ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ιστορίας μέριμνα

Τιμητικός τόμος στον καθηγητή

ΓΕΩΡΓΙΟ Ν ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ

Α2

ΑΘΗΝΑ 2011

copy 2011 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΤΙΜΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΟΥ Δημοσθένης Δασκαλάκης Καθηγητής ΕΚΠΑ Αντώνιος Χουρδάκης Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπλ Καθηγητής ΕΚΠΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπλ Καθηγητής ΕΚΠΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ελένη Πάστρα ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Δημήτριος Στεβής ΠΑΡΑΓΩΓΗ Εκτυπωτικό Κέντρο Πανεπιστημίου Αθηνών ISBN 978-960-466-069-8

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ Η ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Ι ΠΟΛΙΤΗ (1841‐1909)

Μανόλης Γ Σέργης

Η έλλειψη ιστορικών πηγών είναι μια από τις αιτίες για τις οποίες δεν έχει μελετηθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα η τοπική διάσταση του πελατειακού συστήματος στη Νάξο των αρχών του 20ού αι (γιrsquo αυτήν του 19ου δεν γίνεται λόγος) Τα ελάχιστα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου της Νάξου (ΙΑΝ) και τα εναπομείναντα (επίσης ελάχιστα) φύλλα δύο (σχετικά μακρόβιων) εφημερίδων του νησιού1 που τυπώνονταν στη Χώρα από το 1901 έως το 1915 (Πρόοδος 1907‐1915 και Παροναξία στη δεύτερη και τρίτη περίοδο της έκδοσής της 1903‐1906 και 1909‐19122) ακόμη και τα εναπομείναντα (πολύ περισσότερα εν σχέσει με τις προαναφερθείσες άλλες) φύλλα της εφημ Αιγαίον 1901‐1911 δεν είναι ικανά να συνδράμουν επαρκώς την ανασύνθεση της εποχής πολλώ δε μάλλον να βοηθήσουν στη μελέτη ενός τόσο σύνθετου θέματος με τις ποικίλες εξακτινώσεις του και τις πολλαπλές παραμέτρους που απαιτεί η σφαιρική του διερεύνηση Άλλες πηγές για την ίδια περίοδο άμεσεςπρωτογενείς ή δημοσιευμένες βασισμένες σε πηγές αποκείμενες σε ξένες βιβλιοθήκες ή αρχεία δεν υπάρχουν ή δεν έχουν δημοσιευθεί Ως εκ τούτων το επιστημονικά επιθυμητό αποτέλεσμα ίσως να μην φθάνει στα όρια που θέτει η μέχρι τώρα διερεύνηση αναλόγων περιπτώσεων σε άλλες εστίες του ελληνισμού3 Η κοινωνική διαστρωμάτωση της Χώρας (η κοινωνική της πυραμίδα) και κατά την

περίοδο που μελετούμε εδώ laquoσυνταυτίζεταιraquo με τον φυσικό της χώρο και αναδεικνύεται ταυτοχρόνως μέσα απrsquo αυτόν στο ψηλότερο σημείο του ενετικού της Κάστρου μένουν οι

1 Απόκεινται στο ίδιο αρχείο και στη βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων στο πρώην Καπνεργοστάσιο 2 Για την πρώτη φάση της κυκλοφορίας της και άλλα σχετικά με την εφημερίδα βλ Μ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία Η ταυτότητα μιας ναξιακής εφημερίδας Διαθλάσεις της Ιστορίας και της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού Αθήνα 2000 32 υποσημ 5 και 251 κε

3 Βλ ενδεικτικά τις παρακάτω εργασίες Μ Κομνηνού laquoΑγρότες και πολιτική η πολιτική πρακτική των αγροτών σε δύο νομούς Αιτωλοακαρνανία και Καβάλα 1952‐1964raquo Σύγχρονα Θέματα 11 (1981) 63‐76 ndash Η ίδια Clientelist Politics in two Greek districts Aetolia‐Acarnania and Cavala 1946‐1967 London LSE (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή) ndash Η ίδια laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογία Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των Κοινωνικών Επιστημών επιμ ‐ εισαγ Μ ΚομνηνούndashΕυθ Παπαταξιάρχης Παπαζήσης Αθήνα 1990 302‐331 ndash Ευθ Παπαταξιάρχης laquolsquolsquoΔιά την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητος του χωρίουrsquorsquo Σχέσεις και σύμβολα της εντοπιότητας σε μια αιγαιακή κοινότηταraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογίαhellip όπ 332‐372 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΤα εκλογικά φέουδα στην Ήπειρο τυπολογική προσέγγιση της αγροτικής ψήφου στο νομό Ιωαννίνων μεταξύ 1956 και 1964raquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος (εισαγ ndash επιμ) Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα ΕΚΚΕ Αθήνα 1987 11‐196ndash Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριού χαρακτηριστικά και συνέπειες των νέων μορφών πολιτικής πρακτικής του πληθυσμού της υπαίθρου στην περίοδο της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 87 (1995) 61‐78 ndash Β Νιτσιάκος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo στο βιβλίο του Λαογραφικά ετερόκλητα Οδυσσέας Αθήνα 1997 111‐121 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΦιλία και εξουσίαraquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος Έρση Ζακοπούλου Χαράλ Κασίμης Β Νιτσιάκος Εξουσία εργασία και μνήμη σε τρία χωριά της Ηπείρου Πλέθρον 1997 129‐160 ndash Έρση Ζακοπούλου laquoΟικονομικοί πόροι και εξουσιαστικοί μηχανισμοίraquo στον αμέσως παραπάνω τόμο 161‐208 Το θέμα σε ναξιακό επίπεδο έχει αναλύσει για την μετά το 1950 περίοδο στην Αθήνα η E Zacopoulou Les reacutelations de clientegravele en milieu urban Localiteacute et reacutelations de clientegravele en Gregravece Le cas drsquo un village naxiote (Apiranthos) et de ses emigregraves a Athegravenes Universite Paris X ‐ Nanterre Paris 1986

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1242

απόγονοι των laquoΦράγκωνraquo κατακτητών και εκμεταλλευτών του νησιού4 (Καστριανοί στο εξής) στο μέσον του λόφου στον Μπούργο (βενετ Borgo) κατοικεί η παλιά ναξιακή αριστοκρατία (οι Μπουργιανοί) και κάποιοι από τους Καστριανούς ενώ στις παρυφές του στο Νιο Χωριό το οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερο τμήμα της πόλης (Νιοχωρίτες)5 Έχουμε δηλαδή παραστατικότατα απεικονισμένη επί του χώρου την κοινωνική διαφοροποίηση της μικρής πόλης η οποία (μετά βίας) αριθμεί περί τις 2500 ψυχές στις αρχές του αιώνα6 Έχουμε (αλλιώς) την πλήρη έκφραση αυτού που ο Φ Μπρωντέλ αποκαλεί laquoσυνοχή της γεωγραφίας με την ιστορίαraquo7 Ιδού μια περιεκτική και συνολική εικόνα αυτού του υποδεέστερου τμήματος της πόλης που θρηνεί καθημερινά τους νεκρούς του από τις επιδημικές ασθένειες (ελώδεις πυρετοί φθίση οστρακιά κά8) όπως την παρουσιάζει ένα από τα δεκάδες σχετικά σχόλια της εφημερίδας Αιγαίον το 1904 Η συνοικία Νιο Χωριό πλησιάζει να γείνη ένα χοιροτροφείον ή κάλλιον ένας κοπρών και οι

κάτοικοι κινδυνεύουσι να αποθάνωσιν εκ της μεμολυσμένης εκεί ατμοσφαίρας Αλλά και εις την κυρίως πόλιν δεν υπάρχει στενό που να μην τρέφη ένα χοίρον με την διαφοράν ότι ούτος είνε δεδεμένος έχων δικαίωμα βοσκής επί οκτώ σταδίων εκτάσεως9() Οι θάνατοι εν τη ημετέρα πόλει κατά το λήξαν έτος 1903 κατέρριψαν το ρεκόρ των του αντιστοίχου 1902 Δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo ακούσωμεν τον πένθιμον του κώδωνος ήχον καλούντα ημάς εις την κηδείαν προσφιλούς συμπολίτου δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo αναγράψωμεν εν ταις στήλαις ημών ενός ή δύο συμπολιτών μας τον θάνατον κλπ Ο νέος όμως χρόνος και ούτος δυστυχώς ήρχισε με πολύ κακάς διαθέσεις σημειώσας μέχρι σήμερον επτά θανάτους και δεκαπλάσια κακοήθων πυρετών και λοιπών οξέων νοσημάτων κρούσματα Των αρμοδίων την προσοχήν εφιστώμεν επί του ζητήματος τούτου της υγείας των κατοίκων και παρακαλούμεν αυτούςhellip10 Το εμπορικό‐επιχειρηματικό πνεύμα της Χώρας του ενός εκ των δύο laquoεξουσιαστικών

χώρωνraquo του νησιού (ο άλλος είναι το Χαλκί η πρωτεύουσά του από κάθε άποψη11) είναι ελάχιστα αναπτυξιακό με την έννοια ότι αποδεσμεύεται με πολύ βραδείς ρυθμούς από τις παραδοσιακές του δομές γεγονός που καθηλώνει την οικονομία της πόλης αρκείται απλώς να ανακυκλώνει τα περιορισμένα εισοδήματα των λίγων ψαράδων και λεμβούχων της των ναυτικών laquoμικροκαπεταναίωνraquo της των μικροεμπόρων των καταστηματαρχών των παραδοσιακών επαγγελματιών των ολίγων βιοτεχνών της της αμέτοχης στην οικονομική εξέλιξη παλιάς laquoφεουδαρχικής τάξηςraquo των ιδιοκτητών γης (καθολικών το θρήσκευμα) και των απογόνων της παλιάς ναξιακής laquoαστικήςraquo τάξης Στις αρχές του 20ού αι οι Καστριανοί αριθμούν περί τα 150 άτομα Με δεδομένο ότι δεν

είχαν δικαίωμα ψήφου τα γυναικόπαιδα και οι ιερείς τους άρα οι ψήφοι τους κατrsquo ακριβείς

4 Για την Ενετοκρατία στη Νάξο (αν και ο όρος δεν είναι απολύτως ορθός αφού οι ευγενείς που κατοίκησαν και εκμεταλλεύτηκαν το νησί προέρχονταν από τη Βενετία τη Γένοβα και άλλες ιταλικές πόλεις) βλ ενδεικτικά Θ Κωτσάκης Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία Πελασγός Αθήνα 2001 όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία ndash Ο ίδιος laquoΤο δουκάτο του Αιγαίου (1207‐1566) Η Νάξος κατά τη Λατινοκρατίαraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ αρράς (επιμ) Νάξος Αρμενίζοντας στο χρόνο Δήμος Νάξου 2006 135‐150

5 Τα γνωστά laquoΚοινάraquo της ναξιακής κοινωνίας Βλ γι΄ αυτά Π Ζερλέντης laquoΔιαμάχη των εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτώνraquo Παρνασσός 11 (1888) 408‐414 ndash Ο ίδιος laquoΝαξία νήσος και πόλιςraquo Byzantinische Zeitschrift 8 (1902) 491‐496 ndash Ο ίδιος laquoΝαξίων εθνικάraquo Αθηνά 28 (1916) 298‐306

6 Βλ Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 435

7 F Braudel M Aymard F Coarelli Η Μεσόγειος ο χώρος και η ιστορία μετάφρ Έφη Αβδελά Ρίκα Μπενβενίστε Αθήνα 1990 18

8 Πρβλ Μ Γ Σέργης laquo Χώρα Νάξου 1901‐1915 laquoΣυνέχειεςraquo και όψεις της μεταβολής της πόλης Η μαρτυρία του τοπικού Τύπουraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 389

9 Αιγαίον φ 29 (20 1 1902) 2 10 Αιγαίον φ 118 (6 1 1904) 3 11 Βλ Ανθή Σαχά laquoΤραγέα ένας πελαγινός Μυστράςraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ

234 κε

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1243

πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των laquoδυτικώνraquo οικογενειώνΚαστριανών12) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα Δελλαρόκα Φραγκόπουλου Γρύλλου Βαρότση οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία Γενικά δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη αφού δεν είναι ούτε laquoθεμελιακήraquo (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία) ούτε και laquoηγεμονικήraquo (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή13) Το 1833 πάντως δηλαδή πριν από 70‐75 περίπου έτη κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι laquoΗ Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού τηςraquo14

Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους (συμβολική και πραγματική)

(α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13ο αι και εντεύθεν όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα παντίκια παντοτινά δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη15) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν πχ σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς Μιλάμε λοιπόν για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια τις Ποταμιές και τις Μέλανες περιοχές με τις οποίες το laquoαρχοντολόιraquo laquoδυτικόraquo και laquoπαλιό ναξιακόraquo είχε τις περισσότερες laquoδοσοληψίεςraquo16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές μικρά ή μεγαλύτερα

12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ

13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σrsquo αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων laquoανατολικώνraquo ιστορικών και ιστοριοδιφώνhellip Βλ σχετικά Εμμ Καρπάθιος Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄ αιώνα Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως Αθήναι 1936 ndash Μάρκος Ρούσσος‐Μηλιδώνης laquoΙησουίτες στη Νάξοraquo Ναξιακά 26 (Ιαν‐Δεκέμ 1990) 10‐16 ndash Θ Παπαδόπουλος laquoΚαθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδεςraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1996) 134‐197 ndash Θ Κωτσάκης laquoΔυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος‐17ος αι) Φλέα 14 (Απρίλης‐Ιούνης 2007) 12‐41

14 Ν Κεφαλληνιάδης laquoΣτατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο 1 Στατιστική εικών της Νάξου του 1833raquo Ναξιακά 12‐13 (Ιαν ‐ Μάρτ 1987) 16

15 Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κε βλ Περ Ζερλέντης Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω Ερμούπολις 1925 ndash Ιάκ Βισβίζης Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου Αθήνα 1951 ndash Ιω Δελλα‐Ρόκκας laquoΗ Καπέλλα Καζάντζα η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξουraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964) 439‐468 ndashBen Slot Archipelagus turbatus Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c 1500‐1718 Instanbul 1982 ndash Ο ίδιος laquoΟ τόπος του Φιλωτίου Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτησηraquo Ναξιακά 4‐5 (Σεπτ‐Δεκέμβ 1985) 22‐31 ndash Ο ίδιος laquoΦιλώτι φέουδα και πολιτείαraquo Φλέα 12 (Οκτ‐Δεκέμβ 2006) 5‐12

16 Πρβλ Μ Καμπανιόλο laquoΗ μονή των Ιησουιτών στη Νάξοraquo τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 166

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

copy 2011 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΤΙΜΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΟΥ Δημοσθένης Δασκαλάκης Καθηγητής ΕΚΠΑ Αντώνιος Χουρδάκης Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπλ Καθηγητής ΕΚΠΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπλ Καθηγητής ΕΚΠΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ελένη Πάστρα ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Δημήτριος Στεβής ΠΑΡΑΓΩΓΗ Εκτυπωτικό Κέντρο Πανεπιστημίου Αθηνών ISBN 978-960-466-069-8

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ Η ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Ι ΠΟΛΙΤΗ (1841‐1909)

Μανόλης Γ Σέργης

Η έλλειψη ιστορικών πηγών είναι μια από τις αιτίες για τις οποίες δεν έχει μελετηθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα η τοπική διάσταση του πελατειακού συστήματος στη Νάξο των αρχών του 20ού αι (γιrsquo αυτήν του 19ου δεν γίνεται λόγος) Τα ελάχιστα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου της Νάξου (ΙΑΝ) και τα εναπομείναντα (επίσης ελάχιστα) φύλλα δύο (σχετικά μακρόβιων) εφημερίδων του νησιού1 που τυπώνονταν στη Χώρα από το 1901 έως το 1915 (Πρόοδος 1907‐1915 και Παροναξία στη δεύτερη και τρίτη περίοδο της έκδοσής της 1903‐1906 και 1909‐19122) ακόμη και τα εναπομείναντα (πολύ περισσότερα εν σχέσει με τις προαναφερθείσες άλλες) φύλλα της εφημ Αιγαίον 1901‐1911 δεν είναι ικανά να συνδράμουν επαρκώς την ανασύνθεση της εποχής πολλώ δε μάλλον να βοηθήσουν στη μελέτη ενός τόσο σύνθετου θέματος με τις ποικίλες εξακτινώσεις του και τις πολλαπλές παραμέτρους που απαιτεί η σφαιρική του διερεύνηση Άλλες πηγές για την ίδια περίοδο άμεσεςπρωτογενείς ή δημοσιευμένες βασισμένες σε πηγές αποκείμενες σε ξένες βιβλιοθήκες ή αρχεία δεν υπάρχουν ή δεν έχουν δημοσιευθεί Ως εκ τούτων το επιστημονικά επιθυμητό αποτέλεσμα ίσως να μην φθάνει στα όρια που θέτει η μέχρι τώρα διερεύνηση αναλόγων περιπτώσεων σε άλλες εστίες του ελληνισμού3 Η κοινωνική διαστρωμάτωση της Χώρας (η κοινωνική της πυραμίδα) και κατά την

περίοδο που μελετούμε εδώ laquoσυνταυτίζεταιraquo με τον φυσικό της χώρο και αναδεικνύεται ταυτοχρόνως μέσα απrsquo αυτόν στο ψηλότερο σημείο του ενετικού της Κάστρου μένουν οι

1 Απόκεινται στο ίδιο αρχείο και στη βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων στο πρώην Καπνεργοστάσιο 2 Για την πρώτη φάση της κυκλοφορίας της και άλλα σχετικά με την εφημερίδα βλ Μ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία Η ταυτότητα μιας ναξιακής εφημερίδας Διαθλάσεις της Ιστορίας και της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού Αθήνα 2000 32 υποσημ 5 και 251 κε

3 Βλ ενδεικτικά τις παρακάτω εργασίες Μ Κομνηνού laquoΑγρότες και πολιτική η πολιτική πρακτική των αγροτών σε δύο νομούς Αιτωλοακαρνανία και Καβάλα 1952‐1964raquo Σύγχρονα Θέματα 11 (1981) 63‐76 ndash Η ίδια Clientelist Politics in two Greek districts Aetolia‐Acarnania and Cavala 1946‐1967 London LSE (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή) ndash Η ίδια laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογία Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των Κοινωνικών Επιστημών επιμ ‐ εισαγ Μ ΚομνηνούndashΕυθ Παπαταξιάρχης Παπαζήσης Αθήνα 1990 302‐331 ndash Ευθ Παπαταξιάρχης laquolsquolsquoΔιά την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητος του χωρίουrsquorsquo Σχέσεις και σύμβολα της εντοπιότητας σε μια αιγαιακή κοινότηταraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογίαhellip όπ 332‐372 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΤα εκλογικά φέουδα στην Ήπειρο τυπολογική προσέγγιση της αγροτικής ψήφου στο νομό Ιωαννίνων μεταξύ 1956 και 1964raquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος (εισαγ ndash επιμ) Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα ΕΚΚΕ Αθήνα 1987 11‐196ndash Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριού χαρακτηριστικά και συνέπειες των νέων μορφών πολιτικής πρακτικής του πληθυσμού της υπαίθρου στην περίοδο της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 87 (1995) 61‐78 ndash Β Νιτσιάκος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo στο βιβλίο του Λαογραφικά ετερόκλητα Οδυσσέας Αθήνα 1997 111‐121 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΦιλία και εξουσίαraquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος Έρση Ζακοπούλου Χαράλ Κασίμης Β Νιτσιάκος Εξουσία εργασία και μνήμη σε τρία χωριά της Ηπείρου Πλέθρον 1997 129‐160 ndash Έρση Ζακοπούλου laquoΟικονομικοί πόροι και εξουσιαστικοί μηχανισμοίraquo στον αμέσως παραπάνω τόμο 161‐208 Το θέμα σε ναξιακό επίπεδο έχει αναλύσει για την μετά το 1950 περίοδο στην Αθήνα η E Zacopoulou Les reacutelations de clientegravele en milieu urban Localiteacute et reacutelations de clientegravele en Gregravece Le cas drsquo un village naxiote (Apiranthos) et de ses emigregraves a Athegravenes Universite Paris X ‐ Nanterre Paris 1986

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1242

απόγονοι των laquoΦράγκωνraquo κατακτητών και εκμεταλλευτών του νησιού4 (Καστριανοί στο εξής) στο μέσον του λόφου στον Μπούργο (βενετ Borgo) κατοικεί η παλιά ναξιακή αριστοκρατία (οι Μπουργιανοί) και κάποιοι από τους Καστριανούς ενώ στις παρυφές του στο Νιο Χωριό το οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερο τμήμα της πόλης (Νιοχωρίτες)5 Έχουμε δηλαδή παραστατικότατα απεικονισμένη επί του χώρου την κοινωνική διαφοροποίηση της μικρής πόλης η οποία (μετά βίας) αριθμεί περί τις 2500 ψυχές στις αρχές του αιώνα6 Έχουμε (αλλιώς) την πλήρη έκφραση αυτού που ο Φ Μπρωντέλ αποκαλεί laquoσυνοχή της γεωγραφίας με την ιστορίαraquo7 Ιδού μια περιεκτική και συνολική εικόνα αυτού του υποδεέστερου τμήματος της πόλης που θρηνεί καθημερινά τους νεκρούς του από τις επιδημικές ασθένειες (ελώδεις πυρετοί φθίση οστρακιά κά8) όπως την παρουσιάζει ένα από τα δεκάδες σχετικά σχόλια της εφημερίδας Αιγαίον το 1904 Η συνοικία Νιο Χωριό πλησιάζει να γείνη ένα χοιροτροφείον ή κάλλιον ένας κοπρών και οι

κάτοικοι κινδυνεύουσι να αποθάνωσιν εκ της μεμολυσμένης εκεί ατμοσφαίρας Αλλά και εις την κυρίως πόλιν δεν υπάρχει στενό που να μην τρέφη ένα χοίρον με την διαφοράν ότι ούτος είνε δεδεμένος έχων δικαίωμα βοσκής επί οκτώ σταδίων εκτάσεως9() Οι θάνατοι εν τη ημετέρα πόλει κατά το λήξαν έτος 1903 κατέρριψαν το ρεκόρ των του αντιστοίχου 1902 Δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo ακούσωμεν τον πένθιμον του κώδωνος ήχον καλούντα ημάς εις την κηδείαν προσφιλούς συμπολίτου δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo αναγράψωμεν εν ταις στήλαις ημών ενός ή δύο συμπολιτών μας τον θάνατον κλπ Ο νέος όμως χρόνος και ούτος δυστυχώς ήρχισε με πολύ κακάς διαθέσεις σημειώσας μέχρι σήμερον επτά θανάτους και δεκαπλάσια κακοήθων πυρετών και λοιπών οξέων νοσημάτων κρούσματα Των αρμοδίων την προσοχήν εφιστώμεν επί του ζητήματος τούτου της υγείας των κατοίκων και παρακαλούμεν αυτούςhellip10 Το εμπορικό‐επιχειρηματικό πνεύμα της Χώρας του ενός εκ των δύο laquoεξουσιαστικών

χώρωνraquo του νησιού (ο άλλος είναι το Χαλκί η πρωτεύουσά του από κάθε άποψη11) είναι ελάχιστα αναπτυξιακό με την έννοια ότι αποδεσμεύεται με πολύ βραδείς ρυθμούς από τις παραδοσιακές του δομές γεγονός που καθηλώνει την οικονομία της πόλης αρκείται απλώς να ανακυκλώνει τα περιορισμένα εισοδήματα των λίγων ψαράδων και λεμβούχων της των ναυτικών laquoμικροκαπεταναίωνraquo της των μικροεμπόρων των καταστηματαρχών των παραδοσιακών επαγγελματιών των ολίγων βιοτεχνών της της αμέτοχης στην οικονομική εξέλιξη παλιάς laquoφεουδαρχικής τάξηςraquo των ιδιοκτητών γης (καθολικών το θρήσκευμα) και των απογόνων της παλιάς ναξιακής laquoαστικήςraquo τάξης Στις αρχές του 20ού αι οι Καστριανοί αριθμούν περί τα 150 άτομα Με δεδομένο ότι δεν

είχαν δικαίωμα ψήφου τα γυναικόπαιδα και οι ιερείς τους άρα οι ψήφοι τους κατrsquo ακριβείς

4 Για την Ενετοκρατία στη Νάξο (αν και ο όρος δεν είναι απολύτως ορθός αφού οι ευγενείς που κατοίκησαν και εκμεταλλεύτηκαν το νησί προέρχονταν από τη Βενετία τη Γένοβα και άλλες ιταλικές πόλεις) βλ ενδεικτικά Θ Κωτσάκης Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία Πελασγός Αθήνα 2001 όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία ndash Ο ίδιος laquoΤο δουκάτο του Αιγαίου (1207‐1566) Η Νάξος κατά τη Λατινοκρατίαraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ αρράς (επιμ) Νάξος Αρμενίζοντας στο χρόνο Δήμος Νάξου 2006 135‐150

5 Τα γνωστά laquoΚοινάraquo της ναξιακής κοινωνίας Βλ γι΄ αυτά Π Ζερλέντης laquoΔιαμάχη των εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτώνraquo Παρνασσός 11 (1888) 408‐414 ndash Ο ίδιος laquoΝαξία νήσος και πόλιςraquo Byzantinische Zeitschrift 8 (1902) 491‐496 ndash Ο ίδιος laquoΝαξίων εθνικάraquo Αθηνά 28 (1916) 298‐306

6 Βλ Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 435

7 F Braudel M Aymard F Coarelli Η Μεσόγειος ο χώρος και η ιστορία μετάφρ Έφη Αβδελά Ρίκα Μπενβενίστε Αθήνα 1990 18

8 Πρβλ Μ Γ Σέργης laquo Χώρα Νάξου 1901‐1915 laquoΣυνέχειεςraquo και όψεις της μεταβολής της πόλης Η μαρτυρία του τοπικού Τύπουraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 389

9 Αιγαίον φ 29 (20 1 1902) 2 10 Αιγαίον φ 118 (6 1 1904) 3 11 Βλ Ανθή Σαχά laquoΤραγέα ένας πελαγινός Μυστράςraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ

234 κε

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1243

πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των laquoδυτικώνraquo οικογενειώνΚαστριανών12) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα Δελλαρόκα Φραγκόπουλου Γρύλλου Βαρότση οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία Γενικά δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη αφού δεν είναι ούτε laquoθεμελιακήraquo (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία) ούτε και laquoηγεμονικήraquo (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή13) Το 1833 πάντως δηλαδή πριν από 70‐75 περίπου έτη κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι laquoΗ Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού τηςraquo14

Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους (συμβολική και πραγματική)

(α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13ο αι και εντεύθεν όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα παντίκια παντοτινά δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη15) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν πχ σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς Μιλάμε λοιπόν για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια τις Ποταμιές και τις Μέλανες περιοχές με τις οποίες το laquoαρχοντολόιraquo laquoδυτικόraquo και laquoπαλιό ναξιακόraquo είχε τις περισσότερες laquoδοσοληψίεςraquo16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές μικρά ή μεγαλύτερα

12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ

13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σrsquo αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων laquoανατολικώνraquo ιστορικών και ιστοριοδιφώνhellip Βλ σχετικά Εμμ Καρπάθιος Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄ αιώνα Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως Αθήναι 1936 ndash Μάρκος Ρούσσος‐Μηλιδώνης laquoΙησουίτες στη Νάξοraquo Ναξιακά 26 (Ιαν‐Δεκέμ 1990) 10‐16 ndash Θ Παπαδόπουλος laquoΚαθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδεςraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1996) 134‐197 ndash Θ Κωτσάκης laquoΔυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος‐17ος αι) Φλέα 14 (Απρίλης‐Ιούνης 2007) 12‐41

14 Ν Κεφαλληνιάδης laquoΣτατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο 1 Στατιστική εικών της Νάξου του 1833raquo Ναξιακά 12‐13 (Ιαν ‐ Μάρτ 1987) 16

15 Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κε βλ Περ Ζερλέντης Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω Ερμούπολις 1925 ndash Ιάκ Βισβίζης Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου Αθήνα 1951 ndash Ιω Δελλα‐Ρόκκας laquoΗ Καπέλλα Καζάντζα η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξουraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964) 439‐468 ndashBen Slot Archipelagus turbatus Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c 1500‐1718 Instanbul 1982 ndash Ο ίδιος laquoΟ τόπος του Φιλωτίου Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτησηraquo Ναξιακά 4‐5 (Σεπτ‐Δεκέμβ 1985) 22‐31 ndash Ο ίδιος laquoΦιλώτι φέουδα και πολιτείαraquo Φλέα 12 (Οκτ‐Δεκέμβ 2006) 5‐12

16 Πρβλ Μ Καμπανιόλο laquoΗ μονή των Ιησουιτών στη Νάξοraquo τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 166

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ Η ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Ι ΠΟΛΙΤΗ (1841‐1909)

Μανόλης Γ Σέργης

Η έλλειψη ιστορικών πηγών είναι μια από τις αιτίες για τις οποίες δεν έχει μελετηθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα η τοπική διάσταση του πελατειακού συστήματος στη Νάξο των αρχών του 20ού αι (γιrsquo αυτήν του 19ου δεν γίνεται λόγος) Τα ελάχιστα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου της Νάξου (ΙΑΝ) και τα εναπομείναντα (επίσης ελάχιστα) φύλλα δύο (σχετικά μακρόβιων) εφημερίδων του νησιού1 που τυπώνονταν στη Χώρα από το 1901 έως το 1915 (Πρόοδος 1907‐1915 και Παροναξία στη δεύτερη και τρίτη περίοδο της έκδοσής της 1903‐1906 και 1909‐19122) ακόμη και τα εναπομείναντα (πολύ περισσότερα εν σχέσει με τις προαναφερθείσες άλλες) φύλλα της εφημ Αιγαίον 1901‐1911 δεν είναι ικανά να συνδράμουν επαρκώς την ανασύνθεση της εποχής πολλώ δε μάλλον να βοηθήσουν στη μελέτη ενός τόσο σύνθετου θέματος με τις ποικίλες εξακτινώσεις του και τις πολλαπλές παραμέτρους που απαιτεί η σφαιρική του διερεύνηση Άλλες πηγές για την ίδια περίοδο άμεσεςπρωτογενείς ή δημοσιευμένες βασισμένες σε πηγές αποκείμενες σε ξένες βιβλιοθήκες ή αρχεία δεν υπάρχουν ή δεν έχουν δημοσιευθεί Ως εκ τούτων το επιστημονικά επιθυμητό αποτέλεσμα ίσως να μην φθάνει στα όρια που θέτει η μέχρι τώρα διερεύνηση αναλόγων περιπτώσεων σε άλλες εστίες του ελληνισμού3 Η κοινωνική διαστρωμάτωση της Χώρας (η κοινωνική της πυραμίδα) και κατά την

περίοδο που μελετούμε εδώ laquoσυνταυτίζεταιraquo με τον φυσικό της χώρο και αναδεικνύεται ταυτοχρόνως μέσα απrsquo αυτόν στο ψηλότερο σημείο του ενετικού της Κάστρου μένουν οι

1 Απόκεινται στο ίδιο αρχείο και στη βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων στο πρώην Καπνεργοστάσιο 2 Για την πρώτη φάση της κυκλοφορίας της και άλλα σχετικά με την εφημερίδα βλ Μ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία Η ταυτότητα μιας ναξιακής εφημερίδας Διαθλάσεις της Ιστορίας και της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού Αθήνα 2000 32 υποσημ 5 και 251 κε

3 Βλ ενδεικτικά τις παρακάτω εργασίες Μ Κομνηνού laquoΑγρότες και πολιτική η πολιτική πρακτική των αγροτών σε δύο νομούς Αιτωλοακαρνανία και Καβάλα 1952‐1964raquo Σύγχρονα Θέματα 11 (1981) 63‐76 ndash Η ίδια Clientelist Politics in two Greek districts Aetolia‐Acarnania and Cavala 1946‐1967 London LSE (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή) ndash Η ίδια laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογία Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των Κοινωνικών Επιστημών επιμ ‐ εισαγ Μ ΚομνηνούndashΕυθ Παπαταξιάρχης Παπαζήσης Αθήνα 1990 302‐331 ndash Ευθ Παπαταξιάρχης laquolsquolsquoΔιά την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητος του χωρίουrsquorsquo Σχέσεις και σύμβολα της εντοπιότητας σε μια αιγαιακή κοινότηταraquo στον τόμο Κοινότητα Κοινωνία και Ιδεολογίαhellip όπ 332‐372 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΤα εκλογικά φέουδα στην Ήπειρο τυπολογική προσέγγιση της αγροτικής ψήφου στο νομό Ιωαννίνων μεταξύ 1956 και 1964raquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος (εισαγ ndash επιμ) Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα ΕΚΚΕ Αθήνα 1987 11‐196ndash Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριού χαρακτηριστικά και συνέπειες των νέων μορφών πολιτικής πρακτικής του πληθυσμού της υπαίθρου στην περίοδο της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 87 (1995) 61‐78 ndash Β Νιτσιάκος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo στο βιβλίο του Λαογραφικά ετερόκλητα Οδυσσέας Αθήνα 1997 111‐121 ndash Στάθης Δαμιανάκος laquoΦιλία και εξουσίαraquo στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος Έρση Ζακοπούλου Χαράλ Κασίμης Β Νιτσιάκος Εξουσία εργασία και μνήμη σε τρία χωριά της Ηπείρου Πλέθρον 1997 129‐160 ndash Έρση Ζακοπούλου laquoΟικονομικοί πόροι και εξουσιαστικοί μηχανισμοίraquo στον αμέσως παραπάνω τόμο 161‐208 Το θέμα σε ναξιακό επίπεδο έχει αναλύσει για την μετά το 1950 περίοδο στην Αθήνα η E Zacopoulou Les reacutelations de clientegravele en milieu urban Localiteacute et reacutelations de clientegravele en Gregravece Le cas drsquo un village naxiote (Apiranthos) et de ses emigregraves a Athegravenes Universite Paris X ‐ Nanterre Paris 1986

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1242

απόγονοι των laquoΦράγκωνraquo κατακτητών και εκμεταλλευτών του νησιού4 (Καστριανοί στο εξής) στο μέσον του λόφου στον Μπούργο (βενετ Borgo) κατοικεί η παλιά ναξιακή αριστοκρατία (οι Μπουργιανοί) και κάποιοι από τους Καστριανούς ενώ στις παρυφές του στο Νιο Χωριό το οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερο τμήμα της πόλης (Νιοχωρίτες)5 Έχουμε δηλαδή παραστατικότατα απεικονισμένη επί του χώρου την κοινωνική διαφοροποίηση της μικρής πόλης η οποία (μετά βίας) αριθμεί περί τις 2500 ψυχές στις αρχές του αιώνα6 Έχουμε (αλλιώς) την πλήρη έκφραση αυτού που ο Φ Μπρωντέλ αποκαλεί laquoσυνοχή της γεωγραφίας με την ιστορίαraquo7 Ιδού μια περιεκτική και συνολική εικόνα αυτού του υποδεέστερου τμήματος της πόλης που θρηνεί καθημερινά τους νεκρούς του από τις επιδημικές ασθένειες (ελώδεις πυρετοί φθίση οστρακιά κά8) όπως την παρουσιάζει ένα από τα δεκάδες σχετικά σχόλια της εφημερίδας Αιγαίον το 1904 Η συνοικία Νιο Χωριό πλησιάζει να γείνη ένα χοιροτροφείον ή κάλλιον ένας κοπρών και οι

κάτοικοι κινδυνεύουσι να αποθάνωσιν εκ της μεμολυσμένης εκεί ατμοσφαίρας Αλλά και εις την κυρίως πόλιν δεν υπάρχει στενό που να μην τρέφη ένα χοίρον με την διαφοράν ότι ούτος είνε δεδεμένος έχων δικαίωμα βοσκής επί οκτώ σταδίων εκτάσεως9() Οι θάνατοι εν τη ημετέρα πόλει κατά το λήξαν έτος 1903 κατέρριψαν το ρεκόρ των του αντιστοίχου 1902 Δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo ακούσωμεν τον πένθιμον του κώδωνος ήχον καλούντα ημάς εις την κηδείαν προσφιλούς συμπολίτου δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo αναγράψωμεν εν ταις στήλαις ημών ενός ή δύο συμπολιτών μας τον θάνατον κλπ Ο νέος όμως χρόνος και ούτος δυστυχώς ήρχισε με πολύ κακάς διαθέσεις σημειώσας μέχρι σήμερον επτά θανάτους και δεκαπλάσια κακοήθων πυρετών και λοιπών οξέων νοσημάτων κρούσματα Των αρμοδίων την προσοχήν εφιστώμεν επί του ζητήματος τούτου της υγείας των κατοίκων και παρακαλούμεν αυτούςhellip10 Το εμπορικό‐επιχειρηματικό πνεύμα της Χώρας του ενός εκ των δύο laquoεξουσιαστικών

χώρωνraquo του νησιού (ο άλλος είναι το Χαλκί η πρωτεύουσά του από κάθε άποψη11) είναι ελάχιστα αναπτυξιακό με την έννοια ότι αποδεσμεύεται με πολύ βραδείς ρυθμούς από τις παραδοσιακές του δομές γεγονός που καθηλώνει την οικονομία της πόλης αρκείται απλώς να ανακυκλώνει τα περιορισμένα εισοδήματα των λίγων ψαράδων και λεμβούχων της των ναυτικών laquoμικροκαπεταναίωνraquo της των μικροεμπόρων των καταστηματαρχών των παραδοσιακών επαγγελματιών των ολίγων βιοτεχνών της της αμέτοχης στην οικονομική εξέλιξη παλιάς laquoφεουδαρχικής τάξηςraquo των ιδιοκτητών γης (καθολικών το θρήσκευμα) και των απογόνων της παλιάς ναξιακής laquoαστικήςraquo τάξης Στις αρχές του 20ού αι οι Καστριανοί αριθμούν περί τα 150 άτομα Με δεδομένο ότι δεν

είχαν δικαίωμα ψήφου τα γυναικόπαιδα και οι ιερείς τους άρα οι ψήφοι τους κατrsquo ακριβείς

4 Για την Ενετοκρατία στη Νάξο (αν και ο όρος δεν είναι απολύτως ορθός αφού οι ευγενείς που κατοίκησαν και εκμεταλλεύτηκαν το νησί προέρχονταν από τη Βενετία τη Γένοβα και άλλες ιταλικές πόλεις) βλ ενδεικτικά Θ Κωτσάκης Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία Πελασγός Αθήνα 2001 όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία ndash Ο ίδιος laquoΤο δουκάτο του Αιγαίου (1207‐1566) Η Νάξος κατά τη Λατινοκρατίαraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ αρράς (επιμ) Νάξος Αρμενίζοντας στο χρόνο Δήμος Νάξου 2006 135‐150

5 Τα γνωστά laquoΚοινάraquo της ναξιακής κοινωνίας Βλ γι΄ αυτά Π Ζερλέντης laquoΔιαμάχη των εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτώνraquo Παρνασσός 11 (1888) 408‐414 ndash Ο ίδιος laquoΝαξία νήσος και πόλιςraquo Byzantinische Zeitschrift 8 (1902) 491‐496 ndash Ο ίδιος laquoΝαξίων εθνικάraquo Αθηνά 28 (1916) 298‐306

6 Βλ Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 435

7 F Braudel M Aymard F Coarelli Η Μεσόγειος ο χώρος και η ιστορία μετάφρ Έφη Αβδελά Ρίκα Μπενβενίστε Αθήνα 1990 18

8 Πρβλ Μ Γ Σέργης laquo Χώρα Νάξου 1901‐1915 laquoΣυνέχειεςraquo και όψεις της μεταβολής της πόλης Η μαρτυρία του τοπικού Τύπουraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 389

9 Αιγαίον φ 29 (20 1 1902) 2 10 Αιγαίον φ 118 (6 1 1904) 3 11 Βλ Ανθή Σαχά laquoΤραγέα ένας πελαγινός Μυστράςraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ

234 κε

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1243

πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των laquoδυτικώνraquo οικογενειώνΚαστριανών12) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα Δελλαρόκα Φραγκόπουλου Γρύλλου Βαρότση οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία Γενικά δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη αφού δεν είναι ούτε laquoθεμελιακήraquo (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία) ούτε και laquoηγεμονικήraquo (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή13) Το 1833 πάντως δηλαδή πριν από 70‐75 περίπου έτη κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι laquoΗ Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού τηςraquo14

Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους (συμβολική και πραγματική)

(α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13ο αι και εντεύθεν όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα παντίκια παντοτινά δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη15) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν πχ σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς Μιλάμε λοιπόν για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια τις Ποταμιές και τις Μέλανες περιοχές με τις οποίες το laquoαρχοντολόιraquo laquoδυτικόraquo και laquoπαλιό ναξιακόraquo είχε τις περισσότερες laquoδοσοληψίεςraquo16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές μικρά ή μεγαλύτερα

12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ

13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σrsquo αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων laquoανατολικώνraquo ιστορικών και ιστοριοδιφώνhellip Βλ σχετικά Εμμ Καρπάθιος Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄ αιώνα Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως Αθήναι 1936 ndash Μάρκος Ρούσσος‐Μηλιδώνης laquoΙησουίτες στη Νάξοraquo Ναξιακά 26 (Ιαν‐Δεκέμ 1990) 10‐16 ndash Θ Παπαδόπουλος laquoΚαθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδεςraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1996) 134‐197 ndash Θ Κωτσάκης laquoΔυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος‐17ος αι) Φλέα 14 (Απρίλης‐Ιούνης 2007) 12‐41

14 Ν Κεφαλληνιάδης laquoΣτατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο 1 Στατιστική εικών της Νάξου του 1833raquo Ναξιακά 12‐13 (Ιαν ‐ Μάρτ 1987) 16

15 Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κε βλ Περ Ζερλέντης Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω Ερμούπολις 1925 ndash Ιάκ Βισβίζης Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου Αθήνα 1951 ndash Ιω Δελλα‐Ρόκκας laquoΗ Καπέλλα Καζάντζα η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξουraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964) 439‐468 ndashBen Slot Archipelagus turbatus Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c 1500‐1718 Instanbul 1982 ndash Ο ίδιος laquoΟ τόπος του Φιλωτίου Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτησηraquo Ναξιακά 4‐5 (Σεπτ‐Δεκέμβ 1985) 22‐31 ndash Ο ίδιος laquoΦιλώτι φέουδα και πολιτείαraquo Φλέα 12 (Οκτ‐Δεκέμβ 2006) 5‐12

16 Πρβλ Μ Καμπανιόλο laquoΗ μονή των Ιησουιτών στη Νάξοraquo τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 166

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1242

απόγονοι των laquoΦράγκωνraquo κατακτητών και εκμεταλλευτών του νησιού4 (Καστριανοί στο εξής) στο μέσον του λόφου στον Μπούργο (βενετ Borgo) κατοικεί η παλιά ναξιακή αριστοκρατία (οι Μπουργιανοί) και κάποιοι από τους Καστριανούς ενώ στις παρυφές του στο Νιο Χωριό το οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερο τμήμα της πόλης (Νιοχωρίτες)5 Έχουμε δηλαδή παραστατικότατα απεικονισμένη επί του χώρου την κοινωνική διαφοροποίηση της μικρής πόλης η οποία (μετά βίας) αριθμεί περί τις 2500 ψυχές στις αρχές του αιώνα6 Έχουμε (αλλιώς) την πλήρη έκφραση αυτού που ο Φ Μπρωντέλ αποκαλεί laquoσυνοχή της γεωγραφίας με την ιστορίαraquo7 Ιδού μια περιεκτική και συνολική εικόνα αυτού του υποδεέστερου τμήματος της πόλης που θρηνεί καθημερινά τους νεκρούς του από τις επιδημικές ασθένειες (ελώδεις πυρετοί φθίση οστρακιά κά8) όπως την παρουσιάζει ένα από τα δεκάδες σχετικά σχόλια της εφημερίδας Αιγαίον το 1904 Η συνοικία Νιο Χωριό πλησιάζει να γείνη ένα χοιροτροφείον ή κάλλιον ένας κοπρών και οι

κάτοικοι κινδυνεύουσι να αποθάνωσιν εκ της μεμολυσμένης εκεί ατμοσφαίρας Αλλά και εις την κυρίως πόλιν δεν υπάρχει στενό που να μην τρέφη ένα χοίρον με την διαφοράν ότι ούτος είνε δεδεμένος έχων δικαίωμα βοσκής επί οκτώ σταδίων εκτάσεως9() Οι θάνατοι εν τη ημετέρα πόλει κατά το λήξαν έτος 1903 κατέρριψαν το ρεκόρ των του αντιστοίχου 1902 Δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo ακούσωμεν τον πένθιμον του κώδωνος ήχον καλούντα ημάς εις την κηδείαν προσφιλούς συμπολίτου δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς νrsquo αναγράψωμεν εν ταις στήλαις ημών ενός ή δύο συμπολιτών μας τον θάνατον κλπ Ο νέος όμως χρόνος και ούτος δυστυχώς ήρχισε με πολύ κακάς διαθέσεις σημειώσας μέχρι σήμερον επτά θανάτους και δεκαπλάσια κακοήθων πυρετών και λοιπών οξέων νοσημάτων κρούσματα Των αρμοδίων την προσοχήν εφιστώμεν επί του ζητήματος τούτου της υγείας των κατοίκων και παρακαλούμεν αυτούςhellip10 Το εμπορικό‐επιχειρηματικό πνεύμα της Χώρας του ενός εκ των δύο laquoεξουσιαστικών

χώρωνraquo του νησιού (ο άλλος είναι το Χαλκί η πρωτεύουσά του από κάθε άποψη11) είναι ελάχιστα αναπτυξιακό με την έννοια ότι αποδεσμεύεται με πολύ βραδείς ρυθμούς από τις παραδοσιακές του δομές γεγονός που καθηλώνει την οικονομία της πόλης αρκείται απλώς να ανακυκλώνει τα περιορισμένα εισοδήματα των λίγων ψαράδων και λεμβούχων της των ναυτικών laquoμικροκαπεταναίωνraquo της των μικροεμπόρων των καταστηματαρχών των παραδοσιακών επαγγελματιών των ολίγων βιοτεχνών της της αμέτοχης στην οικονομική εξέλιξη παλιάς laquoφεουδαρχικής τάξηςraquo των ιδιοκτητών γης (καθολικών το θρήσκευμα) και των απογόνων της παλιάς ναξιακής laquoαστικήςraquo τάξης Στις αρχές του 20ού αι οι Καστριανοί αριθμούν περί τα 150 άτομα Με δεδομένο ότι δεν

είχαν δικαίωμα ψήφου τα γυναικόπαιδα και οι ιερείς τους άρα οι ψήφοι τους κατrsquo ακριβείς

4 Για την Ενετοκρατία στη Νάξο (αν και ο όρος δεν είναι απολύτως ορθός αφού οι ευγενείς που κατοίκησαν και εκμεταλλεύτηκαν το νησί προέρχονταν από τη Βενετία τη Γένοβα και άλλες ιταλικές πόλεις) βλ ενδεικτικά Θ Κωτσάκης Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία Πελασγός Αθήνα 2001 όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία ndash Ο ίδιος laquoΤο δουκάτο του Αιγαίου (1207‐1566) Η Νάξος κατά τη Λατινοκρατίαraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ αρράς (επιμ) Νάξος Αρμενίζοντας στο χρόνο Δήμος Νάξου 2006 135‐150

5 Τα γνωστά laquoΚοινάraquo της ναξιακής κοινωνίας Βλ γι΄ αυτά Π Ζερλέντης laquoΔιαμάχη των εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτώνraquo Παρνασσός 11 (1888) 408‐414 ndash Ο ίδιος laquoΝαξία νήσος και πόλιςraquo Byzantinische Zeitschrift 8 (1902) 491‐496 ndash Ο ίδιος laquoΝαξίων εθνικάraquo Αθηνά 28 (1916) 298‐306

6 Βλ Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 435

7 F Braudel M Aymard F Coarelli Η Μεσόγειος ο χώρος και η ιστορία μετάφρ Έφη Αβδελά Ρίκα Μπενβενίστε Αθήνα 1990 18

8 Πρβλ Μ Γ Σέργης laquo Χώρα Νάξου 1901‐1915 laquoΣυνέχειεςraquo και όψεις της μεταβολής της πόλης Η μαρτυρία του τοπικού Τύπουraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 389

9 Αιγαίον φ 29 (20 1 1902) 2 10 Αιγαίον φ 118 (6 1 1904) 3 11 Βλ Ανθή Σαχά laquoΤραγέα ένας πελαγινός Μυστράςraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ

234 κε

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1243

πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των laquoδυτικώνraquo οικογενειώνΚαστριανών12) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα Δελλαρόκα Φραγκόπουλου Γρύλλου Βαρότση οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία Γενικά δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη αφού δεν είναι ούτε laquoθεμελιακήraquo (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία) ούτε και laquoηγεμονικήraquo (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή13) Το 1833 πάντως δηλαδή πριν από 70‐75 περίπου έτη κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι laquoΗ Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού τηςraquo14

Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους (συμβολική και πραγματική)

(α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13ο αι και εντεύθεν όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα παντίκια παντοτινά δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη15) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν πχ σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς Μιλάμε λοιπόν για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια τις Ποταμιές και τις Μέλανες περιοχές με τις οποίες το laquoαρχοντολόιraquo laquoδυτικόraquo και laquoπαλιό ναξιακόraquo είχε τις περισσότερες laquoδοσοληψίεςraquo16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές μικρά ή μεγαλύτερα

12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ

13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σrsquo αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων laquoανατολικώνraquo ιστορικών και ιστοριοδιφώνhellip Βλ σχετικά Εμμ Καρπάθιος Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄ αιώνα Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως Αθήναι 1936 ndash Μάρκος Ρούσσος‐Μηλιδώνης laquoΙησουίτες στη Νάξοraquo Ναξιακά 26 (Ιαν‐Δεκέμ 1990) 10‐16 ndash Θ Παπαδόπουλος laquoΚαθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδεςraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1996) 134‐197 ndash Θ Κωτσάκης laquoΔυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος‐17ος αι) Φλέα 14 (Απρίλης‐Ιούνης 2007) 12‐41

14 Ν Κεφαλληνιάδης laquoΣτατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο 1 Στατιστική εικών της Νάξου του 1833raquo Ναξιακά 12‐13 (Ιαν ‐ Μάρτ 1987) 16

15 Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κε βλ Περ Ζερλέντης Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω Ερμούπολις 1925 ndash Ιάκ Βισβίζης Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου Αθήνα 1951 ndash Ιω Δελλα‐Ρόκκας laquoΗ Καπέλλα Καζάντζα η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξουraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964) 439‐468 ndashBen Slot Archipelagus turbatus Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c 1500‐1718 Instanbul 1982 ndash Ο ίδιος laquoΟ τόπος του Φιλωτίου Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτησηraquo Ναξιακά 4‐5 (Σεπτ‐Δεκέμβ 1985) 22‐31 ndash Ο ίδιος laquoΦιλώτι φέουδα και πολιτείαraquo Φλέα 12 (Οκτ‐Δεκέμβ 2006) 5‐12

16 Πρβλ Μ Καμπανιόλο laquoΗ μονή των Ιησουιτών στη Νάξοraquo τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 166

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1243

πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των laquoδυτικώνraquo οικογενειώνΚαστριανών12) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα Δελλαρόκα Φραγκόπουλου Γρύλλου Βαρότση οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία Γενικά δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη αφού δεν είναι ούτε laquoθεμελιακήraquo (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία) ούτε και laquoηγεμονικήraquo (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή13) Το 1833 πάντως δηλαδή πριν από 70‐75 περίπου έτη κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι laquoΗ Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού τηςraquo14

Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την laquoεξουσίαraquo τους (συμβολική και πραγματική)

(α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13ο αι και εντεύθεν όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα παντίκια παντοτινά δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη15) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν πχ σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς Μιλάμε λοιπόν για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια τις Ποταμιές και τις Μέλανες περιοχές με τις οποίες το laquoαρχοντολόιraquo laquoδυτικόraquo και laquoπαλιό ναξιακόraquo είχε τις περισσότερες laquoδοσοληψίεςraquo16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές μικρά ή μεγαλύτερα

12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ

13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σrsquo αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων laquoανατολικώνraquo ιστορικών και ιστοριοδιφώνhellip Βλ σχετικά Εμμ Καρπάθιος Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄ αιώνα Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως Αθήναι 1936 ndash Μάρκος Ρούσσος‐Μηλιδώνης laquoΙησουίτες στη Νάξοraquo Ναξιακά 26 (Ιαν‐Δεκέμ 1990) 10‐16 ndash Θ Παπαδόπουλος laquoΚαθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδεςraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 15 (1996) 134‐197 ndash Θ Κωτσάκης laquoΔυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος‐17ος αι) Φλέα 14 (Απρίλης‐Ιούνης 2007) 12‐41

14 Ν Κεφαλληνιάδης laquoΣτατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο 1 Στατιστική εικών της Νάξου του 1833raquo Ναξιακά 12‐13 (Ιαν ‐ Μάρτ 1987) 16

15 Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κε βλ Περ Ζερλέντης Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω Ερμούπολις 1925 ndash Ιάκ Βισβίζης Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου Αθήνα 1951 ndash Ιω Δελλα‐Ρόκκας laquoΗ Καπέλλα Καζάντζα η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξουraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964) 439‐468 ndashBen Slot Archipelagus turbatus Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c 1500‐1718 Instanbul 1982 ndash Ο ίδιος laquoΟ τόπος του Φιλωτίου Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτησηraquo Ναξιακά 4‐5 (Σεπτ‐Δεκέμβ 1985) 22‐31 ndash Ο ίδιος laquoΦιλώτι φέουδα και πολιτείαraquo Φλέα 12 (Οκτ‐Δεκέμβ 2006) 5‐12

16 Πρβλ Μ Καμπανιόλο laquoΗ μονή των Ιησουιτών στη Νάξοraquo τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 166

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1244

τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε πολλοί απrsquo αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα Σμύρνη κα συναποκομίζοντες ότι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες κυρίως στους πρώην laquoκουντουβερνιάρηδέςraquo τους οι οποίοι κατά το έθος είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών Κατά την περίοδο 1915‐1930 μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20‐25) μέλη της (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθrsquo όλο τον

προηγούμενο κυρίως αιώνα όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γιrsquo αυτούς (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων

μικροεπιχειρηματιών φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών) Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ laquoπολιτικού καθορισμούraquo και laquoοικονομικής εξάρτησηςraquo που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές Άρα αυτό που πρέπει να έχουμε υπrsquo όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των laquoδυτικώνraquo ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους laquoανίσχυρουςraquo αποδέκτες των χρημάτων τους (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας κυρίως με την ανάδειξή τους σε

επαγγέλματα όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού Το laquoσυμβολικό κεφάλαιοraquo (όπως το όρισε ο Bourdieu17) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται

μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι

(1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού Αρχές του 20ού αι καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 194718

(2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες και

(3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας οι Μπουργιανοί οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α) (β) (γ) και (δ) τρόπους19 Επιπλέον όμως οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19ου αι όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω Οι laquoδυτικοίraquo ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες Στην laquoπίεση της Ιστορίαςraquo να αναπτύξουν κάποιες laquoστρατηγικές προσαρμογέςraquo στις ανάγκες του παρόντος για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια) εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια την

17 P Bourdieu Γλώσσα και συμβολική εξουσία μετάφρ Κική Καψαμπέλη Καρδαμίτσα Αθήνα 1999 18 Βλ Μ Σέργης Λαογραφικά των εκλογών (1920‐1981) από ένα ναξιώτικο χωριό Συμβολή στη laquoΛαογραφία των εκλογώνraquo και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου πρόλογος Μ Γ Μερακλής Αθήνα 1998 39 υποσημ 96

19 Βλ Ματθ Καμπανιόλο laquoΗ μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησηςraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Φιλώτι 3‐6 Σεπτεμβρίου 1992 Αθήνα 1994 597‐626

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1245

laquoοικονομική ακινησίαraquo την αντι‐παραγωγική στάση Οι Φραγκόπουλοι λχ (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού Μπουργιανοί οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη Βέβαια προείπαμε η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μrsquo αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο laquoκαπιταλιστικόraquo κά) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων Η ναξιακή laquoαστικήraquo τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως ndashεκτός των

προαναφερθέντωνndash από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη laquoτάξηraquo αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β΄ βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθrsquo όλη την laquoΦραγκοκρατίαraquo ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το laquoιστορικόraquo τους γένος και την επιφανή τους προέλευση Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια με τη λογική της laquoπροτέρας δόξηςraquo με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακόhellip Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους της εσωτερικής διαστρωμάτωσης Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή Παλιά κόμισσα μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης‐Σαραντηνός κατήντησε να διατρέφεται ‐την περίοδο που μελετάμε εδώ‐ με τον laquoεπιούσιον άρτονraquo που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστροhellip Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζότανhellip Διαταξικοί ανταγωνισμοί με την laquoκλασικήraquo τους έννοια και ένταση δεν αναπτύχθηκαν

στην αναπόφευκτα laquoκοινωνικά διαστρωματωμένηraquo μικρή κοινωνία της Χώρας Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των laquoκοινωνικών διαφορώνraquo στη Χώρα Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την laquoταξική έχθραraquo λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα (laquoντόπιαraquo και laquoδυτικάraquo) και στο laquoπρολεταριάτοraquo της πόλης Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες ψαράδες χειρώνακτες ανέργους Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες αρτοπώλες ιχθυοπώλες παντοπώλες κά) μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης Να πώς δίνει σχηματικά αναμφίβολα με απόλυτο ύφος ο Πέτρος Ν Ευριπαίος φοιτητής

20 Βλ Μ Σέργης Ακληρήματα Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα Αντώνης Αναγνώστου Αθήνα 2005 157 υποσημ 43

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1246

Νομικής τότε ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας κυρίως του laquoανώτερουraquo τμήματός της (οι υπογραμμίσεις με ορθά στοιχεία είναι του ίδιου του αρθρογράφου) hellip Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική

καταγωγή εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος το μίσος και τον φθόνον Κοινωνία κατrsquo εξοχήν ευγενής ευπροσήγορος εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών εφrsquo όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια προς πάντα ξένον το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ (hellip) τούτων συζητήσεως Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών υπολανθανουσών ενίοτε αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή

μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω‐κάτω του παραλιακού δρόμου επίδειξις αφαίμαξις τον δε πραγματικόν νrsquo απορρίπτη Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμονhellip22 Και γύρω από τη Χώρα σrsquo ολόκληρο το νησί τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα

έλλειψη λιμανιού αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία οικονομικά προβλήματα δανεισμοί συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών κλπ Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια Στο σημείο αυτό καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια πρβλ την εδώ υποσημ 36) ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη laquoανώτερη τάξηraquo διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας τότε όντως οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ αμέσως παρακάτω) όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την

21 Ν Λεβογιάννης laquoΠέτρος Ευριπαίος (1885‐1963)raquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς (επιμ) Νάξοςhellip όπ 455‐

458 22 Π Ε Αιγαίον φ 311 (29 11 1908) 1 23 Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το 1926 Βλ Γ Λογαράς laquoΗ ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926raquo Ναξιακά 36 (Απρίλιος ‐ Ιούνιος 1993) 31‐34

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1247

πατάτα στα Λιβάδια24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικού‐ιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι με μικρές ιδιοκτησίες η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγουπελάτη25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν

την περίοδο Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κε είναι κρατική επιχείρηση ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού26 κυρίως η Κόρωνος το κατrsquo εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας με τα θετικά και αρνητικά της υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862 οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής (1940‐1944) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841 όπως ασφαλώς μαρτυρεί

το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει 187928 Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες laquoεπεμβάσειςraquo οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγουςhellipΠάντως για την ιστορία παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος της επομένης 15 Φεβρουαρίου29 φέρεται 22 ετών άρα σύμφωνα με αυτό το έγγραφο είχε γεννηθεί το 1843 Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας

Γεώργιος Μανετάκης με αφορμή την είδηση του θανάτου του Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος laquohellip Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς

φυσιογνωμίας τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός αυτή αύτη η λαϊκή τάξις Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη‐πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου Αυτή τον είχε αναπτύξει

24 Βλ Μ Γ Σέργης laquoΗ ιστορικότητα του τοπίου το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου 1953‐2003raquo υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Γη‐Μήτρα ζωής και δημιουργίαςraquo που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 19‐21 Μαρτίου 2004) Αθήνα 2008 101‐112

25 Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ Μαρία Κομνηνού laquoΗ τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημαraquo όπ 302‐303

26 Μ Αρχοντάκης ndash Γ Γιαννούλης Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τrsquo Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου Ατραπός Αθήνα 2001 82 κε

27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ Μανόλης Γ Σέργης laquoΤοπική ταυτότητα και λογιοσύνη η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα ndash 1944) και του Ιωάννη Χουζούρηraquo στο Ιω Προμπονάς Στέφ Ψαρράς (επιμ) Πρακτικά του Γ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα laquoΗ Νάξος δια μέσου των αιώνωνraquo Κόρωνος 4‐7 Σεπτεμβρίου 2003 Αθήνα 2007 715‐742

28 Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος χημικός Αντινομάρχης Κυκλάδων τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου του δήμου Νάξου αριθμ πράξεως 5 του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1248

και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου lsquolsquoΆφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχονrsquorsquo του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού αφίνει το τιμόνι του πλοίου του χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλrsquo ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει ίνα το παραδώση μετά 20ετίαν όλην κληρονομιά εις τα παιδιά του Τοιούτος διrsquo ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην τουhellipraquo30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του άρα και την αποδοχή

του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς όταν ήταν μαθητής του δημοτικού και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα Γράφει το 1929 είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου laquohellip Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός με μία λευκή γενειάδα Το ηγεμονικό του παράστημα

ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απrsquo τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία μα ο λαός τότε που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του τον ήθελε πάντα δήμαρχό του γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας ως και στα έξω ακόμη χωριά Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν Μερικές φορές όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μrsquo ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι πως δεν έπρεπε να μεθά Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα γιατί κι αυτός ήταν πτωχόςraquo31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο

δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης laquoΑφεντάνθρωπος ευγενής και ευπροσήγορος (hellip) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτούraquo32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική laquoτάξηraquo των

Χωραϊτών αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος) Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική laquoτάξηraquo της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται το 1865 ως έμπορος Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το 1903 Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι laquoτροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσινraquo δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους εν αντιθέσει πχ μrsquo αυτήν των αδελφών Λαγουρού οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο

30 Παροναξία φ 28 (28111909) 4 31 Μ Κοντελιέρης Νάξος Ιστορία διηγήματα ποίησις μουσική Εν Αθήναις 1929 44 32 Τ Ζευγώλης laquoΟι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξουraquo Ναξιακόν Μέλλον φ 221‐222 (Μάιος‐Ιούνιος 1961) 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ Μαγερόπουλου Την αναφέρω απλώς για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού laquoεκλογικού παιχνιδιούraquo συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σrsquo αυτό

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1249

Η βυρσοδεψία ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρrsquo ημίν αδελφοί Λαγουροί βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι (hellip)34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση

με τους υπόλοιπους γιους του όπως laquoαλίευσαraquo σε μια μικροείδηση του Αιγαίου35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη αυτόν της ενεργού πολιτικής Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού36)

στη Χώρα δηλαδή δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19ου αι μέχρι το 1910 Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα (και laquoσιωπηράraquo αυτήν την πρώτη του 20ού εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία laquoπαλιάraquo και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18ου αι κε Ο πατέρας του Παύλος37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση αφού εξελέγη στις εκλογές της 23ης Αυγούστου 184738 Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους ή επί τρεις τετραετίες από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το 1895 Την ενδιάμεση 4ετία (1887‐1891) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909 το έτος του θανάτου του39 Έχει στέρεη ιστορική βάση όπως φαίνεται η προφορική ιστορική μαρτυρία40 ότι οι

laquoδυτικοίraquo το θρήσκευμα Καστριανοί οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα laquoκοινοτικά πράγματαraquo ως απόρροια των όσων προανέφερα γιrsquo αυτούς συντάσσονται με τον Πολίτη τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που laquoκατεβάζειraquo στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία λοιπόν σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά laquoστρατηγική επιλογήraquo και επιτυχία της καστριανής πλευράς με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την laquoανταγωνιστικήraquo τοπική laquoμεσαία κοινωνίαraquo την ντόπια χωραΐτικη laquoαριστοκρατίαraquo Στην περίπτωση λοιπόν που αναλύουμε έχουμε μια laquoδιαταξική συμμαχίαraquo ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά

34 Αιγαίον φ 77 (25 1 1903) 1 35 Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 3 36 Περισσότερα βλ στο Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo στον τόμο Μ Σέργης Στέφ Ψαρράς

(επιμ) Νάξοςhellip όπ 434 κε 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την laquoευγενήraquo οικογένεια των Σαραντινών 38 Βλ Λ Μπίστης laquoΑι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδωνraquo Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962) 805 ‐ Ο ίδιος laquoΑνάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων 1843‐1966raquo όπ τ 5 (1966) 514

39 Λάζ Θεόφιλος laquoΝαξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκησηraquo όπ 436 40 Από τον αγαπητό μου δάσκαλο νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ Αναστάσιο Ναυπλιώτη πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη‐Σαραντηνού τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1250

χαρακτηριστικά που συντίθεται ευκαιριακά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα laquoαφεντικάraquo (laquoδυτικάraquo και ομόθρησκα) υπάρχει οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη41 έχει ατονήσει επειδή όπως προειπώθηκε οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους laquoΔυτικούςraquo εξομαλύνονται σταδιακά Ο Πολίτης έχει να επιδείξει laquoκατώτερηraquo καταγωγή άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία (laquoιστορικότερηraquo) για την πολιτική επικράτηση του

Ανδρέα Πολίτη άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης την εξ αγχιστείας συγγένεια42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν laquoδιαιρεμένηraquo σε δυο μεγάλους κλάδους αυτόν της ΤραγέαςΧαλκίου με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε και αυτόν της Χώρας με τους καραβοκύρηδες που έχει επιδείξει laquoπαράδοσηraquo στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το 1670 Ένας απrsquo αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς ο πεθερός του Πολίτη Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες) οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το laquoσπλάχνοraquo της τον Αντρίκο όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες‐εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης Γύρω απrsquo αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα

μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909 έτος που αλλοιώνεται άρδην διασπάται επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910 μετά την καταιγιστική επέλαση των laquoνέων ιδεώνraquo του Βενιζέλου (βλ πιο αναλυτικά παρακάτω) Η προαναφερθείσα συγγένεια οι οικονομικές εξαρτήσεις οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν όπως σε κάθε τοπική εκλογή τους ρόλους τους Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους (1) Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη‐οπαδού τις προσωπικές σχέσεις την πολιτική

του συναισθήματος Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ

41 Βλ ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη‐Διδασκάλου laquoΌρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωσηraquo στον τόμο Λαϊκά δρώμενα Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Κομοτηνή 25‐27 Νοεμβρίου 1994 Αθήνα 1996 133 κε υποσημ 4 ndash Ρ Μπενβενίστε ndash Θ Παραδέλλης (επιμ) Διαδρομές και τόποι της μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Αλεξάνδρεια ndash Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αθήνα 1999ndashΖακ Λε Γκοφ Ιστορία και μνήμη Νεφέλη Αθήνα 1998 87 κε ndash Ευ Αυδίκος laquolsquolsquoΤο κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί θα βρει να φάει πολύrsquorsquo Ζώντας στην οδό Άβαντος στο χώρο εκείθεν της γραμμήςraquo στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας Αθήνα 2002 185‐229 ndash Βασιλική Παπαγιάννη Κραυγές της μνήμης Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος προλεγόμενα Σπ Ασδραχάς Σοκόλης 2005 ndash Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν Τ Βερβενιώτη Ευτ Βουτυρά Β Δαλκαβούκης Κ Μπάδα (επιμ) Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2008

42 Βλ ενδεικτικά Β Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές Οδυσσέας Αθήνα 1993sup2 65 κε ndash Ο ίδιος laquoΜηχανισμοί lsquolsquoεναλλακτικών κοινωνικών δομώνrsquorsquo κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδαraquo όπ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1251

παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του laquoΑντρίκουraquo ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου Όμως κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο τον laquoΣχολάρχηraquo τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού για υφαρπαγή όπως υποστηρίζει των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας του laquoλούμπεν προλεταριάτουraquo της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος) (2) Το χάρισμα της ηγεσίας Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας

επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα κλπ Ας έχουμε επίσης κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής τηρουμένων των αναλογιών) Να ένα παράδειγμα υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε) Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου (hellip) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των

απαραιτήτως αναγκαίων ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής 1 Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των

αφικνουμένων επιβατών ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων 2 Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της

επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς και 3 Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι

εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως νrsquo αφοδεύονται όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν (hellip) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών

Αρχών43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον

προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη τουλάχιστον μετά το laquoπέρασμαraquo του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σrsquo αυτό του Θεοτόκη ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του 1905 Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής laquoβασιλικόςraquo και laquoτρικουπικόςθεοτοκικόςraquo έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την

43 Αιγαίον Είς Νάξιος φ 116 (15 12 1903) 2‐3 44 Μ Γ Σέργης laquoΣκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904raquo Ναξιακά 745 (Δεκ 2002ndashΙαν 2003) 10‐28 Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης laquoσυμβουλεύωνraquo τους επαναστάτες πρέπει να φανεί στον ελληνικό

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1252

υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ Μανετάκη η οποία ήταν ταυτοχρόνως laquoφίλα προσκείμενηraquo μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους Ο laquoΓέρωςraquo διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του 1906 Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του hellipΩς ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα τον πολύκλαυστον Θεόδ

Δηλιγιάννην ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω τον λατρευτόν του δήμαρχον τον Ανδρίκον του Τώπε λοιπόν και ο γέρως ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ Π Πρωτοπαπαδάκη και Ν Κρίσπη Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απrsquo άκρον εις άκρον πανηγυρίζειhellip46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη47 έμεινε όπως λέγεται

παροιμιώδης στην εποχή του Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας ραβδοκόπησε laquoεν μέση αγοράraquo τον δημοσιογράφο‐εκδότη επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του σχετικό με την καθαριότητα της πόλης ως άκρως υβριστικό ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του (laquoεκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον κατά την έκφρασίν του πολιτικήν εμπάθειανraquo γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος48) Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα όπως θα καταφανεί

από τα παρακάτω laquoσφραγίζονταιraquo από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907) είτε ακόμη και laquoαπόντοςraquo (1910) Ζώντος μεν επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες τεθνεώτος δε επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς ο οποίος (δια του laquoονόματόςraquo του και της πολιτικής παρακαταθήκης που laquoκληρονομείraquo) ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του Τα προαναφερθέντα πρόσωπα πλην του Λουκά Πολίτη είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι το 1903 η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική

τότε στο νησί και laquoδεδηλωμένη αντίπαλοςraquo του Πολίτη καθrsquo όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ‐ ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη έμπειρο στα δημοτικά πράγματα λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σrsquo αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο Οικογένειες‐πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο laquoδηλιγιαννικόraquo κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το

λαό ότι το κίνημά τους laquoουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπουraquo Βλ Παροναξία φ 21 (18 9 1909) 1 έτος Ε΄

45 Βλ ενδεικτικά Παροναξία φ 16 (28 7 1909) 3 Έτος Ε΄ 46 Παροναξία φ 88 (16 3 1906) 3 Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας Βλ το φ 85 (921906) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 (141906) 1‐3

47 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 216 κε 48 Αιγαίον φ 275 (25 11 1907) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1253

laquoιδεολογικόraquo όργανο του Οικονομίδη φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα όπως αναφέρει χαρακτηριστικά την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση

πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ Αλεβίζον Οικονομίδην Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του laquoεκλεκτούraquo της υποψηφίου ο οποίος με

μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει όπως φαίνεται από τα τέλη Απριλίου όμως

οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903) Κρίσιμη γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως για προφανείς λόγους ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το laquoκαθεστώςraquo του Πολίτη Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας καθrsquo ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω λαογραφικότατου περιεχομένου έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων laquoδρωμένωνraquo κατά τις προεκλογικές περιόδους τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως laquoπρακτικήraquo των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες Προηγουμένως ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ πως ο όρος laquoδρώμεναraquo δεν είναι ατυχής καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως το κλίμα των επευφημιών τις ρίμες τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια τις εικονικές μετεκλογικές laquoκηδείεςraquo και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο Ήταν μια παράσταση διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε με δοκιμασμένο laquoσενάριοraquo από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές laquoσκηνέςraquo που laquoανέβαινεraquo σε σταθερούς συνήθως χώρους με μπόλικο laquoπαρασκήνιοraquo (η κρυφή η τραγική διάσταση των πραγμάτων) κλπ Η παράσταση ‐έτσι κι αλλιώς‐ είναι μια από τις δια‐ (inter) έννοιες (διαπολιτισμική διαφυλική διεπιστημονική) Εδώ την laquoεκμεταλλεύομαιraquo με την 49 Αιγαίον Α Ω φ 88 (26 4 1903) 3 50 Αιγαίον φ 88 (26 4 1903) 3 Η παρrsquo απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου Το ευγενές όσον και υψηλόν αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον οίτινες δι΄ ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα έχοντες ως λέγουσιν αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων καθrsquo ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα Δεν εφαντάσθην ουδrsquo επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903 Α Ν Οικονομίδης Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου

51 Αιγαίον φ 103 (23 8 1903) 3 52 Μ Γ Σέργης Λαογραφικά των εκλογώνhellip όπ 77 κε

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1254

έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του54 Ο άνθρωπος ο homo performans είναι ένα self performing animal οι παραστάσεις του είναι κατrsquo ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective) παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του Αυτό μπορεί να γίνει διττώς ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα55 Ήρξατο και παρrsquo ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις Και οι δύο υποψήφιοι του

Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθrsquo εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα hellip Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα laquoζήτωraquo εξ αυτών ακούονταιhellip56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο Η σύγκριση που επιχειρεί ο

εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει όπως σχολιάζει ο ίδιος (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών Η παραδειγματική ησυχία μεθrsquo ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθrsquo άπασαν την Επαρχίαν μας

μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς τουraquo57 Στο ίδιο και ίσως ηρεμότερο κλίμα διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5ης Ιουλίου

1907 Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών laquoπολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρονraquo58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σrsquo αυτές Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης αλλά γίνεται εντέχνως laquoκτήμαraquo και της λαϊκής την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman The presentation of Self in every day life Anchor Books Doubleday New York 1959 22 Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan Oral traditions and the verbal arts A guide to research practices Routledge London and New York 1992 13 (β) η έννοια της laquoπολιτισμικής παράστασηςraquo (cultural performance) του Milton Singer Κατrsquo αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα κονσέρτα διαλέξεις προσευχές τελετουργικές αναγνώσεις απαγγελίες γιορτές γενικά τελετές ότι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους laquoθρησκείαraquo και laquoτελετουργίαraquo (Milton Singer When a great tradition modernizes Praeger Publishers New York 1972 71) (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του laquoκοινωνικού δράματοςraquo (social drama) του V Turner (V Turner The Anthropology of performance PAJ Publications N York 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο ως συνοριακού πεδίου ως περιθωρίου γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών

54 Μ Βαρβούνης Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία Αθήνα 1995 44 55 V Turner The Anthropology of performance όπ 81 56 Αιγαίον φ 104 (30 8 1903) 2 57 Αιγαίον φ 105 (12 9 1903) 2 58 Ν Γ Πολίτης laquoΙστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιώνraquo Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920) 33

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1255

οι laquoδιδάσκαλοι του φανατισμούraquo ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο laquoκαλός μαθητήςraquo τους Είναι μια από τις χείριστες μορφές laquoκαταπεπτωκότων στοιχείωνraquo59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία) στοιχείων ιδεών συμπεριφορών δηλαδή που laquoκαταπίπτουνraquo από τις laquoανώτερεςraquo στις laquoκατώτερεςraquo τάξεις Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας γράφει ο Μ Μερακλής60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της

Νάξου ορίζων ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον Η αγορά μας καθrsquo εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός αι αταξίαι και παρεκτροπαί ευτυχώς παρrsquo ημίν δεν έχουσι τόπον Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρrsquo ημίν δεν υπάρχουσι Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε όπως προανέφερα ο Ανδρέας Πολίτης Επί 386

ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του laquoλαοφιλούς γέροντοςraquo (62 ετών τότε) laquoτου Αντρίκουraquo όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές62 Έτσι σrsquo αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που

στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ Μεσσολογγίτης 232 ο Δ Πάγκαλος 232 ο Αντ Ψωμαδάκης 203 και ο Ν Βαρότσης 170 laquoθετικέςraquo ψήφους Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε για τις παρακάτω κρίσεις μου τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν) Δημ Παλαιολόγος 278 Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265 Νικ Γκύλης 264 Μιχ Μαρκόπολις 248 Μάρκ Βαρότσης 244 Γεράσιμ Φραγκόπουλος 237 Χριστόδουλος Θεόφιλος 229 Γ Πιταράκης 219 Κωνστ Χρύσης 197 Δημ Λαγουρός 178 Δημ Δρακούλης 170 Τίτος Καρτάλης 166 Γεώργ Μαυρομμάτης 153 Ιω Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153 Π Βιτσεράς 138 και Γ Γαβαλάς 10163

59 Για τον όρο βλ ενδεικτικά Hans Naumann Grudzuumlge der deutschen Volkskunde Leipzig 1929sup2 11 κε ndash Μ Μερακλής Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση Φιλιππότης Αθήνα 1985 36 με τη σχετική βιβλιογραφία ndash Στέφ Ήμελλος Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας Τεύχος Α΄ Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια Αθήνα 1995 9 υποσημ 6ndashΜ Βαρβούνης Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας Πορεία Αθήνα 1993 15 ndash Μ Γ Σέργης Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα Paulos Αθήνα 2000 19‐20 με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία

60 Μ Μερακλής Θέματα Λαογραφίας Καστανιώτης Αθήνα 1999 172 61 Αιγαίον φ 258 (23 6 1907) 1 62 Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν στον δήμο Βίβλου ndash Β Ρεφενές Τραγαίας ndash Γ Βασιλάκης Απειράνθου ndash Ηλ Ηλιάδης Κορωνίδος ndash Αντ Πρωτονοτάριος

63 Αιγαίον φ 106 (22 9 1903) 4 Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1256

Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ ενώ ο νέος αντίπαλός του ο Εμμ Ναυπλιώτης έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους Α Μαρμαράς 266 Χ Σαραντινός 238 και Φ Σωμμαρίππας 143 Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι Ευ Σκορδύλης 291 Μ Κορακίτης 291 Γ Καρτάλης 280 Χ Θεόφιλος 274 Α Σωμμαρίππας 271 Δ Χρύσης 269 Ν Μαυρογιαννάκης 262 Γ Φραγκόπουλος 262 Μ Μαρκόπολις 255 Γ Πιταράκης 254 Ι Παλαιολόγος 247 Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243 Γ Βαλσαμής 236 Δ Δρακούλης 235 Β Μελησσινός 235 Α Βαρότσης 235 Σ Βάλβης 225 Ν Φραγκόπουλος 216 Οι laquoΝαυπλιωτιστέςraquo ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει

το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία hellip Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου

επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ Πολίτου προσελθούσα επέφερε το αποτέλεσμα τούτο Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα ας έχωσι την παρηγορίαν ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών (hellip)65 Το παραπάνω με άλλα λόγια μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη

δεκαετία του 1990 laquoμετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρωνraquo τις laquoκαραβιέςraquo των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σrsquo αυτό) laquoκομματικώνraquo ψηφοφόρων που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων laquoδρωμένωνraquo με τα πολιτικά συνθήματα τα πειράγματα τις συζητήσεις τις λογομαχίες κττ Άρα το φαινόμενο της laquoκαθόδου των κομματικών μυρίωνraquo ή των laquoπροσωπικών ψηφοφόρωνraquo δεν είναι πρόσφατο προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της laquoψυχροπολεμικήςraquo δεκαετίας του 1980 όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί Ο εκδότης του Αιγαίου σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη κάνει λόγο για laquoπλάγια μέσαraquo για laquoνοθεία φρονήματοςraquo για laquoδιαφθορά συνειδήσεωνraquo υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν laquoηθική παρεκτροπήraquo ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε laquoχάριν μίας ιδέαςraquo διεξήγαγε τον αγώνα του laquoεντίμωςraquo χωρίς μικροπολιτική υποσχέσεις κττ Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι δεν πρέπει να αποκλεισθεί Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά εξ άλλου βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος66) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατrsquo ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών που αντανακλούσαν την οικονομική και

ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κκ Δημ Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου) Ν Γκύλη Ιωσήφ Σωμμαρίπα Γεράσ Φραγκόπουλου Γ Πιταράκη Χριστ Θεοφίλου Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους 1904 Βλ Αιγαίον φ 116 (15 12 1903) 4

64 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 65 Ναυπλιωτιστής Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 1 66 Βλ Antony Downs Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας πρόλογος‐επιμέλεια Ηλ Κατσούλης Παπαζήσης Αθήνα 1990 50

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1257

κοινωνική εξουσία κάποιων οικογενειών συνδεδεμένων με το ισχύον διπολικό ndash κομματικό καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και των αρχών του 20ού Η τοπική εξουσία σήμερα (αντιθέτως) δεν είναι διόλου συμβολική αφού διαμορφώνονται στους κόλπους της πολλαπλά συμφέροντα και ανταγωνισμοί ή συνδέεται ισχυρότερα με τα πολιτικά κόμματα με την πολιτική κινητικότητα με την κεντρική εξουσία και φυσικά με τα πολυέξοδα κοινοτικά έργα άρα με τη διαχείριση σημαντικών οικονομικών μεγεθώνhellip Κάποιοι από τους νικητές είχαν την ευγενή ιδέα να ευχαριστήσουν τους ψηφοφόρους

τους και δια του Τύπου Η χειρονομία αυτή (πολλαπλή η ερμηνεία της στοχοθεσίας της) είναι μια ακόμη ευκαιρία για λαογραφικό σχολιασμό των τότε εκλογικών διαδικασιών οι τοπικές εφημερίδες εισήγαγαν στο νησί από το 1890 κε67 laquoνέα ήθηraquo στις διαπροσωπικές σχέσεις των πολιτευομένων με τους ψηφοφόρους τους πέραν της ισχύουσας άμεσης καθημερινής επαφής μαζί τους Δείγμα γραφής η παρακάτω επιστολή Προς τους συνδημότας μου Σας ευχαριστώ εκ καρδίας αγαπητοί μου συνδημόται δια την τιμήν ης με ηξιώσατε

εκλέξαντές με δημοτικόν σύμβουλον Διαβεβαιώ δε υμάς ότι παντί σθένει θέλω εργασθή υπέρ των συμφερόντων του δήμου Μετrsquo απείρου αγάπης και ευχαριστιών Δημήτριος Χρύσης Δημοτ Σύμβουλος Νάξου68 Ακολουθεί μια laquoκάθετηraquo ανάγνωση των παραπάνω πληροφοριών εντεταγμένων στο

ευρύτερο πλαίσιο των ελλαδικών και ναξιακών πραγμάτων Φρονούμε ότι οι κοινοτικές ‐ δημοτικές εκλογές διαφέρουν ανέκαθεν (και σήμερα φυσικά) από τις εθνικές ‐ βουλευτικές και είναι τεράστιο το σφάλμα των πολιτικών ηγεσιών να τις laquoκομματικοποιούνraquo Η σημαντικότερη διαφορά τους είναι η κυριαρχία του laquoπροσωπικούraquo επί του laquoκομματικούraquo της συγγένειας και των ανθρωπίνων σχέσεων επί των θεσμοποιημένων συμπεριφορών του πολίτη ως ανθρώπου αυτονόμου (που καλείται να κρίνει και να αποφασίζει για το μέλλον του στον στενότερο και εγγύτερό του χώρο) επί του πολίτη‐κομματικού ψηφοφόρου Βεβαίως οι πελατειακές σχέσεις69 στην ευρύτερη ελληνική σκηνή τις επηρέαζαν και τις διαμόρφωναν καθοριστικά Η ιδιομορφία των τοπικών εκλογών θα μπορούσε να συμβάλει σε αποτελεσματικές συσπειρώσεις διαρκείας όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συνέβη

67 Τότε κυκλοφορεί η εφημερίδα Νάξος Βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφίαhellip όπ 32 68 Αιγαίον φ 259 (7 7 1907) 4 Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρία υπό την προσωρινή προεδρία του πλειοψηφήσαντος συμβούλου κ Σκορδύλη προέβη εις εκλογήν του οριστικού αυτού Προέδρου Ως υποψήφιοι εξετέθησαν οι κκ Γερ Φραγκόπουλος και Γ Θ Καρτάλης οίτινες ήλθον εις ισοψηφίαν λαβόντες τας αυτάς ψήφους αμφότεροι Και ο μεν πρώτος έλαβε τας ψήφους των συναδέλφων του κ κ Α Σωμμαρίπα Μ Κορακίτη και Χριστοφ Θεοφίλου ο δε δεύτερος των κ κ Ν Μαυρογιαννάκη Δ Χρύση και Ευαγγ Σκορδύλη Επίσης και οι προταθέντες ως πρωτοκολληταί κκ Ν Μαυρογιαννάκης και Μ Κορακίτης ήλθον εις ισοψηφίαν Βλ Αιγαίον φ 271 (20 10 1907) 2

69 Βλ ενδεικτικά γι΄ αυτές K Legg Politics in modern Greece Stanford Univercity Press California 1969 ndash J Petropoulos Politics and statecraft in the kingdom of Greece 1833‐1843 Princeton Univercity Press 1968 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1977 115‐150 ndash Κ Τσουκαλάς laquoΤο πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ‐επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 75‐112 ndash Ο ίδιος Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος Εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 1981 322 κε ndash Στ Δαμιανάκος Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Εκδόσεις Πλέθρον Αθήνα 1987 120‐121 υποσημ 12 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 25 (1975) 413‐424 ndash Γ Μαυρογορδάτος laquoΟι διαστάσεις του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα παραδείγματα από τον Μεσοπόλεμοraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (εισαγ ‐ επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα όπ 153‐173 ndash Μ Δρίτσα laquoΠολιτική πελατεία γενική ανασκόπηση και εναλλακτικά στοιχείαraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ 36‐37 (1979) 402‐426 (με βιβλιογραφία στις σελ 424‐426) ndash Χρ Λυριντζής laquoΠολιτική και πελατειακό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώναraquo Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας τ 1 (1987) 157‐182

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1258

εφόσον έπεσαν θύμα του εναγκαλισμού της κομματικοποίησης και των δικτύων της πολιτικής πατρωνείας Στις εκλογές του 1910 τα πολιτικά πράγματα της Νάξου έχουν υποστεί θεαματικές

αλλαγές όπως μας διαβεβαιώνει ο τοπικός Τύπος πρωτίστως αλλά και η γενική πολιτική εικόνα του ελληνικού βασιλείου Η αναγκαιότητα για μια laquoπραγματική αλλαγήraquo σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής έγινε αξίωμα στις αρχές του 20ού αι Από τις αρχές του 1909 το σύνθημα που δονεί τον ελλαδικό χώρο είναι η laquoΕιρηνική Επανάστασιςraquo της Ακροπόλεως του Βλάση Γαβριηλίδη δια της οποίας (και των υπολοίπων εφημερίδων των Αθηνών) το laquoεπαναστατικό ρεύμαraquo διοχετεύεται στις στήλες του τοπικού Τύπου με καταπληκτική ταχύτητα Η ανάγκη για δημιουργία επαγγελματικών ενώσεων και εργατικών σωματείων για την κατάλυση της παλιάς φαυλοκρατίας για τη (γενική και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής) Ανόρθωσιν η κυρίαρχη ιδεολογία περί νέων ιδεών περί αναζητήσεως νέων πολιτικών προσώπων περί δημιουργίας laquoκομμάτων‐ιδεώνraquo κλπ προβάλλονται διαρκώς και με κλιμακούμενη ένταση Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης εκείνες τις laquoεπαναστατικές ημέρεςraquo επέλεξε να παραμείνει

στον πολιτικό χώρο που αποκλήθηκε laquoπαλαιός πολιτικός κόσμοςraquo˙ μοιραία λοιπόν συνταυτίστηκε με τον παλαιοκομματισμό αφού επέλεξε να είναι υποψήφιος με τον laquoΕνωτικόν Συνδυασμόνraquo με τον οποίο όμως εξελέγη τελικά βουλευτής70 Ο Λουκάς Πολίτης υποψήφιος στις δημαρχιακές εκλογές εκείνου του έτους έκανε παρόμοιο laquoσφάλμαraquo έμεινε πιστός στην laquoπαλαιά τάξη πραγμάτωνraquo Τώρα στο πολιτικό προσκήνιο της Επαρχίας Νάξου και των Κυκλάδων όπως και στον υπόλοιπο εκλογικό ελληνικό χάρτη εμφανίζονται νέα πρόσωπα υφαίνονται καινούργιες συμμαχίες και πελατειακές σχέσεις με τα λαμπερά και συγκινητικά συνθήματα laquoνέο πολιτικό ήθοςraquo laquoκαταδίκη της προσωπολατρίας και της εθνοκτόνου συναλλαγήςraquo Τώρα laquoνέοι αστέρες της πολιτικήςraquo στη Νάξο αναδεικνύονται οι φορείς αυτών των ιδεών πραγματικοί ή κατrsquo επίφασιν είναι οι Κώστας Ραυτόπουλος Ορέστης Παπαβασιλείου Γεώργιος Εξαρχόπουλος και κάποιοι ανανήψαντες του laquoπαλιού πολιτικού κόσμουraquo οι οποίοι βρέθηκαν laquoεν μία νυκτίraquo σε άλλο στρατόπεδο Μια ματιά στο Αιγαίον και στην Παροναξία μετά την Επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) είναι αρκετή για να συλλάβει κάποιος το laquoεπαναστατικόraquo κλίμα εκείνων των ημερών στη Νάξο71 Ο λαός γίνεται πλέον ο Μεγάλος Λυτρωτής ο Μεγάλος Νομοθέτης το λαϊκόν δρέπανον [είναι] έτοιμον να θερίση και να σαρώση τα μορμολύκεια του παρελθόντος του72 ο λαϊκισμός (με την κλασική του πολιτική έννοια73) φτάνει στο απόγειο της έκφρασής του74 Ο Εμμανουήλ Ναυπλιώτης το laquoπρόσωπο του 1910raquo είλκε την καταγωγή του από την

παλιά πολιτική οικογένεια των (προαναφερθέντων) Αναπλιώτηδων και μάλιστα από αυτόν τον κλάδο που ανέδειξε το 1660 τον Λουκά Μάρκου Αναπλιώτη σύνδικο (=δήμαρχο) του Κάστρου της Χώρας75 Ανήκε στην τάξη των λίγων βιοτεχνών της πόλης αφού είχε εργοστάσιο πνευματοποιίας που παρήγε μαστίχα και κιτρόρακο Μια διαφήμισή του στο Αιγαίον βεβαιοί τα παραπάνω ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΪΑΣ ΕΜΜ Ι ΝΑΥΠΛΙΩΤΟΥ Το εργοστάσιον τούτο από της συστάσεώς του εκτήσατο φήμην δια την γνησιότητα και

καθαριότητα των παρrsquo αυτού κατασκευαζομένων Παράγει ΜΑΣΤΙΧΑ αρίστης ποιότητος η 70 Βλ Αλ Οικονόμου Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης 1859‐1922 Ένας άνθρωπος και μια εποχή Αθήναι 1972 148‐149 71 Βλ για όλα αυτά Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 222 ndash 240 72 Αιγαίον φ 368 (3 8 1910) 1 73 Βλ πρόχειρα Ν Μουζέλης Θ Λίποβατς Μ Σπουρδαλάκης Λαϊκισμός και πολιτική Γνώση Αθήνα 1989 ndash Άγγ Ελεφάντης Στον αστερισμό του λαϊκισμού Ο Πολίτης Αθήνα 1991

74 Αναλυτικότερα βλ Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 299 κε 75 Πληροφορία Ιακώβου Ναυπλιώτη ‐ Σαραντηνού

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1259

οποία δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι δύναται να παραβληθή με την καλλιτέραν της Χίου και Καλαμών ΚΙΤΡΟΡΡΑΚΟ το οποίον φημίζεται διά την καλήν ποιότητα την ευγευστικότητά του και το γλυκύ τούτου άρωμα76 Ήταν επίσης έμπορος εγχωρίων προϊόντων με μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα προς

την Σμύρνη κυρίως ελιών77 Ήταν άνθρωπος ηπίων τόνων ανήκε στον laquoπαλιόraquo πολιτικό κόσμο των laquoΔηλιγιαννικώνraquo και είχε παντρευτεί την Φλωρεντία Κάνδια κόρη του πρώτου μετά την εθνική απελευθέρωση δημάρχου της πόλης Γεωργίου Κάνδια (ιδού και πάλι ο ρόλος της εξ αγχιστείας συγγένειας) γνωστής στο νησί οικογένειας που έδωσε στις εθνικές εκλογές του 1844 τον Ι Κάνδια εκπρόσωπο της Νάξου στην εθνική αντιπροσωπεία78 Ο Ναυπλιώτης από το 1909 κε γίνεται ένας από τους ευμενείς αποδέκτες των laquoνέων ιδεώνraquo περνά στο στρατόπεδο της laquoαλλαγήςraquo και έχει την υποστήριξη του τότε υποψήφιου (και έπειτα βουλευτή Νάξου) Κ Ραυτόπουλου του laquoαναμενομένου μεσσίου και προαιωνίου παρακλήτου της Νάξουraquo όπως χαρακτηρίζεται από τους ομογνώμονές του αρθρογράφους του Αιγαίου79 Μέχρι τότε ανάλογους με τους παραπάνω χαρακτηρισμούς το Αιγαίον και η Παροναξία τούς είχαν μόνον για τον Π Πρωτοπαπαδάκη (Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι τα πρόσωπα‐μεσσίες αλλάζουν με τις εποχές και τις απαιτήσεις που αυτές οι ίδιες προβάλλουν ή κάποιοι άλλοι τεχνητά δημιουργούνhellip) Θεωρώ ότι ήταν αδύνατο κάτω από τέτοιες συνθήκες laquoεπαναστατικού παροξυσμούraquo να ηττηθεί το 1910 ο Ναυπλιώτης Πέραν των προσωπικοτήτων των δύο υποψηφίων (που οπωσδήποτε είχαν την ειδική τους βαρύτητα στο αποτέλεσμα) πέραν των ισχυρών δεσμών που είχε ο Ναυπλιώτης με την laquoυψηλήraquo κοινωνία των Μπουργιανών πέραν της υποστήριξης των Καθολικών Καστριανών που ασπάστηκαν εν πολλοίς τα μηνύματα των ημερών (βλ και παρακάτω) φρονώ ότι οι καταλυτικοί παράγοντες της νίκης του ήταν (α) η υποστήριξη που του παρέσχε το συγκεκριμένο πολιτικό πρόσωπο και (β) το διάχυτο laquoπνεύμα της αλλαγήςraquo και της laquoιδεολογικής τρομοκρατίαςraquo που ασυνειδήτως επιβάλλει στο λαό το εκάστοτε laquoρεύμα των νέων ιδεώνraquo Ναυπλιώτης και Ραυτόπουλος είναι συνταυτισμένοι στη συνείδηση των Ναξιωτών είναι οι laquoδύο Ηρακλείδες του ρεαλισμούraquo κατά τον Π Ευριπαίο80 Η καταγωγή του Λουκά Πολίτη (laquoτο όνομά τουraquo) και η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το ισχυρό δίκτυο της τοπικής πελατείας του πατέρα του δημιουργημένο από την μακρόχρονη δημαρχιακή θητεία δεν είχαν πλέον καμία ισχύ Το παρακάτω κείμενο του νεαρού τότε Π Ν Ευριπαίου από τα πάμπολλα αναλόγου

ύφους που έγραψε τότε στο Αιγαίον ενισχύει τις θέσεις μας Οι βαρείς υπαινιγμοί για τους αντιπάλους πολιτικούς και laquoπαλαιούςraquo πολιτευτές επικεντρώνονται (=στοχεύουν δηκτικά) στον αείμνηστο Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη hellip Αν αποπειραθή δε τις να εμβαθύνη κάτι περισσότερον εις τας λεπτομερείας της

εκλογικής πάλης της 31ης Ιανουαρίου [1910] αναμφισβητήτως θα εξαγάγη συμπεράσματα ήκιστα μεν κολακευτικά δια τους παλαιούς πολιτευομένους μας παρήγορα δε και ευοίωνα δια τον λαόν της νήσου μας Η εκλογή της 31ης Ιανουαρίου όσον περιωρισμένης σημασίας δια τον ξένον ετύγχανε τόσον πολυσήμαντος και ουσιαστική ήτο δια πάντα εκ του σύνεγγυς παρακολουθούντα κατά τα τελευταία ιδίως έτη την πολιτικήν και κοινωνικήν ζωήν της νήσου μας (hellip) Μεγάλοι και μικροί πολιτευταί της νήσου μας συσπειρωθέντες και συνασπισθέντες ουδέ τον ίδιον εαυτόν αισχυνόμενοι ετόλμησαν να εκστομίσωσι λόγους ως αιτίαν δια την λυσσώδη αυτών αντίδρασιν κατά του επιτυχόντως Δημάρχου κ Εμμ Ι Ναυπλιώτου τους οποίους μόνον εχθροί της Νάξου ή φυσιολογικώς ανώμαλοι άνθρωποι ηδύνατο και να

76 Αιγαίον φ 37 (25 3 1902) 2 77 Αιγαίον φ 81 (22 2 1903) 2 78 Λ Μπίστης laquoΑνάλεκταhellipraquo όπ 508 79 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 238 80 Μ Γ Σέργης Εφημερίδες και λαογραφία όπ 142

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1260

διανοηθώσιν μόνον laquoΔεν πολεμούμενraquo λέγουν laquoημείς τον κ Εμμ Ναυπλιώτηνraquo τον οποίον βεβαίως δεν ηνείχοντο ως Δήμαρχον δια την προς αυτούς αντίθεσιν των ιδεών του laquoαλλά τον τοιούτον υποστηρίζοντα κ Κωστήν Ραυτόπουλονraquo όστις επιστημονικώς πάνοπλος με νέας περί του πολιτεύεσθαι ιδέας με αλλοίαν περί της αποστολής του πολιτευτού αντίληψιν με ωρισμένον πρόγραμμα αρχών και ιδεών με ακμαίον το ηθικόν και αγαθωτάτην την πρόθεσιν με την δάδα του πολιτισμού ανα χείρας με μεγίστην προς δράσιν θέρμην έρχεται να ζητήση παρά του λαού της Νάξου την ηθικήν εκείνην δύναμιν την απορρέουσαν εκ της κυριαρχίας του λαού διrsquo ης θα δυνηθή να πραγματοποιήση τα όσα εις τα επιστημονικά συνεργεία της Ευρώπης συνέλαβεν σχέδια υπέρ της Επαρχίας του και να σβύση δια μιας πνοής του το αμφιβόλου χρησιμότητος φως των πυγολαμπίδων της σήμερονmiddot και είνε βεβαίως εύλογον ότι αι πραγματικαί αξίαι ευρίσκουν παντού και πάντοτε αντίδρασιν αλλrsquo είνε απελπιστικόν επίσης να βλέπη τις ότι όλοι οι μικράνθρωποι υποτιμούν την οξυδέρκειαν και διορατικότητα του λαού μας και νομίζουν ότι δύνανται κρατώντες τούτον εκ των ηνίων να τον διευθύνουν κατά το δοκούν Τετυφλωμένοι υπό της αμαθείας διεφθαρμένοι υπό της φαυλοκρατίας της ταπεινωσάσης τοσούτον κατά τα τελευταία έτη το δύσμοιρον αυτό έθνος πεποτισμένοι από το χασίς της μικροπολιτικής δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν ότι Πολιτεύεσθαι δεν σημαίνει κερδοσκοπείν αποζείν εκ τούτου ρεκλαμαρίζεσθαι απρακτείν συναλλάττεσθαι δεν σημαίνει κομματική λεηλασίαν και διαρπαγήν παύσαι και διορίσαι τον αδελφόν τον εξάδελφον τον κομματάρχην την κάθε μίαν κλασικήν ανικανότητα αλλά παραπαίοντες και εκβεβαχευμένοι νομίζουν ότι θα σύρουν όπισθεν του πολιτικού των κάρρου τον λαόν της Νάξου και θα εμποδίσουν αυτόν από τού να τραβήξη θαρραλέως την λεωφόρον των ιδεών και των αρχών της προόδου και της ζωής την οποίαν πλατείαν ήνοιξαν οι δύο ούτοι εργάται της αναγεννήσεως οι υπερηφάνως υψώσαντες την σημαίαν της ανορθώσεως του τόπου μας οι δύο ούτοι σημαιοφόροι της καταλύσεως του αμαρτωλού παρελθόντος κ Κωστής Α Ραυτόπουλος και ο νέος Δήμαρχος κ Εμμ Ι Ναυπλιώτης ()81 Για τις εκλογές του 1910 γνωρίζουμε από το Αιγαίον ότι έχουν εκλεγεί οι Ι

Φραγκόπουλος Μ Κορακίτης Γ Θ Καρτάλης Χριστ Θεόφιλος με την παράταξη του Ναυπλιώτη και οι Δημ Χρύσης Νικ Μαυρογιαννάκης και ένας ακόμη σύμβουλος (του οποίου δεν κατόρθωσα να επισημάνω το όνομα) με την αντίπαλη Έτσι είναι εύκολο αντιπαραβάλλοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του 1907 και του 1910 να παρατηρήσουμε με στοιχεία (τουλάχιστον από τα γνωστά σε μας πρόσωπα και τη δεδηλωμένη στάσης τους) την μετατόπιση των laquoεπώνυμωνraquo πολιτικών προσώπων της ναξιακής κοινωνίας προς τη laquoνέα πολιτική ιδεολογίαraquo της Ανορθώσεως αρκετά από τα οποία πρόσωπα αργότερα laquoστεριώνουνraquo στον laquoΒενιζελισμόraquo Η μετάσταση των τοπικών laquoηγετικών ομάδωνraquo σrsquo ένα νέο πολιτικό σχηματισμό ή κόμμα συνεπάγεται και την (ως ένα βαθμό) μετατόπιση της εκλογικής τους πελατείας Ας παρακολουθήσουμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις και αυτές φυσικά με κάθε επιφύλαξη 1 Οι Μ Κορακίτης (291 ψήφους το 1907 με τον Α Πολίτη) Γ Θ Καρτάλης (280 ψήφους το

1907 με τον Α Πολίτη) Χρ Θεόφιλος (274 ψήφους με τον Α Πολίτη το 1907) τώρα έχουν εκλεγεί με τον Εμμ Ναυπλιώτη

2 Ο laquoδηλιγιαννικόςraquo Γεώργιος Βυρίνης πήρε 243 ψήφους το 1907 με τον συνδυασμό του Εμμ Ναυπλιώτη To 1908 αποβιώνει αλλά ο αδελφός του Πάνος ο μετέπειτα εκδότης του Αιγαίου δεδηλωμένος laquoΝαυπλιωτιστήςraquo το 1910 θεωρούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι δίνει τους ψήφους του αδελφού του (και φυσικά τους laquoπροσωπικούςraquo του) στον Εμμ Ναυπλιώτη

3 Οι ψήφοι των Καθολικών Γεράσ Φραγκόπουλου (262 το 1903 δεν laquoκατήλθεraquo το 1907) και Ν Φραγκόπουλου (216 ψήφους το 1907) μετατοπίζονται μάλλον προς τον συγγενή τους 81 Αιγαίον Π Ν Ευριπαίος φ 356 (21 2 1910) 1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ

1261

Ι Φραγκόπουλο ο οποίος εκλέγεται με τον Ναυπλιώτη το 1910 Η συντριπτική πλειοψηφία των laquoΔυτικώνraquo με την εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή είναι υποστηρικτές του Υποθέτουμε ότι μεγάλο μέρος τους στις αρχές του 1910 θα πρέπει να στράφηκε προς την laquoΕιρηνικήν Επανάστασινraquo και τον Εμμ Ναυπλιώτη εν προκειμένω Μεγάλος απών προείπαμε στις εκλογές του 1910 ήταν ο αποχωρήσας οριστικά από

τον παρόντα κόσμο (τον Νοέμβριο του 1909) Ανδρέας Πολίτης Στην ιστορία δεν επιτρέπεται να μιλάμε με υποθέσεις και βάσει αυτών να εξάγουμε συμπεράσματα Με ποιόν άραγε θα συντασσόταν ο laquoΓέρωνraquo σε κείνες τις εκλογές Πού θα τον ωθούσε το δαιμόνιο όπως μαρτυρείται προφορικά πνεύμα του Εκεί που επέλεξε να οδηγηθεί ο γιος του Προς τους οπαδούς του βενιζελικού φιλελευθερισμού Άγνωστο και δύσκολο να απαντήσει κανείς Ο παλιός του αντίπαλος εκδότης του Αιγαίου Πάνος Βυρίνης με τον τίτλο laquoΟ δήμαρχος απέθανεraquo τον αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια στην εφημερίδα του Ο Δήμαρχός μας Ανδρέας Πολίτης η στιβαρά εκείνη χειρ ο δαιμόνιος εκείνος ανήρ όστις

επί 23 ολόκληρα έτη διηύθυνε τας τύχας της πατρίδος μας δεν υπάρχει πλέον εις την ζωήν laquoΟ Δήμαρχός μας απέθανεraquo ήτο η μόνη φράσις ήτις περιεφέρετο από στόματος εις στόμα

την πρωίαν του παρελθόντος Σαββάτου και τα πρόσωπα πάντων ήσαν ωχρά υπό της θλίψεως ένεκα της δυσαρέστου αυτής αγγελίας αραιοί οι κώδωνες των Εκκλησιών ανήγγειλον εις τους κατοίκους τον θλιβερόν παιάνα του Χάρωνος μεσίστιοι αι σημαίαι εκυμάτιζον εδώ κι εκεί παντού πένθος παντού θλίψις παντού απογοήτευσις Άμα τη θλιβεροτάτη αγγελία συνελθόν το Δημοτικόν συμβούλιον εψηφίσατο πίστωσιν 1000

δραχμών όπως ο πεφιλημένος πλέον νεκρός μεταφερθή και ταφή εις την γενέτειραν αυτού Χώραν και ούτως εκπληρωθή η απαίτησις απάντων των κατοίκων όπως ασπασθώσιν το τελευταίον τον δήμαρχόν των Και ταύτα όσον αφορά το Σάββατον Ήδη έρχεται η Κυριακή η ημέρα καθrsquo ην θα

μετεφέρετο το σώμα του προσφιλούς μας Δημάρχου εξ Αθηνών Ο ουρανός από πρωίας νεφελώδης βροχή εν είδει δακρύων του ουρανού συμμεριζομένου την θλίψιν όλων μας μέχρι της 12ης μμ σχεδόν μας απήλπιζε περί της μεταφοράς Είνε η ώρα 11frac12 και φαίνεται μακρόθεν η laquoΚαλυψώraquo με το βαρύ και επιβλητικόν ύφος της και μεσίστιον την σημαίαν διότι έφερε τον πεφιλημένον μεταστάντα Δήμαρχον Άμα τη αγκυροβολήσει λέμβοι άπειροι μετά πλήθους επλησίασαν το ατμόπλοιον και

ανήλθον επrsquo αυτού ενώ ολόκληρος η πόλις μας εις την παραλίαν ανέμενε την θλιβεράν έξοδον του πεφιλημένου Νεκρού Πρώτη εις την προκυμαίαν καταφθάνει λέμβος με μεσίστιον την σημαίαν ένθα ευρίσκοντο η τεθλιμμένη σύζυγος του μεταστάντος ως και τα απαρηγόρητα τέκνα του τους οποίους ευθύς μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου όπερ ήτο εις την αποβάθραν μεθrsquo όλων των αρχών ωδήγησαν εις την κατοικίαν Μετrsquo ολίγον εν μέσω πολυτίμων στεφάνων περιτριγυριζόμενον υπό πολλών λέμβων

καταφθάνει το φέρετρον όπερ παραλαβόντες οι κκ Δημοτικοί Σύμβουλοι ωδήγησαν εις τον οίκον του μεταστάντος όστις καταλλήλως είχε κοσμηθή δια μελανών παραπετασμάτων Μετά πάροδον μίας ώρας εγένετο η εκφορά παρακολουθούντων απάντων των κατοίκων και κρουομένων των κωδώνων όλων των εκκλησιών άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα μετά την περιφοράν ανα την πόλιν ωδηγήθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν ένθα μετά την δέησιν υπέρ αναπαύσεως του μεταστάντος ωμίλησε λίαν ευφραδώς ο αξιότιμος κ Αθ Μπουζάνης ειρηνοδίκης μεθrsquo ο ακολουθούντος όλου εκείνου του κόσμου μετεφέρθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν82 Αντί άλλου επιλόγου Ο αναγνώστης θα διερωτάται πώς και γιατί από την μέχρι

τώρα αναφορά μου σε πατρωνεία εκλογικούς συνδυασμούς και μηχανισμούς δεν αναφέρθηκα ουσιαστικά διόλου στα πολιτικά κόμματα παρά μόνον σε πρόσωπα‐φορείς

82 Αιγαίον φ 349 (3121909) 1

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ ΣΕΡΓΗΣ

1262

τους Θεωρώ ότι και κατrsquo αυτήν την περίοδο τα ελληνικά πολιτικά κόμματα ήταν απλοί κύκλοι προσωπικοτήτων επικεφαλής ευρύτερων δικτύων πολιτικής πελατείας ώστε η όποια μεταξύ τους σύγκρουση δεν αφορούσε σε θέματα ταξικών διαφορών αλλά υπαγορευόταν από προσωπικά ενδιαφέροντα για τη διανομή αξιωμάτων και την ανάγκη για επιβολή όπως κι αν εκφραζόταν αυτή Μπορούμε να κάνουμε λόγο για laquoχάσμα ανάμεσα στην πολιτική και στα κόμματαraquo τα οποία αποτελούν τη σαφή πολιτική έκφραση της κοινωνικής υπολειτουργικότητας και της αστικής υπανάπτυξης του laquoπροτύπου βασιλείουraquo Οι πολιτικοί και κομματικοί μηχανισμοί δεν μετετράπηκαν ακόμη (αυτήν την περίοδο) σε μαζικά κόμματα που να εκφράζουν άμεσα τα διαφοροποιούμενα όμως (και όλο πιο ασυμβίβαστα μεταξύ τους) ταξικά συμφέροντα που άρχισαν και διαμορφώνονταν σιγά‐σιγά από την πρώτη δεκαετία του 20ού αι κε83 Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν σταθερή διάρκεια ζωής στον αγροτικό κόσμο μετά το 197484 Τότε κρίνω πως ολοκληρώνεται η μετάβαση από τον laquoολιγαρχικό κοινοβουλευτισμόraquo του 19ου αι σε ένα σύστημα κοινοβουλευτικό βασιζόμενο πλέον (καιρός ήταν) σε μια πιο ευρεία λαϊκή συμμετοχή μέσω των εντάξεων των ψηφοφόρων (laquoαστώνraquo και αγροτικού πληθυσμού) στα πολιτικά κόμματα

Manolis Sergis

SOCIETY PATRONAGE RELATIONS AND MUNICIPALITY ELECTIONS AT NAXOS TOWN DURING THE FIRST DECADE OF THE 2OTH CENTURY

THE OUTSTANDING FIGURE OF ANDREAS I POLITIS (1841‐1909)

Abstract Andreas Politis is the person who associated his name with the municipality affairs of the

town of Naxos Hora for 23 years and has remained in the history of the community constitutions of the island as one of the most popular local leaders The present study (Social History and Social Laografia) examines his personal political course having as a point of reference the municipality elections at Naxos town during the first decade of the 2oth century In particular it follows the local dimension of the patronage relations and the election mechanisms through the presentation of the economic and social life along with the active manipulative presence of the local Press of the town during that period The sources of the present study are only testimonies found in the Press of the time little information from publications related to the subject of our investigation along with unpublished oral testimonies by Naxian researchers

83 Για το χαρακτήρα των κομμάτων της περιόδου βλ ενδεικτικά Β Φίλιας Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα η νόθα αστικοποίηση 1830‐1864 Σύγχρονα Κείμενα Αθήνα 1974 ndash Χ Κοριζής Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα 1821‐1910 Αθήνα 1974 ndash Α Κοσμόπουλος laquoΣχέσεις προστασίαςraquo Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 25 (1975) 413‐424 ndash Ν Μουζέλης laquoΤαξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας η περίπτωση της Ελλάδαςraquo στον τόμο Γ Κοντογιώργης (επιμ) Πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στην Ελλάδα Εξάντας Αθήνα 1977 115‐190 ndash Ο ίδιος Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης μετάφρ Τζένη Μαστοράκη Εξάντας 1978sup3 passim ndash G Hering Die politischen Parteien in Griechenland 1821‐1936 Muenchen 1992 v 2 (βλ τώρα την ελληνική έκδοση)

84 Μ Ν Μαραντζίδης laquoΗ πόλη στην πολιτική ζωή του χωριούhellipraquo όπ 67