«Αυτό το βιβλίο αποτελεί μια απόπειρα κατανόησηςγεγονότων που εκ πρώτης όψεως, ακόμα και εκ δεύτερης,

φαίνονται, απλούστατα, εξοργιστικά»Hannah Arendt

Από τον πρόλογο στο βιβλίο της Les origines du totalitarisme, (Paris, Gallimard, 2002)

φορμή για την έκδοση αυτού του βιβλίου στάθηκε η ανάγκη επα-νέκδοσης, για διάφορους λόγους, του βιβλίου μας Τρομοκρατία καιΕξουσία: Ο Αντί-λογος της Συνεκτικότητας, το οποίο εκδόθηκε γιαπρώτη φορά το 2003 από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Επει-δή λοιπόν είχαν εξαντληθεί τα αντίτυπα των προηγούμενων εκδό-σεων, επειδή επίσης έπρεπε να διορθωθούν κάποιες αβλεψίες καιορισμένα παροράματα εκδοτικής υφής που δεν είχαν διορθωθεί μέ-χρι τότε, επειδή, τέλος, αλλάξαμε εκδοτικό οίκο και αποφασίσαμε ναδημιουργήσουμε μια νέα σειρά Κοινωνικής Ψυχολογίας, στην οποίασταδιακά επρόκειτο να φιλοξενηθούν τα βιβλία της προηγούμενηςσειράς μας και, φυσικά, να στεγαστούν νέα συγγράμματα τόσο δι-κά μας όσο και άλλων συναδέλφων, αποφασίσαμε να προβούμεστην επανέκδοση του συγκεκριμένου συγγράμματος.

Αρχικά σκοπεύαμε οι παρεμβάσεις μας στη νέα έκδοση να εί-ναι αποκλειστικά και μόνο τεχνικού χαρακτήρα. Στη συνέχεια σκε-φτήκαμε πως καλό θα ήταν να επικαιροποιήσουμε τις βιβλιογρα-φικές μας αναφορές, δεδομένου ότι είχαν περάσει ήδη αρκετά χρό-νια από την πρώτη έκδοση του συγγράμματός μας και πολλά εί-

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΔΙ-ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΛΙΝΩΔΙΕΣ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟΧΡΟΝΟ

ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΒΙΑΣ

χαν συμβεί στο διάστημα αυτό, τόσο στο θέμα της τρομοκρατίαςσε διεθνές και εγχώριο επίπεδο, όσο και στην ευρύτερη διεθνή καιεγχώρια πολιτική σκηνή, και προφανώς άλλα τόσα είχαν γραφεί απόψυχολόγους –κοινωνικούς και μη– και γενικότερα από λοιπούς κοι-νωνικούς και πολιτικούς επιστήμονες για τα θέματα αυτά. Τελικά θεω-ρήσαμε πως μεγαλύτερο ενδιαφέρον1 θα παρουσίαζε μια εκ βάθουςανασυγκρότηση του αρχικού συγγράμματος, όχι τόσο –ή μόνο– σεεπίπεδο γραφής, όσο σε επίπεδο περιεχομένου, δεδομένου ότι στομεσοδιάστημα είχαμε την ευκαιρία να προχωρήσουμε αρκετά τιςπροσωπικές μας έρευνες –πειραματικές και μη– στο συγκεκριμένοαντικείμενο κοινωνικού, πολιτικού και επιστημονικού αναστοχα-σμού. Αυτό και πράξαμε.

Έτσι, στο παρόν σύγγραμμα, με τίτλο Κρατική και μη κρατική πο-λιτική βία: Τα δύο άκρα της (αν)ισορροπίας του τρόμου, συμπεριλά-βαμε φυσικά τον βασικό κορμό του προηγούμενου βιβλίου μας, τηνέρευνα δηλαδή που διενεργήσαμε σε περισσότερους από 1.000φοιτητές και φοιτήτριες πανεπιστημίων της Αθήνας γύρω από τοντρόπο με τον οποίο συγκροτούν τη σκέψη τους για θέματα που σχε-τίζονται με την τρομοκρατία και την πολιτική βία.

Απαλείψαμε ωστόσο τους σχολιασμούς των ερευνητικών μας ευ-ρημάτων από κάποιους συναδέλφους, δημοσιογράφους και πολι-τικούς που συμπεριλαμβάνονταν στην πρώτη έκδοση2 του συγ-γράμματός μας, όχι φυσικά επειδή απαξιώνουμε σήμερα την ευ-γενική προσφορά και σημαντική συμβολή τους στην πρώτη μαςπροσπάθεια να διερευνήσουμε τη δομή, τη λειτουργία και τον δια-λεκτικό αυτο- και ετερο-προσδιορισμό της κοινωνικής σκέψης γύρωαπό αυτή την εξόχως συγκρουσιακή και ως εκ τούτου εντόνως συ-

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

12

1. Για μας σίγουρα, ενδεχομένως και για το δυνάμει αναγνωστικό κοινόμας...

2. «Εκδοχή» για να ακριβολογούμε, δεδομένου ότι, όπως σύντομα θα αντι-ληφθεί ο αναγνώστης, το βιβλίο που έχει τώρα στα χέρια του προε-κτείνει σε σημαντικό βαθμό τόσο την προβληματική μας γύρω από ταφαινόμενα της τρομοκρατίας και της πολιτικής βίας, έτσι όπως την ανα-πτύσσαμε στο προηγούμενο πόνημά μας, όσο και τη διερεύνηση εκ μέ-ρους μας των φαινομένων αυτών σε θεωρητικό και επιστημολογικό αλ-λά και σε μεθοδολογικό επίπεδο.

ναισθηματικά και ιδεολογικά φορτισμένη θεματολογία. Ούτε προ-φανώς επειδή τους θεωρούμε πλέον ανεπίκαιρους ή ετεροχρονι-σμένους, αφού σε όλα αυτά τα κείμενα, χωρίς καμία εξαίρεση, μεαφορμή τα ερευνητικά μας δεδομένα οι σχολιαστές ανέπτυσσαντην προσωπική τους άποψη, εκτίμηση και εμπειρία για το πάνταεπίκαιρο –ή επικαιροποιημένο3– φαινόμενο της4 τρομοκρατίας καιάσκησης πολιτικής βίας –και ως εκ τούτου εξακολουθούν να πα-ρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον– ως εκφραστές διαφορετικών πο-λιτικών χώρων, κοινωνιακών υπαγωγών, επαγγελματικών δραστη-ριοτήτων και επιστημολογικών προσανατολισμών.

Αν απαλείψαμε τους σχολιασμούς αυτούς το πράξαμε για ερ-γαλειακούς κυρίως λόγους, δεδομένου ότι η νέα δομή του παρόντοςσυγγράμματος θα περιόριζε αναγκαστικά –και άδικα– την αρχικήεμβέλεια αυτών των σχολιασμών, αφού εκ των πραγμάτων θα αφο-ρούσαν ένα μόνο μέρος του και θα άφηναν τα υπόλοιπα μέρηασχολίαστα, δημιουργώντας έτσι ένα κενό που για στοιχειώδους λό-γους συμμετρίας θα έπρεπε να καλύψουμε με νέα κείμενα είτε τωνίδιων είτε άλλων «σχολιαστών». Διαδικασία προφανώς χρονοβόρακαι, κατά κύριο λόγο, περιττή ένδειξη άκομψης ναρκισσευόμενηςεπιδειξιμανίας εκ μέρους μας, που ελάχιστα θα προσέφερε στην κα-τανόηση των νέων δεδομένων, ενώ πολλά θα αφαιρούσε από την(διεκδικούμενη;) ερευνητική μας ευπρέπεια και άλλες τόσες πα-ρεμβολές ενδεχομένως θα προκαλούσε στην (επιδιωκόμενη;) επι-στημονική μας ευθυκρισία και στόχευση.

Αυτή η φαινομενικά διαδικαστικής υφής –και ενδεχομένωςπραγματολογικώς δευτερεύουσας σημασίας– όψη της αναδιάρ-θρωσης του αρχικού μας συγγράμματος πάνω στην τρομοκρατίακαι την άσκηση πολιτικής βίας, έτσι όπως αυτές βιώνονται και γί-νονται αντικείμενο ανάγνωσης, ερμηνείας, κατανόησης και εν γένεικοινωνιογνωστικής και ιδεολογικής επεξεργασίας από το κοινωνι-κό υποκείμενο, έχει βαθύτερες ρίζες, δεδομένου ότι σηματοδοτεί τό-σο την εννοιολογική διεύρυνση των φαινομένων που μελετάμε όσο

εισαγωγή

13

3. Ενδεχομένως και επικαιροποιούμενο; Ας μας επιτραπεί ο νεολογισμός…4. …«μη κρατικής» στη συγκεκριμένη περίπτωση…

και τον μεθοδολογικό εμπλουτισμό τους και, κυρίως, την επιστη-μολογική καινοτομία που εφεξής επιχειρούμε να εισαγάγουμε στοντρόπο προσέγγισης των ποικίλων όψεων της κοινωνιοψυχολογικήςπραγματικότητας, υπό την έννοια ότι εγκαλούμε5 τον ερευνητικόπληθυσμό μας να αρθρώσει εξειδικευμένο πλέον λόγο για θέματαπου άπτονται της διεθνούς –βλ. παγκοσμιοποιημένης– διάστασηςτόσο των «τρομοκρατικών» ενεργειών όσο και του «πολέμου ή τηςπάλης»6 ενάντια σ’ αυτές, ενώ ταυτόχρονα επιχειρούμε να εγγρά-ψουμε τις αντιδράσεις του στο ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό καιιστορικό πλαίσιο που προσδιορίζει τις λογικά σύνθετες – εντούτοιςόχι νομοτελειακά απαλλαγμένες από εκλογικευτικούς ντετερμινι-σμούς– εκ μέρους του κοινωνιογνωστικές επεξεργασίες του ιστορι-κού γίγνεσθαι, το οποίο είναι ικανό, με τη σειρά του, να φωτίσειδιαφορετικά τη διαχρονική πορεία που ακολουθεί η κοινωνική σκέ-ψη γύρω και πάνω και πίσω από θέματα συγκρουσιακά όπως αυ-τό της τρομοκρατίας και της πολιτικής βίας.

Με άλλα λόγια, αποφασίσαμε να γράψουμε ουσιαστικά ένα άλ-λο βιβλίο, στο οποίο, διατηρώντας ως κεντρικό πυρήνα, όπως ήδηαναφέραμε, την έρευνα πεδίου που διενεργήσαμε το 2003 σε φοι-τητές και φοιτήτριες αθηναϊκών πανεπιστημίων –μαζί με την πε-ποίθηση μας ότι η τρομοκρατία και τα φαινόμενα άσκησης πολιτι-κής βίας αποτελούν ακραίες περιπτώσεις κοινωνικής επιρροής (κα-τά κανόνα μειονοτικής, αλλά όχι μόνο7) και ότι ως τέτοιες πρέπει κυ-

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

14

5. Κάνοντας χρήση, κατά περίπτωση, άλλοτε της πειραματικής μεθόδου καιάλλοτε της μεθόδου των συνεντεύξεων, είτε ημικατευθυνόμενων είτε μέσωδομημένων ερωτηματολογίων κλειστών αλλά και ανοικτών απαντήσεων.

6. Όπως θα αντιληφθεί αργότερα ο αναγνώστης, η διαζευκτική αυτή ανα-φορά δεν εκφράζει κάποια ιδιαίτερη καλολογική ανησυχία εκ μέρουςμας, αλλά παραπέμπει σε μια εξαιρετικά οξεία ενδοομαδική αντιπαρά-θεση στρατηγικής και τακτικής υφής εκείνων που ιδεολογικά και πολι-τικά έχουν ταχθεί υπέρ της εξάλειψης της διεθνούς τρομοκρατίας, κυ-ρίως φονταμενταλιστικού θρησκευτικού χαρακτήρα...

7. Όταν η πολιτική βία ασκείται εκ των άνω και όταν έχουμε να κάνουμεμε περιπτώσεις «κρατικής τρομοκρατίας», δύσκολα θα μπορούσε ναστοιχειοθετήσει κανείς τον μειονοτικό τους χαρακτήρα, όπως δύσκολαθα μπορούσε να τεκμηριώσει την άποψη ότι πρόκειται ακόμα για –έστωκαι ακραίες– περιπτώσεις διαδικασιών κοινωνικής επιρροής (τουλάχι-

ρίως να προσεγγίζονται από την κοινωνική ψυχολογία–, προσθέ-τουμε τρία νέα, ιδιαίτερα σημαντικά κατά τη γνώμη μας, στοιχεία.

Μεθοδολογικής υφής το πρώτο, πραγματολογικής το δεύτερο,επιστημολογικής το τρίτο, συνδυασμένα μεταξύ τους οδηγούν στησυγγραφή ενός βιβλίου το οποίο, αν και εντάσσεται ξανά στο ευ-ρύτερο πλαίσιο της κοινωνιοψυχολογικής προσέγγισης φαινομένωντου πολιτικού γίγνεσθαι μείζονος κοινωνιακής σημασίας, διαφορο-ποιείται εν μέρει από το προγενέστερο σε ένα τουλάχιστον σημείο:διευκρινίζει με τον σαφέστερο δυνατό τρόπο την ισότιμη8 συμμε-τοχή της κρατικής και της μη κρατικής πολιτικής βίας στην «ανι-σορροπία του τρόμου» που προέκυψε μετά το τέλος της μακράς ψυ-χροπολεμικής περιόδου, η οποία βασιζόταν στην περίφημη «ισορ-ροπία του τρόμου», την οποία και συντηρούσε κοινή συναινέσειπρος όφελος των δύο ακόμα υπερδυνάμεων…

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά τους. Το πρώτοστοιχείο, μεθοδολογικής υφής, έχει σχέση με τη χρήση περισσό-τερων του ενός μεθοδολογικών εργαλείων και ερευνητικών τεχνι-κών, είτε επειδή κάποιο απ’ αυτά θεωρήσαμε ότι μας επέτρεπε ναεξετάσουμε περισσότερο σε βάθος την εγκυρότητα ήδη γνωστώνερευνητικών δεδομένων μας ή/και να ελέγξουμε τη διαψευσιμό-τητα σχετικών υποθέσεών μας (μέσω του πειράματος συγκεκριμέ-να), είτε επειδή κάποιο άλλο μας επιβλήθηκε από τη ρευστότητατης συγκυρίας και την οξύτητα της επικαιρότητας (η δημοσκοπικούχαρακτήρα έγκληση τμήματος του ελληνικού πληθυσμού, για πα-ράδειγμα), είτε ακόμα επειδή, χάρη στην ευελιξία του, κάποιο τρί-το στάθηκε πρόσφορο στη συγκομιδή πιο «αυθόρμητων» αποκρί-σεων του κοινωνικού υποκειμένου (οι ημικατευθυνόμενες συνε-ντεύξεις δηλαδή), είτε τέλος επειδή υποκύψαμε στον πειρασμό ναπειραματιστούμε χρησιμοποιώντας τη νέα τεχνολογία για να συλ-λέξουμε με παραδοσιακό τρόπο τα ερευνητικά δεδομένα μας (με

εισαγωγή

15

στον όχι έτσι όπως αυτές ορίζονται συνήθως από την κοινωνική ψυχο-λογία· βλ. για παράδειγμα Παπαστάμου & Μιούνυ, 1983, 2008) αλλάαπλώς (;) για ακραίες –ή, ενδεχομένως, απλώς μη συγκαλυμμένες– μορ-φές άσκησης εξουσίας…

8. Όχι ωστόσο και ισοβαρή...

τη χρήση δομημένων ερωτηματολογίων κλειστών απαντήσεων, μέ-σω του διαδικτύου).

Το δεύτερο στοιχείο, περισσότερο πραγματολογικού χαρακτή-ρα, αφορά τη σύνθετη φύση και προέλευση της τρομοκρατίας καιτης πολιτικής βίας γενικότερα, έτσι όπως αυτές βιώνονται, προ-σλαμβάνονται, εξηγούνται, ερμηνεύονται και αντιμετωπίζονται απότο κοινωνικό υποκείμενο φυσικά –δηλαδή πρωτίστως σε αναπα-ραστασιακό επίπεδο– αλλά και από την πολιτεία στις διάφορες εκ-δοχές της9 –δηλαδή κατ’ αποκλειστικότητα σε θεσμικό και επικοι-νωνιακό επίπεδο. Υπό την έννοια αυτή, προφανές είναι το ενδια-φέρον που παρουσιάζει για τον κοινωνικό ψυχολόγο η ένταξη τηςμελέτης ανάδυσης και λειτουργίας αυτών των φαινομένων –όπωςκαι της ανάγνωσής τους από τους αποδέκτες τους10– στο ευρύτεροπλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, έτσι όπως αυτή αναδείχθηκε ευθύςαμέσως μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου στις 11 Νοεμ-βρίου 198911, με ό,τι αυτό μπορεί να είχε ως επακόλουθο τόσο στοεπίπεδο της γεωπολιτικής νεόδμητης πραγματικότητας όσο και σεεκείνο της υπό σύσταση αναπαράστασής της μέσα από τους δι-αύλους της μονοκρατορικής και μονοσήμαντης προπαγανδιστικήςφλυαρίας του τότε πλανητάρχη G. Bush και της «ελεύθερα παρε-χόμενης υποταγής12» ορισμένων Ευρωπαίων συμμάχων του.

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

16

9. Περισσότερο ή λιγότερο θεσμικά εξουσιοδοτημένες, νομιμοποιημένεςή/και εφοδιασμένες να χειριστούν το διαχρονικό αυτό πολιτικό, κοινω-νικό και κοινωνιακό πρόβλημα.

10. Τους οποίους φυσικά εναπόκειται σ’ εμάς να εντοπίσουμε…11. Θα μας δοθεί σε λίγο η ευκαιρία να ασχοληθούμε εκτενέστερα με τη

διαμάχη που ξέσπασε ανάμεσα σ’ αυτούς που υποστηρίζουν ότι η νέαμορφή διακυβέρνησης σε πλανητικό επίπεδο ξεκίνησε από την πτώσητου τείχους του Βερολίνου, και τη συνεπακόλουθη διάλυση της Σοβιε-τικής Ένωσης –που οδήγησε σε μια νέα μορφή της σύγκρουσης μεταξύτων υπερδυνάμεων–, και εκείνους που κλίνουν υπέρ μιας πιο δραμα-τοποιημένης οριοθέτησης του ζητήματος εντοπίζοντάς την στις 11 Σε-πτεμβρίου 2001 –και στον εγκαλούμενο πόλεμο πολιτισμών (βλ. σχετι-κά Laidi, 2006): 9/11/89 ή 11/9/01…

12. Για να μην ξεχνάμε την «κλασική» μας κοινωνιοψυχολογική παιδεία (βλ.Beauvois, 1994, 2005).

Ορισμένα συστατικά στοιχεία αυτής της ιδεολογικής παλιλλο-γίας, όπως η αποκλειστική εστίαση στην ισλαμική (και δη φοντα-μενταλιστική) εκδοχή της τρομοκρατίας, η επίκληση στον επερχό-μενο, αναπόφευκτο ή/και επιδιωκόμενο πόλεμο των δύο πολιτισμώνως μονόδρομο στην καταπολέμηση («αυτής») της τρομοκρατίας,η καταχρηστική αναφορά στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δι-καιωμάτων στον πόλεμο ενάντια στην ταυτοποιημένη θρησκευτι-κή ετερότητα του εχθρού, η ακραία διπολική λογική του τύπου«εμείς» και «όλοι οι άλλοι», δεν είναι παρά ελάχιστες από τις ανα-δυόμενες παρασιτικές μεταβλητές που έρχονται να αλλοιώσουν,ακόμα και να μεταλλάξουν τη σκέψη του κοινωνικού υποκειμένου,την οποία καλούμαστε να μελετήσουμε εκ νέου αν θέλουμε να ελέγ-ξουμε τη διαψευσιμότητα της «εκλογικευτικής» υπόθεσης σχετικά μετη «νέα» τρομοκρατία13, που αν και παραπέμπει στη θεωρία της σύ-γκρουσης των πολιτισμών του Samuel Huntington (1993, 2000), ενι-σχύει παραδόξως την ανταγωνιστική θεωρία του John Mearsheimer(2001) για τον πόλεμο των υπερδυνάμεων, προτάσσοντας παράλ-ληλα τον κίνδυνο που διατρέχει εξαιτίας της στις μέρες μας η (δυ-τική) δημοκρατία, γεγονός που κατορθώνει σχεδόν το ακατόρθωτο:να φέρει τη συγκεκριμένη θεώρηση σε σύγκρουση με τη θεωρία τουτέλους της Ιστορίας (Fukuyama, 1992) ενώ ταυτόχρονα την ανα-τροφοδοτεί, δεδομένου ότι, ως γνωστόν, βασικό αξίωμα του Fu -kuyama είναι η νομοτελειακή και οριστική επικράτηση της φιλελεύ-θερης δημοκρατίας έναντι των δικτατοριών, γεγονός που θα απο-τελέσει κάποτε14 για τους λαούς όλου του κόσμου την ύστατη εγ-

εισαγωγή

17

13. Πολλοί αναλυτές δεν διστάζουν να μιλούν για «υπερτρομοκρατία», ηύπαρξη της οποίας προδήλως καθιστά λιγότερο ασύμμετρη σε διεθνέςεπίπεδο οποιαδήποτε λήψη ακραίας κατασταλτικής και προληπτικής«ρύθμισης» της καθημερινότητας του παγκοσμιοποιημένου πολίτη καιεφεξής δυνητικό συνοδοιπόρο ή πρωταγωνιστή σε μελλοντικές τρομο-κρατικές ενέργειες…!

14. Αφού προηγουμένως, σύμφωνα με την αισιόδοξη πλην διπολική οπτι-κή του Fukuyama πάντοτε, τα προ-ιστορικά κράτη θα έχουν πολεμήσειτόσο μεταξύ τους όσο και με τα μετα-ιστορικά κράτη, μέχρι να γίνουνόλα τους δημοκρατικά. Θα μας δοθεί αργότερα η ευκαιρία να επανέλ-θουμε…

γύηση ενάντια στον πόλεμο, μέσα από το τέλος των ιδεολογιών καιτην απλόχερη προσφορά σε όλους του σεβασμού των ανθρωπίνωνδικαιωμάτων τους…

Το τρίτο στοιχείο με το οποίο θελήσαμε να εμπλουτίσουμε το πα-ρόν σύγγραμμα συνδέεται άμεσα με τα δύο προηγούμενα, τα τρο-φοδοτεί και ταυτόχρονα τροφοδοτείται απ’ αυτά, αλλά κατά κάποιοντρόπο τα υπερβαίνει, με την έννοια ότι, όντας σαφούς επιστημολο-γικής υφής, φιλοδοξεί να επιχειρήσει την πλήρωση15 ενός κενού πουχαρακτηρίζει το βλέμμα με το οποίο η κοινωνική ψυχολογία βλέπειτην πραγματικότητά της και κατ’ αυτό τον τρόπο τής στερεί την πλη-ρότητα που θα μπορούσε να έχει ως εσχάρα ανάγνωσης του κοι-νωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι έτσι όπως αυτό προσλαμβάνεται,αφομοιώνεται και διοχετεύεται εκ νέου από το κοινωνικό υποκείμε-νο. Δεν εννοούμε τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από τηδιάσταση της ιστορικότητας που λείπει παντελώς από όλες τις έρευ-νες στην κοινωνική ψυχολογία16, με μοναδική ίσως εξαίρεση, από

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

18

15. Να ξεκινήσει τουλάχιστον, γιατί ο δρόμος είναι μακρύς και δύσβατος,και ελάχιστοι μέχρι τώρα τον έχουν περπατήσει… Ας μην εκληφθεί αυ-τή μας η φιλοδοξία ως υπερβολική ή υπερφίαλη. Θεωρούμε πως, εκτόςαπό εφικτή, είναι και αναγκαία: συνθήκη απαραίτητη –αν όχι ικανή– γιατην επιβίωση της κοινωνικής ψυχολογίας ως επιστημονικού εργαλείουανάλυσης και εξήγησης της ιδεολογίας της οποίας είναι συν-παραγω-γός, συμμέτοχος και αποδέκτης… Ευελπιστούμε πως διαβάζοντας τις σε-λίδες που ακολουθούν ο αναγνώστης θα καταλάβει τι εννοούμε, και τολ-μούμε να υποθέσουμε ότι θα συμφωνήσει μαζί μας...

16. Είναι προφανές πως σ’ αυτές τις έρευνες δεν συμπεριλαμβάνουμε τις«ιστορίες ζωής», που είναι τόσο δημοφιλείς στον χώρο της κλινικής κοι-νωνικής ψυχολογίας ή, για το ακριβέστερο, της κλινικής κοινωνιολογίας,για τον απλούστατο λόγο ότι δεν πληρούν, κατά τη γνώμη μας, τη στοι-χειώδη προϋπόθεση που καλείται να πληροί μια ερευνητική προσέγγισηγια να μπορεί να θεωρηθεί ότι εντάσσεται, έστω και υπό διασταλτική ερ-μηνεία, στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας: τη θεωρητική, μεθοδο-λογική και επιστημολογική διάρθρωση μεταξύ δύο τουλάχιστον επιπέ-δων ανάλυσης (σχετικά με τα επίπεδα ανάλυσης –και όχι την εν λόγωπροϋπόθεση που θεωρήσαμε καλό να προσδιορίσουμε εμείς οι ίδιοι– βλ.το εξαίρετο σύγγραμμα του Willem Doise, 1982, 2008). Δεν συμπερι-λαμβάνουμε επίσης στις έρευνες αυτές κάποιες μελέτες, έμμεσα προϊό-ντα επιστημολογικού αναστοχασμού πάνω στην κριτική ψυχολογία που

όσο γνωρίζουμε, την έρευνα του Serge Moscovici πάνω στις κοινω-νικές αναπαραστάσεις της ψυχανάλυσης, όπου, μετά από δεκαπέντεχρόνια περίπου, μπόρεσε να μελετήσει τις αλλοιώσεις και πραγμα-τικές αλλαγές που υπέστησαν οι αναπαραστάσεις της συγκεκριμένηςεπιστημονικής «πειθαρχίας» σε έναν συγκεκριμένο κοινωνικό και ιδε-ο λογικό χώρο…17 Ακόμα όμως και σε αυτή την περίπτωση, η διά-σταση της ιστορικότητας αρκείται να πάρει τη μορφή της σύγκρισηςτης σκέψης του κοινωνικού υποκειμένου ανάμεσα σε δύο χρονικάπροσδιορισμένες στιγμές, γεγονός το οποίο έχει ενδιαφέρον από μό-νο του, αλλά στερείται της δυναμικής που θα προσέδιδε στα συγκε-κριμένα ερευνητικά παράγωγα η ενσωμάτωση της ιστορικότηταςστη διατύπωση του θεωρητικού ερωτήματος όχι μόνο με όρους χρο-νολογικούς αλλά και με όρους ιστορικούς, υπό την έννοια της γενι-κότερης κοινωνικής, κοινωνιακής, οικονομικής και ιδεολογικής πλαι-σίωσης της χωροχρονικής απόστασης που επέλεξε να εισαγάγει οερευνητής ως ανεξάρτητη μεταβλητή στην έρευνά του.

Θα ήταν προφανώς σφάλμα επιστημολογικό, αλαζονεία μεθο-δολογική και παντελής έλλειψη συνείδησης των ορίων της θεωρη-τικής μας επάρκειας αν σκοπεύαμε –ή έστω φιλοδοξούσαμε– να εν-σωματώσουμε στην κοινωνιοψυχολογική έρευνα γενικά, και στηνπαρούσα ειδικά, τα μεθοδολογικά εργαλεία, τους επιστημολογικούςπροσανατολισμούς και το θεωρητικό υπόβαθρο του ιστορικού, όσοπροκλητικό και αν είναι ένα παρόμοιο εγχείρημα18. Εξίσου πολυε-

εισαγωγή

19

υπό την ώθηση συγκεκριμένης μεθοδολογικής καινοτομίας-διαφοροποί-ησης παρήγαγαν ομολογουμένως ενδιαφέροντα ευρήματα (βλ. ενδει-κτικά το παλαιό αλλά εξαίρετο πόνημα του Michael Billig, 1984, πάνωστον νεοναζιστικό τύπο στη Μεγάλη Βρετανία) γιατί η ιστορική διάστα-ση αποτελεί περισσότερο αντικείμενο και λιγότερο ανεξάρτητη ή, έστω,επικαλούμενη μεταβλητή.

17. Βλ. Moscovici (1961, 1976).18. Ομολογουμένως, πολλές ήταν οι φορές που φαντασιώσαμε τη σύζευ-

ξη της δουλειάς ενός Le Goff πάνω στις νοοτροπίες, έτσι όπως αυτήπροβάλλει από τις έρευνές του για τον Μεσαίωνα, με την ιδιαιτερότη-τα του κοινωνιοψυχολογικού βλέμματος, έτσι όπως το πρωτοεισήγαγε οMoscovici μέσω της θεωρίας του για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις,χάρη στη διαχρονική αξία της έρευνάς του πάνω στην ψυχανάλυση…

πίπεδα εσφαλμένη θα ήταν εντούτοις19, και κατά τη γνώμη μας κα-ταδικασμένη εκ των προτέρων στην πιο παταγώδη αποτυχία, ηπροσέγγιση ενός τόσο σύνθετου φαινομένου όπως είναι η άσκη-ση της πολιτικής βίας και η τρομοκρατία, αν –στο όνομα της επι-στημονικής αντικειμενικότητας του «καλού ερευνητή», στο όνομαδηλαδή της πολιτικής ορθότητας και του πειθήνιου (ακαδημαϊκού;)πολίτη– γινόταν, όπως συνήθως γίνεται εξάλλου20, απογυμνωμένηαπό το πολλαπλό –ενίοτε και αντιφατικό– ιδεολογικό του υπόβαθρο,απονευρωμένη από τις εξίσου δαιδαλώδεις κοινωνιακές αναφορέςκαι κοινωνικές καταβολές του, και προφανώς αποπλαισιωμένη απότην ιστορική του υπόσταση.

Ήδη στην έρευνά μας το 2003 είχαμε συνείδηση του γεγονότος,γι’ αυτό και επιχειρήσαμε, με κάποια επιτυχία21, μια σχετικά σφαι-ρική προσέγγιση της τρομοκρατίας μέσα από τα μάτια του κοινω-νικού υποκειμένου, εγγράφοντας ακριβώς τις προσλαμβάνουσεςτου υπό μελέτη πληθυσμού για το συγκεκριμένο θέμα στο γενικό-τερο ιδεολογικό του πλαίσιο ή, πιο απλά, στη γενικότερη κοσμοθε-ωρία του, επιλύοντας κατ’ αυτό τον τρόπο ένα τμήμα του προβλή-ματος: εγκαλώντας δηλαδή τον ερευνητικό πληθυσμό μας να εκ-φράσει τον βαθμό προσκόλλησής του σε δοξασίες όπως αυτή τουδίκαιου κόσμου, να τοποθετηθεί απέναντι στον κανόνα της συνε-κτικότητας, να εκφράσει τις ατομικιστικές ή ολιστικές του απόψειςκαι να πάρει θέση πάνω σε ζωτικά ζητήματα της κοινωνιακής καιπολιτικής επικαιρότητας, σε μεγάλο βαθμό ρυθμιστικά –και οπωσ-δήποτε ενδεικτικά– του ευρύτερου ιδεολογικοπολιτικού προσανα-τολισμού του, προσπαθήσαμε να λάβουμε υπόψη μας την «ιστορι-κότητα» του κοινωνικού υποκειμένου. Με άλλα λόγια, για να μην το

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

20

19. Νομίζουμε τουλάχιστον και θα τεκμηριώσουμε, πιστεύουμε… 20. Παραπέμπουμε τον αναγνώστη που θα ήθελε να αποκτήσει μια πλη-

ρέστερη εικόνα των ερευνητικών «σταθερών» της κοινωνιοψυχολογικήςπροσέγγισης της τρομοκρατίας στο Παπαστάμου & Προδρομίτης(2009), καθώς και στην εισαγωγή μας στο ίδιο σύγγραμμα για μια κρι-τική τους ανασκόπηση.

21. Όπως θα αντιληφθεί εκ νέου ο αναγνώστης του παρόντος συγγράμ-ματος…

εγκλωβίσουμε τεχνηέντως22 θέτοντάς του απομονωμένα το μονο-σήμαντο ερώτημα γύρω από τις πεποιθήσεις του για την τρομο-κρατία, επιχειρήσαμε να εντάξουμε τις απαντήσεις του σε αυτό μέ-σα στον γενικότερο τρόπο σκέψης του και κατά δήλωση συμπερι-φοράς του23.

Αυτό ωστόσο που επιδιώκουμε στο παρόν σύγγραμμα είναι νακάνουμε ένα ακόμα βήμα προς την κατεύθυνση που περιγράψαμεπριν λίγο, εξακολουθώντας να θέτουμε το θεωρητικό –με προφα-νείς, εντούτοις, ιδεολογικές προεκτάσεις και συνέπειες– ερώτηματης συνέχειας ή μη (με την ιστορική έννοια του όρου) της αναπα-ραστασιακής λογικής που διέπει το κοινωνικό υποκείμενο κάθε φο-ρά που αυτό εγκαλείται να πάρει θέση απέναντι στο φαινόμενο τηςτρομοκρατίας και της άσκησης πολιτικής βίας γενικότερα, σε συν-δυασμό όμως με την ιστορική διαδρομή των συγκρουσιακών αυτών«πρακτικών», ενώ παράλληλα αναζητούμε μεθοδολογικά άρτιουςτρόπους απάντησης στο συγκεκριμένο ερώτημα.

Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα αυτής της επιδίωξης και ανα-ζήτησης αποτελεί το κεφάλαιο 9 του συγγράμματός μας, όπου επι-χειρούμε να δούμε στην πράξη ποιες επιπτώσεις είχε στον τρόποσκέψης του κοινωνικού υποκειμένου24 η εισβολή των αμερικανικώνκαι «συμμαχικών» στρατευμάτων στο Ιράκ, δεδομένου ότι, όπως

εισαγωγή

21

22. Και κατ’ αυτό τον τρόπο δεν εγκλωβιστήκαμε ούτε και εμείς…23. Σκόπιμο είναι να σημειώσουμε εδώ ότι δεν απορρίπτουμε αδιακρίτως

τις δεκάδες χιλιάδες μελετών πριν από τη δική μας, όπως και τις άλλεςτόσες μετά απ’ αυτήν, που εστίαζαν και θα εστιάζουν ευνοήτως τα πυ-ρά των «μετρήσεών» τους στο αντικείμενο που επέλεξαν ως άξιο τουερευνητικού τους ενδιαφέροντος, ούτε θεωρούμε πως κάθε φορά πουένας κοινωνικός ερευνητής –κοινωνικός ψυχολόγος στην περίπτωσήμας– επιθυμεί να εξιχνιάσει κάποια πτυχή της σκέψης του κοινωνικούυποκειμένου οφείλει απαραιτήτως να προβεί σε μια εφ’ όλης της ύληςδιερεύνηση της «κοινωνικής σκέψης». Αυτό το οποίο πρεσβεύουμε καιεπιχειρούμε να αποφύγουμε στην πράξη με αυτό μας το σύγγραμμα εί-ναι πως η «αποσπασματοποίηση» στην έγκληση του κοινωνικού υπο-κειμένου ελλοχεύει κινδύνους εξίσου αποσπασματικής διερμήνευσης τηςσκέψης του και, ως εκ τούτου, μεροληπτικής ανάγνωσης της πραγμα-τικότητάς του.

24. Στην Ελλάδα.

θα μας δοθεί η ευκαιρία να εξηγήσουμε όταν έρθει η στιγμή, πολ-λοί είναι αυτοί που υποστήριξαν ότι η συγκεκριμένη σύρραξη έγι-νε για να προσφέρει περισσότερα επικοινωνιακά οφέλη στους αυ-τοχρισθέντες γνήσιους εκπροσώπους του «πολιτισμένου» κό-σμου25, παρά γεωπολιτικές απολαβές· και, όπως πάλι θα μας δοθείη ευκαιρία να διαπιστώσουμε με βάση τα ερευνητικά μας ευρή-ματα –που συνάδουν απόλυτα με την ανάγνωση της ιστορικήςπραγματικότητας–, αυτό ακριβώς συνέβη. Υπό την έννοια ότι, με-τά τον πόλεμο στο Ιράκ, παρατηρείται μεταξύ άλλων –σε ό,τι αφο-ρά τις αντιδράσεις των συμμετεχόντων στην έρευνά μας– μια απο-μείωση της de facto αποδοχής του παγκοσμιοποιημένου χαρακτή-ρα της αντιτρομοκρατικής πάλης (και κατά συνέπεια του μονοπω-λίου της λήψης σχετικών αποφάσεων από τις ΗΠΑ), καθώς και μιααπομάκρυνση από τη γενική ανθρωπιστική αρχή του διαπολιτι-σμικού διαλόγου (ευρέως αποδεκτή, σε διακηρυκτικό επίπεδο του-λάχιστον, από τον δυτικό δημοκρατικό κόσμο, πλην των «αμερι-κανόστροφων» υποστηρικτών της αντιθετικής, εφαρμοσμένης ήδη,αρχής του πολέμου πολιτισμών). Ο πόλεμος στο Ιράκ καταγρά-φει κατ’ αυτό τον τρόπο, αντίστοιχα, μια αρνητική άμεση και μιαθετική έμμεση επιρροή στον τρόπο σκέψης του κοινωνικού υπο-κειμένου, αποδεικνύοντας εμπράκτως, από τη μια μεριά, ότι η επι-κινδυνότητα, η ισχύς και το δυσπρόσιτο του φαύλου κύκλου τηςτρομοκρατίας και της αντιτρομοκρατίας, της κρατικής και της μηκρατικής πολιτικής βίας, ακόμα και της κρατικής και μη κρατικήςτρομοκρατίας26 εδράζονται και συνίστανται στη δυναμική των

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

22

25. Του Αμερικανο-Βρετανικο-Ισπανικού Άξονα, δηλαδή, που την εποχήεκείνη αποτελούσαν την (στρατιωτική, και όχι μόνο) αιχμή του δόρατοςτου πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία (ή και στον «πολιτισμό της βαρ-βαρότητας»)…

26. Δεν πρόκειται φυσικά εδώ για λογοπαίγνιο. Αν και ορισμένες φορέςδυσδιάκριτες, οι αποχρώσεις μεταξύ των διαφόρων μορφών πολιτικήςβίας δεν παύουν να είναι υπαρκτές και να παραπέμπουν σε διακριτούςτρόπους διευθέτησης της πολιτικής πραγματικότητας. Έτσι, κλασικό και«αναίμακτο» (ως πότε όμως;) παράδειγμα κρατικής πολιτικής βίας απο-τελεί η πρόσφατη λήψη μέτρων από την ελληνική κυβέρνηση, η οποίαμείωσε δραστικά τις αποδοχές των εργαζομένων για την καταπολέ-

αντίρροπων και αμφίρροπων διαδικασιών κοινωνικής επιρροήςπου απεγκλωβίζονται, ενώ, από την άλλη, διαδηλώνει πως σημα-ντική διάσταση της ιστορικότητας του κοινωνικού υποκειμένου συ-γκροτεί –ως διακύβευμα, δέκτης και πομπός διαδραστικών μηνυ-μάτων– η συμμετοχή του τόσο στη φαυλότητα όσο και στην κυ-κλικότητα αυτής της πολυώνυμης βίας.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι κύριο μέλημάμας στο παρόν σύγγραμμα, έχοντας πάντα στον νου την εξιχνία-ση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο ιδεολογικό υπόβαθρο καιτην εργαλειακή έκφραση της τρομοκρατίας, από τη μια μεριά, καιτην αναπαραστασιακή της στόχευση και αναπαραγωγή, από τηνάλλη, είναι να δώσουμε στον εαυτό μας –και προφανώς στον ανα-γνώστη– τη δυνατότητα να φωτίσει τις διάφορες πτυχές της κοι-νωνικής σκέψης έτσι όπως αυτή προβάλλει από τις αποκρίσεις τωνυποκειμένων στα πολυποίκιλα ερωτήματά μας, μέσα από την ιστο-ρικότητα που χαρακτηρίζει τον διαβαθμισμένο, πολυεπίπεδο καιποικιλόμορφο στιγματισμό ενός φαινομένου του οποίου η διαδρο-μή μάς είναι γνωστή περισσότερο από 2500 χρόνια27. Προφανώςδεν ματαιοπονούμε, ούτε ματαιοδοξούμε να εντάξουμε τις παρού-

εισαγωγή

23

μηση της οικονομικής κρίσης, όπως κλασικό παράδειγμα μη κρατικήςπολιτικής βίας είναι η εξίσου πρόσφατη κατάληψη από συνδικαλιστέςτων «καταπελτών» πλοίων στον Πειραιά ως ένδειξη διαμαρτυρίας γιατην οικονομική κυβερνητική πολιτική. Κρατική τρομοκρατική ενέργειααντίθετα είναι προφανώς οι πριν από λίγες ημέρες πειρατικές ενέρ-γειες του κράτους του Ισραήλ ενάντια στα «πλοία αλληλεγγύης» πουμετέφεραν ανθρωπιστική βοήθεια στους έγκλειστους της Γάζας, ενώ μηκρατική τρομοκρατική ενέργεια αποτελεί η μόλις χθεσινή, δυστυχώς,δολοφονία του υπασπιστή του υπουργού Προστασίας του Πολίτη... Εί-ναι προφανές ότι οποιοσδήποτε συμψηφισμός θίγει τη νοημοσύνηόλων και είναι δηλωτικός της στάσης μας απέναντι στη δημοκρατία καιτου τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη λειτουργία της και τονσεβασμό των θεμελιωδών οικουμενικών δικαιωμάτων, το φάσμα τωνοποίων, όπως καλά γνωρίζουμε, περιλαμβάνει τόσο τα άτομα όσο καιτους λαούς...

27. Αναφερόμαστε προφανώς στις περιπτώσεις της τυραννοκτονίας στηναρχαία Ελλάδα και Ρώμη, και στην περίπτωση των Ζηλωτών λίγο αρ-γότερα στη γεωγραφική περιοχή της σημερινής Μέσης Ανατολής…

σες ερευνητικές μας παρεμβάσεις στη μακραίωνη ιστορία πουπλαισιώνει την τρομοκρατία και την πολιτική βία γενικότερα, δε-δομένου ότι, πέραν της γελοιότητας και του ανέφικτου του πράγ-ματος, κάτι τέτοιο θα ήταν και παντελώς ανώφελο. Ευελπιστούμεωστόσο πως θα επιτύχουμε –έστω και εν μέρει– την εμπράγματηδιάρθρωση των μικροσκοπικής κλίμακας κοινωνιοψυχολογικώνερευνητικών δεδομένων μας με τη μακροσκοπικού διαμετρήματοςεσχάρα ιστορικής ανάγνωσής τους, πραγματώνοντας κατ’ αυτό τοντρόπο τον ορισμό της κοινωνικής ψυχολογίας έτσι όπως τον επαγ-γέλλεται εδώ και σχεδόν τριάντα χρόνια ο Willem Doise28, και πουπολύ πρόσφατα με τρόπο υποδειγματικό –και παραδειγματικό θαλέγαμε– υλοποίησε πριν, διαφορετικά και πολύ καλύτερα από μας,ο ίδιος. Αναφερόμαστε στο τελευταίο βιβλίο του Βέλγου κοινωνικούψυχολόγου που πρωτοκυκλοφόρησε στα γαλλικά τον Ιανουάριο του2009 και στα ελληνικά λίγους μήνες αργότερα, με τον τίτλο Κοι-νωνικές διακρίσεις και οικουμενικά δικαιώματα και με τον υπότιτ-λο Διαδρομές στην κοινωνική ψυχολογία (Doise, 2009). Δεν είναιπροφανώς εδώ ο χώρος να αναλύσουμε το περιεχόμενο του βιβλί-ου αυτού, πόσω μάλλον που, αν και σχετικά μικρό σε όγκο29, πρό-κειται για έργο ζωής, ενώ παράλληλα –όπως αναφέρεται στον πρό-λογο για την ελληνική έκδοση30– «αποτελεί (…) ένα εξαίρετο καιπροφανώς δυσεύρετο μάθημα εμπράγματης επιστημολογίας. Βλέ-πετε, ο Willem Doise είχε την τόλμη και την εντιμότητα (…) να ει-σαγάγει κατ’ αρχάς και να επεξεργαστεί στη συνέχεια την υπόθεσητης διαλεκτικής σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στην επιστημονικήδραστηριότητα του ερευνητή και στις προσωπικές του εμπειρίες»(Παπαστάμου, 2009, σ. 13).

Θα έπρεπε ενδεχομένως να υπογραμμίσουμε εδώ ότι η εμπράγ-ματη διασύνδεση στην οποία προβαίνει ο συγγραφέας ανάμεσα

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

24

28. Αναφερόμαστε φυσικά στα τέσσερα επίπεδα ανάλυσης της κοινωνιο-ψυχολογικής πραγματικότητας σε θεωρητικό, μεθοδολογικό, επιστημο-λογικό και… πραγματολογικό επίπεδο (βλ. Doise, 1982, 2008).

29. Δεδομένου ότι, μαζί με τη βιβλιογραφία, δεν ξεπερνά τις 230 σελίδες…30. Βλ. Παπαστάμου (2009).

στο επιστημονικό του έργο και στη βιωματική πλευρά της ζωής τουδεν κρύβει εκ μέρους του καμία τάση ψυχολογιοποίησης. Πώς θαμπορούσε άλλωστε να κάνει κάτι τέτοιο από τη στιγμή που υπήρ-ξε ένας από τους πρώτους κοινωνικούς ψυχολόγους που υποστή-ριξαν τόσο με θέρμη όσο και με επιχειρήματα την άποψη ότι η πρι-μοδότηση ενός επιπέδου ανάλυσης –ή η αναγωγή σε ένα επίπεδοανάλυσης– κατά τη μελέτη των φαινομένων που ενδιαφέρουν τηνκοινωνική ψυχολογία καθιστά το παραγόμενο ερευνητικό αποτέλε-σμα μη γενικεύσιμο και ευάλωτο σε κάθε μορφής μεθοδολογικήςή/και επιστημολογικής υφής κριτικές; Πράγματι, «(…)η εξήγησηπου ο ίδιος ο Doise προτείνει για το έργο του, μέσω των προσω-πικών του εμπειριών, ούτε μια στιγμή δεν πέφτει στην παγίδα τουαναγωγισμού. Αντίθετα, επεκτείνει τη θεωρία στην προσωπική τουζωή, προσδίδοντάς της ιστορικότητα και υπερκείμενο νόημα, ενώπαράλληλα απογυμνώνει τη θεωρητική αναζήτηση από το αντιση-πτικό της περίβλημα και καταδεικνύει τη ζωτική και τόσο ανθρώ-πινη διάσταση και των πιο στρυφνών ερευνητικών προβληματι-σμών» (Παπαστάμου, 2009, σ. 18). Αδυνατούμε φυσικά να πα-ρουσιάσουμε λεπτομερώς το εν λόγω σύγγραμμα για προφανείς λό-γους. Κρίνουμε σκόπιμο ωστόσο να αναπαράγουμε κάποια συμπε-ράσματα στα οποία θεωρήσαμε ότι θα καταλήξει κάθε έλλογος ανα-γνώστης διαβάζοντάς το, για δύο λόγους. Κατ’ αρχάς, επειδή τα συ-μπεράσματα αυτά ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο μετον οποίο πιστεύουμε ότι πρέπει «να κάνει κάποιος κοινωνική ψυ-χολογία» αν θέλει να σέβεται τον εαυτό του ως ερευνητή και ως πο-λίτη, την επιστήμη του ως θεωρητικό εργαλείο ανάγνωσης της«πραγματικότητας»31 και ιδεολογικό μέσο παρέμβασης σε αυτήν,και τέλος την ίδια αυτή πραγματικότητα της οποίας είναι ταυτό-χρονα μέρος και παρατηρητής. Κατά δεύτερο λόγο, επειδή αυτέςακριβώς οι απόψεις αποτέλεσαν και τις επιστημολογικού και ιδεο-λογικού περιεχομένου επιλογές μας κατά τον σχεδιασμό, τη διεξα-

εισαγωγή

25

31. Είναι σαφές ότι τα εισαγωγικά στη λέξη πραγματικότητα, όπως και ηαναφορά μας στον διττό ρόλο του κοινωνικού ψυχολόγου σχετικά μεαυτήν, υποδηλώνουν την προσχώρησή μας στον κοινωνικό οικοδομι-σμό…

γωγή, την ανάλυση και ερμηνεία των ερευνών που περιλαμβάνο-νται στο παρόν σύγγραμμα:

«Αν κάτι πρέπει να σας μείνει διαβάζοντας αυτό το βιβλίο είναι,νομίζω, κάποια απ’ αυτά που έμειναν και σε μένα. Ότι δηλαδή:(1) πέρα από την (διεκδικούμενη;) επιστημονική του ιδιότητα,ο ερευνητής είναι ταυτόχρονα κοινωνικό υποκείμενο, μέλος κοι-νωνικών ομάδων ή/και κατηγοριών, πολίτης μιας χώρας και πε-ρισσότερο ή λιγότερο συνειδητοποιημένα συνεργός της παγκο-σμιοποιημένης κοινωνίας· (2) μια από τις βασικές διαφορές πουδιακρίνουν τον ερευνητή από οποιοδήποτε στοιχειωδώς ελεύθε-ρα σκεπτόμενο άτομο, που δεν ασχολείται όμως επαγγελματικάμε την έρευνα, είναι η ικανότητα –αν μη τι άλλο το χρέος– να με-τατρέπει τα προδήλως ή μη ερωτηματικά που του προκαλούν οιπολιτικές, κοινωνικές ή/και οικονομικές συγκυρίες σε ερευνητικάερωτήματα και, φυσικά, η βούληση να αναζητήσει ικανοποιητικέςαπαντήσεις· (3) η κοινωνική ψυχολογία όχι μόνο δεν είναι (κι ακό-μα λιγότερο δεν πρέπει να είναι) ιδεολογικά ανενεργός, όχι μόνομελετά, παράγει και αναπαράγει ιδεολογία, αλλά και μπορεί, γιαορισμένους μάλιστα οφείλει κιόλας –κι ο Doise, πιστεύω, είναιένας απ’ αυτούς– να καταστεί ιδεολογικό εργαλείο πολιτικής πα-ρέμβασης με την ευρεία όσο και τη στενή έννοια του όρου· (4)με άλλα λόγια, με όλο τον σεβασμό που τρέφω για την έμφυτησεμνότητα του Doise ως ερευνητή και ως ανθρώπου που τον κά-νει να δηλώνει ρητώς τη δυσανεξία του στην ιδέα και μόνο ότιμπορεί να συμμετάσχει στη δημιουργία κάποιας νέας ορθοδοξίαςαν αφήσει να φανεί ποια κοινωνική ψυχολογία θεωρεί “σωστή“,έχω τη βεβαιότητα πως, για τον ακούραστο αυτόν ερευνητή,“σωστή“ κοινωνική ψυχολογία είναι η “στρατευμένη“ κοινωνικήψυχολογία, αυτή δηλαδή που δεν αρκείται στην “ακαδημαϊκά ορ-θή“ πρακτική ασφαλών –και συνήθως ανούσιων– ασκήσεων επίχάρτου, αλλά επιχειρεί (μαζί με τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστή-μες, χρησιμοποιώντας ωστόσο όσο πιο έξυπνα και αποδοτικά γί-νεται το δικό της εργαλειακό οπλοστάσιο της πειραματικής με-θόδου) να απαντήσει με τον τρόπο της σε καίρια κοινωνιακάερωτήματα που αναδύονται χάριν ή εξαιτίας του συγκερασμούποικίλων παραγόντων κοινωνικού, πολιτικού ή οικονομικού χα-ρακτήρα και, φυσικά, να επιλύσει τα εξίσου καίρια προβλήματαπου προκύπτουν για το κοινωνικό υποκείμενο σε ενδοατομικό,

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

26

διαπροσωπικό, διομαδικό και αναπαραστασιακό επίπεδο μέσααπό τις πολλαπλές και πολυεπίπεδες πλαισιακές του εντάξεις»(Παπαστάμου, 2009, σσ. 13-15).

Από τα παραπάνω καθίστανται, νομίζουμε, ιδιαίτερα προφανείςοι λόγοι για τους οποίους αντιμετωπίσαμε ως μονόδρομο την ει-σαγωγή, στην κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση που προτείνουμεγια να μελετήσουμε τα φαινόμενα της τρομοκρατίας και της πολι-τικής βίας, της διάστασης της ιστορικότητας ως ανεξάρτητης με-ταβλητής ισότιμης με τις υπόλοιπες, περισσότερο32 κλασικές, ανε-ξάρτητες μεταβλητές που συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε στην κοι-νωνική ψυχολογία, όπως την ιδεολογία. Λιγότερο προφανείς ωστό-σο μπορεί να είναι οι λόγοι που μας ώθησαν να καταπιαστούμε τατελευταία δέκα χρόνια με το θέμα της τρομοκρατίας στην κρατικήκαι μη κρατική της μορφή. Θα προσπαθήσουμε να τους συνοψί-σουμε λοιπόν κατατάσσοντάς τους σχηματικά σε δύο κατηγορίες:την επιστημολογική και την ιδεολογική.

Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται, κατ’ αρχάς, το έντονο εν-διαφέρον που παρουσιάζει για το κοινωνικό υποκείμενο –τον τρό-πο σκέψης και συμπεριφοράς του οποίου υποτίθεται ότι καλείται ναδιερευνήσει η κοινωνική ψυχολογία– το φαινόμενο της τρομοκρα-τίας και γενικότερα η άσκηση κρατικής και μη κρατικής πολιτικήςβίας: εκατοντάδες είναι τα δημοσιεύματα, επιστημονικά και μη, πουασχολούνται τα τελευταία χρόνια με τον τρόπο με τον οποίο τα άτο-μα, οι πολίτες μιας χώρας (στην παγκοσμιοποιημένη και μη εκδο-χή τους) βιώνουν σε φαντασιακό και πραγματικό επίπεδο τα συ-ναισθήματα (συχνά ανεξέλεγκτα) που τους προκαλούν τόσο τα φαι-νόμενα αυτά καθαυτά όσο και, κυρίως, οι επιπτώσεις τους. Για μας

εισαγωγή

27

32. Όχι πολύ περισσότερο βέβαια, δεδομένου ότι στην «κλασική» (αν καιολιγόχρονη) κοινωνιοψυχολογική εργογραφία για την τρομοκρατία οιμεταβλητές (ανεξάρτητες και εξαρτημένες) που επικρατούν εστιάζονταικατά κύριο λόγο στα δύο πρώτα επίπεδα ανάλυσης του Doise: το εν-δοατομικό και το διαπροσωπικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τά-σης αυτής αποτελεί φυσικά, αλλά όχι μόνο, η θεωρία διαχείρισης τουτρόμου (Greenberg et al., 1990, 1994· βλ. σχετικά Παπαστάμου & Προ-δρομίτης, 2009).

ωστόσο η χρησιμότητα του ενδιαφέροντος που δείχνει το κοινωνι-κό υποκείμενο για την τρομοκρατία και τη μη κρατική πολιτική βίαδεν έχει σχέση μ’ αυτή τη «φλύαρη» όψη του ζητήματος: εστιάζε-ται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι το ενδιαφέρον αυτό οδηγεί, νο-μοτελειακά κατά κάποιον τρόπο, στην προσωπική του εμπλοκή και,ως εκ τούτου, προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στο αντικείμενο για τοοποίο καλείται να εκφράσει τις σκέψεις και τις απόψεις του ο ερευ-νητικός πληθυσμός.

Ο δεύτερος λόγος, επιστημολογικής υφής, που μας οδήγησεστην επιλογή της συγκεκριμένης θεματικής είναι ο συγκρουσιακόςχαρακτήρας της, ο οποίος, σε συνδυασμό με την προσωπική εμπλο-κή του κοινωνικού υποκειμένου, οδηγεί σε δύο εξαιρετικά σημαντι-κά για τον ερευνητή φαινόμενα: την παραγωγή έντονης διχογνω-μίας, από τη μια πλευρά (η οποία αποτελεί πρόσφορο έδαφος γιαπεραιτέρω διερεύνηση από τη σκοπιά της κοινωνικής ψυχολογίας),και, από την άλλη, την αναπαραγωγή αυτονόητων αντιδράσεων οιοποίες, για την κοινωνική ψυχολογία πάντοτε, αποτελούν ενδιαφέ-ρουσα πρόκληση σε ό,τι αφορά την ανακάλυψη του τι κρύβεται πί-σω απ’ αυτά που όλοι θεωρούν ότι είναι υποχρεωμένοι να λένε,ακόμα και κυρίως όταν δεν τα πιστεύουν.

Ένας τρίτος λόγος επιστημολογικού χαρακτήρα που καθόρισετην ερευνητική μας επιλογή βρίσκεται στο γεγονός ότι οι πολλαπλέςσυγκρούσεις που προκαλούν η τρομοκρατία και η πολιτική βία (σειδεολογικό, συναισθηματικό και ηθικό επίπεδο) διευκολύνουν τηνεγκαθίδρυση της (απαραίτητης στα μάτια μας) διαλεκτικής σχέσηςανάμεσα στην «πραγματικότητα» που μελετάμε και στο θεωρητικόεργαλείο που χρησιμοποιούμε για τη μελέτη της. Μια διαλεκτικήσχέση δηλαδή ανάμεσα στην τρομοκρατία και την κοινωνική ψυ-χολογία, με την έννοια ότι η έρευνα πάνω στην τρομοκρατία από τησκοπιά της κοινωνικής ψυχολογίας μπορεί να μας κάνει να κατα-λάβουμε καλύτερα τι είναι, πού αποσκοπεί και πώς λειτουργεί η τρο-μοκρατία, αλλά και να μας κάνει να καταλάβουμε καλύτερα πώςσκέφτεται, πώς λειτουργεί και πώς αντιδρά το κοινωνικό υποκείμε-νο γι’ αυτήν. Να αποκτήσουμε περισσότερες γνώσεις, με άλλα λό-για, γύρω από το αντικείμενο μελέτης μας, την τρομοκρατία και τημη κρατική πολιτική βία, αλλά και να αποκτήσουμε περισσότερες

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

28

γνώσεις πάνω στο θεωρητικό εργαλείο με το οποίο επιχειρούμε τημελέτη αυτή, δηλαδή την κοινωνική ψυχολογία.

Ο τέταρτος λόγος που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ερευνη-τική επιλογή μας είναι η αδιαμφισβήτητη ιστορικότητα (στην οποίααναφερθήκαμε ήδη) της συγκεκριμένης θεματικής, δεδομένου ότι,ως γνωστόν, τόσο η κρατική όσο και η μη κρατική πολιτική βία, πουαποτελούν το αντικείμενο μελέτης μας, έχουν την προϊστορία τους(με τους τυραννοκτόνους στην αρχαιότητα, τους ζηλωτές και τουςασσασίνους στα πρωτοχριστιανικά χρόνια και στον μεσαίωνα αρ-γότερα) αλλά και την ιστορία τους. Δεν έχουμε παρά να θυμηθού-με ότι η σύγχρονη τρομοκρατία ξεκινά γύρω στα 1880 στη Ρωσίακαι συνεχίζεται στις μέρες μας στην παγκοσμιοποιημένη της μορ-φή, και ότι –σχηματικά– μπορούμε να τη χωρίσουμε σε τέσσερα«κύματα», όπως υποστηρίζει ο David Rappoport: στο «αναρχικό»(1880-1920), το «αντιαποικιακό» (1920-1960), το «κύμα της άκραςΑριστεράς» (1960 έως μέσα της δεκαετίας του 1990) και το «θρη-σκευτικό κύμα» (στην καρδιά του οποίου βρίσκεται το Ισλάμ), κύματο οποίο βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και ξεκίνησε το 1979, χρονιάκατά την οποία αρχίζει και ο νέος αιώνας των μωαμεθανών και πουσημαδεύεται επίσης από την ιρανική επανάσταση και την εισβολήτων Σοβιετικών στο Αφγανιστάν.

Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η αναμφισβήτητη ιστορικότητα τουαντικειμένου που αποφασίσαμε να μελετήσουμε μας αναγκάζει –κα-τά κάποιον τρόπο, όπως είδαμε– να εισαγάγουμε στην έρευνά μαςτη διάσταση αυτή εν είδει ανεξάρτητης μεταβλητής.

Φτάνουμε έτσι στον πέμπτο και τελευταίο λόγο για τον οποίο ηκρατική και η μη κρατική πολιτική βία κέντρισαν σε επιστημολογι-κό –αλλά και σε θεωρητικό πλέον– επίπεδο το ενδιαφέρον μας. Σχε-τίζεται με την πολυμορφικά συγκρουσιακή υφή των φαινομένων αυ-τών, η οποία εγείρει ζητήματα συγκινησιακού, πρακτικού, πολιτικού,ηθικού και ιδεολογικού χαρακτήρα τόσο στο επίπεδο του ατόμου ωςδέκτη αλλά και ως πομπού «τρομοκρατικών» ενεργειών, όσο και σταεπίπεδα –ως πομπού και δέκτη πάντοτε– της ομάδας, των ευρύτε-ρων κοινωνικών κατηγοριών, καθώς και της κοινωνίας της ίδιας. Μεάλλα λόγια, η μελέτη των φαινομένων της τρομοκρατίας και τηςμη κρατικής πολιτικής βίας προσφέρει κατ’ αρχάς στον κοινωνικό

εισαγωγή

29

ψυχολόγο τη σπάνια δυνατότητα να υπερβεί την επιστημολογικάέωλη, θεωρητικά άγονη και ιδεολογικά ύποπτη συνήθη διπολική κα-τάτμηση του κοινωνικο-ιστορικού γίγνεσθαι σε άτομα και ομάδες.Του προσφέρει όμως κυρίως τη δυνατότητα να υπερβεί το τρίπο-λο του ατομικού, συλλογικού και κοινωνικού υποκειμένου, υπό τηνέννοια ότι καθιστά πλέον εφικτή τη διερεύνηση του τρόπου με τονοποίο συνδέονται αυτοί οι τρεις πόλοι μεταξύ τους και, κατά κύριολόγο, συναντώνται στο επίπεδο του κοινωνιακού πόλου, ο οποίος,σε αντίθεση με τους υπόλοιπους, είναι φορέας, κομιστής και πα-ραγωγός της ιστορίας του…

Οδηγούμαστε έτσι στους ιδεολογικούς λόγους για τους οποί-ους κρίναμε χρήσιμη, σκόπιμη και αναγκαία τη διερεύνηση των φαι-νομένων της κρατικής και μη κρατικής πολιτικής βίας και τρομο-κρατίας από τη σκοπιά της κοινωνικής ψυχολογίας.

Ο πρώτος –και σημαντικότερος ίσως– λόγος είναι η συνείδησητου γεγονότος ότι η τρομοκρατία, προτού καν αποτελέσει αντικεί-μενο ορισμού, είναι ένα όνομα, το προϊόν μιας ονομασίας με τρο-μακτικές επιπτώσεις, τόσο εξαιτίας της σημασίας που το όνομα αυ-τό προσδίδει στην πραγματικότητα στην οποία παραπέμπει όσοκαι εξαιτίας της πολιτικής και αστυνομικής μεταχείρισης που η ονο-μασία αυτή θα επιφέρει στους κομιστές της. Η λέξη «τρομοκρατία»υποτίθεται ότι κατονομάζει το Κακό, τη σύγχρονη μορφή του από-λυτου Κακού. Ωστόσο η ονομασία αυτή δεν είναι «ξεκάρφωτη»:σέρνει πίσω της ολόκληρο αστερισμό άλλων όρων: η τρομοκρα-τία είναι πρώτα πρώτα ένα αστερισμός λέξεων, ένα οργανόγραμ-μα σημασιών, ένα σύνολο αξιών και εικόνων που προσαρτώνται σ’αυτήν. Όπως πολύ ορθά παρατηρεί ο Frédéric Neyrat: «Από τηστιγμή που χαρακτηριστεί τρομοκράτης ένα άτομο, μια ομάδα ήένα κράτος, επαναχαρακτηρίζεται συγκυριακά ολόκληρη η πολιτική,ηθική, δεο ντολογική, θρησκευτική και πολιτισμική πραγματικότητα.Αυτός ο απόλυτος επαναπροσδιορισμός της κατάστασης, που ανα-γκάζει την τρομοκρατία να γίνει δηλαδή ένα απόλυτο σημαίνον φαι-νόμενο, λειτουργεί με τρόπο αποκλειστικά και μόνο διπολικό: ο τρο-μοκράτης είναι απόλυτα και τελείως κακός. Κι όποιος βρίσκεται απέ-ναντί του είναι με τη μεριά του Καλού, στην πλευρά του “ΔίκαιουΠολέμου”» (2009, σ. 9)…

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

30

Με άλλα λόγια, ένας πρώτος λόγος που μας έκανε ιδεολογικά ναθεωρήσουμε ότι ως κοινωνικοί ψυχολόγοι ήταν χρέος μας να μελε-τήσουμε τα φαινόμενα της τρομοκρατίας, και γενικότερα της κρα-τικής και της μη κρατικής πολιτικής βίας, συνδέεται με τη σύνθετηφύση και προέλευσή τους έτσι όπως αυτές βιώνονται, προσλαμβά-νονται, εξηγούνται, ερμηνεύονται και αντιμετωπίζονται από το κοι-νωνικό υποκείμενο φυσικά – δηλαδή πρωτίστως σε αναπαραστα-σιακό επίπεδο– και όπως αντιμετωπίζονται, χρησιμοποιούνται καιεξαργυρώνονται από την πολιτεία στις διάφορες εκδοχές της –δη-λαδή κατ’ αποκλειστικότητα σε θεσμικό και επικοινωνιακό επίπεδο.

Δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε την περίπτωση της Αστυνομίας,για παράδειγμα, και το –περισσότερο ευήχως πλέον επονομαζόμε-νο– αρμόδιο γι’ αυτήν υπουργείο, το Υπουργείο Προστασίας τουΠολίτη, που μέσω της αστυνόμευσης των πολιτών και της λήψης μέ-τρων καταστολής (αλλά πλέον και πρόληψης, η οποία σηματοδο-τεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εσωτερική λογική της νέας αυτήςμορφής αστυνομικής κυριαρχίας) θεωρούν ότι θα καταπολεμήσουναποτελεσματικά την τρομοκρατία33.

Δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε επίσης το Ελληνικό Κοινοβούλιοκαι το ομολογουμένως ευηχέστατο Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφά-νειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τα οποία θεσπίζοντας και εφαρ-μόζοντας αντίστοιχα ειδικούς νόμους για την καταπολέμηση της τρο-μοκρατίας ευελπιστούν πως θα απονομιμοποιήσουν την εναπομεί-νασα ιδεολογία της και προφανώς την αιματηρή πρακτική της.

εισαγωγή

31

33. Η δολοφονία του υπασπιστή του υπουργού Προστασίας του Πολίτηστις 24 Ιουνίου 2010, όσο και αν προκάλεσε την (αναμενόμενη δυστυ-χώς) καλοκαιριάτικη «μηντιακή καταιγίδα άκρατης ανασφαλειολαγνεί-ας», δεν αναιρεί κατά κανένα τρόπο τη συγκεκριμένη πολιτειακή στό-χευση. Απλώς παρέχει μια ακόμα θλιβερή επιβεβαίωση της επικοινω-νιακής αποτελεσματικότητας –και προφανούς στόχευσης– των μη κρα-τικών τρομοκρατικών ενεργειών (στη συγκεκριμένη περίπτωση πιθα-νότατα παρακρατικών, όπως ήδη ειπώθηκε από ορισμένους αναλυτέςκαι ενδεχομένως τεκμαίρεται από τις αντιδράσεις κάποιων άλλων...),επαναφέροντας κατά συνέπεια με επίταση στο προσκήνιο το επιστη-μολογικό πρόταγμα της διερεύνησης των φαινομένων αυτών υπό τοπρίσμα των διαδικασιών κοινωνικής επιρροής...

Δεν έχουμε παρά να σκεφτούμε τέλος τα ΜΜΕ, ηλεκτρονικά καιμη, που δημοσιοποιώντας και την παραμικρή λεπτομέρεια κάθεπραγματικής –ή φερόμενης ως τέτοιας– τρομοκρατικής ενέργειας,υψώνοντας τους τόνους προς όλες τις κατευθύνσεις και προσφέ-ροντας βήμα σε οποιονδήποτε αυτοχρισμένο –περισσότερο ή λι-γότερο υστερικό– «ειδήμονα», καλλιεργούν ένα ήδη συναισθημα-τικά και ιδεολογικά υπερφορτισμένο κλίμα ανασφάλειας, είτε τρέ-φοντας φρούδες ελπίδες ότι θα βοηθήσουν έτσι την κοινωνία νααπομονώσει τους εναπομείναντες (και δυνάμει) τρομοκράτες, νααποδομήσει τη «λογική» τους και να εξουδετερώσει την πρακτικήτους, είτε τρέφοντας πολύ πιο βάσιμες ελπίδες ότι με αυτό τον τρό-πο θα συνεισφέρουν στην καλλιέργεια πρόσφορου εδάφους για τηλήψη ολοένα και αυστηρότερων μέτρων καταστολής και ευρύτερωνμέτρων «πρόληψης» ενός φαινομένου, τροφή του οποίου είναι – καιεν μέρει ιδεολογική, πολιτική και «ηθική» νομιμοποίηση– αυτή ακρι-βώς η κλιμάκωση ασύμμετρων απειλών, δράσεων και αντιδράσεων.

Ο κύριος και ύστατος όμως ιδεολογικός λόγος που μας έκανε όχιμόνο να θέλουμε να μελετήσουμε από τη σκοπιά της κοινωνικής ψυ-χολογίας την τρομοκρατία και την άσκηση κρατικής και μη κρατικήςπολιτικής βίας, αλλά και να πιστέψουμε ότι οφείλουμε να πράξουμεκάτι τέτοιο είναι ο εξής: δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λι-γότερο από τη «λογική» αντίφαση πολιτικών, ηθικών και κοινωνια-κών επιπτώσεων ύψιστης σημασίας, που θέτει εξ ορισμού και προ-καλεί εκ προοιμίου η σύγκρουση της τρομοκρατίας με τη δημο-κρατία. Υπό την έννοια ότι η μεν τρομοκρατία απειλεί –αν δεν στο-χεύει κιόλας– να καταλύσει τη δημοκρατία και του ς θεσμούς της, ηδε δημοκρατία, μεθοδεύοντας την πάλη της ενάντια στην τρομο-κρατία, καταλύει η ίδια τις αρχές της, παραβιάζοντας κατάφωρα ταανθρώπινα δικαιώματα των οποίων την υπεράσπιση επαγγέλλεται…

Μια τελευταία παρατήρηση, προτού αρχίσουμε να σας παρου-σιάζουμε τους θεωρητικούς μας αναστοχασμούς και τα νέα ερευ-νητικά μας δεδομένα, αφορά τη σύζευξη των επιστημολογικών καιιδεολογικών λόγων που μας έκαναν να ενδιαφερθούμε για την τρο-μοκρατία και γενικότερα για την κρατική και μη κρατική πολιτικήβία, και που οδηγούν – αλλά και καταλήγουν– στην αντίληψή μας γι’αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «μαχόμενη» κοινωνική

κρατική και μη κρατική πολιτική βία

32

ψυχολογία: μια κοινωνική ψυχολογία δηλαδή που έχει συνείδηση ότισυμμετέχει στην παραγωγή και αναπαραγωγή ιδεολογίας (όπωςσυμμετέχουν και οι υπόλοιπες επιστήμες, άσχετα αν δεν το συνει-δητοποιούν ή δεν το παραδέχονται), μελετά τους τρόπους παρα-γωγής, αναπαραγωγής και λειτουργίας της ιδεολογίας και, το κυ-ριότερο, φιλοδοξεί μέσω των ερευνητικών της ευρημάτων και τωνθεωρητικών της κατασκευών να παρέμβει ενεργά στο κοινωνικό,πολιτικό και ιδεολογικό γίγνεσθαι…

Αθήνα, 25 Ιουνίου 2010

εισαγωγή

33