ΜΑΡΙΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΟΥΛΟΥΡΗΣΑΜ: 314Μ012

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΚΤΗ ΤΟΥ ΚΟΥΝΟΥΠΙΟΥ

Εργασία 2ου εξαμήνο- ΠΜΣ ΚοινωνιολογίαςΥπεύθυνη Καθηγήτρια: Γεωγοπούλου Παναγιώτα

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΑ 2015

1

ΠεριεχόμεναΕισαγωγή...............................................................................................................3Περίληψη ταινίας..................................................................................................6Επισκόπηση χαρακτηριστικών..............................................................................9Η κατάρρευση των παραμέτρων.........................................................................13Επίλογος..............................................................................................................20Βιβλιογραφία.......................................................................................................21

2

Εισαγωγή

Η σχέση τεχνολογίας και κοινωνίας αποτελεί σκάνδαλο για την κοινωνική θεωρία. Πώς ήταν δυνατόν να παραγνωρίστηκε τόσο επιδεικτικά το τεχνολογικό φαινόμενο από την κοινωνική θεωρία, και μάλιστα, εντός του καπιταλιστικού πλαισίου, που διατείνεται ότι η τεχνολογία και γενικότερα οι παραγωγικές δυνάμεις είναι ο κινητήριος μοχλός του;

Περίπου δύο αιώνες από την Βιομηχανική Επανάσταση, αρχίζει δειλά από τον Χάιντεγκερ μια αποσπασματική ενασχόληση με το τεχνολογικό φαινόμενο. Οι πρώτες απόπειρες θεωρητικοποίησης μπορούν να διαχωριστούν σε δύο μεγάλες ομάδες: τις θεωρήσεις του κοινωνικού ντετερμινισμού και τις θεωρήσεις του τεχνολογικού ντετερμινισμού.

Σύμφωνα με την θεώρηση του κοινωνικού ντετερμινισμού, ο άνθρωπος είναι απόλυτος κυρίαρχος των δυνάμεων της φύσης και είναι ικανός να διαχειρίζεται τα φυσικά φαινόμενα κατά το δοκούν. Η τεχνολογία είναι ουδέτερη και εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου. Ως εκ τούτου, ο άνθρωπος και κατ'επέκταση ο εγκέφαλός του, το ασυνείδητο, ο Λόγος και η κοινωνική οργάνωση κατέχουν τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στην συγκρότηση των τεχνολογιών (Μάμφορντ, 2005a)[1967].

Από την άλλη μεριά, η θεώρηση του τεχνολογικού ντετερμινισμού δίνει τον καθοριστικό ρόλο στην τεχνολογία. Η τεχνολογία είναι μεν δημιούργημα του ανθρώπου, ωστόσου έχει, αν όχι αλλοτριωτικές, σίγουρα δραστικές συνέπειες στην «φύση» του ανθρώπου και στην κοινωνία γενικότερα. Για την ακρίβεια, ο Μακλούαν μιλάει για νάρκωση του ανθρώπου από τα τεχνολογικά μέσα (Μακλούαν, 1990: 65-82)[1964]. Επομένως, η τεχνολογία όχι μόνο δεν είναι ουδέτερη, αλλά ενίοτε μοιάζει και αυτονομημένη από τον κοινωνικό έλεγχο.

Αυτές οι δύο προσεγγίσεις, ενώ μοιάζουν αποκλειόμενες, στην ουσία μοιράζονται κάποιους κοινούς τόπους. Κι οι δύο αποδέχονται τους νεωτερικούς διαχωρισμούς μεταξύ Φύσης- Κοινωνίας, Υποκειμένου- Αντικειμένου, Ύλης- Πνεύματος κ.ο.κ. Επίσης, η οπτική τους περιορίζεται μόνο στις επιτυχημένες κι εδραιωμένες πλέον τεχνολογίες, με αποτέλεσμα να συσκοτίζεται ο δρόμος από τον οποίο κάποιες τεχνολογίες κατάφεραν να εδραιωθούν, ενώ άλλες όχι. Έτσι, ο συγκαιρινός κόσμος αναδύεται ως αναγκαίοτητα κι όλο το παρελθόν εμφανίζεται ως σταδιακή η επάνοδος της προόδου και της εξέλιξης.

Ενίοτε, μάλιστα, μοιάζει η θέση της μίας να είναι το ανεστραμμένο μήνυμα της άλλης. Οι κοινωνικοί ντετερμινιστές, αν και αποδέχονται την ουδετερότητα της τεχνολογίας και την πρωτοκαθεδρία του ελλόγου υποκειμένου, μοιάζουν, πολλές φορές, να φοβούνται τις νέες τεχνολογίες της ρομποτικής, της κυβερνητικής και ιδίως τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν πυρηνική ενέργεια.

3

Συχνά, αρέσκονται στο να οικτίρουν τον σύγχρονο άνθρωπο για την αποχαύνωση στην οποία έχει περιέλθει εξαιτίας των τεχνολογιών (Μάμφορντ, 2005b: 384). Είναι σαν να αποδέχονται υπόρρητα μία εγγενή, αυτονομημένη δύναμη της τεχνολογίας. Από την άλλη, οι τεχνολογικοί ντετερμινιστές, ενώ αποδέχονται τον καθοριστικό ρόλο της τεχνολογία, την ίδια στιγμή κάνουν λόγο για κουλτούρες τεχνολογιών και για προεκτάσεις του ανθρώπου. Ο Μακλούαν(1990), θεωρώντας τα μέσα προεκτάσεις του ανθρώπου, εισάγει λαθραία τον ανθρωποκεντρισμό, τον οποίο θέλει να αποφύγει. Ως αποτέλεσμα, οι δύο προσεγγίσεις, αντί για αποκλειόμενες, μοιάζουν να είναι συμπληρωματικές.

Ωστόσο, από το 1980 και μετά, το τοπίο, στις σπουδές της τεχνολογίας αλλάζει. Με τις μελέτες της Κοινωνικής Κατασκευής της Τεχνολογίας (SCOT) κατέστη σαφές ότι η τεχνολογία δεν είναι ένα γραμμικό, σωρρευτικό φαινόμενο, αλλά στον σχεδιασμό, στην ανάπτυξη και στην επικράτησή της υπεισέρχονται παράγοντες πέραν της τεχνολογίας και της επιστήμης, όπως επίσης πέραν της ορθολογικότητας και της αποτελεσματικότητας (Pinch & Bijker, 2013). Με έννοιες όπως της ερμηνευτικής ευελιξίας, του κλεισίματος και του τεχνολογικού πλαισίου καταδείχθηκε ότι για την ανάπτυξη μιας τεχνολογίας σημαντικό ρόλο παίζουν και κρατικοί, επαγγελματικοί και καταναλωτικοί παράγοντες (Cowan, 2013). Με αυτές τις μελέτες αποδομείται η φαντασίωση των τεχνολογικών ντετερμινιστών περί αυτόνομης ανάπτυξης της τεχνολογίας, αλλά και η ιδεοληψία των κοινωνικών ντετερμινιστών περί αποτελεσματικότητας κι ορθολογικότητας.

Παράλληλα με αυτές τις μελέτες, εμφανίζονται κι οι προσεγγίσεις των Callon και Latour, οι οποίοι αποδομούν τον διαφαινόμενο κοινωνικό γιγαντισμό της SCOT και προσπαθούν να δώσουν λόγο και στις μη ανθρώπινες οντότητες. Ενώ, εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν να φλερτάρουν με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό, θέση τους είναι ότι (με βάση την αρχή της γενικευμένης συμμετρίας) τόσο οι κοινωνικοί παράγοντες (πολιτική, χρηματοδοτήσεις, ιδεολογίες, συμφέροντα, κατανάλωση κ.α.) όσο και οι φυσικο-επιστημονικοί παράγοντες (νετρόνια, χημεία, τεχνικοί περιορισμοί κτλ) συνθέτουν ένα οργανικό όλον (Callon, 2013: 134). Ειδικότερα, ο Latour προτείνει το ξεπέρασμα των δυϊσμών της νεωτερικότητας και την είδοσο σε άλλη μορφή σκέψης, η οποία θα συμπεριλαμβάνει πλέον και το αφανές, έως πρόσφατα, Μέσο Βασίλειο των υβριδίων (Latour, 2000).

4

Μέσα από αυτό το καλειδοσκόπιο των κοινωνικών θεωριών την τεχνολογίας θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το κινηματογραφικό έργο Η Ακτή του Κουνουπιού (1986) του Peter Weir.

H ταινία πραγματεύται το ερώτημα: Είναι δυνατή η φυγή από τον πολιτισμό; Πιο συγκεκριμένα: ο εφευρέτης εξακολουθεί να είναι εφευρέτης έξω από τον πολιτισμό του; Και σε τελική ανάλυση: ο εφευρέτης κάνει τον πολιτισμό ή ο πολιτισμός τον εφευρέτη;

Ακολουθεί μια περίληψη της ταινίας, η οποία θα περιγράφει συνοπτικά την περιπέτεια του πρωταγωνιστή, για την καλύτερη παρακολούθηση των θέσεων. Στην συνέχεια, παραθέτουμε την περιγραφή των χαρακτηριστικών που συμπυκνώνει ο πρωταγωνιστής αναφορικά με την τεχνολογία, καθώς και την περιγραφή των τεχνικών που εμφανίζονται στην οθόνη. Στο τελευταίο μέρος, αναλύουμε διεξοδικά τις τρεις βασικές σκηνές της ταινίας και φιλοδοξούμε να καταδείξουμε τα αδιέξοδα του μοντέρνου λόγου περί τεχνολογίας και φύσης, καθώς και να υποστηρίξουμε τη θέση περί της ανάδυσης της ψηφιακής επανάστασης.

5

Περίληψη ταινίας Η ταινία Η Ακτή του Κουνουπιού είναι γυρισμένη στα 1986 από τον

Αυστραλό σκηνοθέτη Peter Weir1 και βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα Paul Theroux. Η ταινία αφορμάται από το κίνημα του Επιβιωτισμού (Survivalism), το οποίο ήταν έντονο στην Αμερική τις δεκαετίες '60-'80. Με αυτό το κίνημα κατονομάζεται η προσπάθεια ατόμων ή ομάδων να προφυλαχθούν και να επιβιώσουν από κάποια επικείμενη καταστροφή, είτε φυσική ή πολιτική. Αν και κάποιες μορφές του επιβιώνουν μέχρι και σήμερα, την δεκαετία του '80, ήταν διαδεδομένος στην Αμερική ο κίνδυνος ξεσπάσματος πυρηνικού πολέμου2. Ο Ψυχρός Πόλεμος με την Σοβιετική Ένωση και οι αμφότερες απειλές επίθεσης με πυρηνικά όπλα, οδήγησαν κάποιους να παίρνουν προληπτικά μέτρα σκάβοντας υπόγεια καταφύγια, ή σχεδιάζοντας φυγή σε άλλον πολιτισμό ή στην φύση.

Ένας τέτοιος χαρακτήρας είναι κι ο πρωταφωνιστής της ταινίας, Allie Fox, τον οποίο υποδύεται ο Harrison Ford. O Fox είναι ένας τίμιος οικογενειάρχης και ένας εξαιρετικά ευφυής εφευρέτης (9 ευρεσιτεχνίες κατοχυρωμένες). Λυπάται για την παρακμή στην οποία έχει περιέλθει η Αμερική, την οποία αγαπάει, και δεν χάνει ευκαιρία να καυτηριάζει τα κακώς κείμενα του αμερικάνικου πολιτισμού (πχ τηλεόραση, πορνογραφία, θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ιαπωνέζικη οικονομική ηγεμονία).

Από το άνοιγμα της ταινίας, εργάζεται πάνω σε μια καινούργια μηχανή, η οποία θα φτιάχνει πάγο από φωτιά. Κατά τα λεγόμενά του, ο πάγος σημαίνει πολιτισμό και θα επιδιώξει να λάβει χρηματοδότηση για την πραγματοποίηση του έργου του από τον μεγαλοκτηματία εργοδότη του, στον οποίο θα κάνει μια επιτυχημένη επίδειξη με μια μικρής κλίμακας μηχανή, που θα την ονομάσει Fat Boy3.

Πρόκειται για μια από τις σπάνιες εμφανίσεις (αν όχι η μόνη) του Harrison Ford ως οικογενειάρχη. Ωστόσο, αφότου ο εργοδότης του αρνηθεί την χρηματοδότηση, δεν θα αργήσει να ξυπνήσει ο Indiana Jones από μέσα του. Χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, παίρνει την γυναίκα του και τα τέσσερα παιδιά του και εγκαθίστανται στην ακτή της Mosquitia, μια ζούγκλα της Κεντρικής Αμερικής. Στο ταξίδι θα γνωρίσει τον ιεραπόστο Spellgood, ο οποίος μεταβαίνει

1 Άλλα σπουδαία έργα του είναι Ο κύκλος των χαμένων ποιητών (1989) και Truman show (1998)

2 https://en.wikipedia.org/wiki/Survivalism (τελευταία πρόσβαση 3/7/2015)3 Πρόκειται περί συνδυασμού των ονομάτων Little Boy και Fat Man· των ατομικών βομβών

που έριξαν οι Αμερικάνοι στην Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, αντίστοιχα. https://en.wikipedia.org/wiki/Atomic_bombings_of_Hiroshima_and_Nagasaki (τελευταία πρόσβαση 4/7/2015)

6

κι αυτός εκεί για ιεραποστολικό έργο. Ο Fox δεν θα χάσει ευκαιρία να έρθει σε κόντρα μαζί του, διατυμπανίζοντας τον αθεϊσμό του, κάνοντας επίδειξη γνώσης των Γραφών.

Με την άφιξή του στην ζούγκλα, αρχίζει η σκληρή δουλειά. Με τα κυρήγματά του καταφέρνει να εμψυχώσει τους ιθαγενείς (που θα τον φωνάζουν Πατέρα) και εξασφαλίζει την συνεργασία τους. Τα έχει σχεδιάσει όλα, καλλιέργεια, αλιεία, ύδρευση, ξυλεία για κατασκευή σπιτιών, μέχρι και ποδοκίνητο πλυντήριο ρούχων. Πολύ σύντομα καταφέρνει να οικοδομήσει έναν μικρό, αλλά βιώσιμο οικισμό.

Μετά από όλα αυτά, θα βάλει μπρος για την επίτευξη του μεγάλου του ονείρου, την κατασκευή του Fat Boy μεγάλων διαστάσεων, που θα εκμεταλλεύεται γεωθερμική ενέργεια. Πάλι με την συνεργασία όλων και με τον ίδιο καθοδηγητή αλλά και εργάτη, θα τα καταφέρει. Ο Fat Boy, με την επιβλητική του μορφή, γίνεται αποδεκτός σαν θαυμαστό εργό από τους ιθαγενείς, οι οποίοι πρώτη φορά βλέπουν πάγο στη ζωή τους. Επίσης, ο Fat Boy, εκτός από πάγο, παρέχει κρύο νερό και δροσερό αέρα, μέσω ενός συστήματος αεραγωγών, που επικοινωνούν με κάθε σπίτι του οικισμού.

Όμως, ο Fox, είναι ακόμα ανικανοποίητος. Ο οικισμός του έχει πλέον δεδομένο τον πάγο και η αναγνώριση προς το πρόσωπό του φθίνει. Παίρνει, λοιπόν, την απόφαση να μεταφέρει πάγο, σε μια φυλή ιθαγενών στα βάθη της ζούγκλας. Ξεκινάει την αποστολή με τον βοηθό του και τους δύο έφηβους γιους του, ωστόσο μετά από πολλές κακουχίες, φτάνοντας στην φυλή ο πάγος έχει λιώσει. Οι ιθαγενείς είναι εχθρικοί απέναντί τους, καθώς δεν καταλαβαίνουν γιατί βρίσκονται εκεί οι ξένοι, τους οποίους θα διώξουν. Στο μεταξύ, εντός του οικισμού υπάρχουν τρεις ισπανόφωνοι άνδρες, τους οποίους επιδιώκει να βοηθήσει ο Fox, αλλά οι ίδιοι αρνούνται.

Ο Fox και η ομάδα του θα γυρίσουν πίσω απογοητευμένοι και εξαντλημένοι, ώσπου μια μέρα οι τρεις ισπανόφωνοι θα καταφθάσουν στον οικισμό του, οπλισμένοι με αυτόματα όπλα και με διάθεση εγκατάστασης. Ο Fox, αφού δεν μπορεί να τους διώξει, αποφασίζει να τους παγιδέψει μέσα στο κτίριο του Fat Boy, με σκοπό να τους παγώσει η μηχανή του. Και θα το κάνει. Οι ίδιοι στην προσπαθειά τους να σωθούν από τις αναθυμιάσεις, θα πυροβολήσουν την μηχανή, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει τεράστια έκρηξη που θα καταστρέψει όλον τον οικισμό.

Η επόμενη μέρα θυμίζει σκηνή από την Αποκάλυψη. Τα πάντα είναι καμμένα και το ποτάμι μολυσμένο από την διαρροή υδροξείδιου του αμμωνίου. Από εδώ και μετά αρχίζει και η παρακμή του Fox. Γίνεται ολοένα και πιο αυταρχικός απέναντι στην οικογένεια του, της οποίας την συνοχή προσπαθεί να διατηρήσει με φωνές, τιμωρίες και με την καλλιέργεια του μύθου ότι είναι αδύνατη η επιστροφή στην Αμερική, αφού καταστράφηκε από πυρηνικό πόλεμο. Ακολουθεί άλλη μια προσπάθεια εγκατάστασης σε μια παραλία, αλλά η παλίρροια και μια θύελα θα τους αναγκάσουν να φύγουν κι από κει κακήν

7

κακώς. Επιπλέοντας πάνω σε μια μισοκατεστραμμένη σχεδία, θα ακούσουν φωνές

από ένα χωριό. Είναι ο μικρός οικισμός του ιεραποστόλου Spellgood. Κάνοντας μια μικρή περιήγηση στο χωριό, θα ανακαλύψουν μια εκκλησία στην οποία οι πιστοί είναι προσηλωμένοι στο κύρηγμά του, το οποίο εκπέμπεται από μια τηλεόραση. Ενώ τα παιδιά προσπαθούν να πείσουν την μητέρα να μείνουν επιτέλους σε αυτό το χωριό, καθότι ο Fox έχει τρελαθεί, ο τελευταίος έχει εξαφανιστεί χωρίς λόγο. Ώσπου την νύχτα παίρνει φωτιά η εκκλησία κι όλο το χωριό τρέχει πανικόβλητο. Είναι φυσικά έργο του Fox. O Spellgood, που έχει αντιληφθεί τι συνέβη, κυνηγάει με την καραμπίνα του τον Fox, και πριν προλάβει να επιστρέψει στην σχεδία του, τον πετυχαίνει στο στήθος.

Η ταινία κλείνει με την οικογένεια αποκαμωμένη, να πλέει πάνω στην σχεδία και με τον Fox ημιθανή να λέει, ίσως, τα τελευταία του λόγια. Μη μπορώντας να κουνήσει παρά μόνο το κεφάλι του, διατείνεται ότι από κει και μετά θα περπατάει στα τέσσερα, αφού το ανθρώπινο σώμα έχει κακή κατασκευή (design) και η όρθια στάση εκθέτει την καρδιά και τα γεννητικά όργανα. “Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από λάθος της φύσης”, θα είναι τα καταληκτικά του λόγια και η σκηνή κλείνει με την πορεία να συνεχίζεται “προς τα πάνω”.

Όσον αφορά την μορφή της, η ταινία δανείζεται το ντοκουμενταρίστικο ύφος του Werner Herzog1, με συνδυασμό στοιχείων από ταινίες περιπέτειας και εξερεύνησης. Η ταινία απέτυχε εμπορικά, και ομολογουμένως δεν είναι από τις καλύτερες του, κατά τ'άλλα, σπουδαίου Weir. Ωστόσο, ο Harrison Ford την έχει υπερασπιστεί, χαρακτηρίζοντάς την ως την σπουδαιότερη της καριέρας του.

1 Βλέπε Αγκίρε: η μάστιγα του Θεού (1972) και Fitzcarraldo (1982)

8

Επισκόπηση χαρακτηριστικών

Τα χαρακτηριστικά του Fox

Frankenstein Ο γιος του μας αποκαλύπτει ότι ο Fox αποκαλεί τον εαυτό του Frankenstein και δεν είναι λίγες οι φορές που μιλάει για τον Fat Boy με βιολογικούς όρους. Παρουσιάζει, δηλαδή, τα μέρη του τεχνήματος σαν να ήταν βιολογικά όργανα. Για παράδειγμα, η εσωτερική μηχανή είναι το πεπτικό του σύστημα και η αμμωνία, το αίμα του. Επίσης, ο σκηνοθέτης μας κάνει να σκεφτόμαστε το τέχνημα με ανθρωπομορφικούς όρους. Για παράδειγμα, όταν ο Fat Boy παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο χωριό, η κάμερα καδράρει τις εγκοπές στις λαμαρίνες του, οι οποίες μοιάζουν με μάτια που κοιτάνε τους κατοίκους και κατ'επέκταση τον θεατή τον ίδιο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός, ότι οι ήχοι που παράγονται απο την μηχανική διαδικασία, αμέσως προξενούν δύο συνειρμούς: από τη μια μπορούν να συνδεθούν με τους ήχους που προκαλούν τα γαστρικά υγρά κατά την πέψη κι από την άλλη θυμίζουν βρυγχηθμό τέρατος που έρχεται στη ζωή.

Δαίδαλος Περισσότερο κι από τον Frankenstein, ο Fox θυμίζει έναν μοντέρνο Δαίδαλο. Όπως ο Δαίδαλος, έτσι κι ο Fox είναι ένας πανούργος εφευρέτης, με εξαιρετικά πρακτικό μυαλό (9 ευρεσιτεχνίες κατοχυρωμένες). Επίσης, όπως ο Δαίδαλος, ο Fox δεν αντέχει ποτέ στον τόπο του. Ο Δαίδαλος αφού καταδικαστεί για τον φόνο του μαθητή του Κάλω, από φθόνο μήπως τον ξεπεράσει, θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Αττική για πάντα και θα καταφύγει στην Κρήγη, όπου θα εργαστεί για τον Μίνωα (Μπουρδάκου, 2000: 34-35). Από την Κρήτη θα δραπετεύσει κι αφού χάσει τον Ίκαρο, θα καταφύγει θρηνώντας στη Σικελία (Μπουρδάκου, 2000: 158). Σε κάθε περίπτωση, μοιάζει να πληρώνει το τίμημα της ευφυΐας του. Παρόμοια, ο Fox θα αυτοεξοριστεί από την Αμερική και θα αναζητήσει ένα νέο ξεκίνημα στην ζούγκλα. Θα προσπαθήσει άλλη μία φορά να εγκασταθεί σε μία ακτή, στις παρυφές του πολιτισμού, αλλά μια θύελλα θα τον αναγκάσει να αλλάξει πάλι σχέδια. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός ότι η ταινία κλείνει με τους πρωταγωνιστές να πλέουν με σχεδία, σε έναν ποταμό στη μέση του πουθενά. Ωστόσο, ο μοντέρνος Δαίδαλος είναι αντεστραμμένος. Ο αρχαίος παρουσιάζεται ως συνετός και σοφός πατέρας, που έχει επίγνωση των ορίων του. Ο μοντέρνος, όμως, επενδύεται με φαντασιώσεις παντοδυναμίας και κυριαρχίας επί ανθρώπων, τεχνημάτων και φύσης, με αποτέλεσμα να υποπίπτει

9

στην ύβρι. Μες την πορεία της ταινίας, γίνεται ολοένα και πιο αλλαζόνας, εγωκεντρικός και αυταρχικός, ενώ τα παιδιά του μοιάζουν να είναι πιο συνετά και προσπαθούν να τον νουθετήσουν.

Προμηθέας Ο τιτάνας Προμηθέας της ελληνικής μυθολογίας είναι αυτός που κλέβει τη φωτιά από τους θεούς και την μοιράζει στους ανθρώπους, από φόβο μήπως χαθεί το γυμνό ανθρώπινο γένος. Κατ'επέκταση η φωτιά γίνεται πηγή πολιτισμού. Ο σύγχρονος Προμηθέας χρησιμοποιεί την κλεμμένη από τους θεούς φωτιά για να κατασκευάσει το αντίθετό της, τον πάγο. Ο Fox θέλει να διαδώσει τον πάγο στην ζούγκλα, όπου είναι ανύπαρκτος, θεωρώντας τον «πολιτισμό». Ωστόσο, ο πάγος δεν φτάνει ποτέ στους ιθαγενείς της ζούγκλας κι αν έφτανε είναι εύκολο να φανταστούμε ότι δεν θα του έδιναν την αξία που περίμενε ο Fox. Μήπως οφείλουμε να αμφισβητήσουμε και την αξία της φωτιάς ως αυτονόητης πηγής πολιτισμού; Μήπως ο πάγος καταδεικνύει τους χαμένους μέσα βάθη των αιώνων δρόμους προς την ανακάλυψη, την διάδοση και (πιο δύσκολα) την συντήρηση της φωτιάς; Ήδη ο Freud στο Ο Πολιτισμός πηγή της δυστυχίας (2011: 42, 118), σε μια έξαψη ανθρωπολογικής φαντασίας, υποθέτει ότι για να δαμαστεί η φωτιά, έπρεπε ο πρωτόγονος άνθρωπος να απαρνηθεί την απόλαυση που έπαιρνε ενώ την έσβηνε, όπου την συναντούσε, ουρώντας την. Κρατώντας τις απαραίτητες επιφυλάξεις απέναντι σε μια τέτοια υπόθεση, πρέπει να κρατήσουμε την γόνιμη αμφισβήτηση απέναντι στο αυτονόητο μεσσιανικό προφίλ του Προμηθέα.

Ο τελευταίος άνθρωπος Τα παραπάνω χαρακτηριστικά μπορούν να συμπυκνωθούν σε μια φράση που χρησιμοποιεί ο Fox στην αρχή της ταινίας: «είμαι ο τελευταίος άνθρωπος». Η φράση χρησιμοποιείται για να εξυψώσει ηθικά τον εαυτό του, αφού είναι αυτός που αντιλαμβάνεται και δεν ανέχεται άλλο την παρακμή στην οποία έχει περιέλθει η Αμερική και κατ'επέκταση ο σύγχρονος Δυτικός πολιτισμός. Ωστόσο, αυτή η φράση μας παραπέμπει απευθείας στον Νίτσε και στον Ζαρατούστρα του, ο οποίος χαρακτηρίζει ως τελευταίους ανθρώπους αυτούς ακριβώς που οικτίρει ο Fox. Ήτοι, τις απαίδευτες μάζες, τους ανθρώπους που ζουν αποχαυνωμένοι σε μια στείρα απομαγεμένη πραγματικότητα και δεν αντιλαμβάνονται την σήψη που τους περιβάλλει (Νίτσε 2010, 24-27). Επομένως, μήπως ο συγγραφέας ειρωνεύεται τον Fox και εν τέλει τον μοντέρνο άνθρωπο, χαρακτηρίζοντάς τον νιτσεϊκά τελευταίο άνθρωπο; Εξάλλου, ο μοντέρνος άνθρωπος δεν αρέσκεται στο να παρατηρεί και να οικτίρει την περιρρέουσα παρακμή ως εάν να είναι άμοιρος ευθυνών; Κι ακόμη,

10

ο μοντέρνος άνθρωπος δεν κατέχεται από την εμμονή της διάδοσης του πολιτισμού (τον οποίο περιφρονεί) στους «απολίτιστους», προκαλώντας ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα; Και τραβώντας το επιχείρημα στις ακραίες του συνέπειες, μήπως ο Ζαρατούστρα είναι το αναγκαίο συμπλήρωμα του τελευταίου ανθρώπου; Με άλλα λόγια, Ζαρατούστρα και τελευταίος άνθρωπος είναι οι δύο όψεις του ίδιου μοντέρνου νομίσματος;

Ποιες μορφές τεχνικών προβάλλονται στην ταινία;

Η ταινία μπορεί να διαχωριστεί σε δύο μέρη. Στο πριν από την έκρηξη του Fat boy και σε αυτό που έπεται της έκρηξης. Εξάλλου, μετά την έκρηξη επέρχεται μια μεταστροφή στον Fox. Πριν την έκρηξη, το πρόταγμά του είναι να φέρει τον πολιτισμό, μέσω του πάγου, στους ιθαγενείς της ζούγκλας. Έπειτα, ρητός σκοπός του είναι φτιάξει ένα χωριό όπου οι άνθρωποι θα ζουν σε «αρμονία με τη φύση». Από τη στιγμή που εγκαθίσταται στο Jeronymo, παρατηρούμε μια κλιμάκωση των τεχνικών από τις πιο απλές στις πιο σύνθετες μορφές τους, η οποία κορυφώνεται στην εμφάνιση του Fat Boy. Πρώτη και βάση όλων των μορφών τεχνικής είναι η κοινωνική οργάνωση. Πριν απ'όλα, ο Fox πρέπει να αναθέσει ρόλους και να μοιράσει αρμοδιότητες στους κατοίκους. Από την εργασία δεν εξαιρείται ούτε ο ίδιος, ούτε καν τα πεντάχρονα παιδιά του. Πρώτα ανατίθεται η καλλιέργεια της γης. Εν συνεχεία, βλέπουμε ένα δημιουργικό οργασμό στην οθόνη. Όλοι δουλεύουν ακατάπαυστα. Ο Fox μετατρέπει κορμούς δένδρων σε ξυλεία, οι έφηβοι γιοι του χτίζουν πάνω στην σκαλωσιά και η γυναίκα του υφαίνει. Δεν μπορούμε να παραλείψουμε μια ιδιαίτερη τεχνική, αυτή τη φορά με εργαλείο τον λόγο, την τεχνική του κηρύγματος. Ο σκηνοθέτης επιμένει εξαιρετικά σε σκηνές όπου ο Fox κάνει κήρυγμα. Με το κήρυγμα, από τη μια νομιμοποιεί τις πράξεις του και από την άλλη δημιουργεί συνοχή κι απόλαυση στην κοινωνική ομάδα. Θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε την εκτέλεση τόσο επίπονων έργων, απλά και μόνο επειδή ο Fox θα έδινε στυγνές οδηγίες. Μέσα από το κήρυγμα, σκιαγραφεί την αντίληψή του για τον άνθρωπο και την κοινωνία εν γένει. Μόνο εφόσον έχει εξασφαλίσει την σωματική και πνευματική συνεργασία των κατοίκων θα μπορέσει να πραγματοποιήσει τον Fat Boy. Κομβικό σημείο αποτελεί η διένεξη του Fox με τον ιεραπόστολο Spellgood. Ένα πρωί καταφθάνει στο χωριό ο ιεραπόστολος με δύο νέγρους παρατρεχάμενους, για να επιτελέσει το ιεραποστολικό του καθήκον. Ο Fox θα ενοχληθεί από την παρουσία του και έχοντας την συμπαράσταση όλων θα τον

11

διώξει, μετά από μια έξυπνη στιχομυθία. Σε αυτή την διένεξη οφείλουμε να αναγνώσουμε την σύγκρουση δύο διαφορετικών κοινωνικών οργανώσεων. Του συγκεντρωτικού ιεραρχικού μοντέλου με κορωνίδα τον Θεό, από τη μια, και του εξισωτικού μοντέλου, από την άλλη. Εκτός, όμως, από τη συμπαράσταση των ανθρώπων, το βασικό όπλο που χρησιμοποιεί ο Fox για να διώξει τον Spellgood είναι μια παράξενη τεχνολογία. Είναι η τεχνολογία του νόμου. Ως γνωστόν, ο μοντέρνος άνθρωπος αρέσκεται στα συμβόλαια και στις γραπτές, ενυπόγραφες αποδείξεις4. Ο γραπτός νόμος είναι η πιο απλή (η υλική του όψη απαιτεί μόνο χαρτί και μελάνι) και ταυτόχρονα η πιο περίπλοκη πνευματική τεχνολογία. Απαιτεί τεράστια πνευματική ενέργεια για να εδραιωθεί και να διατηρηθεί. Ο νόμος είναι η μήτρα των τεχνολογιών στον μοντέρνο κόσμο. Στον γραπτό νόμο υποτάσσεται ακόμα κι ο θεϊκός.

4 Ο Fox επικαλείται το γεγονός ότι έχει αγοράσει την περιοχή. Αυτό παρουσιάζεται μερικές σκηνές πριν, όπου με δόλιο τρόπο καταφέρνει να αποσπάσει την υπογραφή από τον μέχρι τότε δήμαρχο του Jeronymo.

12

Η κατάρρευση των παραμέτρων

Φεύγοντας από τον τόπο του ο Foχ, για να «διαδώσει τον πολιτισμό», στην ταινία συμβαίνουν διαδοχικά τρεις καταστροφές. Αρχικά, η έκρηξη του Fat Boy και η επακόλουθη ολική καταστροφή του περιβάλλοντος. Έπεται, η καταστροφή του “οικογενειακού καταυλισμού” του Fox από τις δυνάμεις τις φύσεις. Και τέλος, ο εμπρησμός της εκκλησίας του Spellgood από τον Fox, που θα οδηγήσει και στον μοιραίο τραυματισμό του.

Φαίνεται πως η ταινία τιμωρεί τις εμμονικές βεβαιότητες του Fox περί Τεχνολογίας και Φύσης, εξαιτίας της καθήλωσής του στον μοντέρνο Λόγο. Τεχνολογία, Φύση και Λόγος συνιστούν δομικές παραμέτρους κάθε πολιτισμού. Ωστόσο, είναι ο ειδικός συνδυασμός τους, που δημιουργεί τις εκάστοτε ποιοτικές διαφορές πολιτισμού από πολιτισμό. Μία παρέμβαση σε μια από τις τρεις, προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις και στις υπόλοιπες δύο. Ας εξετάσουμε από πιο κοντά αυτή την σταδιακή κατάρρευση.

Η κατάρρευση της τεχνολογικής παραμέτρου

Δώστε στους πρωτόγονους ένα μικροσκόπιοκαι θα σκεφτούν όπως ακριβώς κι εμείς.

Υπάρχει καλύτερος τρόπος να εξαφανίσει κάποιοςεκείνους που θέλει να σώσει από την καταδίκη;

Latour(2000: 160)

Αφού ο εργοδότης απορρίπτει την πρόταση για τη χρηματοδότηση του Fat Boy, ο Fox, παρακολουθώντας τους μετανάστες εργάτες γης να μαζεύουν σπαράγγια, λέει μεταξύ άλλων στα παιδιά του: «Φαντάσου τι προβλήματα έχουν στην ζούγκλα χωρίς ψύξη. Αν δουν ένα παγάκι, θα νομίσουν ότι είναι διαμάντι ή κάποιου είδους πετράδι. Ο παγος! Είναι πολιτισμός».

Σε αυτή τη φάση της σκέψης του, ο Fox εμμένει πλήρως στην ταύτιση του πολιτισμού με τα τεχνήματα, ξεχνώντας τις κοινωνικές και πολιτικές παραμέτρους που απαιτούνται για την ανάπτυξη μιας τεχνολογίας. Θα μπορούσαμε να πούμε, χρησιμοποιώντας όρους του Latour (2000), ότι ο Fox, ως τυπικό μοντέρνο υποκείμενο, είναι διανοητικά ασσύμετρος. Όσον αφορά τον εαυτό του είναι κοινωνικός ντετερμινιστής· είναι αυτός που μπορεί να χειρίζεται φυσικές δυνάμεις και τεχνήματα κατά βούληση. Όσον αφορά όμως τους ιθαγενείς της ζούγκλας είναι τεχνολογικός ντετερμινιστής, εφόσον πιστεύει ότι η εισαγωγή μιας τεχνολογίας σε έναν πολιτισμό που δεν έχει ιδέα γι'αυτήν, είναι ικανή να τον ταράξει συθέμελα και να τον τροποποιήσει. Ή ακριβέστερα, να

13

τον δημιουργήσει, εφόσον για τον Fox, οι ιθαγενείς της ζούγκλας δεν έχουν πολιτισμό.

O Fox προεκτείνει δυτικά προβλήματα σε άλλους πολιτισμούς. Αυτό που παραγνωρίζει είναι το γεγονός ότι ακόμα και τα προβλήματα καθορίζονται κοινωνικά. Ο Καστοριάδης(1999: 283) σε μια μεστή διατύπωσή του, θα αναφέρει: «Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν “υποχρεωτικές λύσεις”· αλλά είναι εξίσου ουσιώδες να επισημάνουμε ότι για τον άνθρωπο δεν υπάρχουν υποχρεωτικά προβλήματα». Και αλήθεια σε τι χρειάζεται η ψύξη στους ιθαγενείς; Η ανάγκη για ψύξη εμφανίζεται αργά στην ιστορία. Προϋποθέτει πλεόνασμα τροφής, που να απαιτεί συντήρηση· κατ'επέκταση, κοινωνική οργάνωση που να παράγει περισσότερα από όσα μπορεί να καταναλώσει άμεσα. Άρα, ένα ολόκληρο σύμπλεγμα ιδεολογικών, κοινωνικών και φυσικών παραμέτρων, που να καθιστούν πρόβλημα την αποθήκευση και συντήρηση αγαθών.

Από ποιες παραστάσεις αφορμάται η σκέψη του Fox για τους ιθαγενείς; Μα φυσικά από τους μετανάστες εργάτες γης. Μετά την αποκάλυψη του οράματός του στα παιδιά του, κάνει μια περιήγηση στις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών. Η κοινή διαβίωση πολλών ανθρώπων σε ένα σπίτι και η υψηλή θερμοκρασία, σίγουρα δημιουργούν την ανάγκη για κλιματισμό. Επίσης, ο Fox θα δωρίσει την μικρή του παγομηχανή στους μετανάστες, για να μπορούν να απολαμβάνουν κρύα μπύρα. Οι τελευταίοι τον ευχαριστούν από την καρδιά τους και τον θεωρούν «σπουδαίο άνθρωπο».

Το σφάλμα του Fox έγγειται στο ότι ταυτίζει τους μετανάστες με τους ιθαγενείς. Θεωρεί ότι επειδή οι μετανάστες «ήρθαν από την ζούγκλα», έχουν παραμείνει οι ίδιοι και έχουν τις ίδιες ανάγκες. Η ανάγκη όμως για κλιματισμό και για κρύα μπύρα, σηματοδοτεί και την κοινωνική και ιδεολογική πρόσδεση των μεταναστών με τις συνθήκες των εργατών γης της Αμερικής και -γιατί οχι;- με το «αμερικάνικο όνειρο».

Επομένως, για την ανάπτυξη και εδραίωση της τεχνολογίας της ψύξης, εκτός από την γεωθερμική ενέργεια και τις ψυκτικές ιδιότητες της αμμωνίας, (μη ανθρώπινες οντότητες), απαιτούνται: αντίληψη της φύσης ως μήτρας προς εκμετάλλευση· συν, συνθήκες πλεονασματικής παραγωγής αγαθών· συν, συγκεντρωτικές πολιτικές αποφάσεις διαχείρισης, αποθήκευσης και κατανάλωσης· συν, την τεχνική παιδεία1· συν διαπραγματευτικές ικανότητες για απόσπαση χρηματοδότητησης· συν, τον αστάθμητο ιδεολογικό παράγοντα «αμερικάνικο όνειρο» (ανθρώπινες οντότητες). Ο κατάλογος μπορεί να μοιάζει ατελείωτος, αν προσθέσουμε και τους παράγοντες διανομής και κατανάλωσης. Σαν να ακούμε τον Latour(2000: 172) να συμπληρώνει: «δεν υπήρξε ποτέ συλλογικότητα που κατά την σύνθεσή της να μην ενεργοποιεί ουρανό και γη, ψυχές και σώματα, θηρία και φανταστικά όντα... Τέτοια είναι η παλαιά

1 Ο Fox έχει παρατήσει το Harvard, όπου προφανώς διδάχτηκε τις αρχές της γεωθερμικής ενέργειας.

14

ανθρωπολογική μήτρα, αυτήν που ποτέ δεν εγκαταλείψαμε». Αυτή την ανθρωπολογική μήτρα είναι που ξεχνάει ο Fox, ως μοντέρνο

υποκείμενο, γι'αυτό και το σχέδιό του είναι καταδικασμένο σε αποτυχία. O Fat Boy ήταν δυσανάλογος σε σχέση με τον οικισμό. Μια τέτοια τεχνολογία απαιτεί φορείς που θα γνωμοδοτήσουν για τον τόπο εγκατάστασής της. Ο Fox, βλέποντας τον Fat Boy ως προέκταση του ναρκισσισμού του, τον εγκατέστησε στο κέντρο του οικισμού. Ένας πολιτισμός ικανός να συντηρήσει ένα τέτοιο τέχνημα, θα είχε λάβει τα απαραίτητα μέτρα ασφάλειας σε περίπτωση καταστροφής. Στην παραδειγματική ανάλυση των Pinch και Bijker (2013: 22-35) για το ποδήλατο, καθίσταται εμφανές ότι η πίεση κάποιων κοινωνικών ομάδων για ασφάλεια τροποποίησε το τελικό προϊόν. Αν η ασφάλεια ήταν επιτακτική ανάγκη για την χρήση του ποδηλάτου, πόσω μάλλον θα ήταν για την εισαγωγή του Fat Boy στον οικισμό. Είναι εύκολο να φανταστούμε τις αντιδράσεις οικολογικών ομάδων, αν κάτι σαν τον Fat Boy έμελλε να εγκατασταθεί σε κατοικήσιμη περιοχή.

Επομένως, ένα τέχνημα τέτοιας κλίμακας σαν τον Fat Boy, όσο λειτουργικό κι αν είναι, μένει μετέωρο χωρίς τις απαραίτητες δικλείδες ασφαλείας που απαιτούνται. Οι δικλείδες ασφαλείας όμως καθίστανται εφικτές, όπου υπάρχουν ευαισθητοποιημένες ομάδες πίεσης και κατ'επέκταση δημοκρατική πολιτική οργάνωση ικανή να νομοθετεί για τέτοια ζητήματα. Όλα αυτά είναι ιδιαιτερότητες του πολιτισμού που τόσο περιφρονεί ο Fox. Ορθά λοιπόν, η ταινία καταστρέφει όχι μόνο τον Fat Boy, αλλά κι όλον τον οικισμό μαζί με τον γύρω βιότοπο, υπενθυμίζοντας, με ακραίο τρόπο, ότι κάθε κοινωνία αναπτύσσει την τεχνολογία που της αρμόζει.

Η κατάρρευση της Φύσης

Η έκρηξη προκαλεί μια ριζική μεταστροφή στον Fox και στην σχέση του με την τεχνολογία. Φτάνοντας σε μια παραλία στην οποία έχουν ξεβραστεί αντικείμενα κάθε λογής (από σχοινιά μέχρι κατεστραμμένες μηχανές), και ενώ η οικογένεια πανηγυρίζει πιστεύοντας ότι επιτέλους πλησιάζουν στην Αμερική, ο Fox θα πει στην γυναίκα του: «όσα χρειαζόμαστε είναι εδώ! Μπορούμε να ζήσουμε απλά!... έχω αλλάξει μητέρα, όχι άλλα χημικά και δηλητήρια». Σαν μια συμβολική πράξη, ο Fox θα χαρίσει το ρολόι του στον νέγρο βοηθό του Haddy, αφού έχει αρνηθεί την πρότασή του να εγκατασταθούν στο παρακείμενο χωριό του. Με αυτή την κίνηση, ο Fox απαρνείται τους μηχανικούς ρυθμούς, ως τελευταίο υπόλειμμα του πολιτισμού που άφησε πίσω του, θέλοντας να ζει πλέον με τους «αρμονικούς ρυθμούς της φύσης».

Ωστόσο, η νέα εγκατάσταση δεν αρχίζει από το μηδέν, αλλά, χρησιμοποιώντας τα εξαρτήματα που βρίσκει γύρω του θα καταφέρει να χτίσει

15

ένα αξιοπρεπές σπιτικό ακριβώς δίπλα στην παραλία. Σε μια εκ νέου επίσκεψή του, ο παλιός του βοηθός τον προειδοποιεί ότι αναμένονται καταιγίδες και η παλίρροια θα σκεπάσει το σπίτι του. Ο Fox τον χαρακτηρίζει «άγριο» (savage) και δεν δέχεται την βοήθειά του. Φυσικά, η καταιγίδα επέρχεται και ο Fox πιάνεται κυριολεκτικά στον ύπνο. Εν μέσω της θύελλας, προσπαθεί να φυγαδέψει την οικογένειά του στην μισοκατεστραμμένη εξωλέμβιο, από την οποία λείπει ο αναφλεκτήρας (bougie) και η βενζίνη.

Εν τέλει πώς σώζεται η οικογένεια; Κυριολεκτικά από έναν από μηχανής θεό. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο «άγριος», πρώην βοηθός του Fox, αποδεικνύεται καλύτερος γνώστης των καιρικών φαινομένων και εκτιμάει καλύτερα τις τεχνολογικές δυνάμεις. Μια νύχτα με βροχή, ο Haddy, ξυπνάει τον μεγάλο γιο του Fox για να του δώσει κρυφά τον αναφλεκτήρα και την βενζίνη, συστήνοντάς του να μην αποκαλύψει στον πατέρα του ποιος του τα έδωσε. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι από μηχανής θεός είναι η ίδια η μηχανή, δηλαδή οι μη ανθρώπινες οντότητες της μηχανής, του αναφλεκτήρα και της βενζίνης, που κατάφεραν να υπερνικήσουν τα κύματα και να σώσουν την οικογένεια. «Έχω τον έλεγχο» θα φωνάξει ο Fox, όταν θα βάλει μπρος τη μηχανή. Στην πραγματικότητα όμως, ο έλεγχος ανήκει στη μηχανή, αφού ο Fox έχει προ πολλού τον έλεγχο της οικογένειάς του και των λογικών του, συνάμα.

Με αυτό το επεισόδιο, η ταινία αποδομεί και τα χίπικα όνειρα περί επιστροφής στη φύση και της ζωής σε αρμονία με αυτήν. Αν υπάρχει αρμονία στη φύση, αυτή δεν αποτελεί εγγύηση για την επιβίωση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος χρειάζεται ένα τεχνολογικό ελάχιστο, για να προφυλαχθεί από τις δυνάμεις της.

Επίσης, στο ίδιο επεισόδιο, η ταινία αποδομεί και την φαντασίωση του δυτικού ανθρώπου περί Ροβινσωνιάδας· της φαντασίωσης ότι ένα μυαλό μπορεί να τα καταφέρει μόνο του σε όλες τις συνθήκες, χωρίς κοινωνική μεσολάβηση. Τι ενοχλεί τόσο πολύ τον Fox στις προειδοποιήσεις του Haddy; Είναι η κοινωνική διάχυση των γνώσεων μέσω της ανταλλαγής. Με το πρότυπο του Ροβινσώνα, το ανθρώπινο είδος θα είχε εξαφανιστεί μέσα σε δεκαετίες. Μόνο μέσω της κοινωνιοσυνθετικής πράξης της ανταλλαγής πληροφοριών και αγαθών κατάφερε ο άνθρωπος να επιβιώσει και να εξελιχθεί. Είναι αδύνατο να φανταστούμε την ανθρώπινη πορεία έξω από τα δίκτυα διαχείρισης πληροφοριών. Χωρίς κάποιον Haddy από μια διπλανή φυλή, που να προειδοποιεί για τις καιρικές συνθήκες, ο άνθρωπος θα έπρεπε κάθε φορά δοκιμάζεται από την αρχή στα φυσικά φαινόμενα, με κίνδυνο την εξαφάνιση του είδους.

Η φύση, εννοείται, δεν καταρρέει· αυτό που καταρρέει, είναι η αντίληψη περί μιας Φύσης αρμονικής, από την οποία, υποτίθεται, ότι παρέκκλινε ο άνθρωπος. Είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι αυτή η αντίληψη μόνο από ένα δυτικό υποκείμενο, μπουχτισμένο από το αστικό περιβάλλον, θα μπορούσε να αναδυθεί. Μόνο ένα υποκείμενο, το οποίο δεν έχει ενδιαφερθεί για τις καιρικές

16

συνθήκες ποτέ του, αφού ένα ολόκληρο κοινωνικό δίκτυο τις έχει δαμάσει, με φράγματα, φρεάτια, αλεξικέραυνα, εκχιονιστικά, αντιπλημμυρικά έργα, έργα αποξήρανσης κ.ο.κ και τις έχει καταστήσει λίγο πολύ ελέγξιμες και προβλέψιμες, θα μπορούσε να μιλάει για την αρμονία της φύσης. Στην πραγματικότητα, η «αρμονία της φύσης» κατονομάζει το παραγνωρισμένο δίκτυο συνεργασίας ανθρωπίνων και μη ανθρωπίνων οντοτήτων, το οποίο, στον βαθμό που λειτουργεί σωστά και αποτελεσματικά, υφίσταται αθόρυβα και επιτρέπει την ανάδυση φαντασιώσεων.

Αλληλούια!

Μετα κι από αυτή την αποτυχία, ο Fox έχει πλέον βγει εκτός εαυτού. Γίνεται ολοένα πιο αντιπαθητικός για τον θεατή, τιμωρώντας υπερβολικά τα παιδιά του για να αποτρέψει μια τάση για ανταρσία. Η οικογένεια πλέει ξανά προς το άγνωστο, εν μέσω ενός ποταμού.

Ώσπου, ξαφνικά ακούν να έρχεται από κάπου η μελώδια μιας χορωδίας. Γρήγορα θα καταλάβουν ότι έχουν φτάσει στο χωριό του ιεραποστόλου Spellgood. Ο Fox θα προσαράξει και θα αποβιβαστεί με σαφώς εχθρικές διαθέσεις κι ολόκληρη η οικογένεια θα κατευθυνθεί προς την εκκλησία, απ' όπου προέρχεται ο ήχος. Στο μεταξύ, με μια γρήγορη ματιά στο χωριό, τα παιδιά γοητεύονται από τις μπασκέτες και γενικά αφήνεται να εννοηθεί ότι το χωριό είναι πολύ καλά οργανωμένο.

Φτάνοντας όμως στο κατώφλι της εκκλησίας, μια έκπληξη περιμένει τόσο την οικογένεια, όσο και τους θεατές. Γύρω στα 20 άτομα της φυλής Maywits, κάθε ηλικίας, παρακολουθούν προσηλωμένοι το κήρυγμα του Spellgood, το οποίο εκπέμπεται από μια ψηφιακή τηλεόραση. Ο Spellgood, ως αναμφίβολα δεινός ρήτορας, δίνει κυριολεκτικά show μέσω της οθόνης, περιγράφοντας μια σκηνή από την Παλαιά Διαθήκη. Στο μεταξύ παραλληλίζει την πράξη της προσευχής με ένα τηλεφώνημα. Και όντως, εμφανίζεται μπροστά του ένα ψηφιακό τηλέφωνο, με τον οποίο τηλεφωνεί στον Θεό και συνομιλεί ως εάν να συνομιλούσε με τον οποιονδήποτε!

Η οικογένεια παρακολουθεί από το κατώφλι την σκηνή κι ο Fox θα υποστηρίξει ότι «έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου». Η οικογένεια θα μείνει κρυφά στο χωριό, ώσπου τη νύχτα παίρνει φωτιά η εκκλησία κι όλο το χωριό ξυπνάει. Γρήγορα θα καταλάβουμε ότι την φωτιά την έβαλε ο Fox, o οποίος τρέχει να φυγαδευτεί στην βάρκα του. Ο Spellgood, ο οποίος κυκλοφορεί εξαγριωμένος με την καραμπίνα του, τον εντοπίζει, τον πυροβολεί αλλά δεν τον σκοτώνει, αφήνοντάς τον βαριά τραυματισμένο. Καθώς σωριάζεται στο έδαφος ο Fox, ακούμε από το βάθος τους κατοίκους να πανηγυρίζουν που κατάφεραν να συνδέσουν την αντλία και τον Spellgood να αναφωνεί «Αλληλούια!». Πώς πρέπει να διαβάσουμε αυτή την σκηνή;

17

Πρόκειται για μια περίπλοκη σκηνή, με διάφορα επίπεδα ανάγνωσης. Αρχικά, η λήψη της φλεγόμενης εκκλησίας είναι ίδια με την λήψη του φλεγόμενου Fat Boy. Επίσης, ο Fat Boy ήταν το ίδιο επιβλητικός και τοποθετημένος στη μέση του οικισμού, όπως μια εκκλησία. Με αυτό το τέχνασμα, ο σκηνοθέτης παραλληλίζει τον λόγο του Θεού με άλλον έναν Fat Boy, δηλαδή με άλλη μια τεχνολογία. Δεν είναι τύχαιο άλλωστε, το σταθερό μοτίβο της ταινίας να παραλληλίζει συνεχώς τον Fox με άλλον έναν Θεό. Για παράδειγμα, ο Fox είναι συνειδητός σχεδιαστής, Πατέρας, και αυτοαποκαλείται σωτήρας.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που ενοχλεί τον Fox -στον βαθμό που έχει εμμονή με τον έλεγχο ανθρώπινων και μη ανθρώπινων οντοτήτων- είναι ότι ο λόγος του Θεού λειτουργεί ακόμα και επιτυγχάνει τέτοια συνοχή, που ο ίδιος ούτε στην οικογένειά του δεν μπόρεσε να επιβάλλει. Ως εάν ο εσταυρωμένος Θεός των μοντέρνων, για τον οποίο κάνει λόγο ο Latour (2000: 63-66), να μην το έχει βάλει κάτω και να εμπλέκεται ακόμα στα εγκόσμια.

Μήπως πρέπει να ριζοσπαστικοποιήσουμε ακόμα περισσότερο το επιχείρημα περί ομοιότητας του Fox με τον Θεο; Είναι η πρώτη φορά στην ταινία, που ο Fox καταστρέφει κάτι συνειδητά. Τόσο η καταστροφή του Fat Boy, όσο και το πλήγμα από την θύελλα δεν ήταν στις προθέσεις του. Με τον εμπρησμό της εκκλησίας, συπληρώνεται το συμμετρικό αντίστοιχο του συνειδητού σχεδιαστή, του φετίχ τόσο του μοντερνισμού, όσο και της θεολογίας. Ο Fox γίνεται και συνειδητός καταστροφέας. Θέση μας είναι ότι ο συνειδητός καταστροφέας αποτελεί το σύμπτωμα, το αισχρό συμπλήρωμα, δηλαδή, του συνειδητού δημιουργού, είτε αυτός είναι ο Θεός, είτε είναι ο μοντέρνος άνθρωπος. Ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης (χωρία της οποίας γνωρίζει απ'έξω ο Fox) είναι ταυτόχρονα δημιουργός των πάντων, αλλά και στυγνός καταστροφέας· είναι ικανός να πλημμυρίσει την γη σε σαράντα μέρες και να κάψει τα Σόδομα και τα Γόμορα. Τέτοιες σκηνές είναι δεκάδες στην Παλαιά Διαθήκη. Από την άλλη, τί θα ήταν τα θαυμαστά επιτεύγματα του μοντέρνου ανθρώπου χωρίς την πρωταρχική συσσώρευση1; ή την καταστροφή των δασών; την τρύπα του όζοντος και την όξινη βροχή; Ο κατάλογος των καταστροφών μοιάζει ατελείωτος. Έχουμε λοιπόν βάσιμες υποψίες να υποθέτουμε τον συνειδητό καταστροφέα ως το αναγκαίο συμπλήρωμα του συνειδητού σχεδιαστή.

Γιατί όμως σώζεται τελικά η εκκλησία; Γιατί δεν καταστρέφεται ολοσχερώς; Θα έκανε πιο εύκολη την κριτική ανάγνωση και θα μιλούσαμε για τον «θάνατο του Θεού» και τα παρεμφερή. Υποθέτουμε ότι η απάντηση φωτίζεται καλύτερα με την ερώτηση: γιατί ο Spellgood μιλάει μέσω ψηφιακής τηλεόρασης; προς τι αυτή η περιπλοκή;· και γιατί συνομιλεί με τον θεό μέσω ψηφιακού τηλεφώνου;

Η πρώτη απάντηση που έρχεται στον νου είναι, ότι η τηλεόραση πλέον είναι ένας νέος θεός· μέσω αυτής, η προπαγάνδα φτάνει σε κάθε σπίτι, με

1 Το προπατορικό αμάρτημα του καπιταλισμού, όπως την χαρακτήριζε ο Μαρξ!

18

αποτέλεσμα όλοι να μετατρεπόμαστε, οικειοθελώς, σε αποχαυνωμένους Maywits. Νομίζουμε ότι αυτή η προσέγγιση, ενώ σε κάποιο βαθμό ισχύει, δεν αρκεί. Οι Maywits θα ήταν το ίδιο αποχαυνωμένοι ακόμα κι αν ήταν ζωντανή η παράσταση του Spellgood.

Για τον Γάλλο ψυχαναλυτή Lacan, ο Θεός δεν πέθανε, όπως διατείνεται ο μοντερνισμός, αλλά είναι ασυνείδητος (Βεργέτης, 2010: 222). Από την άλλη, ήταν σύνηθες για τον Freud να μιλάει για την ψυχή και το ασυνείδητο με όρους δανεισμένους από την μηχανική της εποχής του (Καββαθάς & Ράπτης, 2010: 17· Freud, 2010: 43-47· Kittler, 2010: 83). Για παράδειγμα, μιλάει συχνά για ψυχικούς μηχανισμούς και για ψυχική συσκευή. Ο λακανικός θεωρητικός των μέσων Friedrich Kittler επεκτείνει αυτές τις θέσεις και μιλάει για μιντιακό ασυνείδητο (Καββαθάς & Ράπτης, 2010: 18). Στην οξυδερκέστατη ανάγνωση που πρότεινει για τον Δράκουλα, του μυθιστορήματος του Stoker, γραμμένο στα 1897, διατείνεται ότι στον μύθο καταγράφεται η επερχόμενη γραφειοκρατικοποίηση της Ευρώπης (Kittler, 2010: 141). Στο δάγκωμα του Δράκουλα, πάντα στο ίδιο σημείο, και στην γυναίκα του πρωταγωνιστή, η οποία δακτυλογραφεί στην γραφομηχανή, αναγνωρίζει την γραφειοκρατική επανάσταση, η οποία συγκροτείται από την γραφομηχανή. Η πένα του πρωταγωνιστή, που αργοπεθαίνει, συμβολίζει την ανδρική δημιουργικότητα, η οποία αντικαθίσταται από την παραγωγή κειμένων μέσω γραφομηχανών, τις οποίες χειρίζονταν κυρίως γυναίκες (Kittler, 2010: 148).

Αν λοιπόν, ο θεός δεν έχει πεθάνει και είναι ασυνείδητος· κι αν το ασυνείδητο είναι (σαν) μια συσκευή· τότε δικαιούμαστε να υποθέτουμε ότι η ψηφιακή τηλεόραση και το τηλέφωνο είναι όντως άλλος ένας θεός, όχι με θεολογικούς, αλλά με κιττλερικούς όρους. Με άλλα λόγια, οι ψηφιακές τεχνολογίες είναι άλλος ένας θεός, όχι υπερβατικός ή μυστικιστικός, αλλά απλώς συγκροτούν το ασυνείδητο που δομεί την κοινωνική πραγματικότητα, όπως την συγκροτούσε κάποτε η μηχανή. Επομένως, θέση μας είναι ότι με τον αργό θάνατο του Fox και με την τελική επικράτηση του Spellgood και της εκκλησίας του, σηματοδοτείται η προελαύνουσα ψηφιακή επανάσταση1 που είχε ήδη ξεκινήσει στην Αμερική από τις αρχές της δεκαετίας του '80 και διαδιδόταν σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο. Ο παλιός κόσμος της μηχανής έχανε την αίγλη του και ήδη στην Ευρώπη είχε ξεκινήσει η αποβιομηχάνιση και η γιγάντωση του τραπεζικού καπιταλισμού. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ο Spellgood μοιάζει περισσότερο με γιάπη της Wall Street, ενώ ο Fox σχεδόν σε όλο σχεδόν το έργο είναι ιδρωμένος και βρώμικος.

1 https://en.wikipedia.org/wiki/Digital_Revolution (τελευταία πρόσβαση 8/7/2015)

19

Επίλογος Φτάσαμε, λοιπόν, στο τέλος της περιπλάνησης του Fox, το οποίο σηματοδοτεί και το τέλος της ζωής του. Με την οικογένεια πάνω από το κεφάλι του και τον ίδιο ξαπλωμένο ανάσκελα, με το σώμα του παράλυτο από τον πυροβολισμό, αξίζει να παραθέσουμε τα τελευταία του λόγια, αυτούσια:

...Δεν μπορώ να κουνηθώ – μόνο το κεφάλι μου... Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από λάθος της φύσης, Charlie. Το ανθρώπινο σώμα έχει κακή κατασκευή (design). Το δέρμα δεν είναι αρκετά χοντρό, λίγες τρίχες, ούτε νύχια, ούτε δόντια. Δεν είμασταν προορισμένοι να περπατάμε όρθιοι. Εκθέτει την καρδιά και τα γεννητικά όργανα σε κίνδυνο. Έπρεπε να περπατάμε στα τέσσερα. Μαλλιαροί, με ουρές... Θα είμαι στα τέσσερα από δω και πέρα. Η φύση είναι διεστραμμένη. Ήθελα σωστές γωνίες, ευθείες γραμμές. Κόβεσαι ανοίγωντας μια κονσέρβα και πεθαίνεις... Συνεχίζουμε ακόμα την πορεία προς τα πάνω, μητέρα;

Το παράλυτο σώμα και το ομιλούν κεφάλι, θα μπορούσαν να ειδωθούν σαν την πραγμάτωση του καρτεσιανού δυϊσμού μεταξύ Σώματος και Πνεύματος, στην καθαρότερή της μορφή. Ακόμα και την ύστατη στιγμή, ο Fox εμμένει στους δυϊσμούς του μοντερνισμού. Ενώ έχει αναθεωρήσει τα πάντα περί τεχνολογίας, φύσης και εν τέλει σώματος – μία συνθήκη μένει ακλόνητη για τον Fox, ο Λόγος του μοντερνισμού. O Λόγος περί ενός ελλόγου υποκειμένου, που διαχωρίζει αυθαίρετα Φύση-Κοινωνία, Σώμα-Πνεύμα, Υποκείμενο-Αντικείμενο. Ο Λόγος αυτός ήταν υπεύθυνος για όλες του τις επιτυχίες, αλλά και για τις μοιραίες αποτυχίες και μπορούμε να υποθέτουμε ότι ακόμα κι αν η σφαίρα έβρισκε το κεφάλι, πάλι ο Λόγος θα επέμενε.

Επομένως, μετά από όλη αυτή την περιπλάνηση, ποια φαίνεται να είναι η απάντηση της ταινίας στο κεντρικό ερώτημα: ο πολιτισμός κάνει τον εφευρέτη ή ο εφευρέτης τον πολιτισμό; Η ταινία απαντά ξεκάθαρα αρνητικά στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης, αφήνοντας να εννοηθεί η θετική απάντηση στο πρώτο. Καθ'όλη την διάρκειά της, έδινε απανωτά χαστούκια στην κορυβαντιώσα έπαρση του Fox, απαντώντας μηδενιστικά στον μηδενισμό του. Θέση του σκηνοθέτη και του συγγραφέα είναι ότι δεν μπορείς να κρίνεις ή να χτίσεις έναν πολιτισμό με τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις του πολιτισμού από τον οποίο κατάγεσαι. Μας φαίνεται σωστή αυτή η θέση, και θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε-παραφράζοντας την παλιά φροϋδική ρήση: είναι δύσκολα με την γυναίκα, αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολα χωρίς αυτήν- είναι δύσκολα στον πολιτισμό, αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολα έξω από αυτόν.

Μάριος Αριστοτέλης Κουλούρης, Αθήνα 2015

20

Βιβλιογραφία Callon M (2013), «Κοινωνία εν κατασκευή». W.E. Bijker, T.J. Pinch, T.P. Hughes, J. Law, R.S. Cowan, M. Callon, T.J. Misa, B. Latour (επιμ.) Διαμορφώνοντας την τεχνολογία δομώντας την κοινωνία, Η κοινωνική κατασκευή των τεχνολογικών συστημάτων (2013), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π 133-156

Cowan R.S. (2013), «O κόμβος της κατανάλωσης». W.E. Bijker, T.J. Pinch, T.P. Hughes, J. Law, R.S. Cowan, M. Callon, T.J. Misa, B. Latour (επιμ.) Διαμορφώνοντας την τεχνολογία δομώντας την κοινωνία, Η κοινωνική κατασκευή των τεχνολογικών συστημάτων (2013), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π 111-132

Freud S. (2010), «Σημείωση για το “Μαγικό Σημειωματάριο”», στο περιοδικό Αλήthεια, τεύχος 4-5, Αθήνα: Πατάκης, σελ. 43-47

Freud S. (2011), O Πολιτισμός πηγή δυστυχίας, μτφ. Νίκη Μυλωνά, Αθήνα: Νικας.

Kittler F. (2010), «O κόσμος του συμβολικού – ένας κόσμος της μηχανής», στο περιοδικό Αλήthεια, τεύχος 4-5, Αθήνα: Πατάκης, σελ. 79-102

Kittler F. (2010), «Το κληροδότημα του Δράκουλα», το περιοδικό Αλήthεια, τεύχος 4-5, Αθήνα: Πατάκης, σελ. 124-171

Latour B. (2000), Ουδέποτε υπήρξαμε μοντέρνοι, Δοκίμιο συμμετρικής ανθρωπολογίας, μτφ. Φώτης Τερζάκης, Αθήνα: Σύναλμα

Latour B. (2013), «H κοινωνιολογία μερικών κοινότοπων τεχνημάτων». W.E. Bijker, T.J. Pinch, T.P. Hughes, J. Law, R.S. Cowan, M. Callon, T.J. Misa, B. Latour (επιμ.) Διαμορφώνοντας την τεχνολογία δομώντας την κοινωνία, Η κοινωνική κατασκευή των τεχνολογικών συστημάτων (2013), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π 229-268

Pinch & Bijker (2013), «Η κοινωνική κατασκευή των γεγονότων και των τεχνημάτων». W.E. Bijker, T.J. Pinch, T.P. Hughes, J. Law, R.S. Cowan, M. Callon, T.J. Misa, B. Latour (επιμ.) Διαμορφώνοντας την τεχνολογία δομώντας την κοινωνία, Η κοινωνική κατασκευή των τεχνολογικών συστημάτων (2013), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π 11-48

Βεργέτης Δ. (2010), «Η συνείδηση, οι μηχανές και το τέλος του ανθρώπου στον Λακάν», στο περιοδικό Αλήthεια, τεύχος 4-5, Αθήνα: Πατάκης, σελ. 201-217

21

Καββαθάς Δ. & Ράπτης Ε. Χ. (2010), «Αρματώσεις της ψυχής – μια εισαγωγή», στο περιοδικό Αλήthεια, τεύχος 4-5, Αθήνα: Πατάκης, σελ. 15-42

Καστοριάδης Κ. (1999), Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου, μτφ. Ζήσης Σαρίκας, Αθήνα: ύψιλον/βιβλία.

Μάμφοντ Λ. (2005a), O μύθος της μηχανής, Α. Τεχνική και ανάπτυξη του ανθρώπου, Θεσσαλονίκη: Νησίδες.

Μάμφοντ Λ. (2005b), O μύθος της μηχανής, Β. Το πεντάγωνο της ισχύος, Θεσσαλονίκη: Νησίδες.

Μακλούαν Μ. (1990), Media: οι προεκτάσεις του ανθρώπου, Αθήνα: Κάλβος.

Μπουρδάκου Ε. (2000), Δαίδαλος, ο πρώτος μηχανικός, Αθήνα: Αίολος.

Nίτσε Φ. (2010), Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, μτφ. Ζήσης Σαρίκας, Πανοπτικόν

22