τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

42
4 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΧΑΝΙΩΝ ΤΑΞΗ: Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2012-13 Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ε Χ Ο Ν Τ Ε Σ Μ Α Θ Η Τ Ε Σ : ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗ ΚΛΕΑΝΘΗ ΚΟΥΤΣΟΚΟΛΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΔΑΡΑΤΣΙΑΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΚΡΥΔΑΚΗΣ ΜΑΡΙΟΣ ΔΡΑΚΑΚΗ ΖΩΗ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΝΟΥ ΣΤΕΛΛΑ ΜΗΤΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΙΟΤΖΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΙΧΕΛΑΚΗΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΙΑΚΟΥΔΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΚΟΥΚΙΑΝΑΚΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΝΔΟΥΡΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΑΡΙΔΑΚΗΣ ΜΑΡΙΟΣ ΚΟΥΤΛΗ ΒΙΚΥ 1

Transcript of τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Page 1: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

4Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΧΑΝΙΩΝΤΑΞΗ: Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2012-13

Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ε Χ Ο Ν Τ Ε Σ Μ Α Θ Η Τ Ε Σ :ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗ ΚΛΕΑΝΘΗ ΚΟΥΤΣΟΚΟΛΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣΔΑΡΑΤΣΙΑΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΚΡΥΔΑΚΗΣ ΜΑΡΙΟΣΔΡΑΚΑΚΗ ΖΩΗ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣΚΑΚΑΝΟΥ ΣΤΕΛΛΑ ΜΗΤΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣΚΑΛΙΟΤΖΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΙΧΕΛΑΚΗΣ ΡΑΦΑΗΛΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΙΑΚΟΥΔΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣΚΟΥΚΙΑΝΑΚΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ

ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣΚΟΥΝΔΟΥΡΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΑΡΙΔΑΚΗΣ ΜΑΡΙΟΣΚΟΥΤΛΗ ΒΙΚΥ ΧΕΙΛΑΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣΝΙΚΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ

1

Page 2: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Υ Π Ε Υ Θ Υ Ν Η Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ρ Ι Α :ΚΑΠΗ ΙΩΑΝΝΑ (ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ)

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η αντίληψη περί πατρίδας μέσα από τη σύγχρονη αρθρογραφία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Πατρίδα και κρατικοί θεσμοί:

σκέψεις και προβληματισμοί με αφορμή μια δημοσκόπηση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Πατριδοκαπηλία: από τον πατριωτισμό στον εθνικισμό

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η πατρίδα ως πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Εθνική ταυτότητα και φιλοπατρία:

το δικό μας ερωτηματολόγιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Η απάντηση του σχολείου στο ερώτημα «Τι είναι η πατρίδα μας;»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η αποτύπωση της σύγχρονης Ελλάδας σε ένα κολλάζ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

2

Page 3: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Η επιλογή της ερευνητικής εργασίας με θέμα «Τι είναι η πατρίδα μας;» έγινε διότι η πατρίδα ήταν και εξακολουθεί να είναι μια από τις βασικότερες αξίες στη ζωή των ανθρώπων. Όπως γνωρίζουμε από τα σχολικά μαθήματα της Ιστορίας, της Λογοτεχνίας, της Νεοελληνικής Γλώσσας , του Δικαίου και των Αρχαίων Ελληνικών, η πατρίδα αποτελούσε διαχρονικά μια από τις σπουδαιότερες σταθερές και έναν από τους καταλυτικούς παράγοντες στη ζωή των ανθρώπων –έναν παράγοντα που καθόριζε τις συμπεριφορές και τις επιλογές των ανθρώπων τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Στην εποχή μας, βέβαια, οι παγκόσμιες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες έχουν αλλάξει πολλά από τα δεδομένα της ζωής μας, και -μαζί με αυτά- τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πατρίδα μας.

Στην παρούσα εργασία, λοιπόν, σκοπός μας είναι να διερευνήσουμε τόσο την προσωπική μας σχέση με την πατρίδα μας όσο και την αντίληψη των συνανθρώπων μας για αυτήν, αλλά και το βαθμό στον οποίο η έννοια της πατρίδας γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης ή πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης.

Για την επίτευξη αυτών των στόχων χρησιμοποιήσαμε ποικίλες ερευνητικές μεθόδους. Συγκεκριμένα, αφού μελετήσαμε έντυπο υλικό που εντοπίσαμε σε βιβλία, εφημερίδες και στο διαδίκτυο, συλλέξαμε και καταγράψαμε τα δεδομένα της έρευνάς μας. Στη συνέχεια προχωρήσαμε στη σύνθεση αυτών των δεδομένων και στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, προχωρήσαμε και στην παραγωγή πρωτότυπου υλικού, συντάσσοντας ένα ερωτηματολόγιο και κατασκευάζοντας ένα δικό μας τέχνημα, σχετικό με το θέμα της εργασίας μας.

Τα αποτελέσματα που αναμένουμε να έχει η ενασχόλησή μας με την παρούσα εργασία είναι η συνειδητοποίηση των πολλών διαστάσεων που έχει η έννοια της πατρίδας για το σύγχρονο άνθρωπο και ο εντοπισμός των επιδράσεων που δέχεται αυτή από διάφορα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα (όπως είναι η οικονομική και πολιτική κρίση, η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση).

3

Page 4: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

«Τι είν’ η πατρίδα μας; Μην είν’ οι κάμποι; / Μην είναι τ’ άσπαρτα ψηλά βουνά;/ Μην είναι ο ήλιος της, που χρυσολάμπει;/ Μην είναι τ’ άστρα της τα φωτεινά;». Με αυτούς τους στίχους ξεκινά το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη, ο οποίος αναγνωρίζει στην «πατρίδα μας» τρία βασικά χαρακτηριστικά: την ομορφιά της φύσης της, τον πλούτο του αρχαίου πολιτισμού της και το υψηλό φρόνημα του λαού της.

Είναι αλήθεια ότι για πολλά χρόνια η αντίληψη των Ελλήνων για την πατρίδα τους καθοριζόταν από αυτούς ακριβώς τους τρεις άξονες. Η φυσική ομορφιά, η αρχαία πολιτιστική κληρονομιά και η ελληνική «ψυχή» υπήρξαν τα πρίσματα μέσα από τα οποία συνήθως βλέπαμε ως Έλληνες τον εαυτό μας και δημιουργήσαμε το σύγχρονο πολιτισμό μας. Επίσης, είναι τα πρίσματα μέσα από τα οποία μας έβλεπαν όλα αυτά τα χρόνια οι ξένοι λαοί.

Ωστόσο, αυτή τη θεώρηση τα τελευταία χρόνια τείνει να την αλλάξει ή, έστω, να τη θέσει σε δοκιμασία η εμφάνιση κάποιων σημαντικών κοινωνικών φαινομένων που μεταβάλλουν όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε όλο τον κόσμο τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την πατρίδα τους και την εθνική τους ταυτότητα. Η παγκοσμιοποίηση έχει ουσιαστικά καταργήσει τα σύνορα μεταξύ των κρατών και έχει κάνει ρευστή την έννοια της πατρίδας. Η μετανάστευση έχει ευνοήσει την κινητικότητα των λαών από χώρα σε χώρα, με αποτέλεσμα να μην είναι πια ακριβής ο ορισμός της πατρίδας ως τόπου καταγωγής ενός ανθρώπου. Τέλος, η οικονομική κρίση, που ειδικά στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει ανατρέψει όλα όσα μέχρι τώρα θεωρούνταν δεδομένα στην ελληνική κοινωνία, έχει αναγκάσει τους κατοίκους της χώρας να δουν με διαφορετικό τρόπο και την πατρίδα τους και τα πρόσωπα ή τους θεσμούς που τη διαμορφώνουν.

Μέσα από τις θεματικές ενότητες της παρούσας εργασίας, θα επιχειρήσουμε να διακρίνουμε αυτή τη σύγχρονη αντίληψη για την πατρίδα, μαζί με τους παράγοντες που τη διαμόρφωσαν στο παρελθόν και τη διαμορφώνουν σήμερα. Επίσης, θα ερευνήσουμε τις προεκτάσεις που έχει αυτή η νέα αντίληψη για την πατρίδα στη διαμόρφωση της ιδεολογίας και της προσωπικότητάς μας.

4

Page 5: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Πολλά είναι τα άρθρα που δημοσιεύονται τόσο στα συμβατικά έντυπα όσο και στον ηλεκτρονικό τύπο σχετικά με το πώς διαμορφώνεται η εθνική ταυτότητα του σύγχρονου Έλληνα και ποια είναι η σχέση του με την πατρίδα του.

Κοινό στοιχείο των κειμένων που μελετήθηκαν στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας αποτελεί ο έντονος προβληματισμός των συγγραφέων τους για τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η εθνική ταυτότητα του σύγχρονου Έλληνα και για τα νέα κοινωνικά δεδομένα που συντελούν στη διαμόρφωση αυτή.

Συνήθως επισημαίνονται οι παράγοντες που –ειδικά σήμερα– επιδρούν αρνητικά στην ελληνικότητα, αλλοιώνοντάς την. Έτσι, γίνεται λόγος για την «απλότητα», την «αρχοντιά», την «εθνική υπερηφάνεια», που χαρακτήριζαν παλιότερα την ελληνική φυλή και που σήμερα έχουν αντικατασταθεί από «αλλότριες, παρακμιακές καταστάσεις», όπως είναι η «νευρασθενής κατανάλωση και η αποθέωση του ατομικού συμφέροντος» 1. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι τα τελευταία αρνητικά φαινόμενα δε χαρακτηρίζονται ως αλλοτριωτικά, αλλά ως «αλλότρια», δηλαδή ξένα, μη ανήκοντα στην ιδιοσυγκρασία του Έλληνα, ο οποίος –με αυτό το σκεπτικό- συνδέεται με αξίες αποκλειστικά και μόνο θετικές. Μάλιστα, ως «οδός για την έσχατη μάχη επιβίωσης του Ελληνισμού» προτείνεται η «συνειδησιακή αναδημιουργία των Ελλήνων» μέσα από το λαϊκό πολιτισμό τους. Και δομικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού αυτού θεωρούνται «η τέχνη, η αισθητική, το θείον, ο πόλεμος, η αρετή, ο ήχος, το χρώμα, η αρχιτεκτονική, η λιτότητα, η ζωηρότητα, η χαρά, η λύπη, η ζωή και ο θάνατος». Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η ελληνική παράδοση ταυτίζεται με αξίες ή καταστάσεις που στην πραγματικότητα δεν αποτελούν αποκλειστικά προνόμια ή γνωρίσματα ενός και μόνο έθνους –άρα, ούτε μόνο των Ελλήνων – και ότι η απομάκρυνση από αυτήν την παράδοση προβάλλεται ως βασικό αίτιο της σημερινής κοινωνικής παρακμής.

Όταν δε γίνεται λόγος για τη χαμένη πλέον αυθεντικότητα της ελληνικής φυλής, τότε διακρίνονται δύο διαμετρικά αντίθετες όψεις στη νοοτροπία και στη συμπεριφορά των σημερινών Ελλήνων. Πρόκειται για «δύο ειδών Έλληνες» 2: από τη μία, οι αδιάφοροι, οι «βολεμένοι», οι θρασείς, οι διεφθαρμένοι. Από την άλλη, οι έντιμοι, οι εργατικοί, οι συνεπείς, οι ευσυνείδητοι. Αξίζει να παρατηρηθεί ότι στον κατάλογο αυτό πάντα 1 Όλα τα χωρία εντός των εισαγωγικών σε αυτήν την παράγραφο προέρχονται από το άρθρο του Ε. Χανιώτη «Η παράδοση ως εθνική ταυτότητα», elkosmos.gr, 5/6/20122 Όπως τους περιγράφει ο συγγραφέας Ν. Παναγιωτόπουλος, «Τι είναι η πατρίδα μας;», Athens Voice.com

5

Page 6: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

αναφέρονται πρώτοι –ίσως επειδή, κατά τη γνώμη του συντάκτη, είναι οι περισσότεροι; - οι «κακοί» Έλληνες, οι οποίοι άλλωστε καταλήγουν να είναι ισχυρότεροι στο παιχνίδι της επιβολής, με τους «καλούς» να είναι πάντα τα θύματα. Είναι φανερό ότι η σχηματοποιημένη αυτή αντίθεση εκφράζει τη συναισθηματική φόρτιση του αρθρογράφου, και συγκεκριμένα την πικρία, την απογοήτευση, το αίσθημα της διάψευσης που αποτυπώνεται όλο και συχνότερα στις μέρες μας με αφορμή την οικονομική κρίση και τα προβλήματα ή τα ελλείμματα που αυτή έχει αναδείξει.

Σε μια πιο νηφάλια προσέγγιση του ίδιου θέματος με όρους ψυχολογικούς 3, η αρθρογράφος παραδέχεται ότι ένα τμήμα των νεοελλήνων εξοικειώθηκε σε βαθμό επικίνδυνο με τον καταναλωτισμό, τον ωχαδελφισμό, την παρανομία και τον πολιτικό καιροσκοπισμό. Τονίζει όμως ότι είναι άδικη και καταχρηστική η γενικευμένη απόδοση των κατηγοριών αυτών στο σύνολο του ελληνικού πληθυσμού και διαχωρίζει την υγιή –και αναγκαία – αυτοκριτική από τον εμπαθή και καταγγελτικό λόγο, ο οποίος, όπως υποστηρίζει η συντάκτρια, μπορεί να οδηγήσει στη «μαζική αυτοϋπονόμευση» και να δημιουργήσει μια «έμφοβη, κατεσταλμένη» Ελλάδα. Η ανάγκη που φαίνεται να νιώθει η αρθρογράφος να υπερασπιστεί τη χώρα της και τους συμπατριώτες της φανερώνει, όπως άλλωστε αναφέρεται και στο ίδιο το κείμενό της, ότι υπάρχει μια πληθώρα αντίθετων, επιθετικών προς την Ελλάδα και τους Έλληνες επιχειρημάτων, τα οποία μάλιστα εκτοξεύονται όχι μόνο από το εξωτερικό αλλά και από το εσωτερικό. Αυτός ο καταιγισμός επιθέσεων ενεργοποιεί έναν μηχανισμό άμυνας, ο οποίος άλλοτε –όπως εδώ- είναι τεκμηριωμένος, άλλοτε όμως παίρνει τη μορφή της εθνικιστικής έξαρσης, όπως θα δούμε παρακάτω.

Ως προς τους όρους διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας 4, παρατηρείται ότι μπορεί οι εθνικές ταυτότητες να δημιουργήθηκαν από τα εθνικά κράτη των νεότερων χρόνων μέσα από την παροχή μιας κοινής παιδείας και την καλλιέργεια μιας εθνικής ιδεολογίας, αλλά οι εθνικές κοινότητες που απέκτησαν τις ταυτότητες αυτές είχαν προϋπάρξει ως πολιτισμικές κοινότητες στο παρελθόν –δηλαδή, ως κοινότητες που ίσως να μην αποτελούσαν ακόμα ένα «επίσημο» έθνος, όμως μοιράζονταν κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά όπως τη γλώσσα ή τη θρησκεία. Γι’ αυτό και εκφράζεται κάποια αμφιβολία για το αν η εθνική ταυτότητα μπορεί να συμβιβαστεί με την ηθική των οικουμενικών αξιών και το σεβασμό της ετερότητας, που επιτάσσει ο σύγχρονος πολυπολιτισμικός κόσμος. Ακόμη, χαρακτηρίζεται ως πρόκληση για τα σύγχρονα κράτη η αντιμετώπιση της ανατροπής που έχουν προκαλέσει τα ρεύματα της μαζικής μετανάστευσης στις δημογραφικές ισορροπίες των κρατών αυτών. Όσο για την περίπτωση της Ελλάδας, προκειμένου να κάνει την εθνική της ταυτότητα, η οποία χαρακτηρίζεται ως «πυξίδα αναγνώρισης του συλλογικού εαυτού», βιώσιμη στο μέλλον, προτείνεται η αντιμετώπιση αυτής με σοβαρότητα και σεβασμό και η καθιέρωση κανόνων κοινωνικής συνύπαρξης βασισμένων στη γλωσσική καλλιέργεια.

3 Από την καθηγήτρια Ψυχολογίας Φ. Τσαλίκογλου, «Η έμφοβη Ελλάδα δεν είναι η πατρίδα μου», Το Βήμα, 12/ 2/ 2012.4 Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», Καθημερινή, 31/01/2010.

6

Page 7: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Είναι γεγονός ότι στα περισσότερα κείμενα σύγχρονου προβληματισμού για την ελληνική εθνική ταυτότητα, το ερώτημα που επανέρχεται συνεχώς αφορά στα κριτήρια με τα οποία διαμορφώνεται ή πρέπει να διαμορφώνεται η αντίληψη των Ελλήνων για την πατρίδα τους.

Η μία τάση ταυτίζει την αγάπη προς την πατρίδα με την εθνική ενότητα και ομοψυχία και περιορίζει την έννοια της πατρίδας αυστηρά σε μια ομάδα ανθρώπων που αποτελεί κοινότητα από τη στιγμή που τα μέλη της συνδέονται μεταξύ τους με χαρακτηριστικά βιολογικά (κοινοί πρόγονοι), χρονικά (κοινή ιστορική διαδρομή), γεωγραφικά (κοινός τόπος εγκατάστασης) και πολιτισμικά (κοινοί θεσμοί, αξίες, έθιμα). Αυτή η τάση ευνοεί, όπως είναι φυσικό, την περιχαράκωση της πατρίδας και των ατόμων στα οποία αυτή ανήκει σε όρια συγκεκριμένα και τον αποκλεισμό από αυτήν κάθε άλλου ατόμου, που δεν πληροί τις παραπάνω προδιαγραφές για να ενταχθεί στη συγκεκριμένη πατρίδα. Μιλώντας ειδικά για την Ελλάδα, οι υποστηρικτές της συγκεκριμένης αντίληψης επικαλούνται τη διάρκεια και τη λαμπρότητα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού προκειμένου να αποδείξουν αφενός ότι η πατρίδα πρέπει να αποτελεί για τους σύγχρονους Έλληνες, όπως αποτελούσε και για τους αρχαίους, υπέρτατη αξία, αφετέρου ότι αυτή η πατρίδα με τη μακραίωνη και λαμπρή παρουσία αξίζει να μένει «καθαρή» από φυλετικές αλλοιώσεις. Έτσι, ο πατριωτισμός και η ανάγκη συνειδητοποίησης της εθνικής ταυτότητας καταλήγουν στον εθνικισμό και το ρατσισμό. Χαρακτηριστικές είναι οι θέσεις που διατυπώνει για το θέμα αυτό η πολιτική οργάνωση «Χρυσή Αυγή», αλλά και ένα πλήθος ιστολογίων με ανάλογες πεποιθήσεις 5.

Η άλλη τάση, σε αντίθεση με την προηγούμενη, δίνει στην πατρίδα μια κατεξοχήν πολιτική διάσταση. Και επικαλείται -και αυτή- τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες την έννοια της πατρίδας. Θεωρεί, δηλαδή, ότι παρόλο που είχαν επίγνωση ότι αποτελούσαν ένα έθνος με κοινή καταγωγή, γλώσσα και πολιτισμό, δεν προσδιόριζαν την πατρίδα τους με γεωγραφικούς όρους, αλλά την έβλεπαν ως κάτι απτό, στο οποίο οι ίδιοι έδιναν ύπαρξη ως πολίτες, δηλαδή ως άτομα με ολοκληρωμένη πολιτική οντότητα 6.

Από την άλλη, η σύγχρονη ιστορική αντίληψη για την εθνική ταυτότητα αναζητά όχι τις καταβολές των εθνών, δηλαδή τα αφετηριακά στοιχεία που οδήγησαν στην συγκρότηση των εθνικών κοινοτήτων, αλλά στις διαδικασίες συγκρότησης των εθνών 7 . Αυτή η μεταστροφή κρίνεται σκόπιμη ώστε να γίνουν κατανοητοί οι πολιτικοί δεσμοί που ενώνουν τους σημερινούς πολίτες, οι οποίοι δεν είναι πλέον απαραίτητα ομοεθνείς. Ακόμη, μια τέτοια θεώρηση δεν αποκλείει την αλληλεγγύη μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες της έντονης πολιτισμικής διαφοροποίησης. Έτσι, δίνεται μια ευρύτερη, πολιτική και όχι βιολογική ή γεωγραφική διάσταση τόσο στην έννοια της πατρίδας όσο και στην έννοια της εθνικής ταυτότητας.

5 Αναλυτικότερη αναφορά για την τοποθέτηση του συγκεκριμένου ιδεολογικού χώρου ως προς την έννοια της πατρίδας γίνεται στο κεφάλαιο 3 της παρούσας εργασίας.6 Βλ. Θ. Λαμπρόπουλος, «Η έννοια της πατρίδας και ο ιδεολογικός ευτελισμός της», www.freeinquiry.gr7 Για αυτή τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος της ιστορικής έρευνας, βλ. Α. Λιάκος, «Η ανακαίνιση της εθνικής ταυτότητας», Το Βήμα, 06/03/2005.

7

Page 8: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ:

ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΗ

Η δημοσκόπηση που μελετήσαμε και σχολιάσαμε στην εργασία μας προέρχεται από την εφημερίδα Το Βήμα. Διενεργήθηκε από την εταιρεία Κάπα Research και δημοσιεύτηκε στις 11 Νοεμβρίου 2012. Από αυτήν επιλέξαμε να επικεντρωθούμε σε δύο ερωτήματα, που θεωρήσαμε ότι σχετίζονται άμεσα με την εικόνα που έχουν οι σύγχρονοι Έλληνες για την πατρίδα τους.

Α) Το πρώτο ερώτημα είναι: «ΚΑΤΑ ΠΟΣΟ ΕΜΠΙΣΤΕΥΕΣΤΕ ΚΑΘΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΘΕΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΗΜΕΡΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΜΑΣ;». Από τους προτεινόμενους θεσμούς, επιλέξαμε να σχολιάσουμε τα αποτελέσματα που αναφέρονται στα Μ.Μ.Ε., στα πολιτικά κόμματα, στο δημόσιο τομέα, στις τράπεζες, στο εκπαιδευτικό σύστημα, στη δικαιοσύνη, στην αστυνομία και το στρατό, γιατί θεωρούμε ότι αυτοί είναι οι πλέον καθοριστικοί για ένα κράτος, αλλά και γιατί οι απαντήσεις που αφορούν στους συγκεκριμένους θεσμούς είναι οι πιο αξιοπρόσεκτοι.

Όπως φαίνεται στο διάγραμμα, τα ποσοστά έλλειψης εμπιστοσύνης των Ελλήνων προς τα Μ.Μ.Ε. και τα πολιτικά κόμματα είναι εντυπωσιακά υψηλό (97,7% και 96,8% αντίστοιχα). Στην πρώτη περίπτωση, είναι κοινή πεποίθηση ότι τα περισσότερα από τα ελληνικά Μ.Μ.Ε. κατευθύνονται και ελέγχονται είτε από τους πολιτικούς είτε από διάφορα οικονομικά κέντρα, με αποτέλεσμα άλλοτε να κινδυνολογούν κι άλλοτε να διαστρεβλώνουν τα γεγονότα. Σε κάθε περίπτωση, το κοινό αισθάνεται ότι χειραγωγείται και χάνει την εμπιστοσύνη του στους δημοσιογράφους.

Εξίσου απογοητευτικές είναι και οι επιδόσεις των πολιτικών κομμάτων, που -με βάση τη συγκεκριμένη δημοσκόπηση- όχι μόνο δεν εκφράζουν πλέον τον ελληνικό λαό, αλλά και δεν τον πείθουν ούτε για τις προθέσεις ούτε για τις δυνατότητές τους. Αντίστοιχα αρνητικές είναι και οι επιδόσεις του Κοινοβουλίου (με ποσοστό λίγης ή καθόλου εμπιστοσύνης 91,1%) και της κυβέρνησης (με ποσοστό 89,6%). Όπως στην περίπτωση των κομμάτων, έτσι και εδώ οι Έλληνες δείχνουν να απαξιώνουν εντελώς τη λειτουργία των σπουδαιότερων θεσμών της κρατικής λειτουργίας, παρόλο που σε μια δημοκρατική χώρα όπως είναι η Ελλάδα η δύναμη αυτών των θεσμών –πρέπει να– απορρέει από τον ίδιο το λαό.

Χαρακτηριστική είναι και η γνώμη των Ελλήνων για το δημόσιο τομέα, έναν τομέα που αποκάλυψε όλες τις αδυναμίες του με αφορμή την τρέχουσα οικονομική κρίση. Αυτό δεν είναι τυχαίο, αν αναλογιστούμε ότι το ελληνικό Δημόσιο ήταν για πολλές δεκαετίες ο χώρος στον οποίο κυρίως εφαρμόζονταν οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτών και πολιτικών. Συγκεκριμένα, οι πολιτικοί ηγέτες «τακτοποιούσαν» επαγγελματικά τους ψηφοφόρους τους σε θέσεις του Δημοσίου καταπατώντας κάθε έννοια αξιοκρατίας, ενώ

8

Page 9: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

πολλοί από τους ίδιους τους δημοσίους υπαλλήλους, εργαζόμενοι σε θέσεις χωρίς πραγματικό αντικείμενο εργασίας, γίνονταν αντιπαραγωγικοί ή κάλυπταν τις ατασθαλίες των πολιτικών.

Επίσης, ένα ποσοστό 88,8% εκπροσωπεί την απέχθεια της κοινωνίας προς το τραπεζικό σύστημα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο πολίτες νιώθουν πως το μεγαλύτερο βάρος της οικονομικής κρίσης έχει πέσει στους ώμους τους, ενώ οι τράπεζες δεν έχουν πληρώσει το ποσοστό που τους αναλογεί, παρόλο που ευθύνονται και αυτές για την οικονομική κατάσταση της χώρας. Κατά κύριο λόγο, στη συνείδηση της κοινωνίας έχει περάσει η ιδέα ότι το τραπεζικό σύστημα αποτελεί μια πανίσχυρη μορφή εξουσίας που δεν υπηρετεί το κοινό, αλλά αφενός παλιότερα το εξωθούσε στον καταναλωτισμό, αφετέρου σήμερα το οδηγεί στην οικονομική καταστροφή. Καθώς ο κόσμος στις μέρες μας δυσκολεύεται να πληρώσει τις ληξιπρόθεσμες οφειλές του, πολλές τράπεζες, αντί να προχωρήσουν σε διακανονισμό, αποσπούν τα περιουσιακά στοιχεία των οφειλετών οδηγώντας τους σε απόγνωση. Μια άλλη, εξίσου σημαντική διάσταση του θέματος είναι ότι, έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη τους στο τραπεζικό σύστημα και υπό το φόβο της πτώχευσης της χώρας, οι πολίτες αποσύρουν τις καταθέσεις τους από τις τράπεζες, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει οικονομική ρευστότητα στην αγορά.

Η περίπτωση της έλλειψης εμπιστοσύνης προς το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα (με ποσοστό 79,4%) είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, αφού η εκπαίδευση αποτελεί ίσως τη σπουδαιότερη επένδυση ενός κράτους, αλλά και το σημαντικότερο δείκτη του πολιτισμού του. Ωστόσο, δεν είναι δύσκολο να ερμηνευτεί, αν λάβουμε υπόψη τις συνεχείς και σπάνια επιτυχημένες αλλαγές που γίνονται εδώ και δεκαετίες στην εκπαίδευση των Ελλήνων, αλλά και τα υπέρογκα ποσά που υποχρεώνονται να ξοδέψουν οι οικογένειες για τη μόρφωση των παιδιών τους, κι ας ισχύει συνταγματικά η δωρεάν παιδεία.

Θύμα της δυσλειτουργίας του κράτους είναι και η Δικαιοσύνη, την οποία επίσης οι Έλληνες εμπιστεύονται σε ένα ποσοστό μόλις 23,1%. Η καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης και, κυρίως, η ατιμωρησία (π.χ. σε περιπτώσεις φοροδιαφυγής ή πολιτικής διαφθοράς) απογοητεύουν τους πολίτες και πλήττουν το κοινό αίσθημα για το δίκαιο. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί πολίτες αμφισβητούν ακόμα και την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, θεωρώντας πως συνήθως ελέγχεται από πολιτικούς ή οικονομικούς παράγοντες.

Αλλά και η αστυνομία περιλαμβάνεται στους θεσμούς που ο Έλληνας πολίτης έχει πάψει να εμπιστεύεται. Ίσως αυτό συμβαίνει επειδή οι πολίτες νιώθουν πως η αστυνομία δεν είναι δίπλα τους και δεν τους προστατεύει αποτελεσματικά ή, από την άλλη, πως υιοθετεί μια βίαιη και άδικη συμπεριφορά, ιδίως προς τους αλλοδαπούς ή προς τις ομάδες πολιτών που διαμαρτύρονται και διεκδικούν το δίκιο τους. Έτσι, η αστυνομία μετατρέπεται στη συνείδηση του πολίτη όχι σε δύναμη προστασίας αλλά σε δύναμη καταστολής που επιδεικνύει τη δύναμή της και τρομοκρατεί, αντί να εγγυάται την ασφάλεια.

9

Page 10: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Χαρακτηριστική, τέλος, είναι η περίπτωση του στρατού, που, χωρίς να απολαμβάνει την απόλυτη εμπιστοσύνη των πολιτών, πάντως την εξασφαλίζει σε ποσοστό πού υψηλότερο (43,1%) συγκριτικά με τους υπόλοιπους θεσμούς. Η επιφυλακτικότητα των Ελλήνων προς το θεσμό του στρατού ίσως μπορεί να εξηγηθεί με βάση το ότι διανύουμε μια μακρόχρονη ειρηνική περίοδο και έτσι πολλοί δεν αντιλαμβάνονται τη σκοπιμότητα της διατήρησης πολυάριθμου στρατού και ακριβού –ειδικά σε καιρούς κρίσης– πολεμικού εξοπλισμού. Από την άλλη, η σχετικά υψηλή εμπιστοσύνη αρκετού κόσμου προς το στρατό μπορεί να συνδεθεί με το καθεστώς ανασφάλειας που επικρατεί γενικά στην κοινωνία, το οποίο στρέφει τους πολίτες σε «παραδοσιακές» και «συντηρητικές» αξίες.

Τα παραπάνω ποσοστά κρίνουμε ότι είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά και αξίζει να μας προβληματίσουν όλους, γιατί αποδεικνύουν ότι υπάρχει τεράστια έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς στους οποίους βασίζεται και η εύρυθμη λειτουργία και η πρόοδος, αλλά ακόμα και η ύπαρξη ενός δημοκρατικού κράτους. Το γεγονός ότι οι Έλληνες δεν

10

Page 11: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

εμπιστεύονται τους συγκεκριμένους θεσμούς δείχνει ότι πέρα από την αγάπη προς την πατρίδα τους ως μια έννοια αόριστη και «ρομαντική», δεν αναγνωρίζουν τίποτα που να τους συνδέει με το κράτος, δηλαδή με το «πρακτικό», το συγκεκριμένο πρόσωπο αυτής της πατρίδας. Επιπλέον, αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης, ακυρώνει και το ρόλο των ίδιων των πολιτών, αφού αυτοί φαίνονται να απορρίπτουν θεσμούς και πρόσωπα των οποίων η εξουσία πηγάζει από τους πολίτες και που δημιουργούνται για να υπηρετούν τους πολίτες.

Β) Το δεύτερο ερώτημα με το οποίο ασχοληθήκαμε στην εργασία μας είναι: «ΣΥΜΦΩΝΕΙΤΕ ‘Η ΔΙΑΦΩΝΕΙΤΕ ΜΕ ΚΑΘΕΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΦΡΑΣΕΙΣ;». Από τις προτεινόμενες φράσεις επιλέξαμε να σχολιάσουμε αυτές που θεωρούμε περισσότερο ενδεικτικές για το πώς αντιλαμβάνονται οι σύγχρονοι Έλληνες την πατρίδα τους και τον πατριωτισμό.

Συγκεκριμένα, παρατηρούμε ότι είναι πολύ υψηλά τα ποσοστά με τα οποία οι Έλληνες είναι πρόθυμοι να στηρίξουν βασικές λειτουργίες της πατρίδας τους, όπως την οικονομία (63,7% προτιμούν να χρησιμοποιούν ελληνικά προϊόντα έστω κι αν είναι ακριβότερα από τα ξένα) και τη δημοκρατία (67,5% τάσσονται υπέρ της απαγόρευσης αντιδημοκρατικών κομμάτων). Τα παραπάνω στοιχεία, σε συνδυασμό με το ότι το 65,9% προτάσσει το εθνικό συμφέρον έναντι του ατομικού, δείχνουν ότι –παρόλο που γενικά ο Έλληνας θεωρείται ατομιστής- σε συνθήκες δύσκολες όπως οι σημερινές ενεργοποιείται και εκφράζει τη διάθεσή του να υπερασπιστεί ουσιαστικά τη χώρα του.

11

Page 12: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Οι ίδιες δύσκολες συνθήκες ίσως εξηγούν και το ποσοστό εκείνων που θεωρούν πως «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει». Εδώ το ποσοστό όσων συμφωνούν είναι 56,8%, πράγμα που σημαίνει ότι οι Έλληνες εξακολουθούν να υιοθετούν το μοτίβο της «αθάνατης πατρίδας», αλλά όχι με τον ενθουσιασμό του παρελθόντος, αφού οι ανατροπές που επέφερε η κρίση μειώνουν τη βεβαιότητά τους και τους καθιστούν πιο ανασφαλείς. Έτσι, η αισιοδοξία τους δείχνει να είναι μια αόριστη, νεφελώδης έννοια, που στηρίζεται περισσότερο στο αυθόρμητο αίσθημα της αγάπης προς την πατρίδα παρά σε πραγματικά δεδομένα.

Εξάλλου, αξιοπρόσεκτη είναι η στάση των Ελλήνων απέναντι σε απόψεις που σχετίζονται με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας και της αντιμετώπισης των ξένων. Έτσι, ένα πολύ υψηλό ποσοστό (78,4%) απορρίπτει τον ποιοτικό διαχωρισμό ντόπιων και ξένων σε Έλληνες και «βάρβαρους», δείχνοντας ότι η ανεκτικότητα προς τους αλλοεθνείς και οι ιδέες του οικουμενισμού και της πολυπολιτισμικότητας έχουν αρχίσει να εδραιώνονται στη χώρα μας. Το ίδιο επιβεβαιώνει και η διαφωνία (σε ποσοστό όχι πάντως εξίσου υψηλό, 66,8%) με το σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», που ορίζει την Ελλάδα ως μια χώρα η οποία «ανήκει» σε ένα λαό με αυστηρά καθορισμένα εθνικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, την ίδια στιγμή οι Έλληνες δε συμμερίζονται (σε ποσοστό 64,7%) τη στενή σχέση

12

Page 13: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στον πατριωτισμό και τον εθνικισμό, γεγονός που ίσως συνδέεται με την άνοδο της εθνικιστικής ιδεολογίας στη χώρα μας και τη σύγχυση που επικρατεί τα τελευταία χρόνια ως προς το περιεχόμενο της ιδεολογίας αυτής.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3ΠΑΤΡΙΔΟΚΑΠΗΛΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟ

Στα σύγχρονα λεξικά 8 η λέξη «πατρίδα» ορίζεται ως « η χώρα ή ο τόπος καταγωγής» , «ο τόπος όπου γεννήθηκε κάποιος», αλλά και ως «ο τόπος ή η χώρα εγκατάστασης όπου ένα άτομο διαμορφώνεται ως προσωπικότητα». Ο τελευταίος ορισμός δείχνει ότι τα τελευταία χρόνια επικρατεί η τάση να μην προσδιορίζεται η έννοια της πατρίδας με κριτήρια αυστηρά γεωγραφικά ή καταγωγής. Ωστόσο, οι επικρατέστεροι ορισμοί για την πατρίδα εξακολουθούν να είναι όσοι περιλαμβάνουν τις έννοιες της «γενέτειρας» ή της «γης των πατέρων» 9.

Υπάρχουν, πάντως, κάποιοι διανοητές που εκφράζουν επιφυλάξεις για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται η έννοια της πατρίδας και για τους σκοπούς που εξυπηρετεί η καλλιέργεια της αγάπης προς την πατρίδα. Ο πανεπιστημιακός Ηρακλής Μήλλας γράφει 10:

8 Βλ. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 20049 Βλ. τους σχετικούς ορισμούς στους ιστότοπους www.wikipedia.gr και www.livepedia.gr. 10 Η. Μήλλας, «Η μητέρα – πατρίδα», Azinlikca, 66, Σεπτέμβριος 2011.

13

Page 14: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

«Η λέξη «πατρίδα» είναι βέβαια παλιά, ωστόσο ο όρος αυτός απέκτησε νέα σημασία κατά τη σύγχρονη εποχή. Όταν παλιότερα κάποιος ρωτούσε: «Ποια είναι η πατρίδα σου;», οι άνθρωποι απαντούσαν με το όνομα του χωριού ή της πόλης από την οποία προέρχονταν. Στις μέρες μας η «πατρίδα» αναφέρεται στο εθνικό κράτος. Στο πλαίσιο της εθνικής και εθνικιστικής ρητορικής, η φιλολογία περί «πατρίδας» έχει μια σημαντική λειτουργία: το να αγαπάς την πατρίδα αποτελεί το επιθυμητό, το να πεθάνεις για την πατρίδα θεωρείται το πλέον φυσικό, όποιος δεν εργάζεται προς όφελός της πατρίδας θεωρείται προδότης, όταν γίνεται λόγος για την πατρίδα όλα τα άλλα είναι λεπτομέρειες. Στις μέρες μας, μας είναι πλέον δύσκολο να σκεφτούμε κάποιον που να μην είναι συνδεδεμένος με κάποια πατρίδα. Για παράδειγμα, για να συμμετάσχει κάποιος σε ένα διεθνή αθλητικό διαγωνισμό ή σε ένα διαγωνισμό τραγουδιού, αναγκάζεται να ταυτιστεί με μια σημαία. Πλέον δεν μπορούμε να σκεφτούμε ένα συγγραφέα, ένα πιανίστα ή ένα αθλητή που να μην έχει σχέση με μια εθνική σημαία.» Ο ίδιος υποστηρίζει ότι στα εθνικά κράτη οι άνθρωποι βλέπουν τους εαυτούς τους ως τμήμα μιας πατρίδας επειδή «τα εθνικά κράτη εργάστηκαν συστηματικά προς αυτή την ιδεολογική κατεύθυνση: η κεντρική παιδεία, ιδιαίτερα η εθνική ιστορία που γράφτηκε ανάλογα, οι εθνικές εορτές, η εθνική και επίσημη κοινή γλώσσα, τα εθνικά σύμβολα και συνθήματα, συμβάλλουν στη διάδοση της έννοιας της πατρίδας και ειδικά αυτής της ταυτότητας. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που εν τέλει οι πολίτες θεωρούν το περιβάλλον αυτό και την εν λόγω θεώρηση, ως κάτι πολύ φυσιολογικό. Ούτε καν υποψιάζονται ότι τους έχουν εξοικειώσει με αυτήν την κατάσταση.»

Στον αντίποδα αυτής της προσέγγισης, βρίσκουμε την εθνικιστική ιδεολογία που στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια εκφράζεται κυρίως από τον πολιτικό χώρο της Χρυσής Αυγής. Στην ενότητα «Νεολαία» του επίσημου ιστότοπου της συγκεκριμένης οργάνωσης διαβάζουμε σχετικά με την πατρίδα και το έθνος 11: «Για μας τους Χρυσαυγίτες η Πατρίδα παραμένει η υπέρτατη αξία. Το Έθνος για μας είναι πάνω από όλα Φυλή, Αίμα, Καταγωγή. […] Για μας τους Χρυσαυγίτες η Παράδοση, τα Ιστορικά Δίκαια του Έθνους μας και η Ιδέα της Ελληνικότητος αποτελούν τις υπέρτατες αξίες, μέσω των οποίων βιώνουμε τον κόσμο και προσεγγίζουμε την έννοια πολιτισμός. Πιστεύουμε και αγωνιζόμαστε για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, για μια Μεγάλη Ελλάδα και έναν Νέο Ελληνικό Πολιτισμό. […] Η ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ θεωρεί μέγα εθνικό και κοινωνικό πρόβλημα την παρουσία στην Πατρίδα μας εκατομμυρίων λαθρομεταναστών και αγωνίζεται για μιαν Ελλάδα που θα ανήκει στους Έλληνες (…)».

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο συγκεκριμένο απόσπασμα επαναλαμβάνονται αρκετές φορές έννοιες που σχετίζονται με την ελληνικότητα και συνδέονται άμεσα και αποκλειστικά με το σύστημα αξιών, με τις προτεραιότητες και τους σκοπούς της συγκεκριμένης οργάνωσης. Ωστόσο, επειδή τα εθνικά σύμβολα και οι αξίες που συνδέονται με αυτά δε μπορούν να ανήκουν σε μια και μόνο ιδεολογική, πολιτική ή κοινωνική ομάδα η οποία αυθαίρετα τα οικειοποιείται, στην προκειμένη περίπτωση θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα φαινόμενο πατριδοκαπηλίας.

11 Βλ. www.xryshaygh.gr

14

Page 15: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Ειδικά η περίπτωση της Χρυσής Αυγής και της κατακόρυφης ανόδου των ποσοστών της στις εκλογές του 2012 (ποσοστά που φαίνεται να διατηρεί αμείωτα, πολλούς μήνες μετά) έχει απασχολήσει έντονα την κοινή γνώμη τον τελευταίο χρόνο. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες 12 , η Χρυσή Αυγή, αφού εκτίναξε το ποσοστό απήχησής της από το 0,29% (το 2009) στο 6,97% (το 2012), φαίνεται να έχει αυξήσει κι άλλο την επιρροή της στους πολίτες κατώτερου μορφωτικού επιπέδου, στους ανέργους και σε όσους ζουν στην επαρχία. Αξιοπρόσεκτη είναι και η απήχησή της στους εφήβους 13 , ίσως επειδή οι έφηβοι είναι αυτοί που σήμερα βλέπουν πλέον «μαζικά τους γονείς τους να χάνουν τη δύναμή τους, να βιώνουν την αλλαγή οικονομικής κατάστασης ως προσωπική ήττα, να φοβούνται, να υποτάσσονται […]Η κατάρρευση των γονιών τρομοκρατεί, εξοργίζει και αποσταθεροποιεί. Η ανάγκη για μια «απόλυτα ισχυρή» παρουσία […] που δίνει εύκολες απαντήσεις […] κάνει την προσέγγιση στις νεοναζιστικές απόψεις θελκτική».

Έτσι, διαπιστώνουμε ότι η εκμετάλλευση των δύσκολων κοινωνικών συνθηκών δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για την καταφυγή σε ακραίες ιδεολογίες. Σε αυτό, βέβαια, ειδικά στην περίπτωση των νέων, συμβάλλει και η άγνοια της ιστορίας, όπως και η «παρεξηγημένη» αντιμετώπιση της έννοιας της πατρίδας, που τα τελευταία χρόνια είχε παραμεληθεί και τώρα –μέσα σε συνθήκες γενικής ρευστότητας και ανασφάλειας– επανέρχεται ως κλασική και σταθερή αξία για να λειτουργήσει ως στήριγμα, έστω κι αν το περιεχόμενό της αλλοιώνεται από αυτούς που την εκμεταλλεύονται για να δικαιολογήσουν τις ακραίες πρακτικές τους.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ

Η έννοια της πατρίδας έχει εμπνεύσει πολλούς καλλιτέχνες και έχει αξιοποιηθεί ως δημιουργικό μοτίβο σε όλες τις μορφές τέχνης. Στο πλαίσιο της εργασίας μας, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με την παρουσία της πατρίδας στη φωτογραφική τέχνη. Έτσι, στο παρόν κεφάλαιο θα μελετήσουμε και θα σχολιάσουμε το φωτογραφικό υλικό της έκθεσης φωτογραφίας με τίτλο «Τι είναι η πατρίδα μας;», η οποία παρουσιάστηκε στο κτίριο του Εθνικού Θεάτρου στην Αθήνα από τις 15 Νοεμβρίου 2012 μέχρι τις 29 Μαρτίου 2013.

Η συγκεκριμένη ομαδική έκθεση οργανώθηκε στο πλαίσιο του εικαστικού προγράμματος Κοινή Θέα. Σε αυτήν επτά σύγχρονοι Έλληνες φωτογράφοι προσκλήθηκαν να απαντήσουν, με έργα από την ήδη υπάρχουσα δουλειά τους, στο ερώτημα Τι είναι η πατρίδα μας;. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας περιλαμβάνει εικόνες που συνδυάζουν την αισθητική με το κριτικό περιεχόμενο. Εμείς επιλέξαμε τα εξής έργα:

12 Βλ. www.tanea.gr και www.antinews.gr 13 Βλ. www.avgi.gr

15

Page 16: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Ο φωτογράφος Πάρις Πετρίδης ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια του ελλαδικού χώρου και προσεγγίζει το ερώτημα μέσω του οδοιπορικού του στην Αίγυπτο, όπου εντοπίζει ρημαγμένα μνημεία της άλλοτε ακμαίας ελληνικής διασποράς, αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων γεωπολιτικών εξελίξεων. Η απεικόνιση των συλημένων αρχαίων τάφων και η κυριαρχία του γκρίζου, ενός χρώματος σκοτεινού, μουντού και μονότονου, ίσως συμβολίζουν τη θλίψη και τη μελαγχολία που νιώθει ο καλλιτέχνης για τη φθίνουσα πορεία που –κατά τη γνώμη του– παρουσιάζει εδώ και χρόνια ο ελληνικός πολιτισμός. Προφανώς, ο φωτογράφος θέλει να υπενθυμίσει τον ένδοξο αρχαίο πολιτισμό που οι Έλληνες μετέδωσαν μέσω της εμπορικής εξάπλωσης, των αποικιών και των εκστρατειών τους σε όλη την Ανατολή και τη θλιβερή αντίθεσή του με τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας, της οποίας η ακτινοβολία έχει πια χαθεί. Μπορεί, επίσης, η φωτογραφία να αποτελεί ένα σχόλιο για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν πλέον οι ξένοι τη χώρα μας, μια που το σεβασμό φαίνεται να τον έχει αντικαταστήσει η αδιαφορία και η απαξίωση.

16

Page 17: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Ο Παύλος Φυσάκης απεικονίζει στην πρώτη φωτογραφία του ένα φυσικό τοπίο της Γαύδου –του νοτιότερου σημείου της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης. Στο τοπίο αυτό απεικονίζεται μια αιωνόβια ελιά να δεσπόζει στο άνυδρο και ερημικό φόντο. Η ελιά, χαρακτηριστικό δέντρο της ελληνικής φύσης, έχει συνδεθεί στην παράδοσή μας με την ειρήνη, την ιερότητα, τη λιτότητα της ομορφιάς του ελληνικού φυσικού χώρου. Από την άλλη, το γεγονός ότι το συγκεκριμένο δέντρο είναι εμφανώς γέρικο, συμβολίζει, ενδεχομένως, τη μακρά πορεία και τις βαθιές «ρίζες» του ελληνισμού στο χώρο και στο χρόνο.

17

Page 18: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Και στη δεύτερη φωτογραφία του, ο ίδιος καλλιτέχνης επιλέγει να προβάλει ένα πανοραμικό φυσικό τοπίο στο οποίο κυριαρχούν και πάλι κάποια από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της ελληνικής φύσης: η πέτρα, η θάλασσα και το βουνό. Αυτό που παρατηρούμε στη συγκεκριμένη φωτογραφία είναι η απόλυτη αρμονία και η ισορροπία που υπάρχει ανάμεσα στο «άγριο» (πέτρα, ορεινοί όγκοι) και στο «ήμερο» (γαλάζιος ουρανός, ακύμαντη θάλασσα) στοιχείο, τα οποία εναλλάσσονται στην ελληνική φύση. Έτσι, ο φωτογράφος καταγράφει μέσα από το φακό του το μεγαλείο της ελληνικής φύσης, που απορρέει μέσα από την απλότητα και τη γαλήνη –στοιχεία που, βέβαια, τα τελευταία χρόνια χάνονται, καθώς ο Έλληνας νοθεύει τόσο το ίδιο το τοπίο της χώρας του όσο και τη δική του σχέση με αυτό.

Η φωτογραφία του Νίκου Μάρκου, ίσως η πιο εντυπωσιακή όλης της έκθεσης, απεικονίζει ένα αρμονικά και ισορροπημένα μισοβουλιαγμένο καράβι. Το πλοίο είναι σκουριασμένο, ερειπωμένο και μας αποπνέει μια αίσθηση παρακμής, πολύ μακρινή από τις εποχές των μακρινών ταξιδιών που προφανώς έκανε σε περιόδους ευημερίας. Η αλήθεια είναι ότι μπορούμε εύκολα να ταυτίσουμε όλη αυτή την απεικόνιση με την σημερινή εικόνα της χώρας μας, που μέρα με τη μέρα μοιάζει να «βουλιάζει» όλο και περισσότερο στη δίνη της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης. Ωστόσο, πέρα από αυτόν τον απαισιόδοξο συμβολισμό, αξίζει να παρατηρήσουμε την αισθητική αρμονία της

18

Page 19: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

εικόνας, που ίσως να μας παροτρύνει να ανακαλύψουμε ό,τι καλό ή ωφέλιμο μπορεί να βρίσκεται κάτω από τη μελαγχολική διάθεση που μας κυριεύει σήμερα.

Στη φωτογραφία του Πάνου Κοκκινιά μπορούμε να διακρίνουμε ως φόντο έναν καταπράσινο λόφο πίσω από τον οποίο βρίσκεται η πεντακάθαρη και καταγάλανη θάλασσα, ενώ στο μπροστινό σημείο της φωτογραφίας δεσπόζει ένας πελώριος και αποκρουστικός σωρός από σκουπίδια. Ενδιάμεσα εντοπίζουμε μια ομάδα παραθεριστών που, ανέμελοι και αδιάφοροι, προσπερνούν το σκουπιδότοπό τους για να απολαύσουν το μπάνιο τους στην παραλία. Στη φωτογραφία εμφανής είναι η αντίθεση μεταξύ δύο κόσμων: από τη μια της διαχρονικής φυσικής ομορφιάς κι από την άλλη του σύγχρονου υλισμού. Ασφαλώς, από την αναμέτρηση αυτών των δύο κόσμων, νικητής αναδεικνύεται ο δεύτερος, αφού η φύση, σε δεύτερο πλάνο, μοιάζει να προσπαθεί απλώς να επιβιώσει μπροστά στην καταιγιστική και κακώς νοούμενη ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου, που κάνει τα πάντα για να την αλλοιώσει. Παράλληλα, ο δημιουργός σχολιάζει τόσο την αμέλεια και την αδιαφορία του κράτους και των αρμόδιων φορέων για την απουσία υποδομών, όσο και την απουσία οικολογικής συνείδησης του σύγχρονου Έλληνα, που χρησιμοποιεί τις φυσικές ομορφιές της χώρας του σαν ένα προϊόν για πρόσκαιρη κατανάλωση.

19

Page 20: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Τέλος, ο φωτογράφος Μανώλης Μπαμπούσης εντοπίζει στο έργο του την εκκωφαντική σιωπή των αδειανών εδράνων της Βουλής των Ελλήνων, κάνοντας ένα έμμεσο αλλά σαφές σχόλιο για την πολιτική κατάσταση της χώρας. Στην εικόνα αυτή διακρίνουμε τα κενά έδρανα της βουλής, με την αμφιθεατρική τους διάταξη. Το χρώμα που κυριαρχεί είναι το κόκκινο, το οποίο προσδίδει κύρος κι έτσι δημιουργείται μια επιβλητική ατμόσφαιρα που υπερτονίζει την παρουσία της πολιτικής εξουσίας. Άλλο ένα στοιχείο που προσδίδει επιβλητικότητα στην αίθουσα είναι τα ακριβά υλικά με τα οποία είναι επενδυμένη (μάρμαρο, δέρμα κ.λπ.). Προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουμε το νόημα, την κεντρική ιδέα της εικόνας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως όταν οι βουλευτές εγκαταλείπουν την αίθουσα των συνεδριάσεων της Βουλής και επικρατεί σιωπή, αυτή είναι εκκωφαντική και ενδεχομένως πιο ουσιώδης από τα κούφια λόγια των ίδιων. Τελικά, ίσως είναι τα άδεια έδρανα αυτά που εκπροσωπούν περισσότερο τον ελληνικό λαό, μιας και οι πολιτικοί είτε κενολογούν είτε είναι αποστασιοποιημένοι από τα προβλήματα και τις αγωνίες του κόσμου. Έτσι, η απουσία τους είναι που κυριαρχεί ακόμη και όταν η φυσική παρουσία τους υπάρχει, ενώ η ουσία του έργου τους είναι ισάξια των άδειων εδράνων. Αν αναλογιστούμε ότι η Βουλή θεωρείται ο ναός της δημοκρατίας, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι ο φωτογράφος μας καλεί να αναρωτηθούμε μήπως η έννοια της δημοκρατίας στην Ελλάδα σήμερα είναι κενή νοήματος –τουλάχιστον όσο κενά παραμένουν επί της ουσίας και τα έδρανα του κοινοβουλίου.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 5ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΑ: ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

20

Page 21: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Στη δεύτερη φάση της ερευνητικής διαδικασίας που ακολουθήσαμε με θέμα «Τι είναι η πατρίδα μας;», αποφασίσαμε να συντάξουμε ένα ερωτηματολόγιο δέκα ερωτήσεων, το οποίο απευθύναμε τόσο σε συμμαθητές μας όσο και σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (γονείς, καθηγητές, συγγενικά πρόσωπα, γείτονες).

Ο λόγος για τον οποίο αποφασίσαμε να καταφύγουμε σε αυτή την ερευνητική μέθοδο ήταν ότι θέλαμε να καταγράψουμε τη διάθεση και τις αυθόρμητες σκέψεις των ανθρώπων του άμεσου περιβάλλοντος μας για την πατρίδα τους και την αντίληψή τους για την έννοια της εθνικής συνείδησης. Η κάθε ομάδα μοίρασε και επεξεργάστηκε 20 ερωτηματολόγια, κι έτσι συγκεντρώσαμε ένα σώμα 100 ερωτηματολογίων, γεγονός που πιστεύουμε ότι μας επέτρεψε να έχουμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα απαντήσεων. Για τον ίδιο λόγο απευθυνθήκαμε σε άτομα διαφόρων ηλικιών, αλλά και διαφόρων εθνικοτήτων.

Τα αποτελέσματα αυτής της δημοσκόπησης ήταν τα εξής:

1.Στο άκουσμα της λέξης «πατρίδα» το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι:

13%

28%

10%8%

5%5%

8%

5%

5% 15%

Ερώτηση 1 αγάπη

Ελλάδα

ντροπή

οικογένεια

δέος

κενό

σημαία

περηφάνια

αγώνας για ελευθερία

άλλα

2. Για την πατρίδα μου νιώθω:

21

Page 22: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

27%

33%4%

24%

2%8%2%

Ερώτηση 2 Υπερηφάνεια

Αγάπη

Εμπιστοσύνη

Ντροπή

Απέχθεια

Αδιαφορία

Κάτι άλλο

3.Θα θέλατε να είχατε άλλη πατρίδα; Γιατί;

13%

87%

Ερώτηση 3

ΝΑΙ ΟΧΙ

4.Πιστεύετε ότι γνωρίζετε ικανοποιητικά την ιστορία και τον πολιτισμό της πατρίδας σας;

35%

65%

Ερώτηση 4

ΝαιΌχι

22

Page 23: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

5. Θεωρείτε ότι η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης είναι κυρίως ευθύνη:

33%

26%26%

16%

Ερώτηση 5Ατομική

Της οικογένειας

Του σχολείου

Του κράτους

6.Η αγάπη για την πατρίδα μας μπορεί να είναι ακραία:

56%

44%

Ερώτηση 6

Ναι Όχι

7. Αν έπρεπε να επιλέξετε ένα θετικό και ένα αρνητικό γνώρισμα της πατρίδας σας, αυτό θα ήταν:

Α) ΑΡΝΗΤΙΚΟ

23

Page 24: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

10% 10%

10%

50%

10%

Καμία απάντησηΕχουμε πολλά σκουπίδιαΚοιτάμε μόνο τους εαυτούς μαςΟι πολιτικοί και η πολιτικήΗ ιδεολογία του μέσου 'Ελληνα. Ο καθένας για την πάρτυ του

Β) ΘΕΤΙΚΟ

10% 10%

10%

10%10%10%10%

10%

20%

Οι Έλληνες ξέρουν να καλοπερνάνε

Ιστορία

Φυλή και τρόπος ζωής του μέσου 'Ελληνα

Ψυχή των Ελλήνων όπως φαίνεται διαχρονικά

Αν και περνάμε δύσκολες στιγμές ευχαριστιόμαστε και με τα λίγα

Ακόμα και φτωχοί ξέρουμε να διασκεδάζουμε

Έχουμε καλά σουβλάκια

Η ομορφιά της φύσης

Καμία απάντηση

8. «Έχω την Χ πατρίδα» σημαίνει:

24

Page 25: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

10%

31%

19%

16%

7%

17%

Ερώτηση 8Είμαι έτοιμος να την υπερασπίστω με κάθε τρόπο

Θέλω να συμβάλω στην πρόοδο της

Κατάγομαι από τη συγκεκριμένη χώρα

Γνωρίζω τον πολιτισμό και την ιστορία της συγκεκριμέμης χώρας

Είμαι ξένος αλλά έχω μεγαλώσει στη συγκεκριμένη χώρα

Ενδιαφέρομαι για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις

9. Σε ποιο βαθμό θεωρείτε ότι πρέπει να στηριζόμαστε στα επιτεύγματα των προγόνων μας;

6%

42%

42%

11%

Ερώτηση 9

Καθόλου

Λίγο

Πολύ

Απόλυτα

10.Η έννοια της πατρίδας θεωρείτε ότι έχει αλλοιωθεί σήμερα;

25

Page 26: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

89%

11%

Ερώτηση 10

ΝαιΌχι

Η παραπάνω έρευνα μας οδήγησε στα εξής συμπεράσματα:

1) Οι περισσότεροι από όσους απάντησαν στο ερωτηματολόγιο έχουν θετική γνώμη για την πατρίδα τους, η οποία φαίνεται να αποτελεί για αυτούς μια σημαντική αξία, συνδεδεμένη με βασικές και διαχρονικές ηθικές αρχές.

2) Παρόλο που η συντριπτική πλειοψηφία των απαντήσεων δείχνει ότι ελάχιστοι θα απαρνούνταν την πατρίδα τους, είναι ωστόσο πολύ σημαντικό το ποσοστό εκείνων που θεωρούν ότι δε γνωρίζουν την ιστορία και τον πολιτισμό της ικανοποιητικά, γεγονός που –κατά τη γνώμη μας– φανερώνει τις σημαντικές ελλείψεις της εκπαίδευσης στον τομέα αυτό.

3) Αν και δεν αποτελεί την πλειοψηφία, κρίνουμε ανησυχητικά υψηλό το ποσοστό εκείνων που δεν αναγνωρίζουν ότι η φιλοπατρία μπορεί να φτάσει σε ακραίο σημείο, γιατί πιστεύουμε πως με αυτό το σκεπτικό δεν αναγνωρίζουν και τον κίνδυνο της έξαρσης του εθνικισμού.

4) Ως προς τα θετικά χαρακτηριστικά της Ελλάδας ως πατρίδας τους, οι περισσότεροι από όσους συμμετείχαν στην έρευνα, εντοπίζουν στοιχεία που σχετίζονται με την ιδιοσυγκρασία του λαού της (ελάχιστοι μιλούν για την ιστορία και τον πολιτισμό της), ενώ ως προς τα αρνητικά αποδίδονται ευθύνες κυρίως στους πολιτικούς, αλλά υπάρχει και μια διάθεση αυτοκριτικής.

5) Εξαιρετικά μεγάλος είναι ο αριθμός όσων θεωρούν πως η έννοια της πατρίδας έχει αλλοιωθεί σήμερα, ωστόσο η ταύτιση της πατρίδας με τη γεωγραφική καταγωγή τείνει να αντικατασταθεί από τη σύνδεσή της με άλλα, πιο ουσιώδη κριτήρια. Ισχυρή, πάντως, εξακολουθεί να είναι η παρουσία των προγόνων μας στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ιστορική πορεία και τον πολιτισμό μας.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6

26

Page 27: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ «ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΑΣ;»

Όπως γνωρίζουμε, στην πορεία της ζωής του ένας άνθρωπος αποκτά πολλές και διαφορετικές ιδιότητες, συνεπώς και πολλές και διαφορετικές ταυτότητες. Η διαμόρφωση, όμως της εθνικής ταυτότητας είναι μια από τις πιο ισχυρές και είναι εκείνη που, μαζί με μερικές ακόμη, σχηματίζεται από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής μας. Και το σημαντικότερο ρόλο σε αυτή τη διαμόρφωση τον διαδραματίζει το σχολείο, που καλείται μέσα από συγκεκριμένα μαθήματα και μεθόδους να «ενοποιήσει» τους μαθητές καλλιεργώντας τους μια κοινή και ενιαία άποψη για τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους –κυριότερο από τα οποία είναι η πατρίδα.

Στα αναλυτικά προγράμματα του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος αναφέρεται ότι το σχολείο πρέπει να καλλιεργεί το «γνήσιο πατριωτικό φρόνημα», ενώ η αρχαιότητα (μέσα από τη γλώσσα, την ιστορία και τη λογοτεχνική της παραγωγή) παρουσιάζεται ως ένα απόλυτο πρότυπο, που υπερτερεί αποφασιστικά και σε σύγκριση με τους ξένους πολιτισμούς και σε σύγκριση με τη σύγχρονη Ελλάδα. Εξάλλου, από την προσωπική μας μαθητική εμπειρία μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι στη διάρκεια του σχολικού έτους πολύ λίγο έχουμε την ευκαιρία να διδαχθούμε την ιστορία και τον πολιτισμό άλλων λαών, ακόμη και των ευρωπαϊκών (π.χ. τα γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας παραγκωνίζονται για χάρη της ελληνικής, τα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας παραλείπονται για χάρη της αρχαίας, ενώ η ευρωπαϊκή λογοτεχνία διδάσκεται απλώς ως μάθημα επιλογής).

Στο ελληνικό σχολείο, όπως προκύπτει από εκτενείς έρευνες 14 , όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, καλλιεργείται εδώ και πολλές δεκαετίες η αντίληψη ότι το έθνος είναι μια «φυσική» οντότητα που παραμένει σταθερή και αναλλοίωτη στο χώρο και το χρόνο. Κατά συνέπεια, η εθνική ταυτότητα προβάλλεται ως η αυτονόητη αποτύπωση της συνοχής και της ομοιογένειας των μελών ενός έθνους. Όσο για τα κριτήρια με τα οποία προσδιορίζεται η εθνική ταυτότητα, αυτά είναι κυρίως πολιτισμικά: η καταγωγή, η γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα, η συλλογική μνήμη.

Τα μαθήματα μέσα από τα οποία εδραιώνονται και αναπαράγονται αυτές οι αντιλήψεις είναι εκείνα που περισσότερο από όλα τα άλλα ευνοούν την εθνική διαπαιδαγώγηση: η ιστορία, η γλώσσα, η λογοτεχνία και η γεωγραφία. Η ιστορία διδάσκει τα κατορθώματα των προγόνων, καλλιεργεί το αίσθημα της ενότητας και τονώνει την εθνική υπερηφάνεια. Παράλληλα, η γλώσσα και η λογοτεχνία προάγουν ένα συγκεκριμένο γλωσσικό ιδίωμα, καθώς και κάποια κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά (αντιλήψεις, αξίες, παραδόσεις, μύθους, ιστορικές μνήμες), ενώ η γεωγραφία τονίζει και οριοθετεί την εδαφική διάσταση της εθνικής ταυτότητας.

Συγχρόνως, όμως, με αυτή την «ενοποιητική» διαδικασία, η εκπαίδευση καλλιεργεί τη διαφοροποίηση προς τα άλλα έθνη. Καθώς τα έθνη ιστορικά προσδιορίζονται κυρίως μέσα

14 Βλ. το άρθρο της Ε. Αβδελά, «Εθνική ταυτότητα στο σχολείο», Τι είν’ η πατρίδα μας;: Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση, (επιμ. Α. Φραγκουδάκη – Θ. Δραγώνα), εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

27

Page 28: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

από τις διαφορές τους προς τα άλλα έθνη, δηλαδή μέσα από μια διαδικασία ετεροπροσδιορισμού, το σχολείο δημιουργεί στη συνείδηση των παιδιών μια συγκεκριμένη εικόνα για τον «εθνικό εαυτό» τους, η οποία όμως λειτουργεί σχεδόν πάντα σε αντιπαράθεση προς τους «εθνικούς άλλους». Επιπλέον, αυτή η διαφοροποίηση κρύβει και μια έμμεση αξιολόγηση, η οποία πάντα αποβαίνει προς όφελος του «δικού μας» εαυτού και εις βάρος «των άλλων». Αυτό φαίνεται από την επιλογή των γεγονότων και των έργων που διδάσκονται ως σημαντικά και από το χαρακτηρισμό των άλλων λαών ως «εχθρών» και «φίλων». Φαίνεται, επίσης, από την ερμηνεία που δίνεται σε συγκεκριμένες συμπεριφορές (π.χ. στην Ιστορία γίνεται λόγος για τα «δίκαια» των Ελλήνων και για τα «συμφέροντα» των Ευρωπαίων).

Έτσι, μαζί με διάφορες άλλες σχολικές δραστηριότητες, όπως είναι οι σχολικές γιορτές και επέτειοι ή οι εκδρομές, η εκπαίδευση προωθεί μια «εθνική αφήγηση» και μια συλλογική αναπαράσταση για το τι είναι η πατρίδα, η οποία είναι στατική, κλειστή και ομοιογενής. Η εθνική αυτή «αυτοεικόνα» έχει ως βασικά γνωρίσματά της όχι μόνο την ομοιογένεια, τη συνέχεια και τη μοναδικότητα, αλλά και την ανωτερότητα έναντι των ξένων εθνών.

Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια τείνει να ξεπεραστεί αυτός ο εθνοκεντρισμός, ο οποίος αποτυπώνεται στα σχολικά εγχειρίδια και στη διδακτέα ύλη, θα πρέπει να γίνουν μεγαλύτερες προσπάθειες από όλα τα ευρωπαϊκά κράτη για να καλλιεργηθεί η συνοχή και να αναδειχθεί η ιδιαιτερότητα του κάθε λαού και της πατρίδας του, αλλά συγχρόνως να καταπολεμηθεί η ιδέα της πολιτισμικής ανωτερότητας, που μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε ρατσιστικές και εθνικιστικές συμπεριφορές. Πρέπει, δηλαδή, να δοθεί μια λιγότερο εθνοκεντρική και περισσότερο διεθνιστική οπτική γωνία στον τρόπο με τον οποίο καλλιεργείται η συνείδηση του «ποιοι είμαστε» και «πού ανήκουμε».

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7Η ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΕ ΕΝΑ ΚΟΛΛΑΖ

28

Page 29: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Η ερευνητική εργασία μας ολοκληρώθηκε με ένα τέχνημα, το οποίο κατασκευάσαμε για να εκφράσουμε και οπτικά τις απαντήσεις μας στο θεματικό ερώτημα «Τι είναι η πατρίδα μας;». Επιλέξαμε την τεχνική του κολλάζ (δίπτυχο σε χαρτόνι) γιατί θεωρήσαμε ότι μας έδινε την ευκαιρία να αξιοποιήσουμε το υλικό που θα μπορούσε να μας παρέχει ο τύπος και έτσι να απεικονίσουμε την τρέχουσα, επικαιρική αντίληψη για τα ότι είναι η πατρίδα μας. Ταυτόχρονα, μέσα από τις προσωπικές επιλογές των φωτογραφιών και των φράσεων, καταθέσαμε την προσωπική μας γνώμη για το τι πρέπει ή αξίζει να θεωρείται σήμερα κομμάτι, πραγματικότητα, φαινόμενο ή κατάσταση που προσδιορίζει την πατρίδα μας. Εξάλλου, παρά τις διαφορετικές αρχικές μας σκέψεις, τελικά επιλέξαμε να αναμείξουμε τις θετικές και τις αρνητικές όψεις της πατρίδας μας –όπως αυτές αποτυπώνονται στα επιλεγμένα αποκόμματα– για να συμβολίσουμε με ρεαλιστικό τρόπο τη συνύπαρξή τους στην καθημερινότητά μας, μια συνύπαρξη που κάνει την «ελληνική πραγματικότητα» άλλοτε ενδιαφέρουσα και άλλοτε ανυπόφορη!

Συγκεκριμένα, το έντυπο υλικό του κολλάζ μας θεωρούμε ότι αναδεικνύει και το μεγαλείο και την παρακμή της σύγχρονης Ελλάδας. Όσον αφορά το πρώτο, παρουσιάζονται σημαντικά, αξιοθαύμαστα έργα και προσωπικότητες της πολιτισμικής μας παράδοσης, τόσο της παλαιότερης όσο και της σύγχρονης. Επίσης, δεν παραλείπουμε το όμορφο φυσικό τοπίο, στο οποίο κυριαρχούν τα αξιοπρόσεκτα μνημεία και το γαλάζιο της θάλασσας. Τέλος, εντάσσουμε στην παρουσίαση και την πεντανόστιμη παραδοσιακή ελληνική κουζίνα, ως στοιχείο του υλικού πολιτισμού της χώρας μας.

Από την άλλη πλευρά, περιλαμβάνουμε εικόνες που αποτυπώνουν τη ζοφερή κοινωνικοπολιτική κατάσταση της πατρίδας μας σήμερα: την οικονομική και ηθική κρίση, την αγανάκτηση και τις διεκδικήσεις του λαού της για ένα καλύτερο μέλλον. Επίσης, ως μαθητές θελήσαμε να καταθέσουμε ένα έμμεσο σχόλιο για τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας μας, που πληγώνει ολοένα και περισσότερο τα νέα παιδιά και που, σε συνδυασμό με τη γενικότερη κρίση, υπονομεύει το μέλλον τους.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

29

Page 30: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Μετά από την ενασχόλησή μας με τη συγκεκριμένη εργασία σε όλη τη διάρκεια του διδακτικού έτους, θεωρούμε ότι αποκομίσαμε σημαντικές εμπειρίες και διευρύναμε το πεδίο του προβληματισμού μας για ένα θέμα που, αν και είναι σημαντικό, σπάνια συνειδητοποιούμε πόσο πολύ καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας και τους γύρω μας.

Καταληκτικά, λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πατρίδα εξακολουθεί και στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας να αποτελεί σημαντική αξία για τους περισσότερους ανθρώπους. Ίσως, μάλιστα, ακριβώς λόγω της ρευστότητας και της αλλαγής των δεδομένων που βιώνουμε σήμερα, οι περισσότεροι από εμάς να στρέφονται σε αξίες «παραδοσιακές», όπως είναι η πατρίδα και η εθνική συνείδηση, επειδή νιώθουν πως αυτές απειλούνται περισσότερο από το νέο, χωρίς σύνορα κόσμο που μας περιβάλλει.

Από την άλλη, μέσα στο πλαίσιο της έρευνάς μας, είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ότι αυτή η αγάπη για την πατρίδα συχνά περιορίζεται σε στερεότυπα που έχουν καλλιεργηθεί εδώ και χρόνια και εκδηλώνεται με έναν τρόπο επιφανειακό. Θεωρούμε δηλαδή ότι οι περισσότεροι από εμάς αγαπούν την πατρίδα τους «γενικά και αόριστα», δεν έχουν όμως μια σαφή εικόνα για το πώς μπορούν να εκδηλώσουν έμπρακτα την αγάπη αυτή. Άλλοτε, πάλι, η φιλοπατρία παίρνει τις διαστάσεις της εθνικιστικής αλαζονείας, γεγονός που πιστεύουμε ότι είναι και επικίνδυνο για τη συνοχή της κοινωνίας –στην οποία η διαφορετικότητα και ο σεβασμός σε αυτήν πρέπει να θεωρούνται δεδομένες– και άδικο για όσους είναι πατριώτες, χωρίς όμως να νιώθουν ανώτεροι από τους άλλους λαούς.

Πιστεύουμε, λοιπόν, ότι η πατρίδα μας είναι ο τόπος στον οποίο νιώθουμε ότι ανήκουμε γιατί μας συνδέουν με αυτόν δεσμοί περισσότερο συναισθηματικοί, παρά βιολογικοί ή ιστορικοί. Όσο για την Ελλάδα, θεωρούμε ότι είναι μια πατρίδα γεμάτη αντιφάσεις και ιδιαιτερότητες που, στη συγκεκριμένη ιστορική της φάση, εμφανίζει όλα τα προβλήματα, τις ελλείψεις και τις αδυναμίες τα οποία έκρυβε τα προηγούμενα χρόνια. Συγχρόνως, όμως, είναι μια χώρα με τεράστιες δυνατότητες, με στέρεο πολιτισμικό υπόβαθρο και με ικανούς ανθρώπους που μπορούν να τη βοηθήσουν να υπερβεί τον κακό εαυτό της και να αποκτήσει όσα της αξίζουν.

Αυτό που προσδοκούμε ως νέοι άνθρωποι είναι η αξία της πατρίδας να λειτουργήσει και για τους Έλληνες και για κάθε άλλο λαό ως κίνητρο προβληματισμού, αυτοκριτικής και δραστηριοποίησης. Μόνο με αυτές τις προϋποθέσεις η αγάπη για την πατρίδα μπορεί να εξελιχθεί ως μέσο προόδου ατομικής και συλλογικής.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α – Δ Ι Κ Τ Υ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

30

Page 31: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

Αβδελά Ε., «Εθνική ταυτότητα στο σχολείο», Τι είν’ η πατρίδα μας;: Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση, (επιμ. Α. Φραγκουδάκη – Θ. Δραγώνα), εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Κιτρομηλίδης Π., «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», Καθημερινή, 31/01/2010.

Λαμπρόπουλος Θ., «Η έννοια της πατρίδας και ο ιδεολογικός ευτελισμός της», www.freeinquiry.gr

Λιάκος Α., «Η ανακαίνιση της εθνικής ταυτότητας», Το Βήμα, 06/03/2005.

Μήλλας Η., «Η μητέρα – πατρίδα», Azinlikca, 66, Σεπτέμβριος 2011.

Μπαμπινιώτης Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2004

Παναγιωτόπουλος Ν., «Τι είναι η πατρίδα μας;», Athens Voice.com

Τσαλίκογλου Φ., «Η έμφοβη Ελλάδα δεν είναι η πατρίδα μου», Το Βήμα, 12/ 2/ 2012.

Χανιώτης Ε. «Η παράδοση ως εθνική ταυτότητα», elkosmos.gr, 5/6/2012

www.antinews.gr

www.avgi.gr

www.livepedia.gr.

www.n-t.gr

www.tovima.gr

www.wikipedia.gr

www.xryshaygh.gr

31

Page 32: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

32

Page 33: τι ειναι η πατριδα μασ (Project)

33