ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ’ΕΚΔΟΣΗΣ - babiniotis.gr PROL.pdf · ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ΄ΕΚΔΟΣΗΣ...
2
ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ’ΕΚΔΟΣΗΣ Αξιωθήκαμε να δώσουμε στη δημοσιότητα ένα ακόμη μείζονος σημασίας λεξικογραφικό απόκτημα: ένα ειδικό «ΕτυμολογικόΛεξικότήςΝέαςΕλληνικής. Ιστορία των λέξεων». Θεωρούμε ότι αυτής τής «ολιστικής» σύλληψης, αυτής τής δομής, αυτής τής πληρότητας, αυτής τής έκτασης, αυτής τής τεκ- μηρίωσης και –γιατί όχι;– αυτής τής ποιότητας Ετυμολογικό Λεξικό τής Νέας Ελληνικής δεν έχει να πα- ρουσιάσει ακόμη η ελληνική βιβλιογραφία. Αυτό το –ουσιαστικό– κενό έρχεται να πληρώσει το παρόν Λεξικό. Βεβαίως, ήδη στο καθιερωμένο πια έργο μας «Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας» (3η έκδοση 2008) δίνουμε ετυμολογικές πληροφορίες για την προέλευση όλων των λέξεων τής Ελληνικής. Ωστό- σο, σε εκείνο –επειδή προφανώς δεν πρόκειται για ειδικό ετυμολογικό λεξικό– δεν προβαίνουμε σε δι- εξοδική ετυμολόγηση των λέξεων. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για άλλα συναφή λεξικά, τα οποία –όπως εξηγούμε στην Εισαγωγή μας– για τις χιλιάδες των λέξεων που προέρχονται από την αρχαία ή τη μεσαιωνική περίοδο τής γλώσσας μας περιορίζονται σε απλή αναφορά (ότι πρόκειται για αρχαίας ή μεσαιωνικής προελεύσεως λέξεις) χωρίς και να τις ετυμολογούν, με το σκεπτικό ότι η ετυμολογία αυτών των λέξεων είναι έργο των ετυμολογικών λεξικών των αντιστοίχων περιόδων. Μιλήσαμε για «ολιστική» θεώρηση τής ετυμολογίας που εφαρμόζουμε για πρώτη φορά στο παρόν Λεξικό. Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με τη λέξη –αν είναι αρχαίας, μεσαιωνικής, νεότερης ή σύγχρονης εποχής– δίδονται: α) Η ετυμολογική προέλευση τής λέξης (με αναφορά στην αρχαιότερη μνεία, αν πρό- κειται για αρχαία λέξη), ήτοι η αρχική μορφή και η αρχική σημασία (αν διαφέρει) τής λέξης, β) Αν είναι επιστημονικά γνωστή, δίδονται η αρχική απώτατη (επανασυντεθειμένη) ρίζα τής λέξης και τα ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών, γ) Δίδονται οι ελληνικές ομόρριζες λέξεις, δ) Αν διαφέρει η σημερινή σημα- σία, παρακολουθείται –όπου και όσο είναι δυνατόν– η σημασιολογική εξέλιξη τής λέξης σε κύρια στάδιά της, ε) Γίνεται εκτενής αναφορά στο «ετυμολογικό πεδίο» τής λέξης, δηλ. στα παράγωγα και τα σύνθετα κάθε λέξης, από όπου και αναδύεται η εκφραστική δύναμη κάθε γλώσσας, στ) Γίνεται πολύπλευρος ετυ- μολογικός σχολιασμός, που αφορά άλλοτε στην ιστορική εξέλιξη επιλεγμένων εννοιών-σημασιών, άλ- λοτε σε προβλήματα μορφής τής λέξης, άλλοτε σε ζητήματα ορθογραφίας τής λέξης βάσει τής ετυμολο- γίας της, άλλοτε στην προβολή ομορρίζων (ελληνικών, αλλά και λέξεων από ξένες συγγενείς γλώσσες) με αφανή και εκπλήσσουσα ενίοτε σχέση μεταξύ τους, άλλοτε, τέλος, σε διάφορα άλλα θέματα (βλ. και Η Δομή τού Λεξικού: 5. Σχολιασμένα λήμματα). Το παρόν Ετυμολογικό Λεξικό, με ευρύτερη έννοια, είναι συγχρόνως και Ιστορίατωνλέξεωντής Ελληνικής. Δοθέντος δηλ. ότι παρακολουθεί την προέλευση τής μορφής και τής σημασίας και –για αρ- χαίες ή παλαιότερες λέξεις– τη σημασιολογική εξέλιξη, τις αλληλεπιδράσεις των λέξεων με άλλες, ελλη- νικές ή ξένες, τη χρονολόγηση τής εμφάνισης (όπου μαρτυρείται ή όπου υπάρχουν πληροφορίες) και, γενικότερα, δοθέντος ότι ιχνηλατεί τα στάδια που οδήγησαν από την αρχική προέλευση των λέξεων στη σημερινή τους μορφή και σημασία, αυτομάτως απεικονίζει –όχι εξαντλητικά βεβαίως– την ιστορία των λέξεων και, κατ’ επέκταση, την ιστορία τής ελληνικής γλώσσας όσον αφορά τουλάχιστον στο λεξιλόγιο. Τέλος, ό,τι αποτελεί «την ταυτότητα» τού παρόντος Ετυμολογικού Λεξικού είναι η διάρθρωσή του σε δύο άξονες: α) στον ιστορικοσυγκριτικόάξονα∙ εξετάζουμε την ετυμολογική προέλευση τής λέξης και τη σχέση της με ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών, άξονας που τοποθετεί τον λεξιλογικό θησαυ- ρό τής Ελληνικής στον ευρύτερο εκφραστικό στίβο τής Ευρώπης και τμήματος τής Ανατολής, εκεί όπου εξικνείται η οικογένεια των ινδοευρωπαïκών γλωσσών, και β) στον διαχρονικό-συγχρονικόάξονα∙ εξετάζουμε την ετυμολογική σύνδεση τής λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, με τα ομόρριζα, τα παράγω- γα και τα σύνθετα κάθε λέξης, δείχνοντας έτσι την οργάνωση τού λεξιλογικού συστήματος τής Ελληνι-
Transcript of ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ’ΕΚΔΟΣΗΣ - babiniotis.gr PROL.pdf · ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ΄ΕΚΔΟΣΗΣ...
ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ’ΕΚΔΟΣΗΣ
Αξιωθήκαμε να δώσουμε στη δημοσιότητα ένα ακόμη μείζονος σημασίας λεξικογραφικό απόκτημα: ένα ειδικό «ΕτυμολογικόΛεξικότήςΝέαςΕλληνικής. Ιστορία των λέξεων». Θεωρούμε ότι αυτής τής «ολιστικής» σύλληψης, αυτής τής δομής, αυτής τής πληρότητας, αυτής τής έκτασης, αυτής τής τεκ-μηρίωσης και –γιατί όχι;– αυτής τής ποιότητας Ετυμολογικό Λεξικό τής Νέας Ελληνικής δεν έχει να πα-ρουσιάσει ακόμη η ελληνική βιβλιογραφία. Αυτό το –ουσιαστικό– κενό έρχεται να πληρώσει το παρόν Λεξικό.
Βεβαίως, ήδη στο καθιερωμένο πια έργο μας «Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας» (3η έκδοση 2008) δίνουμε ετυμολογικές πληροφορίες για την προέλευση όλων των λέξεων τής Ελληνικής. Ωστό-σο, σε εκείνο –επειδή προφανώς δεν πρόκειται για ειδικό ετυμολογικό λεξικό– δεν προβαίνουμε σε δι-εξοδική ετυμολόγηση των λέξεων. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για άλλα συναφή λεξικά, τα οποία –όπως εξηγούμε στην Εισαγωγή μας– για τις χιλιάδες των λέξεων που προέρχονται από την αρχαία ή τη μεσαιωνική περίοδο τής γλώσσας μας περιορίζονται σε απλή αναφορά (ότι πρόκειται για αρχαίας ή μεσαιωνικής προελεύσεως λέξεις) χωρίς και να τις ετυμολογούν, με το σκεπτικό ότι η ετυμολογία αυτών των λέξεων είναι έργο των ετυμολογικών λεξικών των αντιστοίχων περιόδων.
Μιλήσαμε για «ολιστική» θεώρηση τής ετυμολογίας που εφαρμόζουμε για πρώτη φορά στο παρόν Λεξικό. Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με τη λέξη –αν είναι αρχαίας, μεσαιωνικής, νεότερης ή σύγχρονης εποχής– δίδονται: α) Η ετυμολογική προέλευση τής λέξης (με αναφορά στην αρχαιότερη μνεία, αν πρό-κειται για αρχαία λέξη), ήτοι η αρχική μορφή και η αρχική σημασία (αν διαφέρει) τής λέξης, β) Αν είναι επιστημονικά γνωστή, δίδονται η αρχική απώτατη (επανασυντεθειμένη) ρίζα τής λέξης και τα ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών, γ) Δίδονται οι ελληνικές ομόρριζες λέξεις, δ) Αν διαφέρει η σημερινή σημα-σία, παρακολουθείται –όπου και όσο είναι δυνατόν– η σημασιολογική εξέλιξη τής λέξης σε κύρια στάδιά της, ε) Γίνεται εκτενής αναφορά στο «ετυμολογικό πεδίο» τής λέξης, δηλ. στα παράγωγα και τα σύνθετα κάθε λέξης, από όπου και αναδύεται η εκφραστική δύναμη κάθε γλώσσας, στ) Γίνεται πολύπλευρος ετυ-μολογικός σχολιασμός, που αφορά άλλοτε στην ιστορική εξέλιξη επιλεγμένων εννοιών-σημασιών, άλ-λοτε σε προβλήματα μορφής τής λέξης, άλλοτε σε ζητήματα ορθογραφίας τής λέξης βάσει τής ετυμολο-γίας της, άλλοτε στην προβολή ομορρίζων (ελληνικών, αλλά και λέξεων από ξένες συγγενείς γλώσσες) με αφανή και εκπλήσσουσα ενίοτε σχέση μεταξύ τους, άλλοτε, τέλος, σε διάφορα άλλα θέματα (βλ. και Η Δομή τού Λεξικού: 5. Σχολιασμένα λήμματα).
Το παρόν Ετυμολογικό Λεξικό, με ευρύτερη έννοια, είναι συγχρόνως και ΙστορίατωνλέξεωντήςΕλληνικής. Δοθέντος δηλ. ότι παρακολουθεί την προέλευση τής μορφής και τής σημασίας και –για αρ-χαίες ή παλαιότερες λέξεις– τη σημασιολογική εξέλιξη, τις αλληλεπιδράσεις των λέξεων με άλλες, ελλη-νικές ή ξένες, τη χρονολόγηση τής εμφάνισης (όπου μαρτυρείται ή όπου υπάρχουν πληροφορίες) και, γενικότερα, δοθέντος ότι ιχνηλατεί τα στάδια που οδήγησαν από την αρχική προέλευση των λέξεων στη σημερινή τους μορφή και σημασία, αυτομάτως απεικονίζει –όχι εξαντλητικά βεβαίως– την ιστορία των λέξεων και, κατ’ επέκταση, την ιστορία τής ελληνικής γλώσσας όσον αφορά τουλάχιστον στο λεξιλόγιο.
Τέλος, ό,τι αποτελεί «την ταυτότητα» τού παρόντος Ετυμολογικού Λεξικού είναι η διάρθρωσή του σε δύο άξονες: α) στον ιστορικοσυγκριτικόάξονα∙ εξετάζουμε την ετυμολογική προέλευση τής λέξης και τη σχέση της με ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών, άξονας που τοποθετεί τον λεξιλογικό θησαυ-ρό τής Ελληνικής στον ευρύτερο εκφραστικό στίβο τής Ευρώπης και τμήματος τής Ανατολής, εκεί όπου εξικνείται η οικογένεια των ινδοευρωπαïκών γλωσσών, και β) στον διαχρονικό-συγχρονικόάξονα∙ εξετάζουμε την ετυμολογική σύνδεση τής λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, με τα ομόρριζα, τα παράγω-γα και τα σύνθετα κάθε λέξης, δείχνοντας έτσι την οργάνωση τού λεξιλογικού συστήματος τής Ελληνι-
ΠΡΟΛΟΓΟΣΑ΄ΕΚΔΟΣΗΣ
κής κατά ετυμολογικές οικογένειες. Αυτή η διπλήδιάρθρωσητήςετυμολογίας συνιστά στην πράξη μια ολιστική θεώρηση, που αποτελεί μαζί και πρόταση για την εξέταση τής ετυμολογίας και τη σύνταξη σύγχρονων ετυμολογικών λεξικών κάθε γλώσσας.
* * *
Το μετά χείρας Λεξικό στηρίζεται σε σημαντικό βαθμό, όπως είναι φυσικό, στη δουλειά που έχει γί-νει για τις ετυμολογικές πληροφορίες τού έργου μας «Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας». Εντούτοις, στη σύλληψη, τη δομή και την εκτέλεση, όπως εξηγήσαμε ήδη, αποτελεί νέοέργο, ειδικό για τη διεξο-δική ετυμολογία των λέξεων τής ελληνικής γλώσσας με ολιστική θεώρηση. Στην εκπόνηση τού έργου συμβουλευτήκαμε όλα τα έγκυρα λεξικά που αναφέρουμε στη Βιβλιογραφία μας. Ιδιαίτερα χρήσιμο για την έρευνά μας υπήρξε το κεφαλαιώδους σημασίας έργο για την μελέτη τής ελληνικής γλώσσας, ο ηλε-κτρονικός «Θησαυρός τής Ελληνικής Γλώσσας» (Thesaurus Linguae Graecae, γνωστός ως TLG), από τον οποίον αντλήθηκαν χρήσιμες, ασφαλείς, πλούσιες πληροφορίες για υλικό από τα κείμενα τής αρχαί-ας, τής ελληνιστικής και τής μεσαιωνικής ελληνικής γλώσσας. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται και από τη θέση αυτή στους δημιουργούς αυτού τού έργου.
Όπως και στα άλλα Λεξικά μας, ο συγγραφέας τού έργου είχε τη βοήθεια εκλεκτών γλωσσολόγων συνεργατών του: κατ’ εξοχήν τού γλωσσολόγου Θεόδωρου Μωυσιάδη, διδ. φιλ., ειδικευμένου σε θέμα-τα επιστημονικής ετυμολογίας, τού οποίου η συμβολή υπήρξε πολύτιμη και σε αυτό το Λεξικό∙ τού γλωσσολόγου Γιώργου Τράπαλη, έμπειρου λεξικογράφου και ερευνητή τής επιστημονικής λεξικογραφί-ας, πολύτιμου αρωγού στα λεξικογραφικά μας έργα∙ τού γλωσσολόγου Γιώργου Μπάτζιου, που εξελίσ-σεται σε εξαίρετο επιστήμονα-λεξικογράφο∙ τής έμπειρης γλωσσολόγου-εκπαιδευτικού Νέλλης Παππά∙ τής ειδικευμένης στη λεξικογραφία γλωσσολόγου Μάρως Γαλάνη. Σε όλους αυτούς τους εκλεκτούς γλωσσολόγους –μαθητές μου στο Πανεπιστήμιο και στη Λεξικογραφία– εκφράζω και από τη θέση αυτή τις θερμές μου ευχαριστίες, αισθανόμενος περήφανος γι’ αυτούς. Ευχαριστίες οφείλονται στον φιλόλο-γο Βασίλη Μαλισιόβα, που είχε την ευθύνη τής διόρθωσης των τυπογραφικών δοκιμίων, και στη Μαρία Χριστοπούλου-Αραούζου, που είχε την ιδιαίτερα λεπτή και δύσκολη τεχνική επεξεργασία τής ύλης τού Λεξικού.
Τέλος, εκφράζω εγκάρδιες ευχαριστίες στην εξαίρετη επιστήμονα Νάντια Δήμου, σύζυγο τού εκλε-κτού εκδότη Κώστα Τσιβεριώτη, για τον δημιουργικό συντονισμό και την αποτελεσματικότητά της στη συγκρότηση και προώθηση τού έργου σε όλα του τα στάδια.
Γ. Μπαμπινιώτης
9
