ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΟΥΑΣΙΝΓΚΤΟΝ

Ο βιομηχανικός πολιτισμός μας βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Το πετρέλαιο και τα υπόλοιπα ορυκτά καύσιμα, που δημιούργη-σαν το βιομηχανικό τρόπο ζωής, έχουν κάνει τον κύκλο τους, ενώ είναι πλέον απαρχαιωμένες οι τεχνολογίες που γεννήθηκαν και εξελίχτηκαν από αυτές τις πηγές ενέργειας. Οι βιομηχανικές υπο-δομές που βασίστηκαν στα ορυκτά καύσιμα έχουν «γεράσει» και βρίσκονται σε κακή κατάσταση, με συνέπεια η ανεργία να αυξά-νεται σε επικίνδυνα επίπεδα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Κυβερνή-σεις, επιχειρήσεις και καταναλωτές είναι βυθισμένοι στα χρέη, ενώ το βιοτικό επίπεδο κατακρημνίζεται. Ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι, σχεδόν το ένα έβδομο της ανθρωπότητας, αντιμετωπί-ζει το φάσμα της πείνας και της λιμοκτονίας.

Ακόμα πιο δυσοίωνος προβάλλει ο κίνδυνος της κλιματικής αλλαγής που επικρέμαται εξαιτίας της βασιζόμενης στα ορυκτά καύσιμα βιομηχανικής δραστηριότητας. Οι επιστήμονες μας προ-ειδοποιούν ότι αντιμετωπίζουμε μια δυνητικά καταστροφική με-ταβολή της θερμοκρασίας και της χημικής σύστασης του πλανή-τη, η οποία απειλεί να αποσταθεροποιήσει τα οικοσυστήματα σε όλο τον κόσμο. Οι επιστήμονες ανησυχούν για το ενδεχόμενο να βρεθούμε πριν από το τέλος του αιώνα στο χείλος μιας μαζικής εξαφάνισης των φυτών και των ζώων, με αποτέλεσμα να τεθεί σε κίνδυνο η επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Καθίσταται όλο και

10 Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

πιο φανερό ότι χρειαζόμαστε ένα νέο οικονομικό αφήγημα, που θα μπορέσει να μας οδηγήσει σε ένα πιο εξισωτικό και βιώσιμο μέλλον.

Ήδη από τη δεκαετία του 1980 πλήθαιναν οι ενδείξεις ότι η ωθούμενη από τα ορυκτά καύσιμα βιομηχανική επανάσταση έφτανε στο αποκορύφωμά της, αλλά και ότι η οφειλόμενη στον άνθρωπο κλιματική αλλαγή θα προκαλούσε μια πλανητική κρίση πρωτοφανών διαστάσεων. Τα τελευταία τριάντα χρόνια αναζη-τούσα ένα νέο παράδειγμα που θα μπορούσε να μας οδηγήσει στην εποχή μετά τον άνθρακα. Στη διάρκεια των ερευνών μου, συνειδητοποίησα ότι οι μεγάλες οικονομικές επαναστάσεις στην ανθρώπινη ιστορία λαμβάνουν χώρα όταν νέες επικοινωνιακές τε-χνολογίες συγκλίνουν με νέα ενεργειακά συστήματα. Τα νέα ενερ-γειακά συστήματα καθιστούν εφικτή τη γένεση οικονομικών δρα-στηριοτήτων που είναι περισσότερο αλληλεξαρτώμενες και εμπο-ρικών συναλλαγών που είναι περισσότερο εκτεταμένες, ενώ βοη-θούν να γίνουν πιο στενές και περιεκτικές οι κοινωνικές σχέσεις. Οι συνακόλουθες τεχνολογικές επαναστάσεις γίνονται το μέσο για την οργάνωση και τη διαχείριση των νέων χωροχρονικών δυναμι-κών που αναδύονται από τα νέα ενεργειακά συστήματα.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, συνειδητοποίησα ότι επίκει-ται ξανά σύγκλιση ανάμεσα στον τομέα των επικοινωνιών και τον τομέα της ενέργειας. Από αυτή την πρόσμειξη της διαδικτυακής τεχνολογίας με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα δημιουργού-νταν οι υποδομές για την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία θα αλλάξει τον κόσμο. Στην επερχόμενη εποχή, εκατοντά-δες εκατομμύρια άνθρωποι θα παράγουν «πράσινη» ενέργεια σε κατοικίες, γραφεία και εργοστάσια, ενώ θα τη μοιράζονται μέσω ενός «ενεργειακού Διαδικτύου», όπως ακριβώς σήμερα διακινού-με και μοιραζόμαστε διαδικτυακά τις πληροφορίες. Ο εκδημο-κρατισμός των ενεργειακών πόρων θα επιφέρει μια θεμελιώδη αναδιοργάνωση στις ανθρώπινες σχέσεις, η οποία θα επηρεάσει καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο δραστηριοποιούμαστε επι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11

χειρηματικά, κυβερνάται η κοινωνία, μορφώνουμε τα παιδιά μας και συμμετέχουμε στην κοινωνία των πολιτών.

Παρουσίασα για πρώτη φορά το όραμα της Τρίτης Βιομηχα-νικής Επανάστασης στο πλαίσιο του Προγράμματος Εκπαίδευ-σης Στελεχών της Σχολής Οικονομίας και Εμπορίου Γουόρτον του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, όπου τα τελευταία δεκαέξι χρό-νια διδάσκω για τις νέες τάσεις στην επιστήμη, την τεχνολογία, την οικονομία και την κοινωνία. Κατά τις πέντε εβδομάδες που διαρκεί το πρόγραμμα, διευθύνοντες σύμβουλοι και ανώτερα στε-λέχη εταιρειών απ’ όλο τον κόσμο κατατοπίζονται για τα ζητήμα-τα και τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε τον 21ο αιώνα. Πολύ σύντομα, η ιδέα για την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση άρχισε να συζητιέται στα γραφεία των μεγάλων εταιρειών και εντάχτηκε στο πολιτικό λεξιλόγιο των αρχηγών των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Από το 2000, η Ευρωπαϊκή Ένωση άρχισε να υιοθετεί πολιτι-κές οι οποίες θα μειώσουν δραστικά τις περιβαλλοντικές επιπτώ-σεις του άνθρακα και θα οδηγήσουν σε μια οικονομικά βιώσιμη εποχή. Οι Ευρωπαίοι έθεσαν στόχους και σημεία αναφοράς, ανα-θεώρησαν ερευνητικές και αναπτυξιακές προτεραιότητες, θέσπι-σαν κανόνες, ρυθμίσεις και πρότυπα για μια νέα οικονομική πο-ρεία. Αντίθετα, η Αμερική είχε στραμμένο το ενδιαφέρον της στις πιο εξελιγμένες ηλεκτρονικές συσκευές και στις πιο εντυπωσια-κές εφαρμογές της Σίλικον Βάλεϊ, ενώ οι ιδιοκτήτες κατοικιών έπλεαν σε πελάγη ευτυχίας λόγω της υπερτιμημένης αγοράς ακι-νήτων, η οποία είχε διογκωθεί από τα ενυπόθηκα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης.

Ελάχιστοι Αμερικανοί έδιναν σημασία στις δυσοίωνες προβλέ-ψεις για τα πετρελαϊκά αποθέματα, στις προειδοποιήσεις για την κλιματική αλλαγή και στις αυξανόμενες ενδείξεις ότι, κάτω από την επιφάνεια, η οικονομία δεν πήγαινε καλά. Σε ολόκληρη τη χώρα επικρατούσε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα ικανοποίησης, σχεδόν αυταρέσκειας, επιβεβαιώνοντας για ακόμα μια φορά την

12 Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η καλή μας μοίρα αποδείκνυε ξανά την ανωτερότητά μας έναντι των άλλων εθνών.

Μολονότι ένιωθα σαν ξένος στην ίδια μου τη χώρα, προτίμη-σα να αγνοήσω τη σοφή συμβουλή που έδινε το 1850 ο Χόρας Γκρίλι* σε όλους τους δυσαρεστημένους: «Πήγαινε στη δύση, νεα-ρέ, στη δύση». Αποφάσισα να ακολουθήσω την αντίθετη κατεύ-θυνση: να διασχίσω τον Ατλαντικό ωκεανό και να μεταβώ στη γη-ραιά Ευρώπη, όπου λαμβάνονταν σοβαρά υπόψη οι νέες ιδέες για τις μελλοντικές προοπτικές της ανθρώπινης φυλής.

Γνωρίζω ότι αυτή τη στιγμή πολλοί Αμερικανοί αναγνώστες θα γουρλώσουν τα μάτια τους και θα σκεφτούν: «Για κάνε μας τη χά-ρη! Η Ευρώπη καταρρέει και ζει στο παρελθόν. Ολόκληρη η ήπει-ρος δεν είναι παρά ένα μεγάλο μουσείο. Μπορεί να αποτελεί έναν ωραίο προορισμό για διακοπές, αλλά πλέον δεν είναι σοβαρός ανταγωνιστής στην παγκόσμια σκηνή».

Δεν είμαι τόσο αφελής ώστε να παραβλέπω το πλήθος των προβλημάτων, των αποτυχιών και των αντιφάσεων της Ευρώ-πης. Ωστόσο, θα ήταν εύκολο να χρησιμοποιήσει κανείς εξίσου προσβλητικούς χαρακτηρισμούς για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τα υπόλοιπα κράτη, με δεδομένες τις πολλές αδυναμίες τους. Και παρόλο που εμείς οι Αμερικανοί καυχιόμαστε για τη σπου-δαιότητα της χώρας μας, καλό είναι να θυμόμαστε ότι η Ευρω-παϊκή Ένωση, και όχι οι Ηνωμένες Πολιτείες ή η Κίνα, έχει τη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) των είκοσι εφτά μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπερβαίνει το ΑΕΠ των πενήντα πολιτειών των ΗΠΑ. Και παρό-λο που η παγκόσμια στρατιωτική παρουσία της είναι περιορισμέ-νη, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει τεράστια ισχύ στη διεθνή σκηνή.

* Χόρας Γκρίλι (1811-1872): Αμερικανός εκδότης εφημερίδας, ιδρυτής του Φι-λελεύθερου Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, μεταρρυθμιστής, πολιτικός και σφο-δρός πολέμιος της δουλείας. Ίδρυσε και διεύθυνε την εφημερίδα New York Tribune, η οποία τις δεκαετίες 1840-70 ασκούσε μεγάλη επιρροή στα πολιτικά πράγματα των ΗΠΑ. (Σ.τ.Ε.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

Επιπλέον, οι κυβερνήσεις των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι οι μόνες στον κόσμο που προβληματίζονται για τη μελλοντι-κή βιωσιμότητά μας ως είδους πάνω στη Γη.

Πήγα, λοιπόν, στην ανατολή. Τα τελευταία δέκα χρόνια πέρασα περισσότερο από το σαράντα τοις εκατό του χρόνου μου σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης· σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις, χρειά-στηκε να διασχίζω σε εβδομαδιαία βάση τον Ατλαντικό ωκεανό από και προς την Ευρώπη προκειμένου να συνεργαστώ με κυβερνήσεις, την επιχειρηματική κοινότητα και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών για να προωθήσω την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση.

Το 2006, άρχισα να συνεργάζομαι με το προεδρείο του Ευρω-παϊκού Κοινοβουλίου για να εκπονήσουμε το αναπτυξιακό οικονο-μικό σχέδιο της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Το Μάιο του 2007, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έδωσε στη δημοσιότητα μια επί-σημη γραπτή δήλωση, με την οποία υιοθετούσε την Τρίτη Βιομη-χανική Επανάσταση ως το μακροπρόθεσμο οικονομικό όραμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση υλοποι-είται πλέον από τις διάφορες υπηρεσίες τόσο της Ευρωπαϊκής Επι-τροπής, όσο και των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ένα χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο του 2008, λίγες μόνο εβδο-μάδες μετά την παγκόσμια οικονομική κατάρρευση, το γραφείο μου οργάνωσε εσπευσμένα μια συνάντηση στην Ουάσινγκτον, στην οποία συμμετείχαν ογδόντα διευθύνοντες σύμβουλοι και ανώτερα στελέχη μεγάλων εταιρειών που δραστηριοποιούνται στις ανανεώ-σιμες πηγές ενέργειας, στον κατασκευαστικό τομέα, στην αρχιτε-κτονική, στα ακίνητα, στην πληροφορική, στην ενέργεια, στις υπη-ρεσίες κοινής ωφέλειας, στις μεταφορές και στη διοικητική μέρι-μνα. Σκοπός της συνάντησης ήταν να συζητήσουμε πώς θα μπο-ρούσαμε να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία. Οι επιχειρημα-τίες και οι εκπρόσωποι των εμπορικών επιμελητηρίων που έλαβαν μέρος στη συνάντηση συμφώνησαν ότι δεν μπορούσαν πλέον να αντεπεξέλθουν μόνοι τους και δεσμεύτηκαν να δημιουργήσουν ένα δίκτυο προώθησης της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης, το

14 Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

οποίο θα συνεργαζόταν με κυβερνητικές αρχές, τοπικές επιχειρή-σεις και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών προκειμένου η πα-γκόσμια οικονομία να μεταβεί στη μετά τον άνθρακα εποχή. Η συγκεκριμένη ομάδα –στην οποία, μεταξύ άλλων, μετέχουν η Philips, η Schneider Electric, η IBM, η Cisco Systems, η Acciona, η CH2M Hill, η Arup, η Adrian Smith + Gordon Gill Architecture και η Q-Cells– είναι η μεγαλύτερη του είδους στον κόσμο και ήδη συνεργάζεται με δημοτικές, περιφερειακές και πολιτειακές αρχές για την κατάρτιση σχεδίων που θα δημιουργήσουν τις αναγκαίες υποδομές για την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση.

Το όραμα της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης επεκτείνε-ται με γοργούς ρυθμούς στην Ασία, στην Αφρική και στη Βόρεια και Νότια Αμερική. Στις 24 Μαΐου 2011, παρουσίασα τους πέντε πυλώνες του οικονομικού σχεδίου της Τρίτης Βιομηχανικής Επα-νάστασης στη συνδιάσκεψη του Οργανισμού Οικονομικής Συνερ-γασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) για την πεντηκοστή επέτειό του, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι και στην οποία παρευρέθη-καν αρχηγοί κρατών και υπουργοί από τις τριάντα έξι χώρες-μέλη του οργανισμού. Παρουσιάστηκε επίσης το οικονομικό σχέδιο του ΟΟΣΑ για την «πράσινη» ανάπτυξη, το οποίο θα χρησιμεύσει ως πρότυπο για να μπορέσουν όλα τα έθνη του πλανήτη να προετοιμα-στούν για το βιομηχανικό μέλλον στην εποχή μετά τον άνθρακα.

Το βιβλίο αυτό είναι ο απολογισμός ενός αυτόπτη μάρτυρα για την εξέλιξη του οράματος και του αναπτυξιακού μοντέλου της Τρί-της Βιομηχανικής Επανάστασης, αλλά και μια σύντομη παρουσία-ση των ανθρώπων που πρωτοστατούν στην υλοποίησή της: αρχηγοί κρατών, διευθύνοντες σύμβουλοι μεγάλων εταιρειών, κοινωνικοί επι-χειρηματίες, επικεφαλής μη κυβερνητικών οργανώ σεων (ΜΚΟ).

Κατά τη διάρκεια της κατάρτισης του σχεδίου της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης για την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, είχα το προνόμιο να συνεργαστώ με πολλούς Ευρωπαίους πολιτικούς ηγέ-τες, στους οποίους συγκαταλέγονται η Γερμανίδα καγκελάριος Άν-γκελα Μέρκελ, ο πρώην Ιταλός πρωθυπουργός Ρομάνο Πρόντι, ο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

πρώην Ισπανός πρωθυπουργός Χοσέ Λουίς Ροδρίγκεθ Θαπατέ-ρο, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Μανουέλ Μπαρόζο και πέντε πρόεδροι του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.

Πιστεύω ότι εμείς οι Αμερικανοί πρέπει να διδαχτούμε απ’ όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη. Οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας όσα λένε και προσπαθούν να κάνουν οι Ευρωπαίοι φίλοι μας. Παρά τις αμφιταλαντεύσεις τους, οι Ευρωπαίοι έχουν τουλάχιστον αποδεχτεί το αναντίρρητο γεγονός ότι η εποχή των ορυκτών καυ-σίμων πλησιάζει στο τέλος της και έχουν αρχίσει να χαρτογραφούν την πορεία τους προς ένα «πράσινο» μέλλον. Δυστυχώς, οι περισ-σότεροι Αμερικανοί συνεχίζουμε να τελούμε σε κατάσταση άρνη-σης, καθώς δε θέλουμε να παραδεχτούμε ότι το οικονομικό σύστη-μα που τόσο καλά μας υπηρέτησε στο παρελθόν βρίσκεται πλέον σε μηχανική υποστήριξη. Όπως έκαναν οι Ευρωπαίοι, οφείλουμε να το ομολογήσουμε και να πληρώσουμε το τίμημα.

Τι μπορούμε όμως να προσφέρουμε στην κοινή προσπάθεια; Παρόλο που η Ευρώπη έχει προτείνει ένα θελκτικό αφήγημα, κα-νείς δεν μπορεί να αφηγηθεί κάτι καλύτερα από την Αμερική. Η Μά-ντισον Άβενιου*, το Χόλιγουντ και η Σίλικον Βάλεϊ διαπρέπουν σε αυτό. Το ιδιαίτερο γνώρισμα της Αμερικής δεν είναι τόσο οι μετα-ποιητικές δεξιότητές μας ή οι στρατιωτικές μας ικανότητες, όσο η δυνατότητά μας να οραματιζόμαστε το μέλλον με τόση παραστατι-κότητα και σαφήνεια, ώστε να αισθάνεται κανείς ότι έχει φτάσει στον προορισμό του πριν ακόμα ξεκινήσει. Εάν και εφόσον οι Αμερικα-νοί ασπαστούμε το αφήγημα της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστα-σης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι διαθέτουμε την απαράμιλλη ικανότη-τα να μετατρέψουμε πολύ γρήγορα το όνειρο σε πραγματικότητα.

Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση είναι η τελευταία από τις μεγάλες βιομηχανικές επαναστάσεις και θα αποτελέσει το θεμέ-

* Η λεωφόρος Μάντισον της Νέας Υόρκης συμβολίζει τον κόσμο και τη δύνα-μη της διαφήμισης, καθώς σε αυτή είχαν τα κεντρικά γραφεία τους πολλές δια-φημιστικές εταιρείες. (Σ.τ.Μ.)

16 Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

λιο λίθο για την ανάδυση μιας συνεργατικής εποχής. Η σταδιακή δόμηση των υποδομών της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης θα δημιουργήσει χιλιάδες νέες επιχειρήσεις και εκατοντάδες εκατομ-μύρια νέες θέσεις εργασίας. Η ολοκλήρωσή τους θα σηματοδοτή-σει το τέλος μιας εποποιίας διακοσίων ετών, η οποία διακρινόταν για το πνεύμα εργατικότητας, τις επιχειρηματικές αγορές και την ύπαρξη ενός μαζικού εργατικού δυναμικού, ενώ θα εγκαινιάσει μια εποχή που θα χαρακτηρίζεται από τη συνεργατική συμπερι-φορά, τα κοινωνικά δίκτυα και την ύπαρξη ενός εξειδικευμένου και τεχνικά καταρτισμένου εργατικού δυναμικού. Στα επόμενα πε-νήντα χρόνια, το συμβατικό, συγκεντρωτικό επιχειρηματικό μο-ντέλο της Πρώτης και της Δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης θα ενσωματώνεται σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό στις επιμερι-σμένες επιχειρηματικές πρακτικές της Τρίτης Βιομηχανικής Επα-νάστασης, ενώ η παραδοσιακή, ιεραρχική οργάνωση της οικονο-μικής και πολιτικής ισχύος θα αντικαθίσταται από μια οριζόντια οργάνωσή της, κατά μήκος και κατά πλάτος της κοινωνίας.

Εκ πρώτης όψεως, η ιδέα της οριζόντιας ισχύος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον τρόπο που διαρθρώνονταν οι σχέσεις εξου-σίας στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Σε τελική ανάλυση, η παραδοσιακή οργάνωση της ισχύος είναι πυραμιδω-τή, από την κορυφή προς τη βάση. Σήμερα, ωστόσο, η συνεργα-τική οργάνωση της ισχύος, την οποία δημιούργησε η συγχώνευ-ση του Διαδικτύου με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αναδιαρ-θρώνει εκ θεμελίων τις ανθρώπινες σχέσεις –από κάθετες σε ορι-ζόντιες–, με βαθύτατες συνέπειες για το μέλλον της κοινωνίας*.

* Στο ανά χείρας βιβλίο ο Τζέρεμι Ρίφκιν προτείνει ένα νέο οικονομικό μοντέ-λο, αυτό της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης, το οποίο θα αποφέρει ριζο-σπαστικά αποτελέσματα, στο βαθμό που θα υλοποιηθούν και οι πέντε πυλώνες του. Έτσι, θα προκύψει αυτό που ονομάζει «οριζόντια ισχύ» (lateral power), η οποία δε θα αφορά μόνο το οικονομικό ή ενεργειακό επίπεδο, αλλά θα έχει ευ-ρύτερη πολιτισμική επίδραση, εφόσον προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών. (Σ.τ.Ε.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

Καθώς θα πλησιάζουμε στα μέσα του 21ου αιώνα, οι εμπορι-κές συναλλαγές θα εποπτεύονται όλο και περισσότερο από ευφυή τεχνολογικά υποκατάστατα του ανθρώπου, επιτρέποντας έτσι στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας να δημιουργεί κοινωνικό κεφάλαιο στην αφιλοκερδή κοινωνία των πολιτών, που θα κατα-στεί ο κυρίαρχος τομέας στο δεύτερο μισό του αιώνα. Μολονότι το εμπόριο θα παραμείνει ουσιώδες για την επιβίω ση του ανθρώ-πινου είδους, δε θα καθορίζει πλέον τις ανθρώπινες προσδοκίες. Αν καταφέρουμε να καλύψουμε τις φυσικές ανάγκες του είδους μας μέσα στα επόμενα πενήντα χρόνια –ένα μεγάλο αν–, οι υπερ-βατικές ανησυχίες ενδέχεται να καταστούν μια από τις σημαντι-κότερες κινητήριες δυνάμεις της επόμενης περιόδου της ανθρώ-πινης ιστορίας.

Στις σελίδες που ακολουθούν, θα εξετάσουμε τις θεμελιώδεις αρχές λειτουργίας της οικονομίας και των υποδομών της Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης, θα ανιχνεύσουμε την πιθανή πορεία της στις επόμενες τέσσερις δεκαετίες και θα διερευνήσουμε τόσο τις δυσκολίες όσο και τις δυνατότητες για την υλοποίησή της σε κοινότητες και χώρες σε όλο τον κόσμο.

Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση ενσαρκώνει την ελπίδα ότι μέχρι τα μέσα του 21ου αιώνα μπορεί να φτάσουμε στη μετά τον άνθρακα εποχή, αποτρέποντας έτσι μια καταστροφική κλιματι-κή αλλαγή. Διαθέτουμε τις επιστημονικές γνώσεις, την τεχνολο-γία και το σχέδιο για να τα καταφέρουμε. Το ζήτημα είναι αν θα συνειδητοποιήσουμε πλήρως τις οικονομικές δυνατότητες που δια νοίγονται και αν θα επιστρατεύσουμε τη βούληση να φτάσου-με εκεί εγκαίρως.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗΠΟΥ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΑΝΤΙΛΗΦΘΗΚΕ

Ήταν 5.00 π.μ. και έτρεχα πάνω στο διάδρομο γυμναστικής, χω­ρίς να δίνω ιδιαίτερη σημασία στο δελτίο ειδήσεων ενός καλωδια­κού τηλεοπτικού σταθμού, όταν άκουσα το ρεπόρτερ να μιλάει για ένα νέο πολιτικό κίνημα που αυτοαποκαλούνταν «Πάρτι Τσα­γιού». Κατέβηκα από το μηχάνημα, χωρίς να είμαι βέβαιος ότι εί­χα ακούσει καλά. Η οθόνη της τηλεόρασης κατακλυζόταν από ορ­γισμένους μεσήλικους Αμερικανούς που κρατούσαν κίτρινες ση­μαίες, πάνω στις οποίες απεικονιζόταν ένα συσπειρωμένο φίδι με την επιγραφή «Μην Ποδοπατάς τα Δικαιώματά Μου». Άλλοι, πά­λι, κουνούσαν μπροστά στην κάμερα πλακάτ που διακήρυτταν: «Όχι φορολόγηση χωρίς αντιπροσώπευση», «Κλείστε τα σύνορα» και «Η κλιματική αλλαγή είναι μια απάτη». Ο ρεπόρτερ, του οποίου η φωνή μόλις ακουγόταν ανάμεσα στα συνθήματα, μιλού­σε για ένα αυθόρμητο κίνημα που εξαπλωνόταν σαν πυρκαγιά σε όλη τη χώρα και διαμαρτυρόταν εναντίον του μεγάλου κράτους της Ουά σινγκτον και των φιλελεύθερων επαγγελματιών πολιτικών, που πλούτιζαν εις βάρος των ψηφοφόρων τους. Δεν πίστευα στα μάτια και στα αφτιά μου. Ένιωθα σαν να παρακολουθούσα τη δια στρεβλωμένη αντιστροφή μιας εκδήλωσης διαμαρτυρίας που είχα οργανώσει πριν από σαράντα χρόνια. Επρόκειτο άραγε για κάποιο κακόγουστο κοσμικό αστείο;

22 Η ΤΡΙΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΤΟ ΒΟΣΤΟΝΕΖΙΚΟ ΠΑΡΤΙ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΤΟΥ 1973

16 Δεκεμβρίου 1973. Είχε αρχίσει να χιονίζει λίγο μετά την αυγή. Ένας κρύος άνεμος ράπιζε το πρόσωπό μου καθώς πλησίαζα στο Φανέιγ Χολ, στο κέντρο της Βοστόνης, το χώρο συναντήσεων όπου πριν από διακόσια χρόνια είχαν συγκεντρωθεί θερμόαιμοι και ριζοσπάστες άντρες, όπως ο Σαμ Άνταμς και ο Τζόζεφ Γουό­ρεν, προκειμένου να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην αποικιακή πο­λιτική του βασιλιά Γεωργίου Γʹ και των «αντιπροσώπων» του – με­ταξύ των οποίων, η διαβόητη και μισητή Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών.

Η πόλη βρισκόταν εδώ και εβδομάδες σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η κυκλοφορία των οχημάτων στους δρόμους, που συ­νήθως ήταν μεγάλη με συνέπεια να προκαλούνται συχνά μποτι­λιαρίσματα, τις τελευταίες ημέρες είχε αραιώσει επειδή πολλά βενζινάδικα δε διέθεταν πλέον βενζίνη. Μπροστά από τα ελάχι­στα βενζινάδικα όπου εξακολουθούσαν να λειτουργούν οι αντλί­ες, οι ουρές των αυτοκινήτων εκτείνονταν για πολλά οικοδομικά τετράγωνα και οι οδηγοί έπρεπε να περιμένουν μία ώρα ή και πε­ρισσότερο για να γεμίσουν τα ρεζερβουάρ των αυτοκινήτων τους. Όσοι ήταν αρκετά τυχεροί και έβρισκαν βενζίνη έμεναν εμβρό­ντητοι από την τιμή της, η οποία είχε διπλασιαστεί μέσα σε λίγες εβδομάδες, προκαλώντας ένα κύμα υστερίας στη χώρα που κά­ποτε ήταν η μεγαλύτερη πετρελαιοπαραγωγός στον κόσμο.

Η αντίδραση της κοινής γνώμης ήταν εύλογη, δεδομένου ότι τα άφθονα πετρελαϊκά αποθέματα της Αμερικής, αλλά και η ικα­νότητά της να παράγει φτηνά αυτοκίνητα σε μαζική κλίμακα για έναν αεικίνητο, νομαδικό λαό είχαν εκτοξεύσει τις Ηνωμένες Πο­λιτείες στην κορυφή, καθιστώντας τες την ηγέτιδα υπερδύναμη του 20ού αιώνα.

Το σοκ που υπέστη η εθνική υπερηφάνειά μας ήρθε χωρίς προειδοποίηση. Μόλις δύο μήνες νωρίτερα, ο Οργανισμός Πε­

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 23

τρελαιοεξαγωγικών Χωρών (ΟΠΕΚ) είχε επιβάλει πετρελαϊκό εμπάργκο στις Ηνωμένες Πολιτείες ως αντίποινα για την απόφα­ση της Ουάσινγκτον να εφοδιάσει την ισραηλινή κυβέρνηση με στρατιωτικό εξοπλισμό κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Γιομ Κιπούρ*. Οι επιπτώσεις του «πετρελαϊκού σοκ» έγιναν πολύ γρή­γορα αισθητές σε όλο τον πλανήτη. Μέχρι το Δεκέμβριο, η τιμή του πετρελαίου στην παγκόσμια αγορά είχε εκτιναχτεί από τα 3 δολάρια το βαρέλι στα 11,651. Το φυσικό επακόλουθο ήταν να προκληθεί πανικός τόσο στη Γουόλ Στριτ, όσο και στην πραγμα­τική οικονομία.

Οι πρώτες και πιο προφανείς συνέπειες της νέας αυτής πραγ­ματικότητας εκδηλώθηκαν στα συνοικιακά βενζινάδικα. Πολλοί Αμερικανοί πίστευαν ότι οι μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες εκμε­ταλλεύονταν την κατάσταση και αύξαιναν αυθαίρετα την τιμή της βενζίνης προκειμένου να αποκομίσουν τεράστια κέρδη. Στη Βο­στόνη και σε όλη τη χώρα, οι ιδιοκτήτες αυτοκινήτων δεν έκρυ­βαν τη δυσαρέσκειά τους. Αυτό ήταν το υπόβαθρο των ταραχών που θα ξεσπούσαν στις αποβάθρες της Βοστόνης στις 16 Δεκεμ­βρίου 1973.

Την ημέρα εκείνη συμπληρώνονταν διακόσια χρόνια από το διάσημο «Πάρτι Τσαγιού» της Βοστόνης, του καθοριστικού συμ­βάντος που διέγειρε το λαϊκό αίσθημα εναντίον του βρετανικού θρόνου. Εξοργισμένος για το νέο φόρο που είχε επιβληθεί στο τσάι και άλλα προϊόντα που εισάγονταν στις αποικίες της Αμερι­κής από τη μητρόπολη, ο Σαμ Άνταμς ηγήθηκε μιας ομάδας δυ­σαρεστημένων, μερικοί από τους οποίους πέταξαν ένα φορτίο τσαγιού στο λιμάνι της Βοστόνης. Η φράση «Όχι φορολόγηση

* Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ ή Δʹ Αραβοϊσραηλινός πόλεμος: Τον Οκτώβριο του 1973, ανήμερα της μεγαλύτερης εβραϊκής γιορτής, του Γιομ Κιπούρ (Ημέρα Εξιλέωσης), αιγυπτιακές και συριακές δυνάμεις εξαπέλυσαν συντονισμένη επί­θεση κατά του Ισραήλ. Στόχος των αραβικών δυνάμεων ήταν η ανάκτηση των εδαφών που είχαν χαθεί με τον Πόλεμο των 6 Ημερών. Ο πόλεμος τελείωσε με στρατιωτική νίκη του Ισραήλ. (Σ.τ.Ε.)