον και η οικονομική παρακμή καθόρισαν την εξέλιξη της εβραϊκής κοινότητας: επι-τάχυναν τη μετανάστευση και τη συγκέντρωση του εβραϊκού πληθυσμού στον Αραμπατζή μαχαλά.

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, η συγκέντρωση των Εβραίων σε μία συνοικία κατά το Μεσοπόλεμο ήταν συνέπεια πολιτικών επιλογών με αφορμή την ανοικοδόμηση της πυρίκαυστης ζώνης. Μολονότι η εφαρμογή

88. ΓΑΚ-ΑΝΣ/ΑΒΕ 342, Αρχείο Δήμου Σερρών – Δημοτολόγια (1934).89. Εμ. Τσουδερού, Η αποζημίωσις των ανταλλαξίμων, Αθήνα 1927, σσ. 43-44.90. Μαγνητοφωνημένη συνέντευξη Α. Σιμαντώφ. Πολύτιμη είναι και η δημοσιευμένη

μαρτυρία της Ελένης Βερβέρη, κατοίκου της συνοικίας πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλε-μο, Κ. Πασχάλη, «Η εβραϊκή κοινότητα των Σερρών. Μια ιστορική προσέγγιση με πολλά ερωτηματικά…», Μετά 63 (2000) 29.

91. Public Record Office/Foreign Office (PRO/FO)/294/13, Υποπρόξενος της Μεγάλης Βρετανίας προς Μπλαντ, Σέρρες 31 Μαρτίου 1884.


του νέου σχεδίου αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό των Σερρών και τη δι-άλυση των συνοικιών με βάση το θρήσκευμα ή την καταγωγή, η στρατηγική αυτή απέτυχε, κατά ένα μέρος, στην περίπτωση της εβραϊκής κοινότητας. Από την εβραϊκή πλευρά, η συγκέντρωση στον Αραμπατζή μαχαλά ικανο-ποιούσε όσους ενδιαφέρονταν για τη διατήρηση της ιδιαίτερης φυσιογνω-μίας της κοινότητας στο ελληνικό κράτος. Γνωρίζουμε πως η πλειοψηφία των Εβραίων στις Σέρρες επέλεγε παραδοσιακά την εγκατάσταση γύρω από το κέντρο της κοινοτικής ζωής, τη Συναγωγή, το σχολείο, τα ευαγή της ιδρύματα. Μετά την εισαγωγή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, η επιλογή της περιοχής κατοικίας έγινε συγχρόνως με εθνοθρησκευτικά αλλά και κοι-νωνικά-οικονομικά κριτήρια, όπως αποδεικνύει η εγκατάσταση εύπορων αστών σε μη εβραϊκές συνοικίες. Ειδικά στην περίπτωση των Εβραίων στον Αραμπατζή μαχαλά, θρησκευτικοί λόγοι, εάν δεν προκάλεσαν τη συγκρό-τησή της, διαμόρφωσαν για τουλάχιστον τρεις δεκαετίες (1874-1904) τον κλειστό χαρακτήρα της συνοικίας γύρω από τον «αντικανονικό» –για την πλειοψηφία των ομοθρήσκων– τόπο προσευχής.

Η προτίμηση στην εγκατάσταση γύρω από το θρησκευτικό κέντρο εξα-κολούθησε να ισχύει και μετά την απελευθέρωση του 1913, όταν οι τραυ-ματικές εμπειρίες των πολέμων (1912-1918) προκάλεσαν μεγαλύτερη συ-σπείρωση στην αποδυναμωμένη εβραϊκή κοινότητα. Παρά τον οικονομικό ανταγωνισμό και τη θρησκευτική διαφορά, η εβραϊκή κοινότητα στις Σέρ-ρες διατηρούσε σχέσεις με τη μουσουλμανική και ελληνορθόδοξη πλειοψη-φία92. Στις περιοχές κατοικίας, οι σχέσεις αυτές αποτυπώθηκαν στη διαμονή των εύπορων κυρίως Εβραίων σε μικτές συνοικίες, στις εκμισθώσεις και τις αγοραπωλησίες ακινήτων μεταξύ των τριών στοιχείων, στη συνύπαρξη των Σερραίων, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, στον Αραμπατζή μαχαλά και σε κοινές επιχειρηματικές δραστηριότητες στην ίδια περιοχή93.

Αντίθετα, όμως, με την έκφραση δυσαρέσκειας για τη διαίρεση και το διχασμό της κοινότητας στις δύο κύριες συνοικίες κατά την οθωμανική πε-ρίοδο, δεν υπήρξε αντίδραση για τη συγκέντρωση των Εβραίων σε μία συ-νοικία κατά το Μεσοπόλεμο. Η κριτική στο ζήτημα της διατήρησης των εβραϊκών συνοικιών είναι συνήθως μεταπολεμική και προέρχεται από τους ελάχιστους επιζώντες του Ολοκαυτώματος στην άλλοτε βουλγαρική ζώνη κατοχής. Η συγκέντρωση σε μία συνοικία θεωρείται πως ήταν χαρακτηρι-στικό μιας κλειστής και απομονωμένης ομάδας, δεν επέτρεπε το μεγαλύτε-ρο συγχρωτισμό μεταξύ των Χριστιανών και των Εβραίων πριν από τον πόλεμο, μείωνε τις πιθανότητες απόκρυψης ή διαφυγής στον Β΄ Παγκόσμιο

92. Archiv de l’AIU/Grèce XXI E/268, Διευθυντής του εβραϊκού σχολείου Αζαρία προς τον πρόεδρο της Κεντρικής Επιτροπής της Αλλιάνς, Σέρρες 25 Φεβρουαρίου 1886.

93. Ενδεικτικά αναφέρεται πως ο Χρ. Μερτζάνης μεταβίβασε το 50% οικοπέδου του, το 1927, στον Ισάκ Μωΰς Φαρατζή με τη συμφωνία της κατασκευής και της συνεκμετάλ-λευσης καπναποθήκης στον Αραμπατζή μαχαλά, Αρχείο ΥΠ-ΣΕΡ, τ. 11/αρ.συμβ. 4312.


Πόλεμο και διευκόλυνε τη σύλληψη και τον εκτοπισμό από τους Ναζί και τους Βούλγαρους συνεργάτες94. Μολονότι είναι πολύ πιθανό πως οι αρχές κατοχής μετέφεραν με βία και άλλες οικογένειες στον Αραμπατζή μαχαλά πριν από το 1943, ο εκτοπισμός όλων των Εβραίων το βράδυ της 3ης Μαρ-τίου 1943 στις Σέρρες, ανεξάρτητα από την περιοχή κατοικίας, αποδεικνύει πως η ύπαρξη της συνοικίας δεν ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας για την καταστροφή της κοινότητας95. Η μελέτη του πλέγματος των γερμανοβουλ-γαρικών σχέσεων και των τοπικών συνθηκών, την περίοδο του πολέμου, θα φωτίσουν μια από τις πιο άγνωστες και τραγικές σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

ABSTRACT

VASILIS RITZALEOS

JEWISH DISTRICTS IN SERRES FROM THE TANZIMAT TO THE ECONOMIC CRISIS BETWEEN THE WARS, 1839-1929

In the mid-19th century, the growing Jewish population, economic development, and the appearance of religious differences within the community led to the creation of two more Jewish districts by the end of the period of Ottoman rule: the old Saranda Odades was joined by Megali Synagoyi and Arabaji Mahala. In the period 1913-24, as a result of the catastrophic fire of 1913, the exodus of the Jews from the town, the delay in reconstructing the burnt zone, and the way this was done, the mixed district of Arabaji Mahala became the main Jewish quarter in Serres.

After the exchange of populations under the Treaty of Lausanne, the Jewish community doubled in size, and this, together with the sale of the Moslem property, made Arabaji Mahala the undisputed centre of Jewish life.

This study is based on a large number of unpublished French, British and Greek sources and is accompanied by plans and drawings from the period 1914-25.

94. Μαγνητοφωνημένη συνέντευξη Λούη Κοέν (γεν. Ξάνθη 1912), Αθήνα 16 Δεκ. 2004.

95. F. B. Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution 1940-1944, Πίτσμποργκ 1972, σ. 105.


ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΡΙΤΖΑΛΕΟΣ - serres.gr ritzaleos-1.pdf · τερα τα...

Documents

Transcript of ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΡΙΤΖΑΛΕΟΣ - serres.gr ritzaleos-1.pdf · τερα τα...