Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

190
/ ............. ................ . \ : : 1844 1900. (1869-1879).

description

 

Transcript of Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Page 1: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΕΡΓΑΤΟΥΦΡΙΝΤΡΙΧ

/ ............. ι ................. \ : : ΕΞΑΝ'fΑΣ

Φρίντριχ Νίτσε Γερμανός φιλόσοφος, φιλόλογος

και ποιητής. Γεννήθηκε στο Ρέκεν

το 1844 και πέθανε στη Βα'ίμάρη το 1900. Καθηγητής της ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της

Βασιλείας (1869-1879).

Στα έργα του καταφέρεται εναντίον

των παραδοσιακών χριστιανικών

αρχών. Επίσης προαναγγέλλει τη

δημιουργία ενός καινούργwυ

ολοκληρωμένου και ανώτερου

ανθρώπου, του «υπερανθρώπου»

κυρίως στο πιο γνωστό έργο του

Τάδε έφη Ζα{!ατούστρα.

Το περίτεχνο ύφος των ποιημάτων

αλλά και των φιλοσοφικών έργων

του επηρέασε πολύ την εξέλιξη της

ευρωπα'ίκής σκέψης.

•------------------------------------------~~----~----------~------------

Page 2: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΡΙΝΊΡΙΧ ΝΙΊΣΕ

1. Η ΧΑΡΟΎΜΕΝΗ ΓΝΩΣΗ

Page 3: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ISBN 960-256-289-7 Friedrich Nietzsche, Dίe frohliche Wιssenschaft

©Για την παρούσα μετάφραση: Εξάντας, 1996

ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΠΚΗ ΑΕ.

Διδότου 59 - 106 81 ΑΘΗΝΑ - Τηλ. 3804885 - Fax 3813065

Page 4: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ

ΗΧΑΡΟΥΜΕΝΗ

ΓΝΩΣΗ

«la gaya scienza»

Μετάφραση

ΛΙΛΑ ΙΡΟΥ ΛΙΝΟΥ

ΕΞΑΝΤΑΣ

Page 5: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 6: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος .. . ................................... 11 «Αστείο, πανουργία και εκδίκηση» ................... 21 Βιβλίο Ι ..... . .. . . ...... ..... ..... .... . ........ 43 Βιβλίο 11 ............ . ......................... 101 Βιβλίο ΙΙΙ .......... .. ......................... 153 Βιβλίο IV: Sanctus Januarius ............... . ....... 221 Βιβλίο V: Εμείς οι άφοβοι ......... . ...... . . . ..... 281 Παράρτημα: Τραyούδια του πρίγκιπα Έκνομου . ....... 357 Σημειώσεις .................................... 375

Page 7: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Κατοικώ στο δικό μου σπίτι

Ποτέ δεν μιμήθηκα κανέναν σε τίποτε

Και - γελώ με κάθε aριστοτέχνη

Που δεν μπόρεσε να γελάσει με τον εαυτό του.

Επιγραφή πάνω απ' την πόρτα μου 1

Page 8: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Πρόλοyο~ στη δεύτερη έκδοση

1

Το βιβλίο αυτό θα χρειαζόταν ίσως κάτι παραπάνω από έναν

πρόλογο· τελικά όμως θα 'μενε πάλι η εξής αμφιβολία: πώς είναι

δυνατό κάποιος που ποτέ δεν βίωσε κάτι ανάλογο να 'ρθει πιο

κοντά στο βίωμα του βιβλίου αυτού μέσω προλόγων; Το βιβλίο

μοιάζει να 'ναι γραμμένο στη γλώσσα του ανέμου που λιώνει τα

χιόνια: μέσα του υπάρχει ζωηρότητα, ανησυχία, αντίφαση, aπρι­

λιάτικος καιρός - έτσι που θυμι'ζ,ει συνεχώς στον καθένα όχι μό­

νο την εγγύτητα του χειμώνα αλλά και την κατανίκησή του, μια

κατανίκηση που έρχεται, πρέπει να έρθει, κι ίσως έχει έρθει ή­

δη ... Η ευγvωμοσύνη ρέει κατά κύματα, σαν να συνέβη μόλις το απρόσμενο, η ευγνωμοσύνη ενός αναρρώνοντας - γιατί η ανάρ­

ρωση ήταν αυτό το απρόσμενο. «Χαρούμενη γvώση»: είναι τα Σα­

τουρνάλια2 ενός πνεύματος που αντιστάθηκε υπομονετικά σε μια

φοβερή, μακρόχρονη πίεση - υπομονετικά, αυστηρά, ψυχρά,

χωρίς να το βάζει κάτω, αλλά και χωρίς να τρέφει καμιά ελπίδα

- και που το 'χει κυριέψει τώρα η ελπίδα, η ελπίδα για υγεία

και η μέθη της ανάρρωσης. Τι το παράξενο λοιπόν αν σ' αυτή την

κατάσταση βγαίνουν στο φως πολλά παράλογα και τρελά πράγ­

ματα, πολύ ζωηρή τρυφερότητα, που ξοδεύεται ακόμη και για

προβλήματα που έχουν αγκαθωτό δέρμα και που δεν είναι φτιαγ-

11

Page 9: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

μένα για να αγαπιούνται και για να βάζουν σε πειρασμό; Ολό­

κληρο το βιβλίο δεν είναι παρά ένα γλέντι έπειτα από μακρόχρο­

νη στέρηση και ανημπόρια, δεν είναι παρά η αγαλλίαση για τις

δυνάμεις που ανακτώνται, για την ξαναγεννημένη πίστη σ' ένα

αύριο και μεθαύριο, για το ξαφνικό αίσθημα και προαίσθημα του

μέλλοντος, επικείμενων περιπετειών, θαλασσών που θα ανοίξουν

πάλι, σκοπών που θα επιτραπούν πάλι, που θα γίνουν άξιοι μιας

πίστης πάλι. Και πόσα πράγματα δεν είχα πίσω μου · τότε! Εκεί­

νη τη λωρίδα ερημιάς, εξάντλησης, έλλειψης πίστης, παγώματος

μέσα στη νιότη, εκείνο το γέρασμα σε ακατάλληλη στιγμή, εκεί­

νη την τυραwία του πόνου, η οποία ξεπερνιόταν από την τυραν­

νία της περηφάνιας, που αρνιόταν τις συνέπειες του πόνου (και

οι συνέπειες είναι παρηγοριές), εκείνη τη ρηξικέλευθη απομόνω­

ση ως απεγνωσμένη άμυνα ενάντια σε μια περιφρόνηση προς

τους ανθρώπους που είχε γίνει παθολογικά οξυδερκής, εκείνον

τον κατηγορηματικό περιορισμό σ' ό,τι πιο πικρό, σκληρό και ο­

δυνηρό της γνώσης, έναν περιορισμό προαποφασισμένο από την

αηδία που αναπτύχθηκε σιγά-σιγά από μια aσύνετη πνευματική

δίαιτα και πνευματικό χάλασμα - το ονομάζουν αυτό ρομαντι­

σμό - ω, ποιος θα μπορούσε να ζήσει όλα αυτά τα πράγματα;

Κι εκείνος όμως που θα μπορούσε να το κάνει αυτό, σίγσυρα θα

μου συγχωρούσε τη λίγη τρέλα, τη λίγη υπερβολή, τη λίγη <<Χαρού­

μενη γνώση» - λόγου χάρη, αυτή τη φούχτα τραγούδια που προ­

στέθηκαν σ' αυτό το βιβλίο - τραγούδια όπου ένας ποιητής κο­

ροίδεύει όλους τους ποιητές μ' έναν τρόπο που δύσκολα τ_ ον συγ­

χωρεί κανείς. Αχ, δεν είναι μόνο οι ποιητές και τα ωραία τους

<<λυρικά αισθήματα>> εκείνα στα οπpία θα ασκήσει την κακία του

αυτός ο αναστημένος: ποιος ξέρει τι λογής θύμα ψάχνει να βρει

αυτός, τι λογής τέρας που σηκώνει παρωδία θα τον ερεθίσει σε

λίγο; «lncipit tragoedia»3 - είναι γραμμένο στο τέλος αυτού του

ακροσφαλώς ανενδοίαστου βιβλίου. Προσέξτε! Κάτι υποδειγμα­

τικά δυσάρεστο και κακεντρεχές αναγγέλλεται εδώ: lncipit par­odίa, 4 δεν χωράει αμφιβολία ...

12

Page 10: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Πρ6λογος στη δεύτερη έκδοση

2

Ας αφήσουμε όμως τον κύριο Νίτσε: τι μας νοιάζει αν ανάρ­

ρωσε; Για έναν ψυχολόγο λίγα ερωτήματα είναι τόσο ελκυστικά

όσο εκείνο που αφορά στη σχέση φιλοσοφίας και υγείας, και στην

περίπτωση που θα αρρωστήσει ο ίδιος, θα μεταφέρει όλη την ε­

πιστημονική περιέργειά του στην αρρώστια του. Γιατζ αν υπο­

θέσουμε πως είναι κανείς πρόσωπο, τότε κατ' ανάγκη έχει τη φι­

λοσοφία του προσώπου του· εδώ όμως υπάρχει μια αξιοσημείω­

τη διαφορά. Σε μερικούς ανθρώπους φιλοσοφούν οι ελλείψεις

τους, ενώ σε άλλους τα πλούτη και οι δυνάμεις τους. Οι πρώτοι

χρειάζονται τη φιλοσοφία τους; ως στήριγμα, καταπραϋντικό,

γιατρικό, λύτρωση, ανάταση, ξένωση από τον εαυτό τους. Για

τους δεύτερους η φιλοσοφία είναι απλώς μια ωραία πολυτέλεια

και, στην καλύτερη περίπτωση, είναι η ηδονικότητα μιας θριαμ­

βευτικής ευγνωμοσύνης, που τελικά οφείλει να γραφεί με κοσμι­

κά κεφαλαία γράμματα στον ουρανό των εwοιών. Στην πρώτη

περίπτωση όμως, που είναι πιο συνηθισμένη, στην περίπτωση δη­

λαδή που φιλοσοφεί η κατάσταση ανάγκης, όπως συμβαίνει μ' ό­

λους τους άρρωστους στοχαστές (κι ίσως οι άρρωστοι στοχαστές

είναι και οι περισσότεροι μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας), τι

γίνεται η ίδια η σκέψη, καθώς υποβάλλεται στην πίεση της αρ­

ρώστιας; Αυτό το ερώτημα ενδιαφέρει τον ψυχολόγο: κι εδώ μπο­

ρεί να γίνει ένα πείραμα. Είναι ακριβώς σαν τον ταξιδιώτη που

αποφασίζει να ξυπνήσει μια ορισμένη ώρα και ύστερα παραδί­

νεται ήσυχα στον ύπνο· έτσι και εμείς οι φιλόσοφοι, αν υποτεθεί

πως πέφτουμε άρρωστοι, παραδινόμαστε προσωρινά ψυχή τε και

σώματι στην αρρώστια - κλείνουμε, ούτως ειπείν, τα μάτια

μπροστά στον εαυτό μας. Κι όπως ο ταξιδιώτης ξέρει πως κάτι

δεν κοιμάται, πως κάτι μετράει τις ώρες και θα τον ξυπνήσει, έ­

τσι κι εμείς ξέρουμε πως η κρίσιμη στιγμή θα μας βρει ξύπνιους - και πως κάτι θα πεταχτε( τότε και θα πιάσει το πνεύμα επ'

αυτοφώρω: εwοώ τη στιγμή της αδυναμίας ή της παλινδρόμησης

13

Page 11: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

ή της παραίτησης ή της πόρωσης ή του σκοτεινιάσματός του, κι

όσων άλλων ονομάτων υπάρχουν για τις παθολογικές καταστά­

σεις του πνεύματος, που σε ημέρες υγείας έχουν εναντίον τους

την περηφάνια του πνεύματος (γιατί ισχύει ακόμη το παλιό ρη­

τό: <<το περήφανο πνεύμα, το παγόνι και το άλογο είναι τα τρία

πιο περήφανα ζώα της γης»). Ύστερα από μια τέτοια ερώτηση

στον εαυτό, ύστερα από έναν τέτοιο πειρασμό του εαυτού, μα­

θαίνει κανείς να επανεξετάζει με οξύτερο μάτι καθετί που έγινε

αντικείμενο της φιλοσοφίας ως τις μέρες μας. Μαντεύει κανείς

καλύτερα από πριν τις αθέλητες λοξοδρομήσεις, τα πλάγια δρο­

μάκια, τις ήσυχες γωνιές και τα ηλιόλουστα μέρη της σκέψης, ό­

που οδηγούνται και παρασύρονται οι στοχαστές που υποφέρουν,

επειδή ακριβώς υποφέρουν· τώρα ξέρει κανείς καλύτερα προς

τα πού το άρρωστο σώμα μέσα στην ανάγκη του τραβάει, ωθεί,

παρασέρνει ασυνείδητα το πνεύμα: προς τον ήλιο, την ηρεμία, τη

γλυκύτητα, την καρτερία, το γιατρικό, την ανακούφιση κατά κά­

ποια έwοια. Κάθε φιλοσοφία που βάζει τητι ειρήνη ψηλότερα α­

πό τον πόλεμο, κάθε ηθική που αναπτύσσει μια αρνητική έwοια

της ευτυχίας, κάθε μεταφυσική και φυσική που λέει πως γνωρί­

ζει ένα φινάλε, μια οποιαδήποτε τελ(κή κατάσταση, κάθε κατά

κύριο λόγο αισθητική ή θρησκευτική επιθυμία για κάποιο Παρά­

μερα, Εκείθεν, Έξω, Υπεράνω, μας δίνουν το δικαίωμα να ανα­

ρωτηθούμε μήπως η αρρώστια ήταν εκείνη που ενέπνευσε το φι­

λόσοφο. Η aσυνείδητη μεταμφίεση των φυσιολογικών αναγκών

κάτω από το μανδύα του αντικειμενικού, του ιδεϊκού, του καθα­

ρά πνευματικού μπορεί να φτάσει σε επίφοβο σημείο: πολλές φο­

ρές αναρωτήθηκα μήπως, σε αδρές γραμμές, η φιλοσοφία ήταν

μέχρι σήμερα απλώς μια εξήγηση του σώματος και μια παρανόη­

ση του σώματος. Πίσω από τις ύψιστες αξιολογικές κρίσεις, που

οδήγησαν μέχρι τώρα την ιστορία της σκέψης, υπάρχουν κρυμ­

μένες παρανοήσεις της φυσικής συγκρότησης - είτε μεμονωμέ­

νων ατόμων είτε κοινωνικών τάξεων ή ολόκληρων φυλών. Όλες

αυτές οι αδιάντροπες τρέλες της μεταφυσικής, ιδιαίτερα οι απα-

14

Page 12: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

ντήσεις στο ερώτημα σχετικά με την αξία της ενθαδικής ύπαρ­

ξης, μπορούν να θεωρηθούν πάντοτε συμπτώματα φυσικών συ­

γκροτήσεων ορισμένων σωμάτων. Και αν οι τέτοιας λογής θετι­

κές ή αρνητικές εκτιμήσεις του κόσμου δεν περιέχουν ούτε κόκ­

κο σημασίας, αν εκτιμηθούν επιστημονικά, είναι ακόμα πιο πο­

λύτιμες ενδείξεις για τον ιστορικό και τον ψυχολόγο ως συμπτώ­

ματα, όπως είπα, του σώματος, της αποτυχίας ή της επιτυχίας

του, της πληρότητάς του, της δύναμής του, της κυριαρχίας του

μέσα στην ιστορία, ή αντίθετα των επισχέσεών του, των κοπώ­

σεών του, των πτωχεύσεών του, των προαισθημάτων του του τέ­

λους, της θέλησής του να τελειώνει. Ακόμη περιμένω έναν φιλό­

σοφο γιατρό με την ξεχωριστή έννοια της λέξης - κάποιον που

θα ασχοληθεί με το πρόβλημα της συνολικής υγείας ενός λαού,

μιας εποχής, μιας φυλής, της aνθρωπότητας - που μια μέρα θα

έχει το θάρρος να σπρώξει την υποψία μου στα άκρα και να τολ­

μήσει να πει τη φράση: αυτό με το οποίο είχε να κάνει όλη η φι­

λοσοφική δραστηριότητα μέχρι σήμερα δεν ήταν καθόλου η «α­

λήθειω> αλλά κάτι άλλο - φέρ' ειπείν, η υγεία, το μέλλον, η α­

νάπτυξη, η δύναμη, η ζωή ...

3

Μαντεύει κανείς πως δεν θέλω να aποχωριστώ με αχαριστία

εκείνη την περίοδο της σοβαρής αρρώστιας, της οποίας τα οφέ­

λη δεν έχουν εξαντληθεί για μένα ακόμη. Έχω αρκετή επίγνωση

των πλεονεκτημάτων που μου δίνει η πολύ ευμετάβλητη υγεία

μου απέναντι σ' όλα τα τετράγωνα μυαλά. Ένας φιλόσοφος που

πέρασε και ξαναπερνάει από πολλά είδη υγείας, έχει περάσει και

από έναν ίσο αριθμό φιλοσοφιών· απλώς δεν μπορεί να κάνει αλ­

λιώς από να μεταφέρει την εκάστοτε κατάστασή του στην πιο

πνευματική μορφή και ορίζοντα: αυτή η τέχνη μεταμόρφωσης εί­

ναι η φιλοaοφία. Εμείς οι φιλόσοφοι δεν είμαστε ελεύθεροι να

15

Page 13: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

χωρίσουμε το σώμα από την ψυχή όπως κάνει ο κόσμος κι ακό­

μη περισσότερο, να χωρίσουμε την ψυχή από το πνεύμα. Δεν εί­

μαστε σκεπτόμενοι βάτραχοι, ούτε μηχανισμοί χωρίς σπλάχνα

που αντικειμενικοποιούν και καταγράφουν· χρειάζεται να γεν­

νάμε συνεχώς τις σκέψεις μας με πόνο και, σαν τις μητέρες, να

δίνουμε σ' αυτές όσο αίμα, καρδιά, φωτιά, πόθο, πάθος, αγωνία,

συνείδηση, πεπρωμένο και μοιραίο έχουμε. Η ζωή - αυτό ση­

μαίνει για μας να μετατρέπουμε συνεχώς αυτό που είμαστε σε

φλόγα και φως όπως επίσης και καθετί που μας πληγώνει: είναι

αδύνατο να κάνουμε αλλιώς. Κι όσο για την αρρώστια: μήπως

δεν μπαίνουμε στον πειρασμό να αναρωτηθούμε αν θα μπορού­

σαμε να κάνουμε δίχως αυτήν; Μόνο ο μεγάλος πόνος είναι ο έ­

σχατος aπελευθερωτής του πνεύματος, επειδή είναι ο δάσκαλος

της μεγάλης υποψίας, που μετατρέπει κάθε υ σε χ; ένα πραγμα­

τικό, γνήσιο χ; δηλαδή το προτελευταίο γράμμα πριν από το τε­

λευταίο ... Μόνο ο μεγάλος πόνος, ο μακρόχρονος, αργός πόνος, που πάει με το πάσο του και μέσα στον οποίο καιγόμαστε σαν

τα χλωρά κλαριά, μας αναγκάζει, εμάς τους φιλοσόφους, να κα­

τεβούμε στα έσχατα βάθη μας και να απεκδυθούμε κάθε εμπι­

στοσύνη, καθετί καλοκάγαθο, καθετί που ρίχνει ένα πέπλο, κα­

θετί ήπιο, καθετί μετριοπαθές - πράγματα στα οποία άλλοτε ί­

σως είχαμε τοποθετήσει την ανθρωπιά μας. Αμφιβάλλω αν ένας

τέτοιος πόνος μάς κάνει «καλύτερους»· ξέρω όμως πως μας κά­

νει βαθύτερους. Στο εξής, είτε μάθουμε να αντιτάσσουμε στον

πόνο αυτόν την περηφάνια μας, το χλευασμό μας, τη δύναμη της

θέλησής μας, όμοιοι με τον Ινδιάνο της Αμερικής που, ενώ τον

βασανίζουν, πληρώνει τον βασανιστή του με την κακία της γλώσ­

σας του· είτε aποσυρθούμε μέσω του πόνου σ' εκείνο το ανατο­

λίτικο μηδέν - που λέγεται νιρβάνα - σ' εκείνη τη βουβή, άκα­

μπτη, κουφή παραίτηση, λησμονιά του εαυτού μας, εξάλειψη του

εαυτού μας: μέσα από τέτοιες μακρόχρονες και επικίνδυνες α­

σκήσεις αυτοκυριαρχίας αναδύεται κανείς ως διαφορετικό πρό­

σωπο, με κάποια ερωτηματικά επιπλέον - και πάνω απ' όλα με

16

Page 14: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Πρ6λογος στη δεύτερη έκδοση

τη θέληση να ρωτάει στο εξής περισσότερο, με τρόπο πιο βαθύ,

πιο σοβαρό, πιο σκληρό, πιο κακό, πιο ήρεμο απ' ό,τι ρωτούσε

ως τότε. Η εμπιστοσύνη στη ζωή έχει χαθεί: η ίδια η ζωή έχει γί­

νει πρόβλημα. - Ας μην πιστέψουμε όμως απ' αυτό πως έτσι γί­

νεται αυτός κατ' ανάγκη σκυθρωπός! Μπορεί να αγαπάει ακό­

μη και τώρα τη ζωή, μόνο που την αγαπάει με διαφορετικό τρό­

πο. Η αγάπη για μια γυναίκα είναι αυτό που προκαλεί αμφιβο­

λίες μέσα μας ... Το θέλγητρο καθετί του προβληματικού, η χαρά με το Χ είναι όμως υπερβολικά μεγάλα σ' έναν τέτοιο πιο πνευ­

ματικό, πιο πνευματοποιημένο άνθρωπο· χάρη σε τούτη την υ­

περβολή η χαρά αυτή σκεπάζει ακατάπαυστα σαν φωτεινή κά­

ψα όλη τη δυστυχία που προκαλεί ό,τι είναι προβληματικό, όλο

τον κίνδυνο της αβεβαιότητας, ακόμη και τη ζήλια του ερωτευ­

μένου. ΓνωριΊ;ουμε μια καινούργια ευτυχία ...

4

Στο τέλος, ας μην ξεχάσω να πω το ουσιαστικότερο: από τέ­

τοιες αβύσσους, από τέτοια σοβαρή αρρώστια, όπως και από την

αρρώστια της σοβαρής υποψίας, επιστρέφει κανείς ξαναγεννη­μένος, με καινούργιο δέρμα, πιο ευκολοπείραχτος και κακός, με

πιο εκλεπτυσμένο γούστο για τη χαρά, με πιο ευαίσθητη γλώσσα

για όλα τα καλά πράγματα, με πιο εύθυμες αισθήσεις, με μια δεύ­

τερη και πιο επικίνδυνη αθωότητα μέσα στη χαρά, πιο παιδικός

και συνάμα εκατό φορές πιο εκλεπτυσμένος απ' όσο ήταν κανέ­

νας ποτέ. Πόσο απωθητική μας φαίνεται τώρα αυτή η ακατέρ_­

γαστη, πνιγηρή, φαιή απόλαυση, όπως την εννοούν εκείνοι που

αγαπούν τις aπολαύσεις, οι «καλλιεργημένοι άνθρωποί>> μας, οι

πλούσιοί μας και οι ηγέτες μας! Με πόση κακεντρέχεια ακούμε τώρα το μεγάλο πανηγυρτζίδικο ταμπούρλο με το οποίο ο «Καλ­

λιεργημένος άνθρωπος» και κάτοικος της πόλης αφήνεται σήμε­

ρα να οδηγηθεί με το ζόρι από την τέχνη, το βιβλίο και τη μου-

17

Page 15: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

σική στις «Πνευματίκές aπολαύσεις» - με τη βοήθεια πνευματι­

κών ποτών! Πόσο πληγώνει τώρα τ' αυτιά μας η θεατρική κραυ­

. γή του πάθους, πόσο ξένη έχει γίνει για το γούάτο μας όλη η ρο­

μαντική εξέγερση και ανακατωσούρα των αισθήσεων, την οποία

αγαπάει ο καλλιεργημένος όχλος, πόσο ξένες έχουν γίνει για μας

όλοι οι βλέψεις του όχλου αυτού για το έξοχο, το εξυψωμένο, το

υπερβολικά στολισμένο! Όχι, αν εμείς οι αναρρώνοντες εξακο­

λουθούμε να χρειαζόμαστε την τέχνη, είναι μια άλλη τέχνη - μια

ειρωνική, ανάλαφρη, φευγαλέα, θεϊκά aτάραχη, θεϊκά τεχνητή τέ­

χνη, που να πετιέται σαν καθάρια φλόγα σ' έναν ανέφελο ουρα­

νό. Προπαντός: έχουμε ανάγκη από μια τέχνη για καλλιτέχνες,

μόνο για καλλιτέχνες! Καταλαβαινόμαστε τώρα καλύτερα όσον

αφορά στο τι είναι απαραίτητο κατά πρώτο λόγο γι' αυτή την τέ­

χνη: ευδιαθεσία, κάθε ευδιαθεσία, φίλοι μου - ακόμη και ως

καλλιτέχνες: αφήστε με να το αποδείξω αυτό. Μερικά πράγμα­

τα τα ξέρουμε τώρα πάρα πολύ καλά εμείς οι γνώστες: ω, πώς

μαθαίνουμε τώρα να ξεχνάμε καλά, και να 'μαστε καλοί στο νιι

μην ξέρουμε, ως καλλιτέχνες! ΚL όσον αφορά στο μέλλον μας, δύ­

σκολα θα μας βρει στα χνάρια εκείνων των νεαρών Αιγυπτίων

που ταράζουν τη νύχτα τη γαλήνη των ναών, αγκαλιάζουν τα α­

γάλματα και θέλουν με κάθε τρόπο να ξεσκεπάσουν, να αποκα­

λύψουν και να φέρουν στο άπλετο φως καθετί για το οποίο υ­

πάρχουν καλοί λόγοι να είναι κρυμμένο. 5 Όχι, αυτό το κακό γού­

στο, αυτή η θέληση για αλήθεια, για «αλήθεια με κάθε τίμημα»,

αυτή η νεανική μανία με την αγάπη της αλήθειας είναι κάτι που

εμείς έχουμε σιχαθεί: γι' αυτό είμαστε πάρα πολύ δοκιμασμένοι,

πάρα πολύ σοβαροί, πάρα πολύ πρόσχαροι, πάρα πολύ καμένοι,

πάρα πολύ βαθιοί ... Δεν πιστεύουμε πια πως η αλήθεια παραμέ­νει ακόμη αλήθεια όταν της βγάλεις το πέπλο· έχουμε ζήσει πά­

ρα πολύ για να πιστεύουμε κάτι τέτοιο. Σήμερα θεωρούμε ζήτη­

μα ευπρέπειας το να μη θέλει κανείς να βλέπει τα πάντα γυμνά,

να παρευρίσκεται σε όλa, να καταλαβάίνει και να «ξέρει» τα πά­ντα. <Είναι αλήθεια πως ο καλός Θεός είναι παρών παντού;» ρώ-

18

Page 16: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

τησε ένα κοριτσάκι τη μητέρα του: «Το βρίσκω όμως αυτό άπρε­

ΠΟ». - Ιδού μια υπόδειξη για τους φιλοσόφους! Θα 'πρεπε να

δείχνουμε περισσότερο σεβασμό προς την αιδώ με την οποία κρύ­

βεται η φύση πίσω από αινίγματα και αβεβαιότητες. Να 'ναι τά­

χα και η αλήθεια μια γυναίκα που έχει λόγους να μη μας αφήνει

να δούμε τους λόγους της; Μήπως το όνομά της είναι - για να

μιλ'ήσουμε ελληνικά - Βαυβώ; .. . 6 Αχ, αυτοί οι Έλληνες! Ήξεραν

να ζουν: πράγμα που απαιτεί να σταματάς θαρραλέα στην επι­

φάνεια, στην πτυχή, στην επιδερμίδα, να λατρεύεις τη φαινομε­

νικότητα, να πιστεύεις στις μορφές, στους ήχους, στις λέξεις, σ'

ολόκληρο τον Όλυμπο της φαινομενικότητας. Αυτοί οι Έλληνες

ήταν επιφανειακοί - από βάθος/ Και μήπως εκεί δεν ξαναγυρί­

ζουμε, εμείς οι ριψοκίνδυνοι του πνεύματος, που σκαρφαλώσα­

με στην πιο ψηλή και επικίνδυνη κορυφή της σύγχρονης σκέψης

και που κοιτάξαμε ολόγυρά μας από εκεί πάνω - που κοιτάξα­

με κάτω μας από κει πάνω; Μήπως δεν είμαστε, ακριβώς απ'

αυτή την άποψη, Έλληνες; Λάτρεις των μορφών, των ήχων, των

λέξεων; Και συνεπώς - καλλιτέχνες;

Ρούτα, κοντά στη Γένοβα, φθινόπωρο του 1886

19

Page 17: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 18: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«ΑΣΤΕΙΟ, ΙΙΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ»7

Προοίμιο σε γερμανικές ρίμες

Page 19: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 20: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

1

ΠΡΌΣΚΛΗΣΗ

Τολμήστε να δοκιμάσετε το φαγητό μου, φαγάδες!

Αύριο θα σας φανεί καλύτερο

Και μεθαύριο θα σας φανεί καλό!

Κι αν τότε ζητήσετε κάτι παραπάνω

Οι επτά παλιές συνταγές μου

Θα μου εμπνεύσουν ισάριθμα θαρραλέα πράγματα.

2

Η ΕΥ'ΓΥΧΙΑ ΜΟΥ

Από τότε που κουράστηκα να ψάχνω,

Έμαθα να βρίσκω.

Κι από τότε που ένας άνεμος μου εναντιώθηκε,

Σαλπάρω μ' όλους τους ανέμους.

3

ΑΊ'ΡΟΜΗΤΟΣ

Όπου και να βρίσκεσαι, σκάβε βαθιά!

Κάτω είναι η πηγή!

Άσε τους επίβουλους να φωνάζουν: «Κάτω vοιτάρχι;~ οιτά-vτα μ6νο η χ6λασψ> ,

23

Page 21: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

4

ΔΙΑΛΟΓΟΣ

Α. - Ήμουν άρρωστος; Γιατρεύτηκα;

Ποιος ήταν ο γιατρός μου;

Πώς τα ξέχασα όλα τούτα!

Β. - Μόνο τώρα πιστεύω πως γιατρεύτηκες:

Γιατί υγιής είναι όποιος έχει ξεχάσει.

5

ΣΤΟΥΣ ΕΝΑΡΕΤΟΥΣ

Ακόμη κι οι αρετές μας πρέπει να 'χουν ελαφρά πόδια: .

Σαν τους στίχους του Ομήρου, πρέπει να 'ρχονται

Και να φεύγουν!

6

ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΙΥ

Μη μένεις κάτω ψο χωράφι!

Και μην ανεβαίνεις πάρα πολύ ψηλά!

Ω , , I , ραιοτερος φαινεται ο κοσμος

Από ένα ύψος στ~ μισά.

7

ν ADEMECUM - ν ADEτECUM8

Σε γοητεύει η τέχνη και η γλώσσα μου,

Έρχεσαι πίσω μου και μ' ακολουθείς;

24

Page 22: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«Α.στε{σ, πανουργία και εκδίκηση»

Φρόντισε να είσαι πιστός μόνο στον εαυτό σου,

Κι έτσι θα μ' ακολουθήσεις - σιγά-σιγά, σιγά-σιγά!

8

ΤΟ ΊΊ'ΠΟ ΔΕΡΜΑ

Το δέρμα μου σχίζεται και σκάει, καθώς το φίδι

Μέσα μου ποθεί, σαν να μην είχε

Φάει αρκετή γη, να φάει μ' ορμή

Περισσότερη γη . Σέρνομαι ανάμεσα

Στο χόρτο και τις πέτρες,

Πεινασμένος στο λοξό μου δρόμο

Να φάω αυτό που 'τρωγα πάντα:

Εσένα, φαt των φιδιών, εσένα, γη!

9

ΤΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑ ΜΟΥ

Ναι! η ευτυχία μου θέλει να σας σαγηνεύσει

Κάθε ευτυχία θέλει να σαγηνεύσει.

Θέλετε να κόψετε τα τριαντάφυλλά μου;

Πρέπει να σκύψετε και να χώσετε τις μύτες σας

Μέσα στα βράχια και στις βάτους,

Και συχνά να γλε ίψετε τα δάχτυλά σας!

Γιατί η ευτυχία μου αγαπάει τα πειράγματα.

Γιατί η απόλαυσή μου αγαπάει τις κατεργαριές!

Θέλετε να κόψετε τα τριαντάφυλλά μου;

25

Page 23: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

-Η χαρούμενη γνώση

10

Ο ΚΑΤΑΦΡΟΝΗΊΉΣ

Πολλά πράγματα αφήνω να πέσουν και να κυλήσουν

Και γι' αυτό λέτε με αποκαλείτε καταφρονητή.

Όποιος πίνει από ξέχειλο ποτήρι,

Αφήνει να χυθεί πολύ,

Δίχως να καταφρονεί το κρασί.

11

Η ΠΑΡΟΙΜΙΑ ΛΕΕΙ

Δηκτικός και πράος, χυδαίος και λεπτός,

Ξένος και οικείος, βρόμικος και καθαρός,

Τόπος συνάντησης τρελών και σοφών:

Όλα τούτα είμαι και θέλω να 'μαι,

Περιστέρι και φίδι και γουρούνι μαζί!

12

Σ' ΕΝΑΝ ΦΙΛΟ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

Αν δεν θέλεις να εξασθενήσουν τα μάτια και το μυαλό σου

Ακολούθα τρέχοντας τον ήλιο ακόμη και μες στη σκιά.

ΓΙΑ ΧΟΡΕΥ'fΕΣ

Ο λείος πάγος

Ένας παράδεισος

13

Για κείνον που ξέρει να χορεύει.

26

Page 24: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«:Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

14

Ο ΓΕΝΝΑΙΟΣ

Καλύτερα μια ακέραιη έχθρα

Παρά μια φιλία κολλημένη με κόλλα.

15

ΣΚΟΥΡΙΑ

Χρειάζεται κι η σκουριά· το να 'σαι κοφτερός δεν αρκεί!

Αλλιώς θα λένε πάντα για σένα: «Είναι πολύ νέος!»

16

ΠΡΟΣΤΑΠΑΝΩ

«Πώς θα μπορέσω ν' ανέβω γρηγορότερα στην κορφή του

βουνού;»

«Ανέβαινε συνέχεια και μην το σκέφτεσαι πολύ».

17

ΤΟ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΟΥ ΒΑΝΑ ΥΣΟΥ

Ποτέ σου μην παρακαλάς! Άσε τα κλαψουρίσματα!

Παίρνε, σου λέω, πάντα παίρνε!

18

ΣτΕΝΕΣ ΨΥΧΕΣ

Μου είναι aπεχθείς οι στενές ψυχές.

Μέσα τους δεν υπάρχει τίποτα καλό και τίποτα κακό.

27

Page 25: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

19

Ο ΑΚΟΥΣΙΟΣ ΣΑΓΗΝΕΥΠΙΣ

Πέταξε μια κούφια λέξη για να περάσει η ώρα,

Στον αέρα - κι όμως μ' αυτήν «έπεσε» μια γυναίκα.

20

ΝΑ ΣΤΑΘΜΙΣΊΈΙ

Το διπλό πόνο τον aντέχεις πιο εύκολα

Απ' τον μονό: θέλεις να το ρισκάρεις;

21

ENANriA ΣΠΙΝ ΕΠΑΡΣΗ

Μη φουσκώνεις: γιατί αλλιώς

Το παραμικρό τσίμπημα θα σε κάνει να σκάσεις.

22

ΑΝΤΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΆ

«Άρπαξε τη γυναίκα για την οποία χτυπάει η καρδιά σου!»

Έτσι σκέφτεται ο άντρας η γυναίκα δεν αρπάζει, κλέβει.

23

EPMHNEIA

Όταν ερμηνεύω τον εαυτό μου πάντα τον εξαπατώ.

28

Page 26: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

<<Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

Δεν μπορώ να γίνω ερμηνευτής του εαυτού μου.

Αλλά όποιος χαράζει το δικό του δρόμο,

Φωτίζει περισσότερο και τη δική μου εικόνα.

24

ΦΑΡΜΑΚΟ ΓΙΑ ΠΕΣΙΜΙΣ'rΕΣ

Παραπονιέσαι πως δεν βρίσκεις τίποτα νόστιμο;

Πάντα, φίλε μου, οι παλιές ιδιοτροπίες;

Σ' ακούω να βλαστημάς, να θορυβείς και να φτύνεις.

Η υπομονή κι η καρδιά μου σπάνε.

Ακολούθα με , φίλε! Αποφάσισε ελεύθερα

Να καταπιείς ένα παχουλό βατράχι!

Γρήγορα και δίχως να καλοκοιτάξεις!

Είναι ένα κι ένα για τη δυσπεψία!

25

ΠΑΡΆΚΛΗΣΗ

Ξέρω το μυαλό πολλών ανθρώπων

Κι όμως δεν ξέρω ποιος είμαι εγώ!

Το μάτι μου είναι πολύ κοντά μου,

Δεν είμαι αυτό που βλέπω και είδα.

Θα 'ταν μεγαλύτερο όφελος αν μπορούσα

Να βρεθώ μακρύτερα απ' τον εαυτό μου.

Όχι, βέβαια, τόσο μακριά σαν τον εχθρό μου!

Ο καλύτερος φίλος μου είναι κιόλας πολύ μακριά μου

Αλλά ανάμεσα a' αυτόν και σε μένα η μέση! Μαντεύετε για τι πράγμα παρακαλώ;

29

Page 27: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

26

Η ΣΚΛΗΡΌΤΗΤΑ ΜΟΥ

Πρέπει να δρασκελίσω εκατό σκαλιά.

Πρέπει ν' ανεβώ ενώ εσείς φωνάζετε:

«Είσαι σκληρός! Μα από πέτρα είμαστε;»

Πρέπει να δρασκελίσω εκατό σκαλιά,

Και κανένας δεν θέλει να 'ναι σκαλοπάτι.

27

Ο ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ

«Δεν υπάρχει πια μονοπάτι! Άβυσσος ένα γύρο

και νεκρική σιγή!»

Μόνος σου τα 'θελες! Η θέλησή σου βγήκε

από κάθε μονοπάτι!

Τώρα ταξιδιώτη ήρθε η στιγμή . Κοίτα ψυχρά και καθαρά!

Είσαι χαμένος, αν πιστεύεις στον κίνδυνο.

28

ΠΑΡΗΓΌΡΙΑ ΓΙΑ ΑΡΧΑΡΙΟΥΣ

Κοίτα το παιδί ανάμεσα στα γουρούνια,

Αβοήθητο, μ' aτροφικά δάχτυλα!

Μπορεί να κλαίει, μόνο να κλαίει -Θα μάθει άραγε ποτέ να στέκεται όρθιο και να περπατάει;

Μη φοβάστε! Και γρήγορα θα δείτε, νομίζω,

Το παιδί να χορεύει !

Μόλις μπορέσει να σταθεί στα δυο του πόδια

Θα σταθεί επίσης και στο κεφάλι του.

30

Page 28: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

29

ΕΓΩΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΣτΕΡΙΩΝ

Αν εγώ, ένα στρογγυλό βαρέλι που κυλάει,

Δεν συνέχιζα να περιστρέφομαι συνέχεια,

Πώς θα γλίτωνα απ' το κάψιμο

Καθώς τρέχω πίσω απ' το φλογερό ήλιο;

30

Ο ΠΛΗΣΙΟΝ

Δεν μ' αρέσει ο πλησίον μου κοντά μου

Και θα ήθελα να 'ταν ψηλά και μακριά!

Πώς αλλιώς θα γινόταν το αστέρι μου;

31

Ο ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ

Για να μη μας καταπιέζει η ευτυχία σου

Σκεπάζεσαι με την πανουργία του διαβόλου,

Με την ευφυία του και τα ρούχα του.

Μάταια όμως! Μέσα στη ματιά σου

Λάμπει η αγιοσύνη!

32

Ο ΑΝΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

Α. - Στέκει κι αφουγκράζεται: τι μπόρεσε να τον σαστίσει;

Τι άκουσε να βουίζει στ' αυτιά του;

31

Page 29: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

Τι ήταν αυτό που τον ακινητοποίησε;

Β. - Σαν όλους που φόρεσαν κάποτε αλυσίδες

Έτσι κι αυτός ακούει παντού το θόρυβό τους.

33

ΟΜΟΝΑΧΙΚΟΣ

Απεχθάνομαι να ακολουθώ, απεχθάνομαι να ηγούμαι.

Να υπακούω; Όχι! Και να κυβερνώ; Ούτε κι αυτό!

Όποιος δεν φοβάται τον εαυτό του δεν προκαλεί φόβο σε κα-

νέναν.

Και μόνο όποιος προκαλεί φόβο μπορεί να οδηγήσει άλλους.

Απεχθάνομαι ακόμη και να οδηγώ τον εαυτό μου!

Μ' αρέσει, σαν τα ζώα του δάσους και της θάλασσας,

Να χάνομαι για λίγο

Να κάθομαι οκλαδόν σε κάποιο γοητευτικό λαβύρινθο

Τέλος, από μακριά,

Να ξαναφέρνω τον εαυτό μου στο σπίτι -Πλανεύοντάς τον να 'ρθει πάλι σε μένα.

34

SENECA ΕΤ HOC GENUS ΟΜΝΕ9

Γράφουν κι όλο γράφουν τις aνυπόφορα

Σοφές τους κουταμάρες.

Σαν να αλήθευε το: primum scribere, Deinde philosophari.10

32

Page 30: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«Αστείο, πανουργfα και εκδίκηση»

35

ΠΑΓΟΣ

Ναι! Κάπου-κάπου φτιάχνω πάγο,

Είναι χρήσιμος για την πέψη!

Αν έχετε πολλά να χωνέψετε,

Α, πόσο θα σας αρέσει ο πάγος μου!

36

ΝΕΑΝΙΚΆ ΕΡΓ Α

Της σοφίας μου το άλφα και το ωμέγα

Ακούω πάλι. Τι άκουσα;

Δεν ηχούν πια το ίδιο,

Το μόνο που ακούω τώρα είναι

Το αδιάκοπο αχ! και ωχ! της νιότης μου.

37

ΣΥΝΕΣΗ

Σε τούτη την περιοχή δεν ταξιδεύει κανείς με ασφάλεια:

Κι αν έχεις μυαλό, διπλασίασε την προσοχή σου!

Σε δελεάζουν και σ' αγαπούν ώσπου να σε κατασπαράξουν:

Είναι ενθουσιώδη πνεύματα: το μυαλό πάντα τους λείπει!

38

ΕΥΣΕΒΗΣ ΜΙΛΑΕΙ

Ο Θεός μάς αγαπάει επειδή μας έπλασε!

«0 άνθρωπος έπλασε το Θεό!» λέει ο εκλεπτυσμένος.

33

Page 31: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

Και ο άνθρωπος πρέπει να μην αγαπάει αυτό που έπλασε;

Και επειδή τον έπλασε, θα 'πρεπε τώρα να τον αρνηθεί;

Αυτό χωλαίνει, είναι διχαλωτό σαν του διαβόλου την οπλή.

39

ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Με τον ιδρώτα του προσώπου μας

Πρέπει να τρώμε το ψωμί μας;

Όταν είσαι ιδρωμένος, καλύτερα να μην τρως τίποτα,

Συμβουλεύουν οι σοφοί γιατροί.

Το κύναστρο μας γνέφει: τι λείπει;

Τι σημαίνει το σινιάλο της φωτιάς του;

Με τον ιδρώτα του προσώπου μας

Πρέπει να πίνουμε το κρασί μας!

40

ΧΩΡΙΣ ΦΘΟΝΟ

Ναι, η ματιά του δεν έχει φθόνο· και τον

Τιμάτε γι' αυτό;

Καθόλου δεν τον νοιάζουν οι τιμές σας

Έχει το αετίσιο μάτι για το μακρινό,

Δεν κοιτά! - Βλέπει μόνο τα άστρα, τα άστρα!

ΗΡΑΚΛΕΙτΙΣΜΟΣ

Μόνο ο αγώνας, φίλοι μου,

Φέρνει κάθε ευτυχία στη γη!

41

34

Page 32: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

<<Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

Και για να γεννηθεί η φιλία

Χρειάζεται η κάπνα του μπαρουτιού!

Κι οι φίλοι γίνονται ένα σε τρία πράγματα:

Αδέλφια στην ανάγκη,

Ίσοι μπροστά στον εχθρό

Ελεύθεροι - μπροστά στο θάνατο!

42

ΒΑΣΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛ Υ ΕΚΛΕΠΊΎΣΜΕΝΩΝ

Καλύτερα να πηγαίνεις στις μύτες των ποδιών σου

Παρά με τα τέσσερα!

Καλύτερα να περνάς από μια κλειδαρότρυπα

Παρά από ορθάνοιχτες πόρτες!

ΠΑΡ ΑΚΕΛΕΥΣΗ

Έχεις το νου σου στη δόξα;

Τότε άκου το μάθημα:

43

Εγκαίρως μάθε να αρνείσαι ελεύθερα

Τις τιμές!

44

Α ΥΊ'ΟΣ ΠΟΥ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ

Ερευνητής εγώ; Ω, μη λέτε αυτή τη λέξη!

Εγώ είμαι μόνο βαρύς - τόσο πολλά κιλά!

Πέφτω, πέφτω συνεχώς

Και τέλος φτάνω στο βάθος.

35

Page 33: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

45

ΠΑΠΑΝ'fΑ

«Έρχομαι· σήμερα, γιατί έτσι με βολεύει σήμερα»,

Σκέφτεται εκείνος που έρχεται για πάντα.

Λίγο τον νοιάζει τι θα πει ο κόσμος:

«Έρχεσαι πολύ νωρίς! Έρχεσαι πολύ αργά!»

46

ΚΡΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΥΡΑΣΜΕΝΩΝ

Όλοι οι κουρασμένοι βλαστημούν τον ήλιο.

Γι' αυτούς τα δέντρα αξίζουν - για τη σκιά τους.

47

ΠΤΩΣΗ

«Χαμηλώνει, τώρα πέφτει», λέτε και κορο"ίδεύετε.

Η aλήθεια είναι: κατεβαίνει εδώ κάτω σε σας!

Η υπερβολική ευτυχία του του έχει γίνει βάρος

Το υπερβολικό φως του αναζητά το σκοτάδι σας.

48

ΕΝΑΝΊΊΟΝ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

Από σήμερα κρέμεται στο λαιμό μου

Από ένα τρίχινο κορδόνι ένα ρολόι.

Από σήμερα σταματά η κίνηση των άστρων και του ήλιου.

Το λάλημα του πετεινού κι οι σκιές.

36

Page 34: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

Και καθετί που μου έδειχνε άλλοτε το χρόνο

Είναι τώρα κουφό, βουβό, τυφλό.

Όλη η φύση γύρω μου σιωπά

Καθώς ηχεί το τικ τακ του νόμου και

Του ρολογιού.

49

Ο ΣΟΦΟΣ ΜΙΛΑΕΙ

Ξένος προς το λαό κι όμως χρήσιμος για το λαό,

Προχωρώ στο δρόμο μου, άλλοτε ο ήλιος, άλλοτε σύννεφο -Πάντα όμως πάνω από τούτον το λαό!

50

ΧΑΝΟΝΊΆΣ ΤΟ ΜΥΑΛΟ

Αυτή έχει τώρα πνεύμα - πώς μπόρεσε να το βρει;

Εξαιτίας της ένας άντρας έχασε το λογικό του.

Το κεφάλι του ήταν πλούσιο πριν απ' αυτή τη διασκέδαση:

Στο διάβολο πήγε το μυαλό του - όχι, όχι! Στη γυναίκα!

ΕΥΣΕΒΕΙΣ ΠΟθΟΙ

«Μακάρι να χάνονταν αμέσως

Όλα τα κλειδιά

Και σε κάθε κλειδαριά

Να γύριζε το αντικλείδι!»

Έτσισκέ~ε~αισυνεχώς

Όποιος είναι - αντικλείδι.

51

37

Page 35: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

52

ΝΑ ΓΡΑΦΕΙΣ ΜΕ ΤΑ ΠΟΔΙΑ

Δεν γράφω μόνο με το χέρι:

"' \

Το πόδι μου θέλει κι αυτό πάντα να κάνει το γραφιά.

Γερό, ελεύθερο κι ανδρείο με περνάει

Άλλοτε μέσα από τον κάμπο

Άλλοτε μέσα από το χαρτί.

53

<<ANΘPΩillNO, ΠΑΡΑ ΠΟΛ Υ ANΘPΩillNO>> . ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ

Είσαι άκεφος και φοβισμένος όταν κοιτάς προς τα πίσω

Εμπιστεύεσαι όμως το μέλλον μόλις εμπιστευτείς

τον εαυτό σου .

Ω πουλί, να σε κατατάξω στους αετούς;

Ή είσαι η αγαπημένη κουκουβάγια της Αθηνάς;

ΣΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣτΗ ΜΟΥ

Καλά δόντια, καλό στομάχι

Αυτά σου εύχομαι!

Κι αν χώνεψες το βιβλίο μου

54

Θα τα πας σίγουρα καλά μαζί μου!

38

Page 36: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

<<Αστε{ο, πανουργfα και εκδfκηση»

55

Ο ΡΕΑΛΙΣΠΙΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ

«Πιστά η φύση, ακέραια η φύση!» - Πώς πιάνεται αυτός:

Πότε εξαντλήθηκε η φύση με εικόνες;

Ατέλειωτο είναι ακόμη και το μικρότερο κομμάτι του κόσμου!

Αυτός ζωγραφίζει τελικά ό,τι του αρέσει.

Και τι του αρέσει; - Ό,τι μπορεί να ζωγραφίσει!

56

ΜΑΤΑΙΟΔΟΞΙΑ ΠΟΙΗΊΉ

Δώστε μου κόλλα και γρήγορα

Θα βρω το ξύλο μόνος μου.

Να βάλεις νόημα σε τέσσερις a-νόητες

Ρίμες - δεν είναι και μικρό καμάρι!

57

ΔΎΣΚΟΛΟ ΓΟΎΣΤΟ

Αν μ' άφηναν να διαλέξω ελεύθερα,

Ευχαρίστως θα διάλεγα μια θέση Καταμεσής στον Παράδεισο:

Κι ακόμη καλύτερα - μπροστά στην πόρτα του!

39

Page 37: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

---Η χαρούμενη γνώση

58

Η ΣΊ'ΡΑΒΗ MYfH

Η μύτη προβάλλει με αναίδεια

Στη χώρα· τα ρουθούνια της φουσκώνουν.

Γι' αυτό εσύ, ακέρατε ρινόκερε,

Περήφανο ανθρωπάκι, πέφτεις όλο μπροστά!

Κι έτσι όλο μαζί πηγαίνουν!

Ολ6ισια περηφάνια και στραβή μύτη.

59

Η ΠΕΝΑ ΓΡΑ'Ι'ΣΟΥΝΑΕΙ

Η πένα γρατσουνάει: τι κόλαση!

Είμαι λοιπόν καταδικασμένος να γρατσουνάω;

Γρήγορα τη βουτάω στο μελανοδοχείο

Και γράφω με παχιά κύματα μελάνης.

Πώς τρέχει τούτο, τόσο γεμάτο, τόσο πλατύ!

Πώς πετυχαίνει τώρα καθετί που επιχειρώ!

Μόνο που το γράψιμο δεν είναι καθαρό -Μα τι με νοιάζει; Και ποιος διαβάζει αυτά που γράφω;

60

ΑΝΩΊΈΡΟΙ ΑΝθΡΩΠΟΙ

Αυτός ανεβαίνει στα ύψη - πρέπει να τον επαινούμε!

Κι όμως ένας άλλος έρχεται πάντα από ψηλά!

Ζει εκεί όπου ποτέ δεν φτάνει ο έπαινος -Είναι από ψηλά.

40

Page 38: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

«Αστείο, πανουργία και εκδίκηση»

Ο ΣΚΕΠΊΊΚΙΣfΗΣ ΜΙΛΑΕΙ

Η μισή ζωή σου πέρασε,

61

Ο δείκτης προχωρεί, η ψυχή σου ανατριχιάζει!

Πολύ καιρό περιπλανιέται και ψάχνει

Και δεν βρίσκει - και διστάζει εδώ;

Η μισή ζωή σου πέρασε,

Και κάθε ώρα της ήταν θλίψη και πλάνη!

Τι ψάχνεις ακόμα; Γιατί;

Αυτό ακριβώς ψάχνω -το λόγο του λόγου!

ECCEHOMOH

Ναι, ξέρω από πού έρχομαι!

Αχόρταγος σαν φλόγα,

62

Καίγομαι και τρώω τον εαυτό μου. Ό,τι πιάνω γίνεται φως

Ό,τι αφήνω είναι στάχτη:

Φλόγα είμαι, σίγουρα!

63

ΗΘΙΚΗ ΤΩΝ ΆΣτΡΩΝ

Προκαθορισμένο για την τροχιά των άστρων,

Τι σε νοιάζουν, αστέρι, τα σκοτάδια;

Κύλα μακάρια μέσα από τούτη την εποχή!

41

Page 39: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

Η δυστυχία της σου 'ναι ξένη και μακρινή!

Το φως σου ανήκει στον πιο μακρινό κόσμο:

Αμαρτία πρέπει να 'ναι για σένα ο οίκτος!

Μόνο ένας νόμος ισχύει για σένα: να 'σαι καθαρό!

42

Page 40: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΒΙΒΛΙΟ Ι

Page 41: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 42: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

1

Οι δάσκαλοι του σκοπού της ύπαρξης. - Είτε βλέπω με καλό

μάτι είτε με κακό τους ανθρώπους, τους βρίσκω να ασχολούνται

πάντα μ' ένα καθήκον, όλοι μαζί κι ο καθένας χωριστά: να κά­

νουν ό,τι εξυπηρετεί τη διατήρηση του ανθρώπινου είδους. Κι

αυτό, στ' αλήθεια όχι από κάποιο αίσθημα αγάπης για τούτο το

είδος, αλλά απλώς επειδή δεν υπάρχει μέσα τους τίποτε πιο πα­

λιό, πιο δυνατό, πιο ανελέητο και πιο ακατανίκητο απ' αυτό το

ένστικτο - επειδή αυτό το ένστικτο αποτελεί την ουσία του εί­

δους μας, της αγέλης μας. Όσο γρήγορα κι αν μπορούμε να ξε­

χωρίσουμε τους ομοίους μας, με τη γνωστή μυωπία, από πέντε

βήματα απόσταση, σε ωφέλιμους και επιβλαβείς, καλούς και κα­

κούς ανθρώπους, όταν κάνουμε κάποιο συνολικό απολογισμό,

όταν σκεφτόμαστε το όλον περισσότερο, γινόμαστε δύσπιστοι

μπροστά σ' αυτή την εκκαθάριση και το διαχωρισμό και τελικά

τον παρατάμε. Ακόμη κι ο πιο βλαβερός άνθρωπος είναι ίσως ο

πιο χρήσιμος όσον αφορά τη διατήρηση του είδους: και τούτο,

επειδή διατηρεί είτε μέσα του είτε στους άλλους (μέσω της επί­

δρασης που ασκεί σ' αυτούς) ένστικτα δίχως τα οποία η ανθρω­

πότητα θα 'χε προ πολλού ατονήσει ή σαπίσει. Το μίσος, η χαι­

ρεκακία, η δίψα για αρπαγή και για κυριαρχία, κι ό,τι άλλο ο­

νομάζεται κακό ανήκουν στην εκπληκτική οικονομία της διατή­

ρησης του είδους, ασφαλώς σε μια οικονομία δαπανηρή, σπάτα­

λη και, στο σύνολό της, υπέρμετρα τρελή: ωστόσο μπορεί κανείς

45

Page 43: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

να αποδείξει πως αυτή διατήρησε το είδος μας ως τώρα. Δεν ξέ­

ρω πια αν εσύ, αγαπητέ μου συνάνθρωπε και πλησίον, θα μπο­

ρούσες να ζήσεις αποκλειστικά βλάπτοντας το είδος μ' άλλα Μ­

για, αν θα μπορούσες να ζήσεις «παράλογα» και «κακά». Εκεί­

νο που είχε μπορέσει να βλάψει το είδος, ίσως έχει πεθάνει ε­

δώ και πολλούς αιώνες και ανήκει τώρα σ' εκείνα τα πράγματα

που δεν μπορεί να πραγματοποιήσει ούτε ο ίδιος ο Θεός. Υπά­

κουε στις καλύτερες ή τις χειρότερες επιθυμίες σου, και προπά­

ντων: τράβα στον αφανισμό σου! Και στις δύο περιπτώσεις θα

'σαι ακόμη κατά κάποιον τρόπο ενισχυτής και ευεργέτης της aν­

θρωπότητας, και γι' αυτό θα δικαιούσαι να βρίσκεις ανθρώπους

που θα σε εξυμνούν - αλλά και ανθρώπους που θα σε περιφρο­

νούν. Ποτέ όμως δεν θα βρεις κάποιον που θα ήξερε νa σε γε­

λοιοποιήσει ολοκληρωτικά, εσένα, το μεμονωμένο (iτομο, ακό­

μη και στα καλύτερα στοιχεία που έχεις, και να σε κάνει να νιώ­

σεις, τόσο όσο θα απαιτούσε η αλήθεια, την απεριόριστη μυγί­

σια και βατραχίσια κακομοιριά σου! Μέχρι τώρα, ακόμα κι οι

καλύτεροι δεν είχαν αρκετή αίσθηση της αλήθειας, ακόμη και οι

πιο προικισμένοι είχαν πάρα πολύ λίγη ευφυία ώστε να γελά­

σουν με τους εαυτούς τους - όπως θα 'πρεπε να γελάει κανείς

εξουσιοδοτημένος από την πλήρη αλήθεια! Μπορεί όμως να 'χει

ακόμη κάποιο μέλλον το γέλιο! Κι αυτό θα γίνει όταν η θέση «το

είδος είναι το παν, ο ένας είναι κανένας» ενσωματωθεί στην αν­

θρωπότητα, κι όταν τούτη η έσχατη απελευθέρωση και ανευθυ­

νότητα γίνει προσιτή σ' όλους κάθε στιγμή. Ίσως συνδεθεί τότε

το γέλιο με τη σοφία, ίσως να μην υπάρχει τότε άλλη γνώση α­

πό τη «χαρούμενη γνώση». Για την ώρα όμως τα πράγματα εί­

ναι τελείως διαφορετικά. Για την ώρα η κωμωδία της ύπαρξης

δεν «απέκτησε ακόμη συνείδηση» του εαυτού της. Για την ώρα

συνεχίζουμε να ζούμε στην εποχή της τραγωδίας, στην εποχή

των ηθικών συστημάτων και των θρησκειών. Τι σημαίνουν οι συ­

νεχείς εκ νέου εμφανίσεις αυτών των ιδρυτών ηθικών συστημά­

των και θρησκειών, αυτών των υποκινητών αγώνων που γίνονται

46

Page 44: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

για τη νίκη ηθικών αποτιμήσεων, αυτών των δασκάλων των τύ­

ψεων και των θρησκευτικών πολέμων; Τι σημαίνουν αυτοί οι ή­

ρωες πάνω σε τούτη τη σκηνή; Γιατί μέχρι τώρα αυτοί ήταν οι

ήρωες τούτης της σκηνής και καθετί άλλο, που για ένα διάστη­

μα ήταν το μόνο ορατό και εγγύτατο, χρησίμευε πάντα για την

προετοιμασία αυτών των ηρώων, είτε με τη μορφή των μηχανι­

σμών και των παρασκηνίων είτε με τη μορφή των έμπιστων και

των θαλαμηπόλων. (Οι ποιητές, παραδείγματος χάρη, ήταν πά­

ντα θαλαμηπόλοι κάποιου ηθικού συστήματος.) - Είναι αυτο­

νόητο πως αυτοί οι τραγωδοί δουλεύουν επίσης υπέρ των συμ­

φερόντων του είδους, ακόμη κι αν πιστεύουν πως δουλεύουν υ­

πέρ του συμφέροντος του Θεού και ως απεσταλμένοι του Θεού.

Κι αυτοί επίσης προωθούν τη ζωή του είδους, προωθώντας την

πίστη στη ζωή. «Αξίζει τον κόπο να ζεις» - αυτό λένε όλοι τους,

«υπάρχει κάτι σ' αυτή τη ζωή, υπάρχει κάτι πίσω από τη ζωή,

κάτω από τη ζωή· προσέξτε!» Από καιρού σε καιρό τούτο το έν­

στικτο, που υπάρχει εξίσου και στους ανώτερους και στους πιο

aσήμαντους ανθρώπους - το ένστικτο της διατήρησης του εί­

δους - αναδύεται ως λογικό και πάθος του πνεύματος. Τότε συ­

νοδεύεται από μια λαμπρή ακολουθία λόγων και προσπαθεί με όλες του τις δυνάμεις να μας κάνει να ξεχάσουμε πως κατά βά­

θος είναι ένστικτο, ενόρμηση, τρέλα, έλλειψη λόγων. Πρέπει να

αγαπάμε τη ζωή επειδή - ! Ο άνθρωπος πρέπει να προαγάγει τον εαυτό του και τον πλησίον του, επειδή - ! Πόσα ονόματα παίρνουν και θα πάρουν στο μέλλον όλα αυτά τα Πρέπει και τα

Επειδή! Και, προκειμένου αυτό που συμβαίνει αναγκαία και πά­

ντα, αυθόρμητα και δίχως κανένα σκοπό, να φανεί στο εξής ό­τι γίνεται για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό και να αποκτήσει για

τους ανθρώπους την προδηλότητα του λογικού και του έσχατου

νόμου, εμφανίζεται ο ηθικοδιδάσκαλος στη σκηνή, ως δάσκαλος

«του σκοπού της ύπαρξης». Και, για να πετύχει το έργο του, ε­

πινοεί μια δεύτερη, διαφορετική ύπαρξη, και ξεκαρφώνει, με την

καινούργια του μηχανική, την παλιά, συνηθισμένη ύπαρξη από

47

Page 45: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

τους παλιούς, συνηθισμένους μεντεσέδες της. Μάλιστα! Δεν θέ­

λει καθόλου να γελάμε με την ύπαρξη ή με τον εαυτό μας - ή

μ' αυτόν. Γι' αυτόν, το άτομο είναι πάντα άτομο, κάτι πρώτο και

έσχατο και πελώριο· γι' αυτόν δεν υπάρχει είδος, αθροίσματα,

μηδενικά. Όσο τρελές και υπερενθουσιώδεις κι αν είναι οι επι­

νοήσεις και οι εκτιμήσεις του, όσο κι αν παρανοεί την πορεία

της φύσης και αρνείται τις συνθήκες της (και όλες οι ηθικές μέ­

χρι τώρα ήταν τόσο τρελές και αντίθετες προς τη φύση που κα­

θεμιά απ' αυτές θα κατέστρεφε την ανθρωπότητα στην περίπτω­

ση που θα κατάφερνε να την εξουσιάσει), μολαταύτα! κάθε φο­

ρά που ο «ήρωας» εμφανιζόταν στη σκηνή, κάτι καινούργιο εμ­

φανιζόταν, το φρικτό αντίθετο του γέλιου, δηλαδή εκείνη η βα­

θιά ταραχή που ένιωθαν πολλά άτομα με τη σκέψη: «Ναι, αξί­

ζει να ζω!» Η ζωή κι εγώ κι εσύ και όλοι μαζί ξαναγινόμασταν

ενδιαφέροντες για κάποιο διάστημα. Είναι αναντίρρητο ότι με

τον καιρό όλοι αυτοί οι μεγάλοι δάσκαλοι του σκοπού νικήθη­

καν από το γέλιο, το λογικό, και τη φύση: η σύντομη τραγωδία

περνούσε τελικά πάντα και επέστρεφε στην αιώνια κωμωδία της

ύπaρξης και τα «κύματα του aτέλειωτου γέλιου» - για να μι­λήσουμε μαζί με τον Αισχύλο12

- σκέπαζαν μοιραία στο τέλος

και τον μεγαλύτερο απ' αυτούς τους τραγωδούς. Όμως, παρά την

ύπαρξη του διορθωτικού αυτού γέλιου, η ανθρώπινη φύση έχει

αλλάξει από την αδιάλειπτη επανεμφάνιση αυτών των δασκά­

λων του σκοπού της ύπαρξης: τώρα έχει μία επιπλέον ανάγκη,

την ανάγκη της συνεχούς εμφάνισης τέτοιων δασκάλων και δι­

δασκαλιών για το «σκοπό». Ο άνθρωπος έχει γίνει βαθμιαία έ­

να χιμαιρικό ζώο που έχει να εκπληρώσει μια συνθήκη ύπαρξης

παραπάνω από κάθε άλλο ζώο: ο άνθρωπος οφείλει από καιρού

σε καιρό να πιστεύει πως γνωρίζει το γιατί υπάρχει· το είδος του

δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει χωρίς μια περιοδική εμπιστο­σύνη στη ζωή - χωρίς μια πίστη στο λογικό μέσα στη ζωή! Και

η ανθρώπινη φυλή θα αποφασίζει ξανά και ξανά από καιρού σε

καιρό: «Υπάρχει κάτι με το οποίο στο εξής δεν πρέπει πια κα-

48

Page 46: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

θόλου να γελάμε!» Και ο πιο προνοητικός φίλος του ανθρώπου

θα προσθέτει: «Στα μέσα και στις αναγκαιότητες για τη διατή­

ρηση του είδους δεν ανήκουν μόνο το γέλιο και η χαρούμενη σο­

φία, αλλά και το τραγικό μ' όλο το υπέρτατο ά-λογό του». Και

συνεπώς! Συνεπώς! Συνεπώς! Ω, με καταλαβαίνετε, αδέλφια

μου; Καταλαβαίνετε αυτόν τον καινούργιο νόμο της άμπωτης και

της παλίρροιας; Θα 'ρθει και η δική μας ώρα!

2

Η διανοητική συνείδηση. - Πάντα κάνω το ίδιο πείραμα κι ό­

μως πάντα το απορρίπτω, δεν θέλω να πιστέψω το αποτέλεσμά

του, μ' όλο που μπορώ να το πιάσω με τα χέρια μου: οι περισ~

σ6τεροι άνθρωποι δεν έχουν διανοητική συνείδηση. Πολλές φο­

ρές μού φάνηκε μάλιστα πως, όταν aπαιτείς μια τέτοια διανοη­

τική συνείδηση, καταλήγεις να ζεις μόνος σαν στην έρημο, έστω

κι αν βρίσκεσαι στην πιο πυκνοκατοικημένη πόλη. Όλοι σε κοι­

τούν σαν ξένο και συνεχίζουν να δουλεύουν τη ζυγαριά τους ο­

νομάζοντας το ένα καλό και τ' άλλο κακό. Κανένας τους δεν κοκ­

κινίζει από ντροπή όταν του πεις ότι τα ζύγια του είναι λειψά· κανένας μάλιστα δεν αγανακτεί μαζί σου και ίσως να γελάει με

τις αμφιβολίες σου. Θέλω να πω: οι περισσ6τεροι άνθρωποι δεν

βρίσκουν πως είναι aξιοκατάκριτο το να πιστεύουν το ένα ή το

άλλο και να ζουν ανάλογα, χωρίς να 'χουν συνειδητοποιήσει εκ

των προτέρων τους έσχατους και πιο σίγουρους λόγους υπέρ και κατά και χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να δίνουν εκ των υστέ­

ρων τέτοιους λόγους. Οι πιο προικισμένοι άντρες και οι πιο ευ­

γενείς γυναίκες ανήκουν σ' αυτή την «πλειοψηφία» . Τι με νοιά­

ζει όμως εμένα η καλή καρδιά, η φινέτσα και η ευφυtα, όταν ο

άνθρωπος που έχει αυτές τις αρετές ανέχεται την ύπαρξη νω­

θρών αισθημάτων μέσα στην πίστη και στις κρίσεις του, όταν

δεν βλέπει την επιθυμtα για βεβαιότητα σαν την πιο ενδόμυχη

49

Page 47: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

λαχτάρα του, σαν την πιο βαθιά ανάγκη του, σαν αυτό που χω­

ρίζει τους ανώτερους ανθρώπους από τους κατώτερους! Σ' ορι­

σμένους ευσεβείς ανθρώπους βρήκα ένα μίσος εναντίον του λο­

γικού και στάθηκα καλός μαζί τους: γιατί αύτό το μίσος τουλά­χιστον πρόδιδε την κακή διανοητική τους συνείδηση! Αλλά να

βρίσκεσαι καταμεσής σ' αυτή την rerum concordia discors13 και

σ' αυτή τη θαυμαστή αβεβαιότητα και πολυσημαντότητα της ύ­

παρξης και να μη ρωτάς, να μην αναρριγάς από την επιθυμία

και τον πόθο να ρωτήσεις, να μη μισείς τουλάχιστον όποιον ρω­

τάει και μάλιστα να διασκεδάζεις μέχρι κορεσμού μ' αυτόν -αυτό το πράγμα εγώ το αισθάνομαι aξιοκαταφρόνητο, και τού­

το το αίσθημα ψάχνω πρώτα να βρω στον καθένα. Μια τρέλα

με πείθει πάντα πως κάθε άνθρωπος έχει αυτό το αίσθημα επει­

δή απλώς είναι άνθρωπος. Μ' αυτόν τον τρόπο είμαι άδικος ε­

γώ.

3

Ευγενής και συνηθισμένος. - Οι συνηθισμένοι άνθρωποι βλέ­

πουν όλα τα ευγενή και μεγαλόψυχα αισθήματα ως στερούμενα

πρακτικής χρησιμότητας, και γι' αυτό τα θεωρούν κατά πρώτο

λόγο απίθανα. Κλείνουν το μάτι με νόημα όταν ακούν να γίνε­

ται λόγος γι' αυτά και μοιάζουν σαν να θέλουν να πουν: «Σίγου­

ρα κάποιο όφελος κρύβεται εδώ· δεν μπορεί να δει κανείς τι κρύβεται πίσω απ' το καθετί». Είναι καχύποπτοι απέναντι στον

ευγενή άνθρωπο, σαν να επιδίωκε αυτός να εξυπηρετήσει το

συμφέρον του από πλάγιους δρόμους. Όταν πείθονται όμως, με

τρόπο που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, για την απουσία εγωι­

στικών προθέσεων και κερδών, βλέπουν τον ευγενή άνθρωπο

σαν κανένα τρελό· τον περιφρονούν όταν χαίρεται και γελούν με τη λάμψη των ματιών του. «Πώς μπορεί κανείς να χαίρεται

με το ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση; Πώς μπορεί κάποιος

50

Page 48: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

που έχει ανοιχτά μάτια να θέλει να βρίσκεται σε μειονεκτική θέ­

ση; Σίγουρα το ευγενές αίσθημα πρέπει να σχετίζεται με κάποια

αρρώστια του λογικού». Έτσι σκέφτονται και καγχάζουν όπως

καγχάζουν και με τη χαρά που αντλεί ένας τρελός από την ιδε­

οληψία του. Αυτό που διακρίνει τη συνηθισμένη φύση είναι ότι

ποτέ δεν ξεχνάει το συμφέρον της, και ότι αυτή η σκέψη σχετι­

κά με το σκοπό και το συμφέρον είναι πιο ισχυρή κι από τις ι­

σχυρότερες ενορμήσεις. Σοφία και φιλαυτία των ανθρώπων αυ­

τών είναι να μην επιτρέπουν στις παραπάνω ενορμήσεις να τους

παρασύρουν σε aνώφελες πράξεις. Σε σύγκριση με τη συνηθι­

σμένη φύση, η ανώτερη φύση είναι πιο aνορθολογική, γιατί ε­

κείνοι που είναι ευγενείς, εκείνοι που δείχνουν μεγαλοψυχία και

αυτοθυσία υποκύπτουν στις ενορμήσεις τους, και όταν βρίσκο­

νται στις καλύτερες στιγμές τους, το λογικό τους σταματάει να

λειτουργεί. Ένα ζώο που με κίνδυνο της ζωής του προστατεύει

τα μικρά του ή που ακολουθεί το θηλυκό ακόμη και στο θάνα­

το κατά τη διάρκεια της περιόδου του οργασμού, δεν σκέφτεται

τον κίνδυνο και το θάνατο· το λογικό του σταματάει, γιατί η ευ­

χαρίστηση που του παρέχουν τα μικρά ή το θηλυκό και ο φόβος

μήπως τη στερηθεί το κυριεύουν ολοκληρωτικά: το ζώο γίνεται

πιο ηλίθιο απ' ό,τι συνήθως - όπως ακριβώς εκείνοι που είναι

ευγενείς και μεγαλόψυχοι. Έχουν κάποια αισθήματα aρέσκειας

και aπαρέσκειας σε τέτοια ένταση που αναγκάζουν τη διάνοια

να σιωπήσει ή να τα υπηρετήσει: τη στιγμή εκείνη η καρδιά τους

μπαίνει στο κεφάλι και τότε μιλάει κανείς για «Πάθος». (Μερι­

κές φορές συναντάμε επίσης και το αντίθετο, και μάλιστα την

«αντιστροφή του πάθους»· παραδείγματος χάρη στην περίπτω­

ση του Φοντενέλ1\ στην καρδιιi του οποίου μια φορά κάποιος ακούμπησε το χέρι του και του 'πε: «Αυτό που έχετε εκεί, αγα­

πητέ μου, είναι κι αυτό μυαλό».) Το ά-λογο του πάθους ή η α­

ντίθετη λογική του πάθους είναι αυτό που περιφρονεί ο συνηθι­

σμένος τύπος στον ευγενή, ιδιαίτερα όταν τούτο το πάθος στρέ­

φεται σε αντικείμενα που η αξία τους του φαίνεται εντελώς χι-

51

Page 49: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

μαιρική και αυθαίρετη. Ενοχλείται μ' εκείνους που υποκύπτουν

στο πάθος της λαιμαργίας, αλλά καταλαβαίνει τουλάχιστον την

έλξη που γίνεται εδώ τύραννος δεν καταλαβαίνει όμως λόγου

χάρη πώς μπορεί κάποιος να ριψοκινδυνεύει την υγεία του και

την υπόληψή του για χάρη του πάθους για γνώση. Το γούστο των

ανώτερων φύσεων στρέφεται σε εξαιρέσεις, σε πράγματα που

συνήθως αφήνουν ψυχρούς τους περισσότερους ανθρώπους και

που μοιάζουν να μην έχουν καμιά γλύκα. Η ανώτερη φύση έχει

ένα ξεχωριστό μέτρο της αξίας. Κατά το πλείστον όμως πιστεύ­

ει ότι η ιδιοσυγκρασία της του γούστου δεν είναι ένα ξεχωριστό

μέτρο της αξίας και μάλλον θέτει τις αξίες και τις μη αξίες της

ως γενικά έγκυρες κι έτσι πέφτει στο ακατανόητο και στο μη

πρακτικό. Μια ανώτερη φύση πολύ σπάνια διατηρεί αρκετό λο­

γικό ώστε να καταλάβει και να μεταχειριστεί τους καθημερινούς

ανθρώπους ως τέτοιους κατά κανόνα δέχεται πως το δικό της

πάθος υπάρχει κρυμμένο σ' όλους τους ανθρώπους, και ακριβώς

σ' αυτή την πίστη είναι γεμάτη φλόγα και ευγλωττία. Όταν λοι­

πόν τέτοιοι εξαιρετικοί άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται τους ε­

αυτούς τους ως εξαιρέσεις, πώς είναι δυνατόν ποτέ να καταλά­

βουν τις συνηθισμένες φύσεις και να κάνουν μια αμερόληπτη ε­

κτίμηση του κανόνα; Έτσι λοιπόν μιλούν κι αυτοί για την τρέλα,

για το αλυσιτελές και για τις φαντασιοκοπίες της aνθρωπότητας,

γεμάτοι έκπληξη για την τόσο τρελή τρεχάλα αυτού του κόσμου

και για το ότι δεν αναγνωρίζει αυτό που του «είναι απαραίτη­

το». - Αυτή είναι η αιώνια αδικία των ευγενών.

4

Τι διατηρεί το είδος. - Τα πιο ισχυρά και τα πιο κακά πνεύμd­

τα ήταν εκείνα που συνέβαλαν περισσότερο απ' όλους μέχρι σή­

μερα στην προαγωγή της aνθρωπότητας: πάντοτε ξανάναβαν τα

ναρκωμένα πάθη - κάθε οργανωμένη κοινωνία aποναρκώνει

52

Page 50: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλfο Ι

τα πάθη - και πάντοτε ξυπνούσαν την αίσθηση της σύγκρισης,

της αντίφασης, της ευχαρίστησης με το καινούργιο, το ριψοκίν­

δυνο, το αδοκίμαστο· ανάγκαζαν τους ανθρώπους να αντιπαρα­

θέτουν γνώμη με γνώμη, πρ6τυπο με πρότυπο. Κι αυτό με τα ό­

πλα, αναποδογυρίζοντας τα ορόσημα, τις περισσότερες φορές

παραβιάζοντας το πνεύμα της ευσέβειας - αλλά και δημιουρ­

γώντας καινούργιες θρησκείες και ηθικά συστήματα! Σε κάθε

δάσκαλο και κήρυκα του καινούργιου συναντάμε την ίδια «Κα­

κία» που διασύρει κάθε κατακτητή, αν και εκδηλώνεται με λε­

πτότερο τρόπο - χωρίς να κινητοποιεί άμεσα τους μυς (και γι'

αυτόν το λόγο δεν σε διασύρει και τόσο!) . Το καινούργιο όμως

είναι σε κάθε περίπτωση κακό, αφού θέλει να εκπορθήσει και

να ανατρέψει τα παλιά ορόσημα και τις παλιές ευσέβειες και

μόνο το παλιό είναι καλό! Οι καλοί άνθρωποι κάθε εποχής εί­

ναι εκείνοι που καλλιεργούν βαθιά τις παλιές σκέψεις και τις

κάνουν να καρπίζουν - είναι οι αγρότες του πνεύματος. Στο τέ­

λος όμως κάθε χωράφι εξαντλείται, και το αλέτρι του κακού πρέ­

πει να 'ρθει πάλι και πάλι. - Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης

σφαλερή διδασκαλία της ηθικής, την οποία εκτιμούν ιδιαίτερα

στην Αγγλία: η διδασκαλία αυτή υποστηρίζει 6τι οι κρίσεις «κα­

λό» και «κακό>> είναι άθροισμα των εμπειριών του «ωφέλιμου>>

και του «aνώφελου». Υποστηρίζει πως καλό είναι καθετί που

διατηρεί το είδος, ενώ κακό καθετί που βλάπτει το είδος. Στην

πραγματικότητα όμως, οι κακές ενορμήσεις είναι σε εξίσου υ­

ψηλό βαθμό ωφέλιμες, κατάλληλες και απαραίτητες για τη δια­

τήρηση του είδους με τις καλές απλώς η λειτουργία τους είναι

διαφορετική.

5

Απόλυτα καθήκοντα. - Όλοι οι άνθρωποι που αισθάνονται ό­

τι χρειάζονται τις πιο δυνατές λέξεις και τόνους, τις πιο εύγλωτ-

53

Page 51: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

τες χειρονομίες και στάσεις, για να μπορέσουν γενικά να ενερ­

γήσουν - όπως οι επαναστάτες πολιτικοί, οι σοσιαλιστές, οι κή­

ρυκες της χριστιανικής ή όχι μετάνοιας, όλοι εκείνοι δηλαδή που

αντιπαθούν τις μισές επιτυχίες - μιλούν για «κciθήκοντα» και

μάλιστα για καθήκοντα απόλυτου χαρακτήρα. Ξέρουν πολύ κα­

λά πως, αν δεν το 'καναν αυτό, θα έχαναν κάθε δικαίωμα στο

μεγάλο πάθος τους! Γι' αυτόν το λόγο πάντα προσφεύγουν σε η­

θικές φιλοσοφίες που κηρύττουν κάποια κατηγορική επιταγή, ή

παίρνουν μια γερή δόση θρησκείας, όπως έκανε παραδείγματος

χάρη ο Ματσίνι15 • Επειδή θέλουν να τους εμπιστεύονται απόλυ­

τα οι άλλοι, χρειάζεται να αναπτύξουν πρώτα απ' όλα μια από­

λυτη εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, στη βάση κάποιου έσχατου,

αναντίρρητου και καθ' εαυτόν μεγαλειώδους νόμου· θέλουν να

νιώθουν πως είναι υπηρέτες του και όργανά του και θέλουν να

τους δέχονται έτσι και οι άλλοι. Εδώ έχουμε τους πιο φυσικούς

και πιο .ισχυρούς aντίπαλους του ηθικού διαφωτισμού και σκε­

πτικισμού· είναι όμως σπάνιοι. Αντίθετα, μια πολύ ευρεία τάξη

τέτοιων αντιπάλων βρίσκεται εκεί όπου το συμφέρον διδάσκει

την υποταγή, ενώ η υπόληψη και η τιμή μοιάζουν να την απαγο­

ρεύουν. Όποιος νιώθει ταπεινωμένος με τη σκέψη να είναι όρ­

γανο ενός ηγεμόνα, ενός κόμματος, μιας αίρεσης ή, ακόμα χει­

ρότερα, μιας οικονομικής δύναμης - επειδή, παραδείγματος χά­

ρη, είναι απόγονος μιας παλιάς και περήφανης οικογένειας -αλλά που θέλει ή οφείλει μολαταύτα να είναι τέτοιο όργανο ε­

νώπιον του εαυτού του και ενώπιον της κοινής γνώμης, χρειάζε­

ται περιπαθείς αρχές που να μπορεί να τις ξεστομίζει ανά πά­

σα στιγμή: αρχές ενός απόλυτου καθήκοντος στις οποίες μπορεί

κανείς να υποτάσσεται και να δείχνει υποταγμένος χωρίς να

ντρέπεται. Κάθε εκλεπτυσμένη δουλοπρέπεια κρατιέται γερά α­

πό την κατηγορική επιταγή και είναι ο θανάσιμος εχθρός εκεί­

νων που θέλουν να απαλλάξουν το καθήκον από τον απόλυτο

χαρακτήρα του· αυτό ζητάει απ' αυτούς η ευπρέπεια, κι όχι μό­

νο η ευπρέπεια.

')4

Page 52: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

6

Χαμένη αξιοπρέπεια. - Ο στοχασμός έχει χάσει όλη την αξιο­

πρέπεια της μορφής του: το τυπικό και το επίσημο ύφος του στο­

χασμού έχουν γίνει περίγελως, κι ένας σοφός άνθρωπος της «Πα­

λιάς σχολής» θεωρείται aνυπόφορος. Σκεφτόμαστε πολύ γρήγο­

ρα, ακόμα και όταν βαδίζουμε ή βρισκόμαστε στο δρόμο ή όταν

ασχολούμαστε με κάθε λογής δουλειές, ανεξάρτητα από το πό­

σο σοβαρές είναι. Δεν χρειαζόμαστε πολλή προετοιμασία ούτε

πολλή σιωπή: όλα γίνονται σαν να 'χουμε στο κεφάλι μας μια α­

εικίνητη μηχανή πού συνεχίζει να δουλεύει ακόμη και κάτω α­

πό τις δυσμενέστερες συνθήκες. Παλιότερα μπορούσες να πεις

βλέποντας απλώς ένα άτομο ότι ήθελε να σκεφτεί ( αυ-tό συνέ­βαινε μάλλον σπάνια!), ότι ήθελε τώρα να γίνει σοφότερο και

ότι προετοιμαζόταν για τον ερχομό μιας σκέψης: το πρόσωπό

τpυ έπαιρνε ύφος σαν σε προσευχή, και σταματούσε να περπα­

τάει . Μάλιστα, τότε μπορούσε κανείς να στέκεται ώρες ακίνη­

τος στη μέση του δρόμου όταν «ερχόταν» η σκέψη - στο ένα ή

στα δυο πόδια του. Τόσο «άξιζε το πράγμα»!

7

Κάτι για τους εργατικούς. - Όποιος θέλει να μελετήσει σήμε­

ρα τα ηθικά ζητήματα ανοίγει μπροστά του ένα τεράστιο πεδίο

εργασίας. Όλα τα είδη παθών πρέπει να εξεταστούν χωριστά,

να αναζητηθούν ένα-ένα μέσα σε διαφορετικές εποχές, λαούς,

μεγάλα και μικρά άτομα· πρέπει να βγει στο φως όλη η λογική

τους, οι τρόποι τους να εκτιμούν τις αξίες και να διευκρινίζουν

τα πράγματα! Μέχρι τώρα δεν έχει γραφτεί η ιστορία κανενός

πράγματος από εκείνα που δίνουν χρώμα στην ύπαρξη. Πού

μπορείτε να βρείτε μια ιστορία του έρωτα, της φιλαργυρίας, του

φθόνου, της συνείδησης, της ευσέβειας, της σκληρότητας; Μας

55

Page 53: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

λείπει εντελώς ακόμη και μια συγκριτική ιστορία του δικαίου ή

τουλάχιστον των ποινών. Έκανε κανείς ποτέ μια μελέτη για τους

διαφορετικούς τρόπους διαίρεσης της μέρας, για τις συνέπειες

που έχει ένα κανονικό πρόγραμμα για την εργασία, για τις γιορ­

τές και για τις μέρες σχόλης; τι ξέρουμε για τα ηθικά αποτελέ­

σματα των διαφόρων τροφών; Υπάρχει κάμιά φιλοσοφία της

διατροφής; (Η διαρκής αναζωπύρωση της συζήτησης υπέρ και

κατά της φυτοφαγίας αποδεικνύει πως δεν υπάρχει τέτοια φιλο­

σοφία.) Συγκέντρωσε κανείς ποτέ τις εμπειρίες της συμβίωσης

- παραδείγματος χάρη στα μοναστήρια; Παρουσιάστηκε ποτέ

η διαλεκτική του γάμου και της φιλίας; Βρήκαν τους στοχαστές

τους τα ήθη των σοφών, των εμπόρων, των καλλιτεχνών ή των

τεχνιτών; Υπάρχουν τόσα πολλά εδώ που αξίζουν σκέψη! Ερευ­

νήθηκαν ποτέ σε βάθος όλα όσα θεώρησαν μέχρι σήμερα οι άν­

θρωποι «όρους της ύπαρξής τους» - κι όλο το λογικό, το πάθος

και η δεισιδαιμονία που τους οδήγησαν να τα δουν έτσι; Η πα­

ρατήρηση και μόνο των διαφορετικών μορφών ανάπτυξης που

πήραν και παίρνουν ακόμη οι ανθρώπινες ενορμήσεις ανάλογα

με τα διάφορα ηθικά κλίματα δίνει κιόλας πολλή δουλειά στους

πιο εργατικούς. Για να εξαντληθούν οι διάφορες προοπτικές και

το υλικό του θέματος αυτού θα χρειάζονταν ολόκληρες γενιές,

γενιές σοφών που θα δούλευαν όλοι μαζί συστηματικά. Το ίδιο

ισχύει και για την κατάδειξη των λόγων που εξηγούν τις διαφο­

ρές μεταξύ ηθικών κλιμάτων («γιατί ο ήλιος μιας θεμελιώδους

ηθικής κρίσης και ενός βασικού κριτηρίου αξίας λάμπει εδώ κι

ένας άλλος εκεί;») . Και μια άλλη δουλειά θα 'ταν να προσδιο­

ριστεί ο εσφαλμένος χαρακτήρας όλων αυτών των λόγων και η

ίδια η φύση της ηθικής κρίσης που υπερίσχυσε ως τώρα.

Κι αν υποθέσουμε πως γίνονταν όλες αυτές οι δουλειές, τό­

τε θα εμφανιζόταν στο προσκήνιο το πιο ακανθώδες ερώτημα:

μπορεί η επιστήμη να παράσχει σκοπούς δράσης στον άνθρωπο,

μια που έχει αποδείξει πως μπορεί να πάρει τέτοιους σκοπούς

και να τους εκμηδενίσει; - Και τότε θα μπορούσε να αρχίσει

56

Page 54: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

-Βιβλίο Ι

ένας πειραματισμός ικανός να ικανοποιήσει οποιονδήποτε ηρωι­

σμό, ένας πειραματισμός που θα διαρκούσε αιώνες και που θα

έβαζε στη σκιά όλα τα μεγάλα έργα και τις θυσίες της μέχρι τό­

τε ιστορίας. Μέχρι τώρα η επιστήμη δεν έχτισε ακόμη τα κυκλώ­

πεια κτίριά της. Θα έρθει όμως ο καιρός που θα γίνει κι αυτό!

8

Ασυνείδ1J!Jες αρετές. - Όλες οι ιδιότητες ενός ανθρώπου τις ο­

ποίες έχει συνειδητοποιήσει αυτός - και ιδίως όταν υποθέτει

ότι είναι εξίσου ορατές και προφανείς στον περίγυρό του - υ­

πόκεινται σε εντελώς διαφορετικούς νόμους εξέλιξης από εκεί­

νες τις ιδιότητες τις οποίες είτε δεν τις ξέρουμε καλά είτε καθό­

λου και οι οποίες κρύβονται λόγω της λεπτότητάς τους ακόμη

και από τον πιο λεπταίσθητο παρατηρητή και ξέρουν, θα 'λεγε

κανείς, να κρύβονται πίσω από το τίποτα. Το ίδιο συμβαίνει με

τα λεπτά «γλυπτά» που υπάρχουν στις φολίδες των ερπετών: θα

'ταν λάθος να τα πάρουμε για στολίδι ή όπλο - επειδή γίνονται

ορατά μόνο κάτω από ένα μικροσκόπιο, κάτω από ένα τεχνητά

οξυμένο μάτι, το οποίο δεν διαθέτουν καθόλου παρόμοια ζώα

για τα οποία τα μικρά αυτά σχέδια θα σήμαιναν στολίδι ή όπλο!

Οι ορατές ηθικές μας ιδιότητες, και ιδιαίτερα εκείνες για τις ο­

ποίες πιστεύουμε ότι είναι ορατές, ακολουθούν τη δική τους πο­

ρεία· και οι αόρατες, που έχουν τα ίδια ονόματα με τις πρώτες

και που σε σχέση μ' αυτές δεν είναι ούτε όπλα ούτε στολίδια, α­

κολουθούν τη δική τους πορεία - πιθανόν μια πορεία εντελώς

διαφορετική· και πιθανόν να έχουν λεπτές γραμμές, λεπτουργί­

ες και γλυπτά που θα μπορούσαν ίσως να ευχαριστήσουν ένα

θεό εφοδιασμένο μ' ένα θεϊκό μικροσκόπιο. Έχουμε, παραδείγ­

ματος χάρη, φιλοπονία, φιλοδοξία, οξυδέρκεια - όλος ο κόσμος

το ξέρει αυτό - αλλά επιπρόσθετα έχουμε τη δική μας φιλοπο­

νία, τη δική μας φιλοδοξία, τη δική μας οξυδέρκεια· για τούτες

57

Page 55: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

όμως τις δικές μας φολίδες δεν έχει εφευρεθεί ακόμα μικροσκό­

πιο! - Και στο σημείο αυτό οι φίλοι της ενστικτικής ηθικότη­

τας θα 'λεγαν: «Μπράβο! Τουλάχιστον πιστεύει πως μπορεί να

υπάρχουν aσυνείδητες αρετές - και αυτό μας αρκεί!» - Ω, αυ­

τή η ολιγάρκειά σας!

9

Οι εκρήξεις μας. - Αναρίθμητα πράγματα που ιδιοποιήθηκε σε

προγενέστερα στάδια η ανθρωπότητα, αλλά με τόσο αδύναμο

και εμβρυακό τρόπο που κανείς δεν μπόρεσε να αντιληφθεί την

απόκτηση αυτή, εμφανίζονται ξαφνικά στο φως πολύ αργότερα,

ίσως αιώνες αργότερα· εν τω μεταξύ έχουν γίνει δυνατά κι έ­

χουν ωριμάσει. Ορισμένες εποχές, όπως κι ορισμένοι άνθρωποι

επίσης, μοιάζουν να μην έχουν καθόλου το τάδε ή το δείνα τα­

λέντο, την τάδε ή τη δείνα αρετή. Περιμένετε όμως τα εγγόνια

και τα δισέγγονά τους, αν μπορείτε να περιμένετε τόσο πολύ:

αυτά θα φέρουν στο φως την εσωτερικότητα των παππούδων

τους, εκείνη την εσωτερικότητα την οποία δεν υποψιάζονταν κα­

θόλου οι παππούδες τους. Συχνά ήδη ο γιος προδίδει τον πατέ­

ρα του - κι ο πατέρας καταλαβαίνει καλύτερα τον εαυτό του

από τη στιγμή που έχει ένα γιο. Όλοι έχουμε μέσα μας κρυμμέ­

νους κήπους και φυτείες και, για να χρησιμοποιήσω μια άλλη

μεταφορά, είμαστε όλοι ηφαίστεια που περιμένουν την ώρα της

έκρηξής τους κανείς δεν ξέρει όμως πότε, σε λίγο ή σε πολύ,

θα γίνει η έκρηξη αυτή - ούτε καν ο καλός Θεός.

10

Ένα είδος aταβισμού. - Μου αρέσει να βλέπω τους σπάνιους

ανθρώπους μιας εποχής σαν όψιμους βλαστούς που εμφανίζο-

58

Page 56: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ!ο Ι

νται ξαφνικά, όψιμους βλαστούς παλιών πολιτισμών και των δυ­

νάμεών τους, σαν aταβισμό ενός λαού και των ηθών του: κατ'

αυτόν τον τρόπο πράγματι, υπάρχει ακόμα κάτι για να καταλά­

βει κανείς κάτι γι' αυτούς τους ανθρώπους! Σήμερα φαίνονται

ξένοι, σπάνιοι, aφύσικοι· κι όποιος νιώθει μέσα του αυτές τις

δυνάμεις πρέπει να τις τρέφει, να τις υπερασπίζεται, να τις τιμά

και να τις καλλιεργεί ενάντια σ' έναν άλλο κόσμο που είναι ε­

χθρός τους, ώσπου να γίνει είτε ένας μεγάλος άνθρωπος είτε έ­

νας τρελός και εκκεντρικός, εκτός κι αν χαθεί στο μεταξύ. Πα­

λιότερα, οι ίδιες αυτές ιδιότητες ήταν κοινές και γι' αυτό θεω­

ρούνταν συνηθισμένες: δεν ξεχώριζαν. Ίσως απαιτούνταν ή προ­

ϋποτίθενταν· ήταν αδύνατο να γίνεις μεγάλος μέσω αυτών, επει­

δή απλώς δεν υπήρχε κίνδυνος να σ' οδηγήσουν στην τρέλα ή

στη μοναξιά. - Στις οικογένειες και στις κάστες που διατηρούν

ένα λαό συναντάμε κυρίως αυτούς τους aντίκτυπους των παλιών

ενορμήσεων, ενώ ο aταβισμός του είδους αυτού είναι aπίθανος

εκεί όπου οι φυλές, οι συνήθειες και τα κριτήρια αξιών αλλά­

ζουν πολύ γρήγορα. Γιατί το τέμπο είναι για τις δυνάμεις εξέλι­

ξης των λαών τόσο σημαντικό όσο και για τη μουσική: στην πε­

ρίπτωσή μας, ένα αντάντε της εξέλιξης είναι απαραίτητο ως τέ­

μπο ενός πνεύματος παθιασμένου και αργού: και τέτοιο είναι

πράγματι το πνεύμα των συντηρητικών οικογενειών.

11

Η συνείδηση. - Η συνείδηση είναι η τελευταία και οψιμότερη

εξέλιξη της οργανικής ζωής και, γι' αυτόν το λόγο, είναι το λι­

γότερο ολοκληρωμένο, το λιγότερο ισχυρό πράγμα. Από το συ­

νειδητό προέρχονται αναρίθμητα λαθεμένα βήματα που κάνουν

έναν άνθρωπο ή ένα ζώο να χαθεί νωρίτερα απ' ό,τι χρειάζεται,

«παρά τη μοίρα», όπως λέει ο Όμηρος.16 Αν ο προστατευτικός

δεσμός των ενστίκτων δεν ήταν τόσο ισχυρότερος, και αν δεν

59

Page 57: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

χρησίμευε στο όλον ως ρυθμιστής, η ανθρωπότητα μοιραία θα

χανόταν από τις διεστραμμένες κρίσεις και τις φαντασιοπληξί­

ες της με τα μάτια ανοιχτά λόγω της επιπολαιότητας και της ευ­

πιστίας της - με μια λέξη, λόγω της συνείδησής της ή, καλύτε­

ρα, χωρίς όλα αυτά η ανθρωπότητα θα είχε σβήσει εδώ και πο­

λύ καιρό! Πριν αναπτυχθεί πλήρως και ωριμάσει, μια λειτουρ­

γία αποτελεί κίνδυνο για τον οργανισμό: ακόμη καλύτερα αν στο

μεταξύ υποστεί σκληρή τυραννία. Έτσι η συνείδηση τυραννιέ­

ται σκληρά - και τη λιγότερη τυραννία δεν την ασκεί εδώ η πε­

ρηφάνια που έχουμε γι' αυτήν! Νομίζουμε πως η συνείδηση α­

ποτελεί τον πυρήνα του ανθρώπου· πως είναι το μόνιμο, αιώνιο,

έσχατο, πιο πρωταρχικό στοιχείο του! Παίρνουμε τη συνείδηση

για καθορισμένο, σταθερό μέγεθος! Αρνούμαστε την ανάπτυξή

της και τις διαλείψεις της! Τη θεωρούμε «ενότητα του οργανι­

σμού»! Αυτή η γελοία υπερεκτίμηση και παρανόηση της συνεί­

δησης έχει την πολύ ωφέλιμη συνέπεια να εμποδ(ζει την υπερ­

βολικά γρήγορη καλλιέργειά της. Επε.ιδή οι άνθρωποι πίστευαν

πως διέθεταν ήδη συνείδηση, δεν μπήκαν και πολύ στον κόπο

να την αποκτήσουν - και σήμερα τα πράγματα δεν έχουν αλ­

λάξει! Σήμερα το ανθρώπινο μάτι μόλις άρχισε να διακρίνει, και

μάλιστα όχι καθαρά, το εντελώς νέο χρέος του να ενσωματώσει

τη γνώση και να την κάνει ενστικτώδη· πρόκειται για ένα χρέ­

ος που το βλέπουν μόνο εκείνοι που κατάλαβαν ότι μέχρι τώρα

ενσωματώναμε μόνο τις πλάνες μας και ότι όλη η συνείδησή μας

συνδέεται με πλάνες!

12

Για τους σκοπούς της επιστήμης. - Πώς; Ο τελικός σκοπός της

επιστήμης είναι να δώσει όσο το δυνατόν περισσότερη ευχαρί­στηση κι όσο το δυνατόν λιγότερη απαρέσκεια στον άνθρωπο;

Τι γίνεται όμως αν η ευχαρίστηση και η απαρέσκεια είναι τόσο

60

Page 58: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

σφιχτά δεμένες που όποιος θέλει να έχει όσο το δυνατόν μεγα­

λύτερη ποσότητα από τη μία είναι υποχρεωμένος να έχει επίσης

όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ποσότητα και από την άλλη - που

όποιος θέλει να μάθει να «αγάλλεται ως τον ουρανό» είναι υ­

ποχρεωμένος να ετοιμάζεται «να είναι θλιμμένος μέχρι θανά­

του»;17 Και μάλλον έτσι έχουν τα πράγματα! Αυτό τουλάχιστον

πίστευαν οι στωικοί, και ήταν συνεπείς όταν επιθυμούσαν όσο

το δυνατόν λιγότερη ευχαρίστηση προκειμένου να πάρουν από

τη ζωή όσο το δυνατόν λιγότερη απαρέσκεια. (Η ρήση που εί­

χαν συνέχεια στα χείλη: «0 ενάρετος άνθρωπος είναι ο πιο ευ­τυχισμένος», ήταν τόσο ένα έμβλημα της σχολής τους για τη με­

γάλη μάζα όσο και μια καζουιστική πονηριά για τους λεπταίσθη­

τους.) Μέχρι σήμερα έχετε την ίδια επιλογή: είτε 6σο το δυνα­

τ6ν λιγ6τερη απαρέσκεια, ανυπαρξία πόνου μ' άλλα λόγια - και

σε τελευταία ανάλυση οι σοσιαλιστές και οι πολιτικοί όλων 'των κομμάτων θα όφειλαν τίμια να μην υπόσχονται στον κόσμο τους

περισσότερα απ' αυτό - είτε 6σο το δυνατ6ν περισσ6τερη απα­

ρέσκεια ως τίμημα για την ανάπτυξη ενός πλήθους λεπτών ηδο­

νών και τέρψεων που σπάνια τις έχουν γευτεί οι άνθρωποι μέ­

χρι σήμερα! Αν διαλέξετε το πρώτο, αν δηλαδή θελήσετε να κα­

τεβάσετε και να μειώσετε τη ροπή των ανθρώπων προς τον Πό­

νο, τότε είστε υποχρεωμένοι να κατεβάσετε και να μειώσετε και

τη δυνατ6τητά τους για χαρά. Πράγματι, η επιστήμη μπορεί να

εξυπηρετήσει και τον έναν και τον άλλο σκοπό! Μέχρι σήμερα

είναι ίσως περισσότερο γνωστή για την ικανότητά της να στερεί

από τον άνθρωπο τις χαρές του και να τον κάνει πιο ψυχρό, πιο

όμοιο με άγαλμα, πιο στωικό. Θα μπορούσε να εμφανιστεί μια

μέρα και ως ο μεγάλος διανομέας π6νου· τότε όμως θα μπορού­

σε να εμφανιστεί ταυτόχρονα και η αντίθετη δύναμή της, δηλα­

δή η τεράστια δυνατότητά της να κάνει να λάμπουν νέοι αστε­

ρισμοί χαράς!

61

Page 59: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

13

Για τη θεωρία του αισθήματος της δύναμης. - Κάνοντας κανείς

καλό ή κακό στους άλλους ασκεί τη δύναμή του πάνω τους -και δεν ζητάει τίποτα περισσότερο! Κάνει κανείς κακό σ' εκεί­

νους τους οποίους θέλει να κάνει να νιώσουν τη δύναμή του, ε­

πειδή ο πόνος είναι πολύ αποτελεσματικότερο μέσο γι' αυτόν το

σκοπό από την ηδονή· ο πόνος απαιτεί πάντα αιτίες, ενώ η ηδο­

νή συνηθίζει να μένει στον εαυτό της και να μην κοιτάει πίσω.

Κάνουμε καλό και δείχνουμε καλοσύνη σ' εκείνους που ήδη ε­

ξαρτώνται από μας κατά κάποιον τρόπο (πράγμα που σημαίνει ότι είναι συνηθισμένοι να μας σκέφτονται ως αιτίες τους)· θέ­

λουμε να αυξήσQυμε τη δύναμή τους, επειδή με τον τρόπο αυτό

aυξάνουμε τη δική μας, ή θέλουμε να τους δείξουμε πόσο πλε­

ονεκτικό είναι που βρίσκονται κάτω από την εξουσία μας έτσι,

θα τους ικανοποιεί περισσότερο η κατάστασή τους, θα εχθρεύ­

ονται περισσότερο τους εχθρούς της δικής μας δύναμης και θα

θέλουν πιο πολύ να τους πολεμήσουν. Το να κάνουμε καλό ή κα­

κό μπορεί να συνεπάγεται θυσίες από τη μεριά μας: αυτό όμως

καθόλου δεν επηρεάζει την τελική αξία των πράξεών μας. Ακό­

μη κι όταν προσφέρουμε τη ζωή μας, όπως κάνουν οι μάρτυρες

για χάρη της Εκκλησίας τους, αυτό είναι μια θυσία που προσφέ­

ρεται στη δική μας λαχτάρα για δύναμη ή στο σκοπό της διατή­ρησης του αισθήματος της δύναμής μας. Όποιος νιώθει πως «Κα­

τέχει την αλήθεια» - πόσα και πόσα αποκτήματα δεν παρατά­

ει προκειμένου να διασώσει τούτο το αίσθημα! Πόσα και πόσα

δεν πετάει προκειμένου να σταθεί στην «κορυφή», δηλαδή πά­

νω από τους άλλους που δεν κατέχουν «την αλήθεια»! Σίγουρα

η κατάσταση κατά την οποία κάνουμε κακό σε άλλους σπάνια

είναι εξίσου ευχάριστη, εξίσου aνόθευτα ευχάριστη, με την κα­

τάσταση κατά την οποία κάνουμε καλό. Αυτό είναι ένα σημάδι

που δείχνει ότι μας λείπει ακόμα δύναμη ή που προδίδει τον ε­

ρεθισμό που νιώθουμε γι' αυτή την έλλειψη και φέρνει νέους κι ν-

62

Page 60: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

δύνους και αβεβαιότητες για το κεφάλαιο της δύναμης που κα­

τέχουμε ήδη και σκοτεινιάζει τον ορίζοντά μας με την προοπτι­

κή της εκδίκησης, της κορο"ίδίας, της τιμωρίας, της αποτυχίας.

Μόνο οι πιο ευερέθιστοι άνθρωποι, οι πιο άπληστοι για αίσθη­

μα δύναμης, μπορούν να νιώσουν περισσότερη ευχαρίστηση ό­

ταν αποτυπώνουν τη σφραγίδα της δύναμης στον ατίθασο: αυ­

τοί που νιώθουν βάρος και ανία με το θέαμα εκείνου που έχει

ήδη υποταχθεί (εφόσον είναι το αντικείμενο της καλοσύνης

τους). Το βασικό είναι τι αρτύματα συνηθίζει κανείς να βάζει

στη ζωή του; είναι ζήτημα γούστου αν προτιμάει την αργή ή την

ξαφνική, την εξασφαλισμένη ή την επικίνδυνη και τολμηρή αύ­

ξηση της δύναμης η επιλογή του αρτύματος εξαρτάται από το

ταμπεραμέντο του καθενός. Για τις περήφανες φύσεις η εύκολη

λεία είναι κάτι aξιοκαταφρόνητο. Νιώθουν καλά μόνο όταν βλέ­

πουν ακατάβλητους ανθρώπους που μπορεί να γίνουν εχθροί

τους , και όταν βλέπουν όλα τα αποκτήματα που είναι δύσκολο

να κατακτηθούν . Συχνά είναι σκληρές απέναντι σε κάποιον που

υποφέρει, επειδή είναι ανάξιος των φιλοδοξιών και της περη-

. φάνιας τους είναι όμως περιποιητικές για τους όμοιούς τους, με

τους οποίους θα ήταν τιμητικό να παλέψουν και να συγκρου­

στούν αν δινόταν κάποτε η ευκαιρία. Κεντρισμένοι από το κα­

λό αίσθημα αυτής της προοπτικής, οι άνθρωποι της ιπποτικής κά­

στας συνήθισαν να μεταχειρίζονται ο ένας τον άλλον με έξαιρε­

τική ευγένεια. - Ο οίκτος είναι το πιο ευχάριστο συναίσθημα

σ' εκείνους που έχουν ελάχιστη περηφάνια και καμιά φιλοδοξία

για μεγάλες κατακτήσεις γι' αυτούς η εύκολη λεία - και εύκο­

λη λεία είναι όλοι όσοι υποφέρουν - είναι κάτι συναρπαστικό.

Ο οίκτος εξυμνείται ως αρετή των πορνών.

i4

Όλα όσα ονομάζονται αγάπη. - Πλεονεξία και αγάπη: πόσο

διαφορετικά συναισθήματα προκαλούν οι δυο αυτές λέξεις! Κι

63

Page 61: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

όμως μπορεί να είναι η ίδια ενόρμηση με δύο ονόματα: το ένα

δίνεται από εκείνους που έχουν, που η ενόρμησή τους έχει κα­

ταλαγιάσει κάπως και που φοβούνται για τα «αποκτήματά» τους,

και το άλλο από εκείνους που είναι ακόμη aνικανοποίητοι και

διψασμένοι και που γι' αυτόν το λόγο εξυμνούν την ενόρμηση

ως «καλή». Η «αγάπη για τον πλησίον μας» δεν είναι ώθηση για

απόκτηση καινούργιας ιδιοκτησίας; Το ίδιο δεν συμβαίνει και

με την αγάπη μας για τη γνώση, για την αλήθεια; Και γενικά με

κάθε ώθηση για καινούργια πράγματα; Σιγά-σιγά κουραζόμα­

στε με το παλιό, μ' αυτό που κατέχουμε σίγουρα, και απλώνου­

με πάλι τα χέρια μας. Ακόμη και το πιο όμορφο τοπίο δεν είναι

πια σίγουρο για την αγάπη μας όταν ζήσουμε σ' αυτό τρεις μή­

νες. Μια πιο μακρινή ακρογιαλιά προσελκύει την πλεονεξία μας:

τα αποκτήματα υποτιμούνται κατά κανόνα από το γεγονός της

κατοχής. Η ευχαρίστηση που νιώθουμε με τον εαυτό μας θέλει

να διατηρηθεί τόσο έντονη που αλλάζει πάντα κάτι καινούργιο

μέσα μας αυτό ακριβώς ονομάζεται κατοχή. Το να κουράζεσαι

από κάποια κατοχή σημαίνει πως κουράζεσαι με τον εαυτό σου.

(Μπορεί επίσης να υποφέρεις και από το παραπανίσιο - η ε­

πιθυμία να πετάξεις κάτι ή να μοιράσεις κάτι μπορεί επίσης να

πάρει το τιμητικό όνομα «αγάπη».) Όταν βλέπουμε κάποιον να

υποφέρει, θέλουμε να εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία για να τον

πάρουμε στην κατοχή μας αυτό κάνει, παραδείγματος χάρη, ο

φιλάνθρωπος και σπλαχνικός άνθρωπος, και ονομάζει τη δίψα

για νέα κατοχή που έχει ξυπνήσει μέσα του «αγάπη»· και η ευ­

χαρίστηση που βρίσκει μ' αυτό είναι παρεμφερής με την ευχα­

ρίστηση που προκαλείται από την προοπτική μιας νέας κατάκτη·

σης. Η αγάπη των δύο φύλων είναι εκείνη που προδίδεται κα~

λύτερα ως ώθηση για κατοχή: αυτός που αγαπάει θέλει να είναι

μοναδικός και αποκλειστικός κάτοχος του προσώπου που ποθεί·

θέλει επίσης να εξουσιάζει απόλυτα την ψυχή και το σώμα του

προσώπου αυτού· θέλει να έχει την αποκλειστική αγάπη του

προσώπου αυτού, θέλει να ζει και νακυριαρχεί μέσα στην άλ-

64

Page 62: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

λη ψυχή ως το πιο υψηλό και επιθυμητό πράγμα γι' αυτήν. Αν

σκεφτούμε πως αυτό σημαίνει ότι αποκλείονται οι υπόλοιποι άν­

θρωποι από ένα πολύτιμο αγαθό, από την ευτυχία και την από­

λαυση· αν σκεφτούμε πως εκείνος επιδιώκει το φτώχεμα και τη

στέρηση όλων των άλλων ανταγωνιστών και θέλει να γίνει ο

δράκος που φυλάει το χρυσό του θησαυρό, ο πιο αναίσθητος και

ιδιοτελής «κατακτητής» και εκμεταλλευτής αν σκεφτούμε, τέλος,

πως εκείνος που αγαπάει θεωρεί όλο τον υπόλοιπο κόσμο αδιά­

φορο, άχρωμο, χωρίς καμιά αξία, και είναι έτοιμος να κάνει κά­

θε θυσία, να διαταράξει οποιαδήποτε τάξη, να θέσει σε δεύτε­

ρη μοίρα κάθε άλλο συμφέρον - τότε θα νιώσουμε κατάπληξη

με το ότι υμνήθηκε και θεοποιήθηκε τόσο πολύ και σ' όλες τις

εποχές αυτή η άγρια πλεονεξία και αδικία της αγάπης των δύο

φύλων· θα νιώσουμε κατάπληξη με το ότι αυτή ακριβώς η αγά­

πη έδωσε την έννοια της αγάπης ως αντίθεσης του εγωισμού -ενώ δεν είναι παρά η γνησιότερη έκφραση του εγωισμού! Στο

σημείο αmό οι συνηθισμένες γλωσσικές εκφράσεις δημιουργή­

θηκαν προφανώς από εκείνους που δεν κατείχαν αλλά επιθυ­

μούσαν να αποκτήσουν. Σίγουρα, υπήρχαν πάντα πάρα πολλοί

απ' αυτούς. Εκείνοι που είχαν εξασφαλίσει, στο χώρο που ανα­

φερόμαστε, πολλή κατοχή και κορεσμό άφηναν να τους ξεφύγει

κάπου-κάπου καμιά λέξη για το «μανιασμένο δαίμονα» - όπως

έκανε, παραδείγματος χάρη, ο Σοφοκλής, ο πιο aξιαγάπητος και

ο πιο αγαπημένος των Αθηναίων: 18 ο Έρως όμως πάντα γελού­

σε με τέτοιους βλάσφημους, αν και ήταν οι μεγαλύτεροι ευνοού­

μενοί του. - Σίγουρα μπορεί να βρούμε στη γη ένα είδος προέ­

κτασης της αγάπης εκεί όπου η κτητική τούτη επιθυμία που νιώ­

θουν δύο πρόσωπα το ένα για το άλλο έχει παραχωρήσει τη θέ­

ση της σε μια καινούργια επιθυμία και δίψα για κατοχή - σε

μια κοινή, ανώτερη δίψα για ένα ιδανικό που βρίσκεται πάνω

τους. Ποιος γνωρίζει όμως τούτη την αγάπη; Ποιος την έζησε;

Το αληθινό της όνομα είναι φιλία.

65

Page 63: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

-Η χαρούμενη γνώση

15

Από μακριά. - Τούτο το βουνό δίνει γοητεία και νόημα στο το­

πίο στο οποίο δεσπόζει. Όταν το πούμε αυτό για εκατοστή φο­

ρά στον εαυτό μας, γινόμαστε τόσο παράλογοι και ευγνώμονες

που πιστεύουμε ότι το βουνό, δηλαδή ο χορηγός της γοητείας

αυτής, πρέπει να είναι το πιο γοητευτικό πράγμα ένα γύρο - κι

έτσι ανεβαίνουμε πάνω του και aπογοητευόμαστε. Ξαφνικά, το

ίδιο το βουνό κι όλο το τοπίο γύρω μας, κάτω μας, χάνουν τη μα­

γεία τους. Είχαμε ξεχάσει πως αρκετά μεγάλα πράγματα, όπως

και αρκετά καλά πράγματα, πρέπει να τα βλέπουμε μόνο από

κάποια απόσταση και οπωσδήποτε μόνο από κάτω, ποτέ από πά­

νω - μόνο έτσι προκαλούν εντύπωση. Ίσως γνωρίζεις ανθρώ­

πους του περιβάλλοντός σου που . είναι υποχρεωμένοι να δουν α­

πό κάποια απόσταση τον εαυτό τους για να τον βρουν ανεκτό ή

ελκυστικό και ικανό να δώσει δύναμη. Η ενδοσκόπηση δεν συ­

νιστάται καθόλου γι' αυτούς.

16

Πάνω στο γεφυράκι. - Στις σχέσεις μας με τους ανθρώπους που

ντρέπονται για τα συναισθήματά τους πρέπει να ξέρουμε να

προσποιούμαστε. Οι άνθρωποι αυτοί νιώθουν ξαφνικό μίσος για

όποιον τους τσακώνει να έχουν ένα τρυφερό, ενθουσιώδες ή υ­

ψηλό συναίσθημα, σαν να είχε δει τα μυστικά τους. Αν θέλετε

να τους κάνετε να νιώσουν καλά τέτοιες στιγμές, πρέπει να τους

κάνετε να γελάσουν ή να πείτε μια ψυχρή αλλά και δηκτική κα­

κία· τότε η συγκίνησή τους παγώνει και συνέρχονται αμέσως.

Αλλά εδώ λέω το επιμύθιο πριν πω την ιστορία. - Κάποτε ή­

μασταν τόσο κοντά ο ένας στον άλλο μέσα στη ζωή που τίποτα

δεν φαινόταν να φέρνει εμπόδια στη φιλία και στην αδελφοσύ­νη μας, και μόνο tνα μικρό γι;φυράκι μάς χώριζε. Ακριβώς τη

66

Page 64: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

στιγμή που πήγαινες να βάλεις το πόδι σου πάνω του σε ρώτη­

σα: «ΘΕλεις να περάσεις το γεφυράκι και να 'ρθεις σε μένα;»

- και τότε έπαψες πια να το θέλεις κι όταν σε ξαναπαρακάλε­

σα, έμεινες σιωπηλός. Από τότε βουνά κι ορμητικοί ποταμοί κι

ό,τι άλλο χωρίζει και aποξενώνει μπήκαν ανάμεσά μας δεν ή­

ταν πια δυνατό να συναντηθούμε ακόμα κι αν το θέλαμε! Μα

σαν σκέφtεσαι τώρα εκείνο το μικρό γεφυράκι δεν σου 'ρχονται

πια λόγια - μόνο λυγμοί και απορίες.

17

Βρίσκοντας κίνητρα για τη φτώχεια μας. - Σίγουρα, κανένα τέ­

χνασμα δεν μας επιτρέπει να μετατρέψουμε μια φtωχή αρετή σε

πλούσια και ξέχειλη· μπορούμε όμως να επανερμηνεύσουμε τη

φtώχεια της ως αναγκαιότητα, έτσι ώστε να μην υποφέρουμε πια

με το θέαμά της και να μη θεωρούμε υπαίτια τη μοίρα γι' αυτήν .

Αυτό κάνει ο σοφός κηπουρός όταν βάζει το ασήμαντο μικρό

ρυάκι που κυλάει στον κήπο του στα χέρια μιας νύμφης των πη­

γών βρίσκοντας έτσι ένα κίνητρο για τη φtώχεια του· και ποιος

δεν χρειάζεται άλλωστε τις νύμφες τόσο όσο αυτός;

18

Αρχαία περηφάνια. - Μας λείπει η αρχαία απόχρωση της διά­

κρισης επειδή η εμπειρία μας δεν ξέρει πια το δούλο της αρχαι­

ότητας. Ένας Έλληνας ευγενούς καταγωγής έβρισκε τόσο τε­

ράστια ενδιάμεσα στάδια και τόση απόσταση ανάμεσα στο δι­

κό του ύψος και σ' αυτή την έσχατη ευτέλεια, που σπάνια μπο­

ρούσε να δει το δούλο καθαρά· ακόμη και ο Πλάτων δεν τον εί­

δε παραπάνω. Τα πράγματα είναι διαφορετικά με μας, που εί­

μαστε εξοικειωμένοι με τη θεωρία της ισότητας των ανθρώπων,

67

Page 65: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

αν και όχι με την ίδια την ισότητα. Ένα ανθρώπινο ον που δεν

μπορεί να διαθέσει τον εαυτό του όπως θέλει και που του λεί­

πει εντελώς η σχόλη - αυτό δεν μας φαίνεται καθόλου aξιοκα­

ταφρόνητο· ίσως υπάρχει πολλή δουλικότητα τέτοιου είδους

στον καθέναν από μας εξαιτίας των συνθηκών της κοινωνικής ι­

εραρχίας μας και των δραστηριοτήτων μας, που είναι θεμελιω­

δώς διαφορετικές από εκείνες των αρχαίων. - Ο Έλληνας φι­

λόσοφος περνούσε τη ζωή του με το κρυφό αίσθημα πως υπήρ­

χαν πολύ περισσότεροι δούλοι απ' ό,τι πίστευαν οι άνθρωποι:

δηλαδή , εννοούσε πως ήταν δούλος όποιος δεν ήταν φιλόσοφος.

Η περηφάνια του φούσκωνε με τη σκέψη πως ακόμη και οι ι­

σχυρότεροι άνθρωποι της γης ανήκαν στην κατηγορία αυτών των

δούλων, των δικών του. Κι αυτή η περηφάνια είναι ξένη και α­

νέφικτη για μας η λέξη «δούλος» δεν διατηρεί την πλήρη δύνα­

μή της για μας ούτε καν μεταφορικά.

19

Το κακό. - Εξετάστε τη ζωή -των καλύtερων και γονιμότερων

ανθρώπων και λαών και αναρωτηθείτε αν ένα δένδρο που πρέ­

πει να μεγαλώσει περήφανα σε ύψος μπορεί να κάνει χωρίς κα­

κοκαιρίες και θύελλες αναρωτηθείτε αν η ατυχία και η εξωτε­

ρική αντίσταση, αν οποιαδήποτε είδη μίσους, ζηλοφθονίας, ισχυ­

ρογνωμοσύνης, δυσπιστίας, σκληρότητας, πλεονεξίας και βίας δεν ανήκουν στις πιο ευνοίΚές συνθήκες δίχως τις οποίες είναι

σχεδόν αδύνατη οποιαδήποτε μεγάλη ανάπτυξη, ακόμα και η α­νάπτυξη της aρετής. Το δηλητήριο που σκοτώνει τις πιο αδύνα­

μες φύσεις δυναμώνει τις ισχυρές - οι οποίες επίσης δεν το ο-

νομάζουν δηλητήριο. ·

68

Page 66: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

20

Αξιοπρέπεια της τρέλας. - Λίγες χιλιετίες ακόμη στο δρόμο του

τελευταίου αιώνα! - και καθετί που θα κάνουν οι άνθρωποι θα

εκφράζει την ανώτερη ευφυ"tα· μ' αυτόν τον τρόπο όμως η ευφυ­

"tα θα χάσει όλη την αξιοπρέπειά της. Τότε θα 'ναι αναγκαίο να

'ναι κανείς ευφυής: αυτό όμως θα 'ναι τόσο κοινό και συνηθι­

σμένο πράγμα που ένας άνθρωπος με ευγενέστερο γούστο θα

θεωρεί αυτή την αναγκαιότητα χυδαιότητα. Κι όπως ακριβώς μια

τυραννία της αλήθειας και της επιστήμης μπορεί να κάνει να ε­

κτιμηθεί σε υψηλό βαθμό το ψέμα, έτσι και μια τυραννία της ευ­

φυtας μπορεί να προκαλέσει την εμφάνιση ενός νέου είδους ευ­

γένειας. Το να 'σαι ευγενής μπορεί να φτάσει τότε να σημαίνει:

να 'χεις τρέλες μέσα στο κεφάλι σου .

21

Στους διδασκάλους της aνιδιοτέλειας. - Οι αρετές ενός ανθρώ­

που δεν ονομάζονται καλές ανάλογα με τα αποτελέσματά τους

γι' αυτόν αλλά ανάλογα με τα αποτελέσματα που πιστεύουμε

πως έχουν για μας και για την κοινωνία: ανέκαθεν η εξύμνηση

των aρετών ήταν ελάχιστα «aνιδιοτελής», ελάχιστα «μη εγωιστι­

κή»! Γιατί αλλιώς θα έπρεπε να είχαμε δει ότι οι αρετές (όπως

η εργατικότητα, η υπακοή, η παρθενία, η ευλάβεια, η δικαιοσύ­

νη) είναι συνήθως επιβλαβείς για όποιον τις έχει, ως ενορμήσεις

που τον καταδυναστεύουν εξαιρετικά βίαια και άπληστα και που

δεν θέλουν καθόλου να τις κρατάει το λογικό σε ισορροπία με

τις άλλες ενορμήσεις. Όταν έχεις μια αρετή, μια πραγματική, α­

κέραιη αρετή (κι όχι μόνο μια μικρή τάση για μια αρετή), είσαι

θύμα της. Ο γείτονάς σου όμως την επαινεί γι' αυτόν το λόγο!

Επαινούν τους εργατικούς ανθρώπους παρ' όλο που αυτοί χα­

λούν τα μάτια τους ή τον αυθορμητισμό και τη φρεσκάδα του

69

Page 67: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

πνεύματός τους. Εξυμνούν και οικτίρουν τον νέο που «σκοτώθη­

κε στη δουλειά» επειδή σκέφτονται: «Για την κοινωνία ως σύ­

νολο η απώλεια ακόμη και του καλύτερου ατόμου είναι μικρή

θυσία! Είναι λυπηρό που χρειάζονται τέτοιες θυσίες! Θα 'ταν ό­

μως πολύ χειρότερα αν το άτομο σκεφτόταν διαφορετικά και θε­

ωρούσε τη συντήρησή του και την ανάπτυξή του σημαντικότερη

από τη δουλειά του στην υπηρεσία της κοινωνίας!» Κι έτσι λυ­

πούνται τούτον τον νέο όχι γι' αυτόν τον ίδιο αλλά επειδή ένα

αφοσιωμένο εργαλείο, αδυσώπητο με τον εαυτό του - ένας

«γενναίος άνθρωπος», όπως λένε -χάθηκε για την κοινωνία με

το θάνατό του. Ίσως να αναρωτιούνται βέβαια μήπως θα 'ταν

προτιμότερο, για το συμφέρον της κοινωνίας, να 'ταν ο νέος αυ­

τός λιγότερο αδυσώπητος με τον εαυτό του στην εργασία του, να

διατηρούσε τον εαυτό του περισσότερο καιρό. Δέχονται πως κά­

ποιο όφελος θα υπήρχε αν το 'κανε αυτό, αλλά θεωρούν υψηλό­

τερο και διαρκέστερο το άλλο όφελος, δηλαδή το ότι έγινε μια

θυσία και το ότι το φρόνημα του θυσιαστήριου ζώου επιβεβαι­

ώθηκε για άλλη μια φορά φανερά. Έτσι, αυτό που επαινείται ό­

ταν επαινούνται οι αρετές είναι, πρώτον, η εργαλειακή τους φύ­

ση, και δεύτερον, η τυφλή ενόρμηση μέσα σε κάθε αρετή που

αρνείται να περιοριστεί στα πλαίσια του ακέραιου συμφέροντος

του ατόμου - κοντολογίς, επαινείται το ά-λογο στην αρετή, μέ­

σω του οποίου το άτομο αφήνεται να μετατραπεί σε απλή λει­

τουργία του συνόλου. Η εξύμνηση των aρετών είναι εξύμνηση

κάποιου πράγματος που είναι βλαβερό ατομικά - εξύμνηση των

ενορμήσεων που στερούν τον άνθρωπο από την ευγενέστερη φι­

λαυτία του και τη δύναμη για την ύψιστη προστασία. - Πράγ­

ματι, για τη διδαχή και τον ενστερνισμό ενάρετων συνηθειών το­

νίζονται αποτελέσματα της aρετής που την κάνούν να μοιάζει με αδελφή του ιδιωτικού συμφέροντος - και όντως υπάρχει κά­

ποια τέτοια αδελφικότητα! Η τυφλή, μανιασμένη εργατικότητα,

παραδείγματος χάρη - αυτή η τυπική αρετή του εργαλείου -παρουσιάζεται σαν οδός προς τον πλούτο και τη δόξα και σαν

70

Page 68: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

φάρμακο που θεραπεύει καλύτερα την ανία και τα πάθη· ωστό­

σο δεν λέγεται τίποτε για τους κινδύνους που κρύβει, για τη φο­

βερή επικινδυνότητά της. Έτσι ενεργεί πάντα η .διαπαιδαγώγη­

ση: επιδιώκει να ρυθμίσει το άτομο, μέσω διαφόρων θελγήτρων

και πλεονεκτημάτων, έτσι ώστε να υιοθετήσει αυτό έναν τρόπο

σκέψης και συμπεριφοράς που, από τη στιγμή που θα γίνει συ­

νήθεια, ενόρμηση και πάθος, θα κυριαρχήσει σε βάρος του έσχα­

του οφέλους του αλλά υπέρ του «γενικού καλού». Πόσες φορές

δεν είδα αυτή την τυφλή, μανιασμένη εργατικότητα να δημιουρ­γεί πλούτο και να χαρίζει τιμές αφαιρώντας όμως ταυτόχρονα

τη λεπτότητα των οργάνων χάρη στην οποία γίνεται δυνατή η α­

πόλαυση του πλούτου και των τιμών. Πόσες φορές δεν παρατή­

ρησα επίσης ότι αυτό το βασικό φάρμακο για την ανία και τα

πάθη αμβλύνει την ίδια στιγμή τις αισθήσεις και κάνει το πνεύ­

μα να αντιστέκεται σε κάθε καινούργιο θέλγητρο. (Η εργατικό­

τερη όλων των εποχών - η δική μας - δεν ξέρει τι να κάνει ό­

λη την εργατικότητα και τα χρήματά της, εκτός από περωσότε­

ρα χρήματα και περισσότερη εργατικότητα· γιατί, για να ξοδεύ­

εις, πρέπει να έχεις πάντα περισσότερο μυαλό απ' όσο χρειάζε­

ται για να aποκτάς! - Καλά, ας περιμένουμε τα «εγγόνια» μας!)

Όταν πετυχαίνει αυτή η αγωγή, τότε κάθε αρετή ενός ατόμου

γίνεται δημόσια ωφέλεια και ιδιωτική ζημία, υπό την έννοια του

ύψιστου ιδιωτικού σκοπού· πιθανότατα καταλήγει σε υποπλασία

του πνεύματος και των αισθήσεων ή και σε πρόωρη παρακμή .

Εξετάστε απ' αυτή τη σκοπιά, τη μια μετά την άλλη, τις αρετές

της υπακοής, της παρθενίας, της ευσέβειας και της δικαιοσύνης.

Η εξύμνηση του ανιδιοτελούς, του αυτοθυσιαζόμενου, του ενά­

ρετου - δηλαδή, εκείνου που δεν χρησιμοποιεί όλη τη δύναμη

και το λογικό του για τη διατήρηση, ανάπτυξη, εξύψωση, προα­

γωγή του εαυτού του και για την επέκταση της δύναμής του, αλ­

λά μάλλον ζει, σε σχέση με τον εαυτό του, μέτρια και aφρόντι­

στα, ίσως μάλιστα αδιάφορα ή ειρωνικά - τούτη η εξύμνηση

δεν γεννήθηκέ ασφαλώς από το πνεύμα της aνιδιοτέλειας! Ο

71

Page 69: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

«Πλησίον» εξυμνεί την ανιδιοτέλεια επειδή έχει οφέλη απ' αυ­

τήν! Αν σκεφτόταν και ο ίδιος ο πλησίον «aνιδιοτελώς», θα α­

πεχθανόταν αυτή τη μείωση της δύναμης, αυτόν τον ακρωτηρια­

σμό που γίνεται για δικ6 του όφελος! Θα δούλευε ενάντια στην

ανάπτυξη τέτοιων κλίσεων, και πάνω απ' όλα θα εκδήλωνε την

ανιδιοτέλειά του με το να μην τις χαρακτηρίζει καλές! - Αυτό δείχνει τη θεμελιώδη αντίφαση της ηθικής που είναι ευυπόληπτη

σήμερα: τα κίνητρα της ηθικής αυτής βρίσκονται σε πλήρη αντί­

θεση με τις αρχές της! Αυτό με το οποίο θέλει να δώσει τις α­

ποδείξεις της η ηθική το αναιρεί την ίδια στιγμή μέσω του κρι­

τηρίου της για το τι είναι ηθικό! Η απόφανση «πρέπει να απαρ­

νηθείς τον εαυτό σου και να τον θυσιάσεις» , προκειμένου να μην

παραβιάσει την ίδια της την ηθική, θα μπορούσε να θεσπιστεί

μόνο από έναν άνθρωπο που θα aπαρνιόταν μ' αυτόν τον τρό­

πο το δικό του όφελος και που θα προκαλούσε ίσως και τη δι­

κή του καταστροφή μέσω της απαιτούμενης θυσίας των ατόμων.

Από τη στιγμή όμως που ο πλησίον (ή η κοινωνία) συνιστά τον

αλτρουισμό λόγω της χρησιμότητάς του, εφαρμόζει την αντίθετη

αρχή, δηλαδή: «Πρέπει να επιδιώκεις το προσωπικό σου όφελος

ακόμη και σε βάρος όλων των άλλων» . Κι έτσι εξυμνείται, με

μια ανάσα, ένα «πρέπει>> και ένα «δεν πρέπει>>!

22

L 'ordre du jour pour le rοί. 19 - Η μέρα αρχίζει: ας αρχίσουμε κα­

νονίζοντας για τούτη τη μέρα τις υποθέσεις και τις. γιορτές του ·

ελεήμονα κυρίου μας που απολαμβάνει ακόμη τον ύπνο του. Η

Μεγαλειότητά του θα βρει άσχημο καιρό σήμερα: πρέπει να

προσέξουμε να μην τον χαρακτηρίσουμε άσχημο· δεν θα μιλή­

σουμε για τον καιρό - αλλά θα χειριστούμε τις υποθέσεις και

τις γιορτές με πιο επίσημο τρόπο απ' ό,τι θα χρειαζόταν σε δια­φορετική περίπτωση. Ίσως, ακόμα, η Μεγαλειότητά του να 'ναι

72

Page 70: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

άρρωστη: έτσι, στο πρόγευμα, θα παρουσιάσουμε την τελευταία

καλή είδηση του προηγούμενου βραδιού, την άφιξη του κυρίου

Μονταίν20 που τόσο χαριτωμένα αστειεύεται με την αρρώστια

του - υποφέρει από πέτρα. Θα δεχτούμε ορισμένα πρόσωπα

(πρόσωπα! τι θα 'λεγε, αν άκουγε αυτή τη λέξη, αυτός ο φου­

σκωμένος γερο-βάτραχος, που θα 'ναι ανάμεσά τους! «Δεν εί­

μαι πρόσωπο», θα έλεγε, «αλλά πάντα το ίδιο το πράγμα») -και αυτή εδώ η δεξίωση θα κρατήσει περισσότερο απ' όσο μπο­

ρεί να αντέξει ευχάριστα κανείς: λόγος επαρκής για να μνημο­

νεύσουμε εκείνον τον ποιητή που έγραφε στην πόρτα του: «Ό­

ποιος μπαίνει εδώ με τιμά · όποιος δεν μπαίνει με ευχαριστεί».

- Τι ευγενικός τρόπος να δείξεις αγένεια! Κι ίσως έχει δίκιο

να 'ναι αγενής αυτός ο ποιητής: λέγεται πως οι στίχοι του είναι

καλύτεροι από το στιχουργό. Ας τον αφήσουμε λοιπόν να γρά­

ψει κι άλλους πολλούς και να aποτραβηχτεί από τον κόσμο όσο

το δυνατόν περισσότερο - αφού αυτή την έννοια έχει η ευγε­

νική αγένειά του. Αντίθετα, ένας πρίγκιπας αξίζει πάντα περισ­

σότερο από τους «στίχους» του, ακόμη κι αν - αλλά τι κάνου­

με; Φλυαρούμε ενώ όλη η αυλή νομίζει πως έχουμε στρωθεί στη

δουλειά και σπάμε το κεφάλι μας: δεν υπάρχει παράθυρο που

να φωτίζεται νωρίτερα από το δικό μας! - Άκου! Ήταν η κα­

μπάνα; Στο διάβολο! Η μέρα κι ο χορός αρχίζουν και δεν ξέ­

ρουμε τις στροφές! Είμαστε υποχρεωμένοι να αυτοσχεδιάσου­

με - όλος ο κόσμος αυτοσχεδιάζει τη μέρα του. Ας κάνουμε σή­

μερα ό,τι κάνει όλος ο κόσμος! Κι εκείνη τη στιγμή έσβησε το

πρωινό μου όνειρο, ίσως από τους σκληρούς ήχους του ρολογιού

του πύργου που χτυπούσε την πέμπτη ώρα μ' όλη τη σοβαρότη­

τα που το χαρακτηρίζει. Μου φαίνεται πως ο θεός των ονείρων

θέλησε αυτή τη φορά να κορο"ίδέψει τη συνήθειά μου να αρχί­

ζω τη μέρα μου ετοιμάζοντάς την και κάνοντάς την υποφερτή για

μένα· και ίσως το 'χω κάνει αυτό πολλές φορές με υπερβολική

τυπικότητα, με υπερβολικά πριγκιπικό τρόπο.

73

Page 71: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

23

Οι ενδείξεις της διαφθοράς. - Παρατηρήστε σ' εκείνες τις κα­

ταστάσεις της κοινωνίας που είναι απαραίτητες από καιρό σε

καιρό και που προσδιορίζονται με τη λέξη «διαφθορά» τις εξής

ενδείξεις. Από τη στιγμή που παρεμβαίνει με οποιοδήποτε τρό­

πο η διαφθορά, αρχίζει να παίρνει το πάνω χέρι μια ποικιλό­

χρωμη δεισιδαιμονία, και η προγενέστερη κοινή πίστη ενός λα­

ού γίνεται ωχρή και ανίσχυρη απέναντί της. Κι αυτό επειδή η

δεισιδαιμονία είναι ελεύθερη σκέψη δεύτερης κατηγορίας: ό­

ποιοι υποκύπτουν σ' αυτή διαλέγουν ορισμένες φόρμουλες και

σχήματα τα οποία τους αρέσουν και παρέχουν στον εαυτό τους

κάποιο δικαίωμα επιλογής. Ο δεισιδαίμων είναι πάντα, σε σύ­

γκριση με τον θρήσκο, πολύ περισσότερο «πρόσωπο», και μια

δεισιδαίμων κοινωνία είναι μια κοινωνία στην οποία υπάρχουν

πολλά άτομα και πολλή ευχαρίστηση με την ατομικότητα. Απ'

αυτή την άποψη, η δεισιδαιμονία φαίνεται πάντα σαν πρόοδος

και σαν σημάδι ότι η διάνοια γίνεται πιο ανεξάρτητη και απαι­

τεί τα δικαιώματά της. Εκείνοι λοιπόν που παραπονιούνται τό­

τε για διαφθορά είναι οι λάτρεις της παλιάς θρησκείας και θρη­

σκευτικότητας αυτοί μάλιστα καθόρισαν μέχρι τώρα τη γλωσσι­

κή χρήση και δυσφήμισαν τη δεισιδαιμονία, ακόμη και στους κύ­

κλους των πιο ελεύθερων πνευμάτων. Ας μάθουμε λοιπόν πως η

δεισιδαιμονία είναι ένα σύμπτωμα του διαφωτισμού. - Δεύτε­

ρον, μια κοινωνία στην οποία κερδίζει έδαφος η διαφθορά κα­

τηγορείται για χαλάρωση· πράγματι, είναι ολοφάvερο ότι μειώ­νεται η εκτίμηση για τον πόλεμο και η ευχαρίστηση με τον πό­

λεμο, ενώ οι ανέσεις της ζωής είναι επιθυμητές τώρα τόσο έντο­

να όσο ήταν προηγουμένως οι πολεμικές και αθλητικές τιμές.

Παραβλέπεται συνήθως όμως το ότι εκείνη η παλιά ενέργεια του

λαού και το παλιό πάθος του λαού, που εμφανίζονταν με τον πιο

ένδοξο τρόπο στον πόλεμο και στους ιπποτικούς αγώνες, έγιναν

λιγότερο ορατά καθώς μετατράπηκαν σε αναρίθμητα ιδιωτικά

74

Page 72: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

πάθη. Πιθανόν μάλιστα, σε συνθήκες «διαφθοράς», η ισχύς και

η βιαιότητα της ενέργειας του λαού που ξοδεύονται να είναι με­

γαλύτερες από κάθε άλλη φορά και το άτομο να τις ξοδεύει πο­

λύ πιο σπάταλα απ' όσο δεν μπορούσε πρωτύτερα - τότε δεν

ήταν αρκετά πλούσιο για να το κάνει! Κι έτσι, ακριβώς σε και­

ρούς «χαλάρωσης» τρέχει η τραγωδία στους δρόμους και μέσα

στα σπίτια, γεννιέται η μεγάλη αγάπη και το μεγάλο μίσος και

πετιέται ως τον ουρανό η φλόγα της γνώσης. - Τρίτον, συνή­

θως λέγεται (σαν να επρόκειτο να γίνει μια επανόρθωση για τις

κατηγορίες της δεισιδαιμονίας και της χαλάρωσης) ότι αυτές οι

εποχές διαφθοράς είναι ηπιότερες και ότι η σκληρότητα ελατ­

τώνεται σημαντικά, σε σύγκριση με την παλιότερη, πιο δυνατή

εποχή, που ήταν περισσότερο αφοσιωμένη στην πίστη . Δεν μπο­

ρώ όμως να δεχτώ αυτό το εγκώμιο, όπως δεν δέχτηκα και τις

προηγούμενες κατηγορίες. Στο μόνο που συμφωνώ είναι στο ό­

τι η σκληρότητα γίνεται τώρα πιο εκλεπτυσμένη και ότι οι πα­

λιότερες μορφές της προσβάλλουν πια το καινούργιο γούστο· αλ­

λά η τέχνη του πληγώματος και του βασανισμού των άλλων με

τις λέξεις και τα βλέμματα φτάνει στο απόγειό της σε καιρούς

διαφθοράς. Μόνο τότε γεννιέται η κακία και η ευχαρίστηση με

την κακία. Οι άνθρωποι της διαφθοράς είναι πανούργοι και συ­

κοφάντες γνωρίζουν πως υπάρχουν και άλλα είδη δολοφονίας

εκτός από εκείνα του στιλέτου και της βίαιης επίθεσης γνωρί­

ζουν επίσης πως ό,τι λέγεται καλά γίνεται πιστευτό. - Τέταρ­

τον, όταν «διαφθείρονται τα ήθη» εμφανίζονται εκείνοι οι άν­

θρωποι που αποκαλούνται τύραννοι: είναι οι προάγγελοι, θα λέ­

γαμε οι πρωτογέννητοι των ατόμων. Λιγάκι υπομονή ακόμα; και

τούτος ο καρπός των καρπών κρέμεται ώριμος και κίτρινος από

το δέντρο ενός λαού - και το δέντρο υπήρχε μόνο για χάρη αυ­

τών των καρπών! Μόλις φτάνει στο ζενίθ της η παρακμή, μαζί

με την πάλη κάθε λογής τυράννων, εμφανίζεται πάντα ο Καίσα­

ρας, ο τελικός τύραννος, που δίνει τέλος στην εξασθενημένη πά­

λη για την κυριαρχία του ενός - αφήνοντας την κόπωση να δου-

75

Page 73: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

λέψει για λογαριασμό του. Και την εποχή που εμφανίζεται ο

Καίσαρας το άτομο είναι συνήθως πιο ώριμο και, κατά συνέ­

πεια, και η «κουλτούρα» βρίσκεται στο υψηλότερο και γονιμό­

τερο στάδιό της. Αυτό όμως δεν γίνεται επειδή το θέλει αυτός ή

για χάρη του, παρ' όλο που οι άνθρωποι της πιο υψηλής κουλ­

τούρας συνηθίζουν να κολακεύουν τον Καίσαρά τους ισχυριζό­

μενοι πως είναι έργο του. Η αλήθεια είναι όμως πως απλώς

χρειάζονται εξωτερική γαλήνη επειδή έχουν αρκετή εσωτερική

ανησυχία και δουλειά. Σ' αυτές τις εποχές, η δωροδοκία και η

προδοσία φτάνουν στο απόγειό τους, επειδή η αγάπη για το ε­

γώ που μόλις έχει ανακαλυφθεί είναι πολύ ισχυρότερη τώρα α­

πό την αγάπη για την παλιά, φθαρμένη, πολυσυζητημένη μέχρι

θανάτου «πατρίδα»· και η ανάγκη να επιτευχθεί κάποια ασφά­

λεια απέναντι στα φοβερά σκαμπανεβάσματα της τύχης ανοίγει

ακόμη και τα πιο ευγενή χέρια από τη στιγμή που κάποιος ισχυ­

ρός και πλούσιος δείξει πως είναι έτοιμος να ρίξει χρυσάφι μέ­

σα τους. Το μέλλον είναι πολύ αβέβαιο· οι άνθρωποι ζουν λοι­

πόν για το σήμερα, και τούτη η ψυχική κατάσταση κάνει εύκο­

λο το παιχνίδι για όλους τους διαφθορείς, γιατί ο καθένας αφή­

νεται να διαφθαρεί και να δωροδοκηθεί μόνο «για σήμερα» ε­

νώ διαφυλάττει το μέλλον και την αρετή του! Όπως είναι γνω­

στό, τα άτομα - αυτά τα αληθινά «καθ' εαυτά» και «δι' εαυτ~»

- φροντίζουν για τη στιγμή περισσότερο απ' ό,τι τα aντίθετά

τους, δηλαδή οι αγελαίοι άνθρωποι, επε.ιδή πιστεύουν πως είναι

εξίσου απρόβλεπτα με το μέλλον. Επίσης προσκολλώνται σε αν­

θρώπους της βίας, επειδή θεωρούν πως είναι ικανά για πράξεις

και για κόλπα που δεν θα μπορούσαν να κατανοηθούν ή να συγ­

χωρεθούν από τη μάζα των ανθρώπων, ενώ ο τύραννος ή Καί­

σαρας κατανοεί τα δικαιώματα του ατόμου ακόμη και στις πα­

ρεκτροπές του, και έχει προσωπικό συμφέρον να υποστηρίζει

και μάλιστα να υποκινεί τη δημιουργία μιας τολμηρότερης ιδιω­

τικής ηθικής. Κι αυτό, επειδή ο Καίσαρας πιστεύει για τον εαυ­

τό του, και θέλει να πιστεύουν γι' αυτόν και οι άλλοι, εκείνο που

76

Page 74: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ{σ Ι

είχε πει μια μέρα ο Ναπολέων με τον κλασικό του τρόπο: «Έ­

χω το δικαίωμα να απαντώ σ' όλες τις κατηγορίες που γίνονται

εναντίον μου μ' ένα αιώνιο Αυτό είμαι εγώ! Είμαι ξέχωρος απ'

όλο τον κόσμο και δεν δέχομαι όρους από κανέναν. Θέλω να υ­

ποτάσσεστε ακόμα και στις ιδιοτροπίες μου και να βρίσκετε φυ­

σιολογική κάθε διασκέδαση στην οποία ρίχνομαι».21 Έτσι απά­

ντησε μια μέρα ο Ναπολέων στη γυναίκα του, που είχε λόγους

να αμφιβάλλει για τη συζυγική του πίστη. - Οι εποχές διαφθο­

ράς είναι εκείνες όπου τα μήλα πέφτουν από το δέντρο: εννοώ

τα άτομα, τους φορείς των σπόρων του μέλλοντος, τους πρωτερ­

γάτες του πνευματικού aποικισμού και της δημιουργίας νέων ορ­

γάνων του κράτους και της κοινωνίας. Η διαφθορά είναι απλώς

μια άσχημη λέξη για το φθινόπωρο ενός λαού.

24

Διαφορετικές δυσαρέσκειες. - Ο αδύναμος και σχεδόν εκθηλυ­

μένος τύπος του δυσαρεστημένου έχει την ευαισθησία να κάνει

τη ζωή πιο όμορφη και πιο βαθιά· ο δυνατός ή aντρικός τύπος,

για να μείνουμε σε τούτη την εικόνα, έχει την ευαισθηqία να κά­

νει τη ζωή πιο καλή και πιο ασφαλή. Ο πρώτος τύπος εκδηλώ­

νει την αδυναμία του και τη θηλυπρέπειά του με το να αφήνεται

για ένα διάστημα να εξαπατιέται και να ικανο~οιείται με λίγο

μεθύσι και ενθουσιασμό, συνολικά όμως ποτέ δεν μπορεί να ι­

κανοποιηθεί και υποφέρει από την αγιάτρευτη ανικανοποίησή

του. Επιπλέον, ο τύπος αυτός ευνοεί όλους εκείνους που ξέρουν

να φτιάχνουν οποιούχες και ναρκωτικές παρηγοριές και, επει­

δή απεχθάνεται όλους όσοι εκτιμούν περισσότερο το γιατρό απ'

ό,τι τον ιερέα, εξασφαλίζει τη συνέχιση της πραγματικής αθλιό­

τητας! Αν αυτός ο τύπος δεν ήταν τόσο άφθονος στην Ευρώπη

από τον Μεσαίωνα και μετά, ίσως να μην είχε εμφανιστεί ποτέ

η περιβόητη ευρωπα'ίκή ικανότητα για συνεχή αλλαγή, γιατί οι

77

Page 75: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

απαιτήσεις των ισχυρών δυσαρεστημένων είναι πολύ χοντροκομ­

μένες και κατά βάθος υπερβολικά μετριοπαθείς για να μην μπο­

ρούν τελικά να ικανοποιηθούν. Η Κίνα, παραδείγματος χάρη,

είναι μια χώρα όπου η εκτεταμένη ανικανοποίηση και η ικανό­

τητα για αλλαγή έχουν πεθάνει εδώ και πολλούς αιώνες και οι

Ευρωπαίοι σοσιαλιστές και «ειδωλολάτρες-του-κράτους>> εύκο­

λα θα μπορούσαν, με τα μέτρα που θα έπαιρναν για να κάνουν

τη ζωή καλύτερη και ασφαλέστερη, να δημιουργήσουν και στην

Ευρώπη κινέζικες συνθήκες και κινέζικη «ευτυχία>>, με την προ­

ϋπόθεση ότι θα μπορούσαν να εξαλείψουν προηγουμένως αυτή

την πιο νοσηρή, πιο λεπτή, πιο εκθηλυμένη ανικανοποίηση και

ρομαντικότητα που εξακολουθούν να υπάρχουν εδώ με πολλές

όψεις. Η Ευρώπη είναι ένας άρρωστος που χρωστάει τη μεγα­

λύτερη δυνατή ευγνωμοσύνη στο ανίατο της αρρώστιας του και

στην αιώνια μεταβολή της οδύνης που του προκαλεί: αυτές οι

συνθήκες, αυτοί οι κίνδυνοι, πόνοι και μέσα δημιούργησαν τε­

λικά, χάρη στην ακατάπαυστη ανανέωσή τους, μια διανοητική

ευερεθιστότητα που ισοδυναμεί σχεδόν με τη μεγαλοφυtα και

που είναι, οπωσδήποτε, μητέρα κάθε μεγαλοφυtας. ,

25

Όχι προορισμένος για γνώση. - Υπάρχει μια ηλίθια ταπεινο­

φροσύνη που δεν είναι καθόλου σπάνια: όποιος προσβληθεί απ'

αυτήν γίνεται ανίκανος να γίνει μαθητής της γνώσης. Ένας άν­

θρωπος αυτού του είδους, μόλις αντιληφθεί κάτι εντυπωσιακό,

κάνει θα λέγαμε μεταβολή και λέει στον εαυτό του: «Λάθος!

Πού έχεις τα μυαλά σου! Αυτό δεν μπορεί να 'ναι αλήθεια!» Κι

ύστερα, αντί να κοιτάξει και να ακούσει ακόμη μια φορά, προ­

σεκτικότερα, φεύγει μακριά από το εντυπωσιακό πράγμα, σαν

να 'χε φοβηθεί, και προσπαθεί να το βγάλει από το μυαλό του

όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Γιατί ο εσωτερικός του κανόνας

78

Page 76: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

λέει: «Δεν θέλω να δω τίποτε που να αντιβαίνει στην τρέχουσα

γνώμη. Είμαι εγώ φτιαγμένος για να ανακαλύψω καινούργιες α­

λήθειες; Οι παλιές αλήθειες είναι ήδη υπερβολικά πολλές».

26

Τι είναι η ζωή; - Η ζωή - αυτό σημαίνει: να πετάς διαρκώς

μακριά σου καθετί που θέλει να πεθάνει. Ζωή - αυτό σημαί­

νει: να 'σαι σκληρός και ανελέητος απέναντι σε καθετί που γερ­

νάει και αδυνατίζει μέσα μας - κι όχι μόνο μέσα μας. Ζωή -αυτό μήπως σημαίνει επίσης: να μη λυπάσαι καθόλου τους ετοι­

μοθάνατους, τους εξαθλιωμένους και τους γέρους; Να 'σαι συ­

νεχώς δολοφόνος; - Κι όμως ο γερο-Μωυσής είπε : «Ου φονεύ­

σεις!»

27

Ο άνθρωπος της αποποίησης. - Τι κάνει αυτός που αποποιεί­

ται; Αγωνίζεται για έναν ανώτερο κόσμο, θέλει να πετάξει μα­

κρύτερα και ψηλότερα από όλους τους ανθρώπους της κατάφα­

σης - πετάει πολλά πράγματα που θα μπορούσαν να βαρύνουν

το πέταγμά του, και ανάμεσα σ' αυτά αρκετά πράγματα που ε­

κτιμάει και αγαπάει: τα θυσιάζει στην επιθυμία του για τα ύψη .

Τούτη η θυσία όμως, τούτη η απόρριψη είναι το μόνο πράγμα

που φαίνεται σ' αυτόν: γι' αυτό του δίνουν το όνομα του ανθρώ­

που της αποποίησης και πράγματι έτσι στέκεται μπροστά μας,

κρυμμένος κάτω από την κουκούλα του και σαν ψυχή ενός τρί­

χινου aσκητικού ράσου. Αυτός όμως είναι απόλυτα ικανοποιη­

μένος από την εντύπωση που μας προκαλεί: θέλει να κρύψει α­

πό μας την επιθυμία του, την περηφάνια του, την πρόθεσή του

να πετάξει πάνω από μας. - Ναι, είναι πιο έξυπνος απ' όσο νο-

79

Page 77: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

μίζουμε και τόσο ευγενικός μαζί μας - αυτός ο άνθρωπος της

κατάφασης! Γιατί τέτοιος είναι κι αυτός, σαν και μας, έστω κι

αν αποποιείται.

28

Να βλάπτεις μ ' ό,τι καλύτερο έχεις. - Κάποτε οι δυνάμεις μας

μας σπρώχνουν τόσο μακριά που δεν μπορούμε πια να αντέξου­

με τις αδυναμίες μας και χανόμαστε απ' αυτι,{ς: προβλι,{πουμε σί­

γουρα αυτή την έκβαση και δεν θέλουμε να αλλάξει τίποτε. Τό­

τε γινόμαστε σκληροί απέναντι σε καθετί που υπάρχει μέσα μας

και που ζητά προστασία· το μεγαλείο μας είναι και έλλειψη συ­

μπόνιας. - Μια τέτοια εμπειρία, για την οποία πρέπει να πλη­

ρώσουμε στο τέλος με τη ζωή μας, είναι μια παραβολή για τη

συνολική επίδραση που ασκούν οι μεγάλοι άνθρωποι στους άλ­

λους και στην εποχή τους. Ακριβώς μ' ό,τι είναι καλύτερο μέσα

τους, μ' ό,τι μόνο αυτοί μπορούν να κάνουν, καταστρέφουν πολ­

λούς αδύναμους, ανασφαλείς, ανθρώπους που σχηματίζονται α­

κόμη, ανθρώπους που είναι γεμάτοι θέληση· άρα είναι επιβλα­

βείς. Και μάλιστα μπορεί να συμβεί να είναι επιβλαβείς μόνο ε­

πειδή ό,τι καλύτερο έχουν μέσα τους το υιοθετούν και το κατα­

πίνουν μόνο εκείνοι οι οποίοι χάνουν απ' αυτό τη λογική και την

αίσθηση του εαυτού τους, σαν να είχαν πιει ένα πολύ δυνατό πο­

τό: μεθούν τόσο πολύ που δεν μπορεί παρά να τσακίσουν τα πό­

δια τους σ' όλους τους λαθεμένους δρόμους στους οποίους τους

παρασύρει το μεθύσι τους.

29

Αναδρομικά ψέματα. - Όταν άρχισαν ορισμένοι στη Γαλλία να

επιτίθενται στις aριστοτελικές μονάδες και, όπως ήταν φυσικό,

80

Page 78: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

άλλοι να τις υπερασπίζονται, κατέστη δυνατό να δει κανείς για

μια ακόμη φορά αυτό που τόσο συχνά φαίνεται αλλά που οι άν­

θρωποι το βλέπουν με δυσαρέσκεια: κάποιοι επινόησαν λόγους

για τους οποίους έπρεπε να διατηρηθούν τέτοιοι νόμοι, απλώς

για να αποφύγουν να παραδεχτούν πως είχαν συνηθίσει στους

νόμους αυτούς και πως δεν ήθελαν να αλλάξουν τα πράγματα.

Το ίδιο συμβαίνει, και συνέβαινε πάντα, με κάθε κρατούσα ηθι­

κή και θρησκεία: οι λόγοι και οι προθέσεις που υπάρχουν πίσω

από μια συνήθεια αποδίδονται σ' αυτήν μόνο μέσω ενός ανα­

δρομικού ψέματος, από τη στιγμή που κάποιοι αρχίζουν να αμ­

φισβητούν μια συνήθεια και να ρωτούν για τις προθέσεις και

τους σκοπούς της. Εδώ έγκειται η μεγάλη ανεντιμότητα των συ­

ντηρητικών όλων των εποχών: είναι αναδρομικοί ψεύτες.

30

Κωμωδία των διασήμων ανδρών. - Διάσημοι άνθρωποι που

χρειάζονται τη δόξα τους, όπως παραδείγματος χάρη όλοι οι πο­

λιτικοί, δεν διαλέγουν ποτέ συμμάχους και φίλους aνυστερόβου­

λα: από τον ένα ζητούν λίγη από τη λάμψη, από την αντανάκλα­

ση της aρετής του· από έναν δεύτερο, το φόβο που προκαλούν

κάποιες aνησυχητικές ιδιότητές του που είναι γνωστές σε όλους

από κάποιον τρίτο κλέβουν τη φήμη του ότι είναι τεμπέλης, ότι

ραχατεύει στον ήλιο, επειδή αυτό εξυπηρετεί το σκοπό τους να

φαίνονται κάπου-κάπου απρόσεκτο ι και ράθυμοι (έτσι κρύβουν

το ότι βρίσκονται σε επιφυλακή). Άλλοτε χρειάζονται τον ονει­

ροπόλο κοντά τούς, άλλοτε τον ειδήμονα, άλλοτε τον ανήσυχο

στοχαστή, άλλοτε τον τυπολάτρη, σαν να 'ταν ο δεύτερος εαυ­τός τους. Γρήγορα όμως δεν τους χρειάζονται άλλο πια! Έτσι,

οι περίγυροι και οι προσόψεις των διασήμων ανδρών πεθαίνουν

συνεχώς, ακόμη κι όταν όλα φαίνονται να συρρέουν σ' αυτόν τον

περίγυρο και να θέλουν να γίνουν «χαρακτήρας» τους: σ' αυτό

81

Page 79: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

οι διάσημοι άνδρες μοιάζουν με τις μεγάλες πόλεις. Η φήμη τους

αλλάζει συνεχώς όπως και ο χαρακτήρας τους, επειδή τα μετα­

βαλλόμενα μέσα τους απαιτούν τούτη την αλλαγή και βγάζουν

στη σκηνή πότε τη μια και πότε την άλλη πραγματική ή πλασμα­

τική ιδιότητα: οι φίλοι τους και οι σύμμαχοί τους ανήκουν, όπως

είπα, σ' αυτές τις θεατρικές ιδιότητες. Αντίθετα, αυτό που θέ­

λουν οι διάσημοι άνδρες πρέπει να μένει ακόμη πιο στέρεο και

ακίνητο, με τη λάμψη του να φαίνεται από μακριά· κι αυτό το

πράγμα όμως απαιτεί κάπου-κάπου τις κωμωδίες του και τα σκη­

νικά παιχνίδια του.

31

Εμπόριο και αριστοκρατία. - Το να πουλάς και να αγοράζεις

έχει γίνει σήμερα τόσο συνηθισμένο όσο και η τέχνη να διαβά­

ζεις και να γράφεις. Όλοι έχουν εξασκηθεί σ' αυτό: ακόμη κι

αν δεν είναι έμποροι, εξασκούνται κι άλλο κάθε μέρα σ' αυτή

την τεχνική - όπως παλιότερα, την εποχή που οι άνθρωποι ή­

ταν πιο άγριοι, όλοι ήταν κυνηγοί και εξασκούνταν καθημερινά

στην τέχνη του κυνηγιού. Τότε το κυνήγι ήταν κάτι συνηθισμέ­

νο· όπως όμως αυτό κατέληξε να γίνει προνόμιο των ισχυρών

και ευγενών και να χάσει έτσι τον καθημερινό και συνηθισμένο

χαρακτήρα του - επειδή έπαψε να είναι αναγκαίο και έγινε υ­

πόθεση κεφιού και πολυτέλειας -, το ίδιο μπορεί να συμβεί μια μέρα και με την αγορά και την πώληση. Μπορούμε να φαντα­

στούμε κοινωνικές συνθήκες όπου δεν θα υπάρχει αγορά και

πώληση και όπου η αναγκαιότητα της τεχνικής αυτής θα εξαλει­

φθεί σιγά-σιγά. 'Ισως τότε ορισμένα άτομα που θα 'ναι λιγότε­

ρο υποταγμένα στους νόμους της γενικής κατάστασης να επιτρέ­

ψουν στους εαυτούς τους να αγοράζουν και να πουλούν σαν να

'ταν αυτό πολυτέλεια της ευαισθησίας. Από εκείνη τη στιγμή το

εμπόριο θα αποκτήσει ευγένεια, και οι αριστοκράτες θα αφοσι-

82

Page 80: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

ωθούν ίσως εξίσου πρόθυμα στο εμπόριο όπως aφοσιώνονταν

άλλοτε στον πόλεμο και στην πολιτική: αντίθετα, η εκτίμηση για

την πολιτική θα μπορούσε να υποστεί συνολική αλλαγή. Σήμε­

ρα ήδη, η πολιτική παύει να είναι επιτήδευμα του ευγενούς, και

είναι πιθανό μια μέρα να φαίνεται τόσο αγοραία ώστε να κατα­

τάσσεται, μαζί μ' όλη την κομματική και δημοσιογραφική γραμ­

ματεία, κάτω από την επικεφαλίδα «πορνεία του πνεύματος».

32

Ανεπιθύμητοι μαθητές. - τι να τους κάνω αυτούς τους δύο νέ­

ους! φώναζε με δυσθυμία ένας φιλόσοφος που «διέφθειρε» τη

νεολαία όπως έκανε κάποτε κι ο Σωκράτης. Είναι εντελώς ακα­

τάλληλοι για μαθητές. Ο ένας δεν μπορεί να πει «όχι» και ο άλ­

λος απαντά σ' όλα ακολουθώντας τη «μέση οδό». Αν υποθέσου­

με πως υιοθετούσαν τη θεωρία μου, ο πρώτος θα υπέφερε πάρα

πολύ, γιατί ο τρόπος σκέψης μου απαιτεί μια φιλοπόλεμη ψυχή,

μια θέληση να κάνεις κακό, μια ευχαρίστηση με το να λες όχι,

ένα σκληρό δέρμα· θα υπέκυπτε στα ανοιχτά και εσωτερικά

τραύματά του. Κι ο άλλος θα κανόνιζε να κάνει μέτρια κάθε υ­

πόθεση που θα υποστήριζε δίνοντάς της τη μορφή συμβιβασμού

- τέτοιο μαθητή εύχομαι στον εχθρό μου!

33

Έξω από την αίθουσα διαλέξεων. - «Προκειμένου να σας απο­

δείξω πως ο άνθρωπος ανήκει κατά βάθος στα καλόψυχα ζώα,

θα 'θελα να σας θυμίσω πόσο εύπιστος ήταν για τόσο πολύ και­

ρό. Μόνο σήμερα έχει γίνει, πολύ καθυστερημένα και έπειτα α­πό μια τεράστια υπερνίκηση του εαυτού του, ένα δύσπιστο ζώ­

ο . Ναι! Ο άνθρωπος είναι ~ώρα πιο κακός από κάθε άλλη φο-

83

Page 81: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

ρά». - Δεν το καταλαβαίνω αυτό: γιατί να 'ναι τώρα πιο δύσπι­

στος και πιο κακός ο άνθρωπος; - «Επειδή τώρα έχει - και

χρειάζεται - μια γνώση!»

34

Hίstorίa abscondίta. 22 - Κάθε μεγάλος άνδρας έχει αναδρομική

ισχύ: για χάρη του όλη η ιστορία ζυγίζεται πάλι, και χιλιάδες μυ­

στικά του παρελθόντος γλιστρούν έξω από τις κρυψώνες τους

και βγαίνουν στον ήλιο του. Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς

τι άλλο θα γίνει μια μέρα με την ιστορία. Ίσως το παρελθόν να

είναι ακόμη ουσιαστικά ανεξερεύνητο! Χρειαζόμαστε ακόμα

τόσες πολλές αναδρομικές ισχύες!

35

Αίρεση και μαγγανεία. - Το να σκέφτεσαι διαφορετικά απ' ό,τι

συνηθίζεται δεν οφείλεται τόσο πολύ στη δράση μιας καλύτερης

διάνοιας όσο στη δράση δυνατών, κακών κλίσεων, διασπαστι­

κών, aπομονωτικών, επίμονων, χαιρέκακων, μοχθηρών. Η αίρε­

ση είναι το ταίρι της μαγγανείας δεν είναι πιο αβλαβής ούτε πιο

aξιοσέβαστη από τη δεύτερη. Οι αιρετικοί και οι μάγοι είναι

δύο είδη κακών ανθρώπων· το κοινό που έχουν μεταξύ τους εί­

ναι ότι καταλαβαίνουν πως είναι κακοί αλλά εξωθούνται από έ­ναν ακατανίκητο πόθο να βλάψουν καθετί που κυριαρχεί - αν­

θρώπους ή γνώμες. Η Μεταρρύθμιση, που ήταν ένα είδος διπλα­

σιασμού του μεσαιωνικού πνεύματος, σε μια εποχή όπου αυτό

δεν συνοδευόταν πια από καλή συνείδηση, παρήγαγε αιρετικούς

και μάγους σε τεράστια αφθονία.

84

Page 82: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

36

Τελευταία λόγια. - Θα θ.υμάστε ότι ο aυτοκράτορας Αύγουστος

- εκείνος ο τρομερός άνθρωπος που τόσο μπορούσε να πιέσει

τον εαυτό του και που μπορούσε να μείνει τόσο σιωπηλός όσο

και οποιοσδήποτε σοφός Σωκράτης - έγινε αδιάκριτος απένα­

ντι στον ίδιο του τον εαυτό, όταν είπε τα τελευταία του λόγια.

Για πρώτη φορά άφησε τη μάσκα να πέσει, καθώς άφησε να εν­

νοηθεί πως είχε φορέσει μάσκα και πως είχε παίξει μια κωμω­

δία: είχε παίξει το ρόλο του πατέρα της πατρίδας και της εστεμ­

μένης σοφίας με μια τέχνη που έφτανε στην αυταπάτη! Plaudite amici, comoedia finita est! 23 - Η σκέψη του ετοιμοθάνατου Νέ­

ρωνα - qualis artifex pereo! 24 - ήταν και σκέψη του ετοιμοθά­

νατου Αύγουστου: ματαιοδοξία ενός ηθοποιού, φλυαρία ενός η­

θοποιού! Εντελώς το αντίθετο από τη σκέψη του ετοιμοθάνατου

Σωκράτη! - Ο τιβέριος όμως πέθανε σιωπηλός: αυτός ο πιο

βασανισμένος απ' όσους έγιναν ποτέ δήμιοι του εαυτού τους -αυτός ήταν γνήσιος κι όχι ηθοποιός! Τι να πέρασε άραγε από το

μυαλό του την τελευταία του ώρα! Ίσως αυτό: «Η ζωή είναι έ­

νας μακρύς θάνατος! Τι τρελός που ήμουν να μικρύνω τις ζωές

τόσων ανθρώπων! Ήμουν εγώ φτιαγμένος για να γίνω ευεργέ­

της; Θα 'πρεπε να τους έδινα την αιώνια ζωή: τότε θα μπορού­

σα να τους βλέπω να πεθαίνουν αιώνια. Γι' αυτό το πράγμα εί­

χα πολύ καλά μάτια: qualis spectator pereo! 25» Κι όταν, ύστερα

από μακρόχρονο χαροπάλεμα, φάνηκε να ανακτά τις δυνάμεις

του, έκριναν φρόνιμο να τον πνίξουν με μαξιλάρια - και βρή­

κε διπλό θάνατο.

37

Λ6γω τριών πλανών. - Τους τελευταίους αιώνες οι άνθρωποι

προήγαγαν τη γνώση, εν μέρει επειδή έλπιζαν πως μέσω αυτής

85

Page 83: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

θα καταλάβαιναν καλύτερα την καλοσύνη και τη σοφία του Θε­

ού (αυτό ήταν το κυριότερο κίνητρο στην ψυχή των μεγάλων Άγ­

γλων σαν τον Νεύτωνα)· εν μέρει επειδή πίστευαν στην απόλυ­

τη χρησιμότητα της γνώσης και προπαντός στον ενδότερο δεσμό

της ηθικής, της γνώσης και της ευτυχίας (αυτό ήταν το κυριότε-

90 κίνητρο των μεγάλων Γάλλων σαν τον Βολταίρο )· εν μέρει ε­πειδή πίστευαν ότι μέσα στη γνώση κατείχαν και αγαπούσαν κά­

τι ανιδιοτελές, αβλαβές, αύταρκες, αληθινά αθώο, στο οποίο οι

κακές ενορμήσεις του ανθρώπου δεν είχαν καμιά θέση (αυτό ή­

ταν το κυριό.τερο κίνητρο της ψυχής του Σπινόζα που ως γιγνώ­

σκων ένιωθε θε"ίκός) . - Λόγω τριών πλανών λοιπόν!

38

Οι εκρηκτικοί. - Αν αναλογιζόμασταν πόσο πολύ χρειάζεται η

ενεργητικότητα των νέων την έκρηξη, δεν θα παραξενευόμασταν

πια με την ελάχιστη λεπτότητα και εκλεκτικότητα που δείχνουν

όταν αποφασίζουν υπέρ της μιας ή της άλλης υπόθεσης. Αυτό

που τους προσελκύει είναι το θέαμα της φλόγας που περιβάλλει

μια υπόθεση - δηλαδή το θέαμα του αναμμένου φιτιλιού κι ό­

χι η ίδια η υπόθεση. Γι' αυτό, οι πιο έξυπνοι εκμαυλιστές ξέρουν

καλά πώς να προκαλούν στους νέους την ελπίδα για μια έκρη­

ξη και να παραμελούν να εκθέσουν την αιτιολογία της υπόθε­

σής τους: με τις αιτιολογίες δεν παίρνεις με το μέρος σου τέτοια

μπαρουτοβάρελα!

39

Αλλαγή γούστου. - Η αλλαγή του γενικού γούστου είναι πιο ση­

μαντική από την αλλαγή των γνωμών. Οι γνώμες, μαζί μ' όλες

τις αποδείξεις τους, τις αναιρέσεις τους, όλη τη διανοητική μα-

86

Page 84: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

σκαράτα, δεν είναι παρά συμπτώματα μιας αλλαγής του γού­

στου· σε καμιά περίπτωση δεν είναι, όπως τόσο συχνά υποθέ­

τουν ακόμη, αιτίες αυτής της αλλαγής. Πώς αλλάζει το γενικό

γούστο; Από το γεγονός ότι μεμονωμένα άτομα με δύναμη και

επιρροή δηλώνουν, χωρίς καμιά ντροπή, το δικό τους hoc est ridiculum, hoc est absurdum, 26 δηλαδή την ετυμηγορία του γού­

στου τους και της αηδίας τους, και την επιβάλλουν τυραννικά.

Έτσι επιβάλλουν έναν καταναγκασμό σε πολλούς, που γίνεται

σιγά-σιγά η συνήθεια ακόμη περισσότερων και τέλος η ανάγκη

όλων. Ο λόγος για τον οποίο τα άτομα αυτά νιώθουν και «γεύ­

ονται» διαφορετικά πρέπει να αναζητηθεί συνήθως σε μια ιδιο­

μορφία του τρόπου ζωής τους, της διατροφής τους, της πέψης

τους, ίσως σε μια έλλειψη ή περίσσεια ανόργανων αλάτων στο

αίμα και στον εγκέφαλό τους κοντολογίς, στη φύση27 τους. Έ­

χουν το θάρρος να αναγνωρίζουν τη φύση τους και να παίρνουν

υπόψη τους τις απαιτήσεις της ακόμη και στις λεπτότερες απο­

χρώσεις της. Οι αισθητικές και ηθικές κρίσεις τους ανήκουν σ'

αυτές τις «λεπτότερες αποχρώσεις» της φύσης.

40

Για την έλλειψη ευγενούς μορφής. - Οι στρατιώτες και οι αρχη­

γοί έχουν μεταξύ τους πολύ καλύτερες σχέσεις από ό,τι έχουν οι

εργαζόμενοι με τους εργοδότες. Μέχρι τώρα τουλάχιστον, κάθε

κουλτούρα που στηρίζεται σε στρατιωτική βάση εξακολουθε ί να

είναι ανώτερη από τη λεγόμενη βιομηχανική κουλτούρα: η τε­

λευταία είναι, στην τωρινή μορφή της, η χυδαιότερη μορφή ύ­

παρξης που έγινε μέχρι τώρα. Εδώ λειτουργεί μόνο ο νόμος της

ανάγκης θέλουμε να ζήσουμε και γι' αυτό είμαστε υποχρεωμέ­

νοι να πουλάμε τον εαυτό μας, αλλά περιφρονούμε όποιον ε~­

μεταλλεύεται τούτη την ανάγκη και αγοράζει τον εργαζόμενο.

Περιέργως, η υποταγή σε ισχυρά πρόσωπα, που εμπνέουν φό-

87

Page 85: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

βο, ακόμη και τρόμο, όπως είναι οι τύραννοι και οι στρατιωτι­

κοί αρχηγοί, δεν βιώνεται τόσο οδυνηρά όσο η υποταγή σε ά­

γνωστα και αδιάφορα πρόσωπα, όπως είναι οι μεγιστάνες της

βιομηχανίας. Αυτό που βλέπουν οι εργάτες στον εργοδότη είναι

συνήθως ένας πανούργος και εκμεταλλευτής σκυλάνθρωπος που

κερδοσκοπεί με κάθε ανάγκη· και το όνομα, η μορφή, τα ήθη

και η φήμη του τους είναι εντελώς αδιάφορα. Οι βιομήχανοι και

οι μεγάλοι επιχειρηματίες δεν διέθεταν πιθανόν ως σήμερα ό­

λες εκείνες τις μορφές και τα χαρακτηριστικά μιας ανώτερης ρά­

τσας, που είναι η μόνη που κάνει ενδιαφέροντα τα πρόσωπα. Αν

έδειχναν και στα μάτια και στις κινήσεις τους το σημάδι της ευ­

γενούς καταγωγής, ίσως να μην υπήρχε σοσιαλισμός των μαζών.

Γιατί κατά βάθος οι μάζες είναι έτοιμες για οποιαδήποτε σκλα­

βιά, φτάνει να νομιμοποιείται συνεχώς ο ανώτερός τους ως α­

νώτερος, ως γεννημένος για να διατάζει - από την ευγενή μορ­

φή! Ο πιο συνηθισμένος άνθρωπος νιώθει πως η ευγένεια δεν

aυτοσχεδιάζεται και πως πρέπει να τιμάται ως ο καρπός πολ­

λών αιώνων. Αλλά η απουσία ανώτερης μορφής και η πασίγνω­

στη χυδαιότητα των βιομηχάνων με τα χοντρά, κόκκινα χέρια

τον κάνουν να σκέφτεται πως μόνο η τύχη και η σύμπτωση βά­

ζουν κάποιον πάνω από τους άλλους. Και τότε σκέφτεται: ας δο­

κιμάσουμε κι εμείς τη σύμπτωση και την τύχη! Ας ρίξουμε τα ζά­

ρια! Κι έτσι αρχίζει ο σοσιαλισμός.

41

Ενάντια στη μεταμέλεια. - Ο στοχαστής βλέπει τις πράξεις του

σαν έρευνες και ερωτήσεις - σαν απόπειρες για να διασαφή­

σει κάτι. Η επιτυχία και η αποτυχία είναι γι' αυτόν πριν απ' ό­

λα απαντήσεις. Το να θυμώνει ή το να μετανιώνει επειδή κάτι

πήγε στραβά, αυτό το αφήνει σε εκείνους που ενεργούν μόνο ε­

πειδή τους το διέταξαν άλλοι και που πρέπει να περιμένουν ξυ-

88

Page 86: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ{ο Ι

λιές αν ο ελεήμων αφέντης τους δεν ικανοποιηθεί με το αποτέ­

λεσμα.

42

Δουλειά και ανία. - Να ψάχνεις για δουλειά προκειμένου να

πληρωθείς: σ' αυτό είναι ίδιοι όλοι σχεδόν οι άνθρωποι σήμερα

στις πολιτισμένες χώρες. Για όλους η δουλειά είναι ένα μέσο και

όχι ο σκοπός καθ' εαυτός. Γι' αυτό και δεν είναι δύσκολοι στην

επιλογή της εργασίας: αρκεί να τους εξασφαλίζει ικανοποιητι­

κή αμοιβή. Υπάρχουν όμως άνθρωποι (αν και λίγοι) που θα προ­

τιμούσαν να πεθάνουν παρά να δουλεύουν δίχως καμιά ευχαρί­

στηση. Είναι επιλεκτικοί, ικανοποιούνται δύσκολα και δεν νοιά­

ζονται για μεγάλες αμοιβές αν η δουλειά δεν είναι η αμοιβή ό­

λων των αμοιβών. Σ' αυτό το σπάνιο είδος ανθρώπων ανήκουν

οι καλλιτέχνες και οι κάθε λογής θεωρησιακοί, όπως κι εκείνοι

οι αργόσχολοι που περνούν τη ζωή τους με το κυνήγι, τα ταξί­

δια, τις ερωτοδουλειές και τις περιπέτειες. Όλοι αυτοί θέλουν

τη δουλειά και την ανάγκη, ακόμη και τη σκληρότερη δουλειά

αν χρειάζεται, μόνο αν είναι συνδεδεμένες με την ευχαρίστηση .

Σε άλλη περίπτωση, η τεμπελιά τους είναι αποφασιστική, ακό­

μη κι αν μπορεί να τους φέρει τη φτώχεια, την aτίμωση, τον κίν­

δυνο να χάσουν την υγεία τους ή τη ζωή τους . Δεν φοβούνται τό­

σο την ανία όσο φοβούνται τη δουλειά που δεν έχει ευχαρίστη­

ση· και μάλιστα χρειάζονται πολλή ανία προκειμένου να πετύ­

χει η δουλειά τους. Για τους στοχαστές και όλα τα ευαίσθητα

πνεύματα, η ανία είναι εκείνη η δυσάρεστη «άπνοια» της ψυχής

που υπάρχει πριν από το ευτυχισμένο ταξίδι και τους χαρούμε­

νους ανέμους. Είναι υποχρεωμένοι να την υποφέρουν και να πε­

ριμένουν τα αποτελέσματά της. Ακριβώς αυτό δεν μπορούν να

πετύχουν με κανέναν τρόπο από μόνες τους οι κατώτερες φύ­

σεις! Είναι χυδαίο να διώχνεις με κάθε θυσία την ανία όπως εί-

89

Page 87: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

ναι χυδαίο να δουλεύεις δίχως ευχαρίστηση. Οι Ασιάτες ίσως

διακρίνονται από τους Ευρωπαίους από την ικανότητά τους να

πετυχαίνουν μεγαλύτερη και βαθύτερη γαλήνη· ακόμη και τα

ναρκωτικά τους έχουν αργή επίδραση και απαιτούν υπομονή -αντίθετα από το σιχαμερά αιφνιδιαστικό ευρωπαϊκό δηλητήριο,

το αλκοόλ.

43

Τι αποκαλύπτουν οι νόμοι. - Κάνουμε μεγάλο σφάλμα όταν με­

λετάμε τον ποινικό κώδικα ενός λαού σαν να ήταν έκφραση του

χαρακτήρα του. Οι νόμοι δεν αποκαλύπτουν τι είναι ένας λαός

αλλά τι του φαίνεται ξένο, ασυνήθιστο, τερατώδες, εξωτικό. Οι

νόμοι αναφέρονται στις εξαιρέσεις της ηθικότητας των ηθών, και

οι αυστηρότερες ποινές πλήττουν ό,τι συμφωνεί με τα ήθη ενός

γειτονικού λαού. Έτσι οι Βαχαμπίτεξ8 δέχονται μόνο δύο θα­

νάσιμα αμαρτήματα: το να πιστεύεις σ' έναν άλλο θεό κι όχι στον

θεό των Βαχαμπιτών και το να καπνίζεις (αποκαλούν το κάπνι­

σμα «επονείδιστο τρόπο πόσης»). «Και τι κάνετε με το φόνο και

τη μοιχεία;» ρώτησε έκπληκτος ο Εγγλέζος που τα ανακάλυψε

αυτά. «0 Θεός είναι μεγαλόψυχος και ελεήμων!» του απάντησε ο γερο-αρχηγός. -Έτσι και οι αρχαίοι Ρωμαίοι είχαν την άπο­

ψη πως μια γυναίκα μπορούσε να υποπέσει μόνο σε δύο θανά­

σιμα αμαρτήματα: στη μοιχεία και στην οινοποσία. Ο γερο-Κά­

τωνας29 πίστευε πως το φιλί μεταξύ συγγενών είχε γίνει μέρος

των ηθών μόνο και μόνο για να ελέγχονται οι γυναίκες. Ένα φι­

λί σήμαινε: μυρίζει αυτή κρασί;30 Πράγματι, γυναίκες που πιά­

στηκαν να 'ναι πιωμένες τιμωρήθηκαν με θάνατο· κι αυτό ασφα­

λώς δεν έγινε μόνο για τσ λόγο ότι οι γυναίκες χάνουν μερικές

φορές κάτω από την επίδραση του αλκοόλ εντελώς την ικανότη­

τα να λένε όχι. Σε μια εποχή όπου η χρήση του κρασιού ήταν α­

κόμη πρόσφατη στην Ευρώπη, οι γυναίκες του ευρωπα·ίκού Νό-

90

Page 88: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

του κυριεύονταν από καιρό σε καιρό από το οργιαστικό και διο­

νυσιακό φαινόμενο, το οποίο οι Ρωμαίοι φοβούνταν περισσότε­

ρο από καθετί, επειδή το θεωρούσαν τερατώδη εξωτισμό που α­

νέτρεπε τη βάση της ρωμα·ίκής ευαισθησίας ήταν γι' αυτούς προ­

δοσία εναντίον της Ρώμης, ενσωμάτωση του ξένου στοιχείου.

44

Κίνητρα στα οποία πιστεύουν οι άνθρωποι. - Όσο σημαντικό

κι αν μπορεί να είναι να ;ινωρίζουμε τα κίνητρα που υπαγόρευ­

σαν μέχρι τώρα τις πράξεις των ανθρώπων, ουσιαστικότερο ί­

σως είναι να γνωρίζουμε την πίστη στο τάδε ή στο δείνα κίνη­

τρο, άρα σε ό,τι έπλασαν με τη φαντασία τους μέχρι τώρα οι άν­

θρωποι και το θεώρησαν μοχλό των πράξεών τους. Γιατί, πραγ­

ματικά, η εσωτερική ευτυχία ή αθλιότητα των ανθρώπων δη­

μιουργούνταν μέσα τους ανάλογα με την πίστη τους στο ένα ή

στο άλλο κίνητρο - και όχι λόγω των πραγματικών κινήτρων!

Αυτά τα τελευταία έχουν δευτερεύον ενδιαφέρον.

45

Επίκουρος. - Ναι, είμαι περήφανος που αντιλαμβάνομαι τον

χαρακτήρα του Επίκουρου διαφορετικά απ' όλους τους άλλους

ίσως. Μ' ό,τι ακούω ή διαβάζω απ' αυτόν γεύομαι την ευτυχία

του aπομεσήμερου της αρχαιότητας. Βλέπω τα μάτια του να α­

τενίζουν μια πλατιά, άσπρη θάλασσα, πάνω σε βράχια όπου ξα­

πλώνει ο ήλιος, ενώ μεγάλα και μικρά ζώα παίζουν μέσα στο

φως του, σίγουρα και ήρεμα σαν τούτο το φως και τα μάτια του.

Τέτοια ευτυχία μπορούσε να επινοηθεί μόνο από έναν άνθρω­

πο που υπέφερε διαρκώς. Είναι η ευτυχία των ματιών που είδαν

τη θάλασσα της ύπαρξης να γαληνεύει και που δεν χορταίνουν

91

Page 89: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

πια να βλέπουν την επιφάνειά της, αυτή τη λεπτή τρυφερή επι­

δερμίδα της που ανατριχιάζει. Ποτέ πριν δεν υπήρξε τέτοια με­

τριοπάθεια της φιληδονίας.

46

Η κατάπληξή μας. - Είναι βαθιά και θεμελιώδης ευτυχία το ό­

τι οι ανακαλύψεις της επιστήμης αντέχουν στη δοκιμή και παρέ­

χουν συνεχώς τη βάση για καινούργιες ανακαλύψεις. Γιατί σί­

γουρα θα μπορούσε να μην ήταν έτσι τα πράγματα! Πράγματι,

έχουμε πεισθεί τόσο πολύ για την αβεβαιότητα και τη φαντασιο­

κοπία των κρίσεών μας και για την αιώνια αλλαγή όλων των αν­

θρώπινων νόμων και εννοιών, που μένουμε κατάπληκτοι όταν

βλέπουμε πόσο πολύ αντέχουν τα αποτελέσματα της επιστήμης!

Παλιότερα, οι άνθρωποι δεν ήξεραν τίποτε για την ευμεταβλη­

τότητα των ανθρώπινων πραγμάτων· τα ήθη της ηθικότητας στή­

ριζαν την πίστη ότι όλη η εσωτερική ζωή των ανθρώπων ήταν

δεμένη με αιώνιες αλυσίδες με τη μπρούντζινη αναγκαιότητα. Ί­

σως οι άνθρωποι τότε να ένιωθαν μια παρόμοια ηδονική κατά­

πληξη όταν άκουγαν θρύλους και παραμύθια. Το θαυμαστό έ­

κανε πολύ καλό σε εκείνους τους ανθρώπους που σίγουρα κου­

ράζονταν κάπου-κάπου από τον κανόνα και την αιωνιότητα. Να

χάσεις μια φορά το έδαφος κάτω από τα πόδια σου! Να γλιστρή­

σεις! Να παραστρατήσεις! Να γίνεις τρελός! Αυτό ήταν ο παρά­

δεισος και η τρυφή σε παλιότερες εποχές, ενώ η δική μας ευδαι­

μονία μοιάζει με την ευδαιμονία του ναυαγού που μόλις βγήκε

στην ακτή και πατάει με τα δυο του πόδια στην παλιά γέρικη

στεριά - κατάπληκτος που δεν σκαμπανεβάζει ακόμα.

92

Page 90: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

47

Για την κατάπνιξη των παθών. - Όταν απαγορεύουμε συνεχώς

στον εαυτό μας την έκφραση των παθών, σαν να ήταν αυτό κά­

τι που θα 'πρεπε να το αφήνουμε να το κάνουν οι «συνηθισμέ­

νοι» και πιο χοντροκομμένοι άνθρωποι, οι αστοί και οι χωριά­

τες - θέλοντας να καταπνίξουμε όχι τα ίδια τα πάθη αλλά τη

γλώσσα και τις κινήσεις τους - καταλήγουμε σ' αυτό ακριβώς

που δεν θέλουμε: στην κατάπνιξη των ίδιων των παθών ή του­

λάχιστον στην εξασθένηση και στην αλλοίωσή τους. Το πιο δι­

δακτικό παράδειγμα είναι η αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ' και όλα

όσα εξαρτώνταν απ' αυτήν. Η περίοδος που ακολούθησε, ήταν

εκπαιδευμένη στην κατάι-τνιξη της έκφρασης, δεν είχε πια πάθη

και έβαλε στη θέση τους μια χαριτωμένη ρηχή, παιχνιδιάρα φύ­

ση. Ήταν μια εποχή σημαδεμένη από την ανικανότητα να είναι ·

αγενής: ακόμη και μια προσβολή γινόταν δεκτή και aνταποδι­

δόταν με ευγενικά λόγια. Ίσως η εποχή μας να εκφράζει το α­

ντίθετο με τον πιο ξεχωριστό τρόπο: παντού, στη ζωή και στο

θέατρο, όπως και σε ό,τι γράφεται, βλέπω την απόλαυση με ό­

λες τις περισσότερο χονδροειδείς εκρήξεις και κινήσεις του πά­

θους. Σήμερα απαιτείται ένα είδος σύμβασης της περιπάθειας

- και όχι το ίδιο το πάθος! Μολαταύτα, μπορεί να φτάσουμε

στο ίδιο το πάθος απ' αυτόν το δρόμο, και οι απόγονοί μας θα

έχουν γνήσια αγριότητα και όχι μόνο την αγριότητα και την α­

καλλιεργησία των μορφών.

48

Γνώση της αθλιότητας. - Τίποτε δεν διαφοροποιεί ίσως τόσο

τους ανθρώπους και τις εποχές όσο ο διαφορετικός βαθμός γνώ­σης της αθλιότητας: αθλιότητας της ψυχής όπως και της αθλιό­

τητας τοίι σώματος. Όσον αφορά στην αθλιότητα του σώματος,

93

Page 91: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

--Η χαρούμενη γνώση

εμείς οι σύγχρονοι ίσως να είμαστε, παρά τις αδυναμίες και τις

αναπηρίες μας, ατζαμήδες και συνάμα φαντασιόπληκτοι - λό­

γω έλλειψης πλούσιας προσωπικής εμπειρίας - σε σύγκριση με

την εποχή του φόβου, την πιο μακρόχρονη όλων των εποχών, ό­

που τα άτομα ήταν υποχρεωμένα να προστατεύουν τους εαυτούς

τους από τη βία και γίνονταν γι' αυτόν το λόγο και τα ίδια βί­

αια. Τότε οι άνθρωποι περνούσαν από ένα πλούσιο σχολείο σω­ματικών μαρτυρίων και στερήσεων και θεωρούσαν ακόμη και

μια ορισμένη σκληρότητα προς τον εαυτό τους και μια θελημα­

τική εξάσκηση στον πόνο αναγκαία μέσα για τη συντήρησή τους.

Τότε οι άνθρωποι μάθαιναν στους οικείους τους πώς να αντέ­

χουν τον πόνο. Τότε οι άνθρωποι προκαλούσαν πρόθυμα πόνο

κι έβλεπαν τα φοβερότερα πράγματα αυτού του είδους να συμ­

βαίνουν σε άλλους χωρίς να νιώθουν τίποτε άλλο εκτός από το

αίσθημα της δικής τους ασφάλειας. Όσον αφορά όμως στην α­

θλιότητα της ψυχής, σήμερα παρατηρώ κάθε άνθρωπο για να δω αν την ξέρει από πείρα ή από περιγραφές αν νομίζει πως είναι

αναγκαίο να υποκρίνεται πως κατέχει τούτη τη γνώση της αθλιό­

τητας της ψυχής, για να δείξει λόγου χάρη πως έχει εκλεπτυσμέ­

νη καλλιέργεια, ή αν δεν πιστεύει πια, στο βάθος της ψυχής του,

στην ύπαρξη μεγάλων πόνων της ψυχής, κι αν του συμβαίνει, ό­

ταν ακούει γι' αυτούς, όπως κι όταν ακούει για μεγάλους σωμα­

τικούς πόνους, να μη σκέφτεται παρά τους δικούς του πονόδο­

ντους ή στομαχόπονους. Αυτό όμως συμβαίνει, μου φαίνεται, με

τους περισσότερους ανθρώπους σήμερα. Η γενιΚή έλλειψη ε­

μπειριών όσον αφορά στον πόνο και των δύο κατηγοριών και οι

σπάνιες ευκαιρίες που έχεις να δεις κάποιον να υποφέρει, έχουν

μια σημαντική συνέπεια: σήμερα οι άνθρωποι μισού~ τον πόνο

πολύ περισσότερο απ' ό,τι παλιότερα· μιλούν με πολύ χειρότε­

ρα λόγια γι' αυτόν· και μάλιστα θεωρούν ακόμη και την απλή

παρουσία του πόνου ως αντικειμένου της σκέψης σχεδόν ανυπό­

φοQη και τη μετατρέπουν σε ζήτημα συνείδησης και μομφής κα­

τά του συνόλου της ύπαρξης. Η εμφάνιση πεσιμιστικών φιλοσο-

94

Page 92: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

φιών κατά κανέναν τρόπο δεν είναι σημάδι μεγάλης και φοβε­

ρής αθλιότητας αλλά αυτά τα ερωτηματικά για την αξία της ζω­

ής δημιουργούνται σε εποχές όπου η εκλέπτυνση και η ελάφρυν­

ση της ύπαρξης κάνουν ακόμη και τα αναπόφευκτα μικροτσι­

μπήματα, που υφίστανται η ψυχή και το σώμα, να φαίνονται υ­

περβολικά αιματηρά και σκληρά, και όπου οι άνθρωποι είναι τό­

σο φτωχοί σε πραγματικές εμπειρίες πόνου που τείνουν να θε­

ωρήσουν τις βασανιστικές παραστάσεις πόνο πρώτης κατηγορί­

ας. - Υπάρχει ένα φάρμακο κατά των πεσιμιστικών φιλοσο­

φιών και κατά της υπερβολικής ευαισθησίας, που μου φαίνεται

πως είναι η πραγματική «αθλιότητα της σημερινής εποχής». Και

τούτο το φάρμακο όμως ηχεί πολύ άσχημα και θα κατατασσό­

ταν στα σημάδια που οδηγούν τους ανθρώπους σήμερα να απο­

φαίνονται πως «η ύπαρξη είναι κάτι κακό». Έστω! Το φάρμα­

κο γι' αυτή την «αθλιότητα» ονομάζεται: αθλιότητα.

49

Η μεγαλοψυχία και τα συγγενικά της. - Εκείνες οι παράδοξες

εκδηλώσεις, όπως η ξαφνική κρυάδα στη συμπεριφορά ενός συ­

ναισθηματικού τύπου ή το χιούμορ ενός μελαγχολικού, και πά­

νω απ' όλα η μεγαλοψυχία ως ξαφνική παραίτηση από την εκδί­

κηση ή την ικανοποίηση του φθόνου, παρουσιάζονται σε ανθρώ­

πους που έχουν μια ισχυρή φυγόκεντρη δύναμη και που νιώθουν

ξαφνικά κορεσμό και αηδία. Οι ικανοποιήσεις τους είναι τόσο

γρήγορες και έντονες που ακολουθούνται πάντα από κόπωση

και αποστροφή και από μια φυγή στο αντίθετο γούστο. Σε τού­

το το αντίθετο, η κράμπα του αισθήματος λύνεται - στον έναν

από μια ξαφνική κρυάδα, στον άλλο από το γέλιο, στον τρίτο α­

πό τα δάκρυα και την αυτοθυσία. Ο μεγαλόψυχος άνθρωπος -ή τουλάχιστον εκείνο το είδος μεγαλόψυχου που έκανε πάντα

περισσότερη εντύπωση - μου φαίνεται πως είναι ένας άνθρω-

95

Page 93: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

πος της έσχατης δίψας για εκδίκηση, κοντά στον οποίο υπάρχει

η δυνατότητα της ικανοποίησης και ο οποίος την απολαμβάνει

με τέτοια δίψα μέχρι την τελευταία σταγόνα, ήδη από τη στιγμή

που έχει την παράστασή της, που μια φοβερή και γρήγορη αη­

δία ακολουθεί αυτή τη γρήγορη κραιπάλη · έτσι «ξεπερνάει», ό­

πως λένε, τον εαυτό του και συγχωρεί τον εχθρό του, και μάλι­

στα τον ευλογεί και τον τιμά. Με τούτη τη βία που ασκεί στον

εαυτό του, με τούτη την περιφρόνηση της ενόρμησής του για εκ­

δίκηση, που μια στιγμή πριν ήταν τόσο ισχυρή, απλώς παραδί­

δεται σε μια καινούργια ενόρμηση (στην αηδία), που με τη σει­

ρά της κυριαρχεί πάνω του. Και το κάνει αυτό με την ίδια ανυ­

πομονησία και ακράτεια που έδειχνε μια στιγμή πριν, όταν α­

πολάμβανε με τη φαντασία του προκαταβολικά τη χαρά της εκ­

δίκησης. Στη μεγαλοψυχία υπάρχει ο ίδιος βαθμός εγωισμού ό­

πως και στην εκδίκηση, μόνο που πρόκειται για εγωισμό διαφο­

ρετικής ποιότητας.

50

Το επιχείρημα της απομόνωσης. - Η μομφή της συνείδησης εί­

ναι, ακόμα και στους πιο ευσυνείδητους ανθρώπους, αδύναμη

σε σUγκριση με το εξής αίσθημα: «Αυτό ή εκείνο είναι αντίθετο

προς τα χρηστά ήθη της κοινωνίας σου». Ένα ψυχρό βλέμμα ή

ένα περιφρονητικό ύφος από τη μεριά εκείνων από τους οποί­

ους και για τους οποίους έχουμε εκπαιδευτεί, ιδού τι φοβάται α­

κόμη και ο πιο δυνατός άνθρωπος. Μα τι φοβάται αυτός ακρι­

βώς; Την απομόνωση! Αυτό είναι το επιχείρημα που ανατρέπει

ακόμη και τα καλύτερα επιχειρήματα υπέρ ενός προσώπου _ή

μιας υπόθεσης! - Έτσι μιλάει μέσα μας το ένστικτο της αγέ­

λης.

96

Page 94: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Ι

51

Αίσθηση της αλήθειας. - Επικροτώ οποιοδήποτε σκεπτικισμό

που θα μου επέτρεπε να απαντήσω: «Ας το δοκιμάσουμε κι αυ­

τό!» Αλλά δεν θέλω πια να ακούω τίποτε για όλα εκείνα τα πράγ­

ματα και ερωτήματα που δεν επιτρέπουν το πείραμα. Αυτά εί­

ναι τα όρια της «αίσθησης της αλήθειας» μου· γιατί πέρα από ε­

δώ το θάρρος έχει χάσει τα δικαιώματά του.

52

Τι ξέρουν οι άλλοι για μας. - Εκείνο που ξέρουμε και κρατάμε

στη μνήμη μ"ας για τον εαυτό μας δεν είναι τόσο αποφασιστικό για την ευτυχία της ζωής μας, αν και ο κόσμος πιστεύει το αντί­

θετο. Μια μέρα πέφτει πάνω μας εκείνο που ξέρουν (ή που νο­

μίζουν ότι ξέρουν) άλλοι για μας - και τότε αναγνωρίζουμε πως

αυτό είναι πιο ισχυρό στοιχείο. Πιο εύκολα τα βγάζεις πέρα με

μια κακή συνείδηση παρά με μια κακή φήμη.

53

Πού αρχι'ζει το καλό. - Εκεί όπου η αδύναμη οπτική δύναμη

του ματιού δεν μπορεί πια να δει την κακή ενόρμηση ως τέ­

τοια επειδή έχει γίνει πολύ λεπτή, εκεί τοποθετεί ο άνθρωπος

το βασίλειο του καλού. Και το αίσθημα που έχει τώρα που μπή­

κε στο βασίλειο του καλού διεγείρει όλες εκείνες τις ενορμή­

σεις που απειλήθηκαν και περιορίστηκαν από την κακή ενόρ­

μηση, όπως το αίσθημα της ασφάλειας, της άνεσης, της καλο­

σύνης. Άρα: όσο πιο εξασθενημένο είναι το μάτι τόσο πιο ε­

κτεταμένο είναι το καλό! Εδώ οφείλεται λοιπόν η αιώνια ευ­

δίαθεσία του λαού και των παιδιών! Εδώ οφείλεται η ζοφερή

97

Page 95: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

διάθεση και η συγγενής με την κακή συνείδηση θλίψη των με­

γάλων στοχαστών!

54

Η επίγvωση της φαινομενικότητας. - Πόσο θαυμαστή και και­

νούργια και συνάμα φοβερή και ειρωνική βρίσκω τη θέση μου

απέναντι στο σύνολο της ύπαρξης, τη θέση που μου προσφέρει

η γνώση μου! Ανακάλυψα για μένα πως το ανθρώπινο και το

ζωικό παρελθόν, και μάλιστα ολόκληρη η προ'ίστορία και η ι­

στορία κάθε αισθαντικού όντος, συνεχίζουν μέσα μου να επινο­

ούν, να αγαπούν, να μισούν και να συμπεραίνουν. Ξαq)νικά ξυ­πνώ στη μέση αυτού του ονείρου, αλλά μόνο με την επίγνωση ό­

τι ονειρευόμουν και ότι πρέπει να συνεχίσω να ονειρεύομαι για

να μη χαθώ: όπως πρέπει να κάνει ο υπνοβάτης για να μην πέ­

σει. Τι είναι η «φαινομενικότητα» για μένα τώρα! Ασφαλώς ό­

χι το αντίθετο κάποιου όντος - και τι θα μπορούσα να πω για

οποιοδήποτε ον εκτός από τα κατηγορήματα της φαινομενικότη­

τάς του! Ασφαλώς όχι μια άψυχη μάσκα που μπορεί κανείς να

βάλει πάνω σ' ένα άγνωστο Χ ή να βγάλει από ένα άγνωστο Χ!

Για μένα, η φαινομενικότητα είναι αυτό που ζει και ενεργεί, αυ­

τό που φτάνει τόσο μακριά μέσα στον αυτοχλευασμό του που μ'

αφήνει να νιώσω πως δεν υπάρχει εδώ παρά φαινομενικότητα

και φως που φωσφορίζει και χορός των ξωτικών και τίποτε πε­

ρισσότερο - πως ανάμεσα σ' όλους αυτούς τους ονειροπόλους

κι εγώ επίσης, ο «γιγνώσκων», χορεύω το δικό μου χορό· πως ο

«γιγνώσκων» είναι ένα μέσο για να παραταθεί ο γήινος χορός

και πως ανήκει υπό την έννοια αυτή στους τελετάρχες της ύπαρ­

ξης και πως η έξοχη συνοχή και αλληλεξάρτηση όλων των γνώ­

σεων ίσως είναι και θα είναι το ύψιστο μέσο για να διατηρηθεί

η καθολικότητα της ονειροπόλησης και η αμοιβαία κατανόηση

όλων των ονειροπόλων και συνεπώς η συνέχιση του ονείρου.

98

Page 96: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ{ο Ι

55

Το ύψιστο νόημα της ευγένειας. - Τι σε κάνει «ευγενή»; Σίγου­

ρα όχι το να κάνεις θυσίες, γιατί τέτοιες κάνει και ο λυσσασμέ­

νος φιλήδονος. Σίγουρα όχι το να ακολουθείς κάποιο πάθος, για­

τί υπάρχουν αξιοπεριφρόνητα πάθη. Σίγουρα όχι το να κάνεις

κάτι για τους άλλους, δίχως ιδιοτέλεια, γιατί ίσως κανένας δεν

είναι πιο συνεπής ιδιοτελής από τον ευγενή. - Αυτό που σε κά­

νει ευγενή είναι ότι το πάθος που σε πλήτtει είναι ιδιομόρφο, κι

εσύ δεν ξέρεις τίποτε για τούτη την ιδιομορφία. Είναι η χρήση

ενός σπάνιου και μοναδικού κριτηρίου και σχεδόν μια τρέλα· η

αίσθηση της θέρμης σε πράγματα που όλοι οι άλλοι τα βρίσκουν

ψυχρά· το μάντεμα αξιών για τις οποίες δεν έχουν εφευρεθεί α­

κόμη ζύγια· η προσφορά θυσιών σε βωμούς aφιερωμένους σ' έ­

ναν άγνωστο θεό· το θάρρος δίχως προσδοκία για τιμές η αυ­

τάρκεια που ξεχειλίζει από αφθονία και δίνει σε ανθρώπους και

σε πράγματα. Μέχρι τώρα, η σπανιότητα και η έλλειψη επίγνω­

σης της σπανιότητας αυτής ήταν αυτές που έκαναν κάποιον ευ­

γενή . Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη μας πως αυτό το κριτή­

ριο έγινε αιτία να κριθούν άδικα και να συκοφαντηθούν στο σύ­

νολό τους και προς όφελος των εξαιρέσεων όλα όσα ήταν συνη­

θισμένα, οικεία και απαραίτητα - δηλαδή όλα όσα εξυπηρετού­

σαν περισσότερο τη διατήρηση του είδους και ήταν ως τώρα ο

κανόνας στην ανθρωπότητα. Το να γίνεις ο συνήγορος του κα­

νόνα - ιδού η έσχατη μορφή και εκλέπτυνση με τις οποίες θα

μπορούσε να εμφανιστεί το νόημα της ευγένειας στη γη.

56

Η επιfJvμία των ανθρώπων να υποφέρουν. - Όταν σκέφr;ομαι

την επιθυμία να κάνω κάτι που να προκαλεί και να διεγείρει συ­

νεχώς τα εκατομμύρια των νέων Ευρωπαίων, που δεν μπορούν

99

Page 97: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

να αντέξουν την ανία τους και τον εαυτό τους, αντιλαμβάνομαι

πως πρέπει να έχουν την επιθυμία να υποφέρουν για κάτι έτσι

ώστε να αντλούν από εδώ έναν αληθοφανή λόγο για δράση, για

έργα. Χρειάζεται η απόγνωση! Εδώ οφείλονται λοιπόν οι φω­

νασκίες των πολιτικών, εδώ οφείλονται οι πολλές ψεύτικες, πλα­

σματικές, εξογκωμένες «καταστάσεις ανάγκης» όλων των κοι­

νωνικών τάξεων και η τυφλή προθυμία τους να τις πιστέψουν.

Αυτοί οι νέοι άνθρωποι απαιτούν να έρχεται ή να γίνεται ορα­

τή από έξω όχι η ευτυχία αλλά η δυστυχία· και η φαντασία τους

δουλεύει εκ των προτέρων και τη μετατρέπει σε τέρας έτσι ώ­

στε να έχουν να πολεμήσόυν μετά ένα τέρας. Αν αυτοί οι διψα­

σμένοι για απόγνωση ένιωθαν μέσα τους τη δύναμη να ευεργε­

τήσουν τους εαυτούς τους και να βιάσουν τους εαυτούς τους εκ

των ένδον, τότε θα ήξεραν επίσης πώς να δημιουργήσουν για

τους εαυτούς τους, εκ 't'(l)ν ένδον, τη δική τους προσωπική από­

γνωση. Τότε οι επινοήσεις τους θα μπορούσαν να είναι πιο ε­

κλεπτυσμένες και οι ικανοποιήσεις τους θα μπορούσαν να ηχούν

όπως η καλή μουσική. Σήμερα όμως γεμίζουν τον κόσμο με την

κραυγή της aπόγνωσής τους και πολύ συχνά με το αίσθημα της

aπόγνωσής τους! Δεν ξέρουν τι να κάνουν με τους εαυτούς τους

- και γι' αυτό ζωγραφίζουν στον τοίχο τη δυστυχία των άλλων·

πάντα χρειάζονται τους άλλους! Και συνεχώς κι άλλους άλλους!

- Με συγχωρείτε, φίλοι μου, εγώ τόλμησα να ζωγραφίσω στον

τοίχο τη δική μου ευτυχία.

100

Page 98: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΒΙΒΛΙΟ 11

Page 99: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 100: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

57

Στους ρεαλιστές. - Εσείς νηφάλιοι άνθρωποι που νιώθετε τόσο

καλά θωρακισμένοι απέναντι στο πάθος και στη φαντασιοπλη­

ξία και που θα κάνατε πρόθυμα την κενότητά σας περηφάνια

και στολίδι: λέτε πως είστε ρεαλιστές και ισχυρίζεστε πως ο κό­

σμος είναι πράγματι έτσι όπως φαίνεται σε σας. Σαν να στεκό­

ταν ακάλυπτη η αλήθεια μπροστά σε σας μόνο, και σαν νά ήσα­σταν εσείς το καλύτερο ίσως μέρος της - ω, αγαπημένες εικό­

νες της Σαtδος!31 λλλά ακόμη και στην πιο ακάλυπτη κατάστα­

σή σας, δεν είστε πάντα εξαιρετικά παθιασμένα και σκοτεινά

πλάσματα σε σύγκριση με τα ψάρια; Δεν μοιάζετε πάρα πολύ μ'

έναν ερωτευμένο καλλιτέχνη; - και άλλωστε τι είναι η «πραγ­

ματικότητα» για έναν ερωτευμένο καλλιτέχνη; Εξακολουθείτε

να φέρετε έναν τρόπο εκτίμησης των πραγμάτων που έχει τη ρί­

ζα του στα πάθη και στους έρωτες των περασμένων αιώνων! Η

νηφαλιότητά σας εξακολουθεί να είναι ποτισμένη από ένα κρυ-

. φό και aξερίζωτο μεθύσι! Η αγάπη σας για την «Πραγματικότη­τα», λόγου χάρη, αχ, αυτή είναι μια παλιά, παμπάλαια «αγάπη»!

Κάθε αίσθηση και αισθητή εντύπωση περιέχει ένα κομμάτι της

παλιάς αυτής αγάπης δεν υπάρχει αίσθηση και αισθητή εντύπω­

ση που να μην έχει δουλευτεί και υφανθεί από κάποια φαντα­

σιοπληξία, από κάποια προκατάληψη, από κάποιο ά-λογο, από κάποια άγνοιά, από κάποιο φόβο και δεν ξέρω από τι άλλο α­

κόμη! Κοιτάξτε εξείνο το βουνό! Εκείνο το σύννεφο! Τι είναι

103

Page 101: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

«πραγματικό» σ' αυτά; Για προσπαθήστε να αφαιρέσετε το φά­

vtασμα και κάθε ανθρώπινη συμβολή απ' αυτά, νηφάλιοι φίλοι

μου! Αχ, αν το μπορούσατε! Αν μπορούσατε να ξεχάσετε την κα­

ταγωγή σας, το παρελθόν σας, το δημοτικό σχολείο σας - όλη

την ανθρώπινη και τη ζωική φύση σας! Δεν υπάρχει «πραγματι­

κότητα» για μας - ούτε και για σας, νηφάλιοι φίλοι μου. Δεν

είμαστε τόσο ξένοι μεταξύ μας όσο νομίζετε, και ίσως η καλή

μας θέληση να ξεπεράσουμε τη μέθη να είναι τόσο αξιοπρόσεκτη

όσο και η πίστη σας πως είστε γενικώς ανίκανοι να μεθύσετε.

58

Μόνο ως δημιουργοί. -Αυτό που μου κόστισε και μου κοστίζει

πάvtα το μεγαλύτερο κόπο είναι το εξής: να καταλαβαίνω ότι ε­

πιβάλλεται ασυζητητί να μάθουμε πώς ονομάζονται τα πράγμα­

τα παρά το τι είναι αυτά. Η φήμη, το όνομα και η εμφάνιση, η

αξία, το συνηθισμένο μέτρο και βάρος ενός πράγματος - δηλα­

δή όλα εκείνα τα οποία ήταν στην αρχή σχεδόν πάvtα σφαλερά

και αυθαίρετα, και ρίχτηκαν πάνω στα πράγματα σαν φόρεμα

ενώ ήταν εvtελώς ξένα προς τη φύση, ακόμα και προς το δέρμα

των πραγμάτων - όλα αυτά δυναμώνουν από γενιά σε γενιά, ε­

πειδή απλώς οι άνθρωποι τα πιστεύουν, και λίγο-λίγο γίνοvtαι

σαν το ίδιο το σώμα των πραγμάτων μεγαλώνοvtας κατά κά­

ποιον τρόπο μαζί τους. Ό,τι ήταν στην αρχή φαινομενικότητα γί­

νεται στο τέλος, σχεδόν πάvtα, ουσία και ενεργεί σαν ουσία! Πό­

σο παράλογο είναι να πιστεύουμε πως, για να εκμηδενίσουμε

τον κόσμο που περνάει για ουσιαστικός, τη λεγόμενη «Πραγμα­

τικότητα», αρκεί να δείξουμε αυτή την προέλευση και αυτή τη

νεφελώδη καλύπτρα της ψευδαίσθησης! Μπορούμε να εκμηδε­

νίσουμε μόνο ως δημιουργοί. - Ας μην ξεχνάμε όμως και τού­

το : για να δημιουργήσεις, μακροπρόθεσμα, καινούργια «πράγ­

ματα», αρκεί να δημιουργήσεις καινούργια ονόματα, εκτιμήσεις

και πιθανότητες.

104

Page 102: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

59

Εμείς οι καλλιτέχνες! - Όταν αγαπάμε μια γυναίκα, εύκολα α­

ποκτάμε ένα μίσος για τη φύση μόλις σκεφtούμε όλες τις aπο­

κρουστικές φυσικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν κάθε γυναίκα.

Προτιμάμε να μην τα σκεφrόμαστε όλα αυτά· όταν όμως η ψυ­

χή μας τα αγγίξει μια φορά, τινάζεται ανυπόμονα και κοιτάει,

όπως λένε, με περιφρονητικό ύφος τη φύση: νιώθουμε προσβε­

βλημένοι, η φύση μοιάζει να σφετερίζεται την ιδιοκτησία μας και

μάλιστα με τα πιο βέβηλα χέρια. Τότε βουλώνουμε τα αυτιά μας

για να μην ακούσουμε τη φωνή της φυσιολογίας και αποφασί­

ζουμε μέσα μας: «Δεν θέλω να ακούσω τίποτε για το γεγονός ό­

τι ο άνθρωπος είναι και κάτι άλλο εκτός από ψυχή και μορφή».

Ο «άνθρωπος κάτω από την επιδερμίδα» είναι για όλους τους

ερωτευμένους κάτι βδελυρό και αδιανόητο, μια βλασφημία κα­

τά του Θεού και του έρωτα. - Λοιπόν, αυτό που νιώθει πάντα

ο ερωτευμένος για τη φύση και τις φυσικές ιδιότητες, το ένιωθε

άλλοτε κάθε λάτρης του Θεού και της «παντοδυναμίας» του: κα­

θετί που λεγόταν για τη φύση από aστρονόμους, γεωλόγους, φυ­

σιολόγους ή γιατρούς, του φαινόταν επέμβαση στην πολύτιμη ι­

διοκτησία του και, κατά συνέπεια, επίθεση και ταυτόχρονα α­ναισχυντία του επιτιθέμενου! Οι «νόμοι της φύσης» ηχούσαν γι'

αυτόν όπως μια κατασυκοφάντηση του Θεού· κατά βάθος θα ή­

θελε να αναγάγει όλη τη μηχανική σε θεληματικές και αυθαίρε­

τες ηθικές πράξεις. Επειδή όμως δεν υπήρχε κανένας να του

προσφέρει αυτή την υπηρεσία, απέκρυπτε από τον εαυτό του τη

φύση και τη μηχανική όσο περισσότερο μπορούσε και ζούσε μέ­

σα σ' ένα όνειρο. Αχ, εκείνοι οι άνθρωποι των παλιότερων επο­

χών ήξεραν να ονειρεύονται και δεν είχαν καθόλου ανάγκη να

κοιμηθούν πρώτα! Κι εμείς, οι σημερινοί άνθρωποι, όμως τα κα­

ταφέρνουμε ακόμη υπερβολικά καλά σ' αυτό παρά την καλή μας

θέληση να μείνουμε ξύπνιοι και να ζήσουμε στο φως! Αρκεί να αγαπάμε, να μισούμε, να ποθούμε, απλώς να νιώθουμε - και

105

Page 103: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

αμέσως έρχεται πάνω μας το πνεύμα και η δύναμη του ονείρου,

και να που με τα μάτια μας ανοιχτά, ψυχροί απέναντι σε κάθε

κίνδυνο, aνηφορίζουμε τα πιο επικίνδυνα μονοπάτια για να φτά­

σουμε στις στέγες και τους πύργους της φαντασιοκοπίας - χω­

ρίς να νιώθουμε κανένα ίλιγγο, σαν να 'μασταν γεννημένοι για

να σκαρφαλώνουμε, εμείς οι υπνοβάτες της μέρας! Εμείς οι καλ­

λιτέχνες! Εμείς που αποκρύπτουμε τη φύση! Εμείς οι σεληνια­

ζόμενοι και οι μανιακοί με το Θεό! Εμείς οι ταξιδιώτες, οι βου­

βοί σαν το θάνατο, ταξιδεύουμε ακούραστοι σε ύψη που δεν τα

βλέπουμε σαν ύψη αλλά σαν πεδιάδες μας, σαν βεβαιότητές μας!

60

Οι γυναίκες και η δράση τους από μακριά. - Έχω ακόμη αυ­

τιά; Είμαι πια μόνο αυτιά και τίποτε άλλο; Εδώ στέκομαι μέσα

στην πυρκαγιά της κυματωγής, της οποίας οι λευκές φλόγες μου

γλείφουν τα πόδια. Από παντού ακούω ουρλιαχτά, απειλές, στρι­

γκλιές να έρχονται καταπάνω μου, ενώ στο βαθύτερο βάθος ο

γέρο κοσμοσείστης τραγουδάει την άριά του, υπόκωφα σαν έ­

νας ταύρος που μουγκανίζει: τέτοιο σεισμό προκαλεί ο ρυθμός

του τραγουδιού του που οι καρδιές ακόμη κι αυτών των ανεμο­

δαρμένων βραχωδών τεράτων τρέμουν μέσα στα σώματά τους.

Τότε, ξαφνικά, σαν να γεννήθηκε από το μηδέν, εμφανίζεται

μπροστά στις πύλες αυτού του καταχθόνιου λαβ'ύρινθου, λίγες

οργιές μακρύτερα - ένα μεγάλο ιστιοφόρο, γλι9τρώντας σιω­

πηλά σαν φάντασμα. Ω, αυτή η ομορφιά του φαντάσματος! Με

τι μαγεία μ' αγγίζει; Πώς! Σ' αυτήν μπαρκάρησε όλη η σιωπή,

όλη η γαλήνη του κόσμου; Να βρίσκεται άραγε εκεί, σ' αυτό το

ήρεμο μέρος, και η ευτυχία μου - το πιο ευτυχισμένο εγώ μου,

το δεύτερο, διαιωνισμένο εγώ μου; Όχι εντελώς νεκρό αλλά ού­

τε και ζωντανό πια; Ένα ενδιάμεσο ον, όμοιο με πνεύμα: ένα

ον που ήσυχα παρατηρεί, γλιστράει, πλανιέται στον αέρα; Σαν

106

Page 104: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

αυτό το πλοίο που με τα άσπρα του πανιά κινείται σαν τεράστια

πεταλούδα πάνω στη σκοτεινή θάλασσα; Ναι! Να κινείσαι πά­

νω από την ύπαρξη. Αυτό είναι κάτι! Αυτό θα 'ταν κάτι! ... Φαί­νεται πως ο θόρυβος εδώ μ' έκανε φαντασιοκόπο; Κάθε μεγά­

λος θόρυβος μας κάνει να τοποθετούμε την ευτυχία κάπου ήσυ­

χα και μακριά. Όταν ένας άνδρας βρίσκεται μέσα στο δικό του

θόρυβο, μέσα στην κυματωγή των δικών του σχεδίων και σκο­

πών, τότε βλέπει επίσης ήρεμα, μαγικά όντα να γλιστρούν μπρο­

στά του, κι αυτός λαχταράει την ευτυχία τους και την απόσυρσή

τους - είναι οι γυναίκες. Σχεδόν αμέσως σκέφτεται πως ο κα­

λύτερος εαυτός του μένει εκεί όπου μένουν οι γυναίκες και πως

σ' εκείνα τα ήσυχα μέρη ακόμη και η πιο θορυβώδης κυματωγή

γίνεται νεκρικά ήσυχη και η ίδια η ζωή γίνεται όνειρο για τη ζω­

ή. Κι όμως! Κι όμως! Ευγενή μου ενθουσιώδη, ακόμη και στο

πιο ωραίο ιστιοφόρο υπάρχει πολλή αναταραχή και πολύς θό­

ρυβος και δυστυχώς πολύς μικρόχορος και ελεεινός θόρυβος! Η

μαγεία και η ισχυρότερη επίδραση που ασκούν οι γυναίκες εί­

ναι, για να μιλήσουμε στη γλώσσα των φιλοσόφων, μια δράση

από μακριά, μια actio in distans32: γι' αυτό όμως χρειάζεται πριν

απ' όλα και πάνω απ' όλα απόσταση.

61

Προς τιμήν της φιλίας. - Οι αρχαίοι θεωρούσαν τη φιλία ύψι­

στο αίσθημα - ανώτερο ακόμη και από την τόσο εξυμνημένη

περηφάνια των σοφών και των αυτάρκων ανθρώπων. Η φιλία ή­

ταν, ούτως ειπείν, η μοναδική και πιο ιερή αμφιθαλής αδελφή

της περηφάνιας αυτής. Αυτό το εκφράζει πολύ καλά η ιστορία

εκείνου του Μακεδόνα βασιλιά που έδωσε δώρο ένα τάλαντο σ' έναν Αθηναίο φιλόσοφο που περιφρονούσε τον κόσμο και τον

είδε να του το επιστρέφει. «Πώς;>> είπε ο βασιλιάς, «δεν έχει

λοιπόν αυτός κανένα φίλο;» Εννοούσε: «Τιμώ την περηφάνεια

107

Page 105: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

αυτού του ανεξάρτητου σοφού, αλλά θα τιμούσα την ανθρωπιά

του περισσότερο αν ο φίλος που κρύβει μέσα του νικούσε την

περηφάνια του. Ο φιλόσοφος μειώθηκε στα μάτια μου επειδή έ­δειξε πως δεν ξέρει το ένα από τα δύο ανώτερα αισθήματα -και μάλιστα το ύψιστο!»

62

Έρωτας. - Ο έρωτας συγχωρεί στον αγαπημένο ακόμη και τον

πόθο.

63

Η γυναίκα στη μουσική. - Πώς γίνεται να φέρνουν οι ζεστοί,

βροχεροί άνεμοι τη μουσική ψυχική διάθεση και την εφευρετι­

κή όρεξη για μελωδία; Μήπως δεν είναι οι ίδιοι άνεμοι που γε­

μίζουν τις εκκλησίες και προκαλούν ερωτικές σκέψεις στις γυ­

ναίκες;

64

Σκεπτικιστές. - Φοβάμαι πως οι γριές γυναίκες είναι πιο σκε­

πτικίστριες μες στην κρυψώνα της καρδιάς τους από οποιονδή­

ποτε άνδρα: θεωρούν την επιφανειακότητα της ύπαρξης ουσία

της ύπαρξης, και κάθε αρετή και βαθύτητα είναι γι' αυτές από­

κρυψη τούτης της «αλήθειας», πολύ καλόδεχτη απόκρυψη ενός

pudendum33 - μ' άλλα λόγια, ένα ζήτημα ευπρέπειας και αι­

δούς, και τίποτα παραπάνω!

108

Page 106: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

65

Αφοσίωση. - Υπάρχουν ευγενείς γυναίκες που χαρακτηρίζονται

από μια ορισμένη φτώχεια πνεύματος: δεν ξέρουν καλύτερο τρό­

πο για να εκφράσουν τη βαθύτατη αφοσίωσή τους από το να προ­

σφέρουν την αρετή και την αιδώ τους: γιατί αυτό είναι το πιο

πολύτιμο πράγμα που έχουν. Και συχνά αυτό το δώρο γίνεται

δεκτό χωρίς να δημιουργεί εκείνη την υποχρέωση που θα 'θε­

λαν οι δωρήτριες. Μια πολύ μελαγχολική ιστορία!

66

Η δύναμη των αδυνάμων. - Όλες οι γυναίκες είναι επιδέξιες

στο να εξογκώνουν την αδυναμία τους, και μάλιστα εφευρετι­

κές σε αδυναμίες, προκειμένου να δημιουργήσουν την εντύπω­

ση πως είναι τόσο εύθραυστα στολίδια που πληγώνονται ακόμη

κι από έναν κόκκο σκόνης. Η ύπαρξή τους πρέπει να κάνει τον

άνδρα να καταλάβει τη χοντροκοπιά του και να βαρύνει τη συ­

νείδησή του με ενοχές γι' αυτό. Έτσι αμύνονται οι γυναίκες ε­

νάντια στους ισχυρούς και «στον νόμο της ζούγκλας» .

67

Να μιμείσαι τον εαυτό σου. - Τώρα αυτή τον αγαπάει και στο

εξής κοιτάει μπροστά με ήρεμη εμπιστοσύνη - σαν αγελάδα.

Προσοχή όμως! Εκείνο που τον μάγεψε ήταν ακριβώς το ότι η

γυναίκα αυτή έμοιαζε εξαιρετικά ευμετάβλητη και ανεξιχνίαστη.

Γιατί αυτ6ς είχε ήδη υπερβολικά σταθερή διάθεση μέσα του!

Μήπως θα 'ταν προτιμότερο να μιμηθεί αυτή τον παλιό της χα­

ρακτήρα; Να υποκριθεί πως δεν τον αγαπάει; Αυτό άλλωστι:: δι::ν

της συμβουλεύει ο έρωτας; Vivat comoedia!34

109

Page 107: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

68

Θέληση και ευπείθεια. - Κάποιος πήγε έναν νέο σ' έναν σοφό

και του 'πε: «Iδού κάποιος που πρόκειται να διαφθαρεί από τις

γυναίκες!» Ο σοφός κούνησε το κεφάλι του και χαμογέλασε. «Οι

άνδρες», είπε, «είναι εκείνοι που διαφθείρουν τις γυναίκες. Κι

όλες τις ελλείψεις των γυναικών πρέπει να τις πληρώνουν και

να τις καλύπτουν οι ίδιοι οι άνδρες. Γιατί ο άνδρας δημιουργεί

για τον εαυτό του την εικόνα της γυναίκας, και η γυναίκα πλά­

θει τον εαυτό της σύμφωνα με τούτη την εικόνα» . - «Είσαι πο­

λύ καλός με τις γυναίκες», είπε κάποιος από τους παριστάμε­

νους «δεν τις ξέρεις καλά!» Ο σοφός απάντησε: «Η θέληση εί­

ναι ο τρόπος του άνδρα· η ευπείθεια ο τρόπος της γυναίκας. Αυ­

τός είναι ο νόμος των φύλων - στ' αλήθεια, νόμος σκληρός για

τις γυναίκες! Όλοι οι άνθρωΠοι είναι αθώοι για την ύπαρξη του

νόμου αυτού. Οι γυναίκες όμως είναι διπλά αθώες. Ποιος θα 'χε

αρκετό λάδι για να τις μαλακώσει, ποιος θα έδειχνε αρκετή κα­

λοσύνη για να τις καταπραiJνει;» - «Τι λάδι! Τι καλοσύνη!» φώ­

ναξε κάποιος άλλος μέσα από το πλήθος: «Πρέπει να διαπαιδα­

γωγήσουμε καλύτερα τις γυναίκες!» - «Πρέπει να διαπαιδαγω­

γήσουμε καλύτερα τους άνδρες!», είπε ο σοφός35 και έγνεψε

στον νέο να τον ακολουθήσει. - Εκείνος όμως δεν τον ακολού­

θησε.

69

Ικανότητα για εκδίκηση. - Το να μην μπορεί κάποιος να υπε­

ρασπίσει τον εαυτό του και, κατά συνέπεια, το να μη θέλει να

τον υπερασπίσει, είναι κάτι που δεν το θεωρούμε ντροπή. Κα­

θόλου όμως δεν εκτιμάμε εκείνον που δεν έχει ούτε την ικανό­

τητα ούτε την καλή θέληση για εκδίκηση - είτε είναι άνδρας

είτε γυναίκα. Θα μπορούσε να μας κρατήσει (ή, όπως λένε, να

110

Page 108: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

μας «αιχμαλωτίσει») μια γυναίκα αν δεν πιστεύαμε εμείς πως

μπορεί, κάτω από ορισμένες συνθήκες, να χρησιμοποιήσει ακό­

μη και στιλέτο (κάθε είδους στιλέτο) εναντίον μας; Ή εναντίον

του εαυτού της - πράγμα που σε ορισμένες συνθήκες, θα 'ταν

πιο αισθητή εκδίκηση (κινέζικη εκδίκηση);

70

Γυναίκες που διαφεντεύουν τους aφέντες. - Μια βαθιά και δυ­

νατή φωνή άλτο, σαν αυτές που ακούμε καμιά φορά στο θέατρο,

ανοίγει ξαφνικά μπροστά μας την αυλαία σε δυνατότητες στις

οποίες συνήθως δεν πιστεύουμε. Μέσα σε μια στιγμή πιστεύου­

με πως κάπου στον κόσμο μπορεί να υπάρχουν γυναίκες με ε­

ξαίσιες, ηρωικές και βασιλικές ψυχές, ικανές και έτοιμες να κυ­

ριαρχήσουν τους άνδρες, επειδή μέσα τους τα καλύτερα στοι­

χεία του άνδρα, εκτός από το φύλο του, έχουν γίνει ενσαρκωμέ­

νο ιδεώδες. Ασφαλώς, η πρόθεση του θεάτρου δεν είναι το να

δημιουργηθεί, μέσω αυτών των φωνών, μια τέτοια άποψη για τις

γυναίκες: συνήθως οι γυναίκες παριστάνουν τον ιδεώδη αρσενι­

κό εραστή, όπως είναι λόγου χάρη ο Ρωμαίος. Αν κρίνω από την

εμπειρία μου, το θέατρο κάνει λάθος σ' αυτό το σημείο, όπως

κάνει λάθος κι ο συνθέτης που περιμένει τέτοια αποτελέσματα

άπ' αυτό το είδος φωνής. τέτοιοι ερωτευμένοι δεν είναι πειστι­κοί: αυτές οι φωνές διατηρούν πάντα μια μητρική και συζυγική

απόχρωση - ιδίως όταν μέσα στον ήχο τους υπάρχει ο έρωτας.

71

Για τη γυναικεία παρθενία. - Υπάρχει κάτι το εκπληκτικό και

τερατώδες στην αγωγή των γυναικών της καλής κοινωνίας. Ί­

σως, μάλιστα, να μην υπάρχει τίποτα πιο παράδοξο. Όλος ο κό-

111

Page 109: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

σμος συμφωνεί πως πρέπει να ανατραφούν αγνοώντας όσο το

δυνατόν περισσότερο τα ερωτικά ζητήματα και πως πρέπει να

αποτυπωθεί στις ψυχές τους μια βαθιά αίσθηση ντροπής γι' αυ­

τά και συνάμα η πιο ακραία ανυπομονησία και διάθεση φυγής

όταν γίνεται νUξη σε τέτοια πράγματα. Η <<τιμή» των γυναικών

διακυβεύεται πραγματικά μόνο σ' αυτό το σημείο: πόσα και πό­

σα δεν θα συγχωρούσαν σ' αυτές σε οποιονδήποτε άλλο τομέα!

Σ' αυτό το πράγμα όμως οι γυναίκες πρέπει να μείνουν αδαείς

ως τα βάθη της καρδιάς τους πρέπει να μην έχουν μάτια, αυτιά,

λόγια η σκέψεις γι' αυτό - για το δικό τους «κακό>>" ακόμη και

η γνώση αυτού του κακού ταυτίζεται ήδη με το καθαυτό κακό.

Κι ύστερα βλέπουμε αυτές τις γυναίκες να οδηγούνται στην

πραγματικότητα και στη γνώση από ένα φριχτό κεραυνό, δηλα­

δή από το γάμο - και μάλιστα από το γάμο με τον άνδρα που

αγαπούν και εκτιμούν περισσότερο! Είναι υποχρεωμένες να ζή­

σουν την αντίφαση που έχει ως πόλους της τον έρωτα και την

ντροπή και να νιώσουν ταυτόχρονα τη γοητεία, την παράδοση

του εαυτού τους, το καθηκον, τον οίκτο, τον τρόμο ενώπιον της

αναπάντεχης γειτονίας του Θεού και του κτήνους, και δεν ξέρω

τι άλλο ακόμα! - Δέθηκε ποτέ τέτοιος άλυτος κόμπος στην ψυ­

χή κάποιου που αναζητά τον όμοιό του; Ακόμη και η πονόψυχη

περιέργεια του πιο σοφού γνώστη των ανθρώπων είναι ανεπαρ­

κής για να μαντέψει πώς τα καταφέρνει η μια ή η άλλη γυναίκα

να προσαρμοστεί σ' αυτή τη λύση του αινίγματος και σ' αυτό το

αίνιγμα της λύσης. Ανεπαρκής είναι επίσης για να μαντέψει τι

φοβερές, aπλωμένες σαν πλοκάμια υποψίες πρέπει να αναδεύ­

ονται μέσα στην φτωχή, διασαλευμένη ψυχή κάθε γυναίκας -και πώς ρίχνει άγκυρα ακριβώς στο σημείο αυτό η έσχατη φιλο­

σοφία κι ο σκεπτικισμός της! - Κι ύστερα, η ίδια βαθιά σιωπή

όπως και πριν. Συχνά η γυναίκα σωπαίνει μπροστά στον εαυτό

της, κλείνει τα μάτια μπροστά στον εαυτό της: - Οι νέες γυναί­κες κάνουν μεγάλες προσπάθειες να φαίνονται επιπόλαιες και

aστόχαστες. Οι πιο λεπταίσθητες υποκρίνονται πως έχουν κά-

112

Page 110: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

ποιο είδος αναίδειας. - Οι γυναίκες εύκολα βλέπουν τους συ­

ζύγους τους σαν ερωτηματικό όσον αφορά στην τιμή τους, και

τα παιδιά τους σαν απολογία ή επιτίμιο. Χρειάζονται τα παιδιά

και τα επιθυμούν με τρόπο εντελώς διαφορετικό από εκείνον

που τα επιθυμούν οι άνδρες. - Κοντολογίς, κανένας δεν μπο­

ρεί να είναι αρκετά τρυφερός με τις γυναίκες.

72

Οι μητέρες. - Τα ζώα δεν σκέφτονται τα θηλυκά έτσι όπως σκέ­

φτονται οι άνδρες τις γυναίκες γι' αυτά το θηλυκό είναι το πα­

ραγωγικό ον. Η πατρική αγάπη δεν υπάρχει σ' αυτά· το μόνο

που υπάρχει είναι κάτι σαν αγάπη για τα παιδιά μιας ερωμένης

και κάτι σαν συνήθεια που αποκτάει μ' αυτά. Τα θηλυκά βρί­

σκουν στα παιδιά τους μια ικανοποίηση της επιθυμίας τους να

κυριαρχούν, βρίσκουν μια ιδιοκτησία, μια απασχόληση, βρί­

σκουν κάτι το οποίο καταλαβαίνουν απόλυτα, κάτι με το οποίο

μπορούν να φλυαρήσουν: το σύνολο όλων αυτών των πραγμά­

των είναι η μητρική αγάπη, που μπορεί να συγκριθεί με την α­

γάπη του καλλιτέχνη για το έργο του. Η κυοφορία έχει κάνει τις

γυναίκες πιο τρυφερές, πιο υπομονετικές, πιο δειλές, πιο επιδε­

κτικές στην υποταγή· το ίδιο και η πνευματική κυοφορία δη­

μιουργεί το χαρακτήρα των θεωρησιακών, που είναι συγγενικός

με το γυναικείο χαρακτήρα: οι θεωρησιακοί είναι αρσενικές μη­

τέρες. - Στα ζώα, το αρσενικό φύλο είναι το ωραίο φύλο.

73

Άγια σκληρότητα. - Ένας άνδρας πήγε σ' έναν άγιο κρατώντας

στην αγκαλιά του το νεογέννητο παιδί. «Τι να κάνω μ' αυτό το

παιδί;>> ρώτησε· «είναι άθλιο, έχει έρθει χωρίς να το θέλω, και

113

Page 111: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γvώση

δεν έχει ούτε όση ζωή χρειάζεται για να πεθάνει» . «Σκότωσέ

το!» φώναξε ο άγιος με τρομερή φωνή· «Κι ύστερα κράτα το στα

χέρια σου τρεις μέρες και τρεις νύχτες ώστε να το θυμάσαι: έ­

τσι, ποτέ δεν θα ξανακάν·εις παιδί αν δεν έχει έρθει η κατάλλη­

λη στιγμή για σένα». - Όταν τ' άκουσε αυτό ο άνδρας, έφυγε , aπογοητευμένος, και πολλοί κατηγόρησαν τον άγιο επειδή τον

συμβούλευσε να δείξει σκληρότητα, να σκοτώσει το παιδί. «Δεν

είναι όμως πιο σκληρό να το αφήσει να ζήσει;» ρώτησε ο άγιος.

74

Οι aποτυχημένες. - Πάντα αποτυχαίνουν εκείνες οι καημένες

γυναίκες που δείχνουν aνήσυχες, αβέβαιες για τον εαυτό τους

και υπερβολικά φλύαρες μπροστά στον άνδρα που αγαπούν.

Γιατί αυτό που ελκύει περισσότερο τον άνδρα είναι μια κάποια

κρυφή και φλεγματική τρυφερότητα.

75

Το τρίτο φύλο. - «Ένας μικρόσωμος άνδρας είναι κάτι παρά­

δοξο, αλλά εξακολουθεί να είναι άνδρας. Οι μικρόσωμες γυναί­

κες όμως μου φαίνονται, σε σύγκριση με τις ψηλές γυναίκες, πως

ανήκουν σε κάποιο άλλο φύλο», είπε ένας γέρος χοροδιδάσκα­

λος. Μια μικρόσωμη γυναίκα δεν είναι ποτέ όμορφη - είπε κά­

ποτε ο γέρος Αριστοτέλης.36

76

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος. - Αν οι περισσότεροι άνθρωποι δεν

θεωρούσαν ανέκαθεν την πειθαρχία του μυαλού τους, δηλαδή

114

Page 112: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ{ο Π

την «ορθολογικότητά» τους, περηφάνια τους, υποχρέωση και α­

ρετή τους, αν, ως φίλοι του «Κοινού νου», δεν ένιωθαν προσβε­

βλημένοι ή ταπεινωμένοι μ' όλες τις φαντασιοκοπίες και τις ε­

κτροπές της σκέψης, η ανθρωπότητα θα είχε χαθεί προ πολλού!

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αιωρούνταν (και εξακολουθεί να

αιωρείται) πάντα πάνω από την ανθρωπότητα είναι η έκρηξη της

παραφροσύνης, δηλαδή η έκρηξη της αυθαιρεσίας στο να αισθά­

νεσαι, να βλέπεις και να ακούς, η απόλαυση της. έλλειψης πνευ­

ματικής πειθαρχίας, η χαρά με την ανθρώπινη α-νοησία. Η αντί­

θεση στον κόσμο της παραφροσύνης δεν είναι η αλήθεια και η

βf:βαιότητα αλλά η καθολικότητα και η καθολική δεσμευτικότη­

τα μιας πίστης κοντολογίς, το μη αυθαίρετο στην κρίση . Και η

σημαντικότερη δουλειά των ανθρώπων μέχρι τώρα ήταν να επι­

τευχθεί συμφωνία σε πάρα πολλά πράγματα και να κάνουν νό­

μο τους τούτη τη συμφωνία - ανεξάρτητα από το αν είναι αλη­

θινά ή ψεύτικα τα πράγματα αυτά. Αυτή είναι η πειθαρχία του

μυαλού που κράτησε την ανθρωπότητα· ωστόσο, οι αντίθετες ε­

νορμήσεις εξακολουθούν να είναι τόσο ισχυρές που κατά βάθος

δεν μπορούμε· να μιλάμε με πολλή εμπιστοσύνη για το μέλλον

της aνθρωπότητας. Η εικόνα των πραγμάτων εξακολουθεί να

αλλάζει και να μετατοπίζεται αδιάκοπα, και ίσως περισσότερο

και γρηγορότερα από κάθε άλλη φορά. Αδιάκοπα, τα πιο εκλε­

κτά πνεύματα, ιδίως οι εξερευνητές της αλήθειας, εξεγείρονται

εναντίον αυτής της καθολικής δεσμευτικότητας. Αδιάκοπα, αυ­

τή η πίστη, ως πίστη του καθενός, προκαλεί αηδία και καινούρ­

γιους πόθους στα πιο εκλεπτυσμένα πνεύματα· και ο αργός ρυθ­

μός τον οποίο επιβάλλει αυτή σ' όλες τις πνευματικές διαδικα­

σίες, ένας ρυθμός που μιμείται τη χελώνα, και που γίνεται δε­

κτός σαν κανόνας, είναι α~κετός για να κάνει τους καλλιτέχνες

και τους στοχαστές aποστάτες: η αληθινή χαρά της τρέλας ξε­

σπάει σε τέτοια ανυπόμονα πνεύματα επειδή ακριβώς η τρέλα

έχει τόσο χαρούμενο ρυθμό! Γι' αυτόν το λόγο χρειάζονται ενά­

ρετες διάνοιες - ω, θέλω :να το πω δίχως κανένα διφορούμενο

115

Page 113: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γvώοη

χρειάζεται ενάρετη ηλιθι6τητα, χρειάζονται aπαρασάλευτοι

μετρονόμοι για το αργό πνεύμα, ώστε να μπορέσουν οι πιστοί

της μεγάλης κοινής πίστης να μείνουν μαζί και να συνεχίσουν το

χορό τους. Μια ανάγι-ιη πρώτης γραμμής το διατάσσει και το α­

παιτεί αυτό. Εμείς οι άλλοι είμαστε η εξαίρεση και ο κίνδυνος -και πρέπει πάντα να αμυνόμαστε! Λοιπόν, σίγουρα υπάρχουν

μερικά πράγματα που μπορούν να ειπωθούν υπέρ της εξαίρε­

σης, με την προϋπ6θεση 6μως πως αυτή ποτέ δεν θα θελήσει να

γίνει ο κανόνας.

77

Το ζώο με την καλή συνείδηση. - Το χυδαίο στοιχείο που υπάρ­

χει μέσα στο καθετί που αρέσει στη Νότια Ευρώπη - είτε εί­

ναι η ιταλική όπερα (λόγου χάρη, ο Ροσίνι και ο Μπελίνι) είτε

το ισπανικό περιπετειώδες μυθιστόρημα (που μας έχει γίνει πιο

προσιτό χάρη στη γαλλική μεταμφίεση του Ζιλ Μπλας37) - δεν

μου διαφεύγει, αλλά δεν με προσβάλλει περισσότερο από τη χυ­

δαιότητα που συναντάει κανείς όταν περπατάει στην Πομπηία ή

όταν διαβάζει το βιβλίο κάποιου αρχαίου συγγραφέα. Πού ο­

φείλεται αυτό; Να οφείλεται στην έλλειψη αιδημοσύνης που βα­

σιλεύει εδώ; Στο ότι καθετί χυδαίο, στη μουσική ή στο μυθιστό­

ρημα, παρουσιάζεται με την ίδια ψυχραιμία και σιγουριά με την

οποία παρουσιάζεται καθετί ευγενές, aξιαγάπητο και φλογερό;

«Το ζώο έχει τα ίδια δικαιώματα με τον άνθρωπο· ας το αφή­

σουμε να τρέξει ελεύθερα. Και συ, αγαπητέ μου συνάνθρωπε,

εξακολουθείς να είσαι και ζώο παρά όλα τα άλλα!» Αυτό μου

φαίνεται πως είναι το δίδαγμα της ιστορίας αυτής και η ιδιομορ­

φία των ανθρώπων της Νότιας Ευρώπης. Το κακό γούστο έχει

τα δικαιώματά του όπως έχει και το καλ6 γούστο. Ίσως μάλι­

στα να έχει και προτεραιότητα στο βαθμό που εκφράζει τη με­

γάλη ανάγκη, τη σίγουρη ικανοποίηση και που είναι μια καθο-

116

Page 114: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

λική γλώσσα, μια απόλυτα κατανοητή μάσκα και στάση. ΑντCθε­τα, το καλό, χάρη στον επιλεκτικό χαρακτήρα του, εκφράζει πά­

ντα μια αναζήτηση, μια δοκιμή, μια αμφιβολία όσον αφορά στην

κατανόησή του: ούτε είναι, ούτε υπήρξε ποτέ δημοφιλές! Αυτό

που είναι και παραμένει δημοφιλές είναι η μάσκα! Επομένως

δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το στοιχείο της μασκαράτας που υ­

πάρχει στις μελωδίες και στις καντέντσες, στα πηδήματα και

στους αστε·ίσμούς που χαρακτηρίζουν το ρυθμό αυτών των οπε­

ρών! Και τι να πούμε για τη ζωή στην αρχαιότητα! Τι μπορού­

με να καταλάβουμε απ' αυτήν όσο δεν καταλαβαίνουμε την ευ­

χαρίστηση με τη χρησιμοποίηση της μάσκας και την καλή συνεί­

δηση στη χρησιμοποίηση κάθε είδους μασκαράτας! Αυτό είναι

το λουτρό και η αναψυχή του αρχαίου πνεύματος και ίσως να

χρειάζονταν αυτό το λουτρό πιο πολύ οι σπάνιες και οι ανώτε­

ρες φύσεις του αρχαίου κόσμου παρά οι χυδαίες. - Αντίθετα,

στα έργα της Βόρειας Ευρώπης, στη γερμανική μουσική λόγου

χάρη, με προσβάλλει ανείπωτα μια ορισμένη στροφή προς τη χυ­

δαιότητα που τα χαρακτηρίζει. Εδώ υπάρχει το αίσθημα της αι­

δούς. Ο καλλιτέχνης έχει εξευτελιστεί μπροστά στον εαυτό του

και δεν μπόρεσε να μην κοκκινίσει από ντροπtΊ· εμείς ντρεπό­

μαστε μαζί του και νιώθουμε τόσο προσβεβλημένοι επειδή κα­ταλαβαίνουμε πως εξαιτίας μας θεώρησε αναγκαίο να εξευτελί­

σει τον εαυτό του.

78

Γιατί πρέπει να είμαστε ευγνώμονες. - Πρωτίστως οι καλλιτέ­

χνες, και ειδικά οι καλλιτέχνες του θεάτρου, έδωσαν στους αν­

θρώπους μάτια και αυτιά για να βλέπουν και για να ακούν με

κάποια ευχαρίστηση αυτό που είναι ο καθένας, αυτό που νιώ­

θει ο καθένας, αυτό που θέλει ο καθένας. Πρωτίστως αυτοί μας

δίδαξαν να εκτιμάμε τον ήρωα που κρύβεται μέσα σε κάθε συ-

Η7

Page 115: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

νηθισμένο άνθρωπο· πρωτίστως αυτοί μας δίδαξαν την τέχνη να

βλέπουμε τους εαυτούς μας σαν ήρωες, από μακριά και, ας πού­

-με, aπλοποιημένους και μεταμορφωμένους, την τέχνη «να βγαί­

νουμε στη σκηνή» και να βλέπουμε τους εαυτούς μας. Μόνο έ­

τσι υπερπηδούμε ορισμένες ταπεινές λεπτομέρειες του εαυτού

μας! Δίχως αυτή την τέχνη θα βρισκόμασταν πάντα στο προσκή­

νιο και θα ζούσαμε υποδουλωμένοι σ' εκείνη την προοπτική που

κάνει ό,τι είναι πιο κοντινό και πιο χυδαίο να φαίνεται απίστευ­

τα μεγάλο και σαν να είναι η πραγματικότητα καθ' εαυτήν. -Ίσως να υπάρχει ένα παρόμοιο προσόν σ' εκείνη τη θρησκεία

που έκανε τους· ανθρώπους να βλέπουν την αμαρτωλότητα κάθε μεμονωμένου ατόμου μέσα από ένα μεγεθυντικό φακό, μετατρέ­

ποντας τον αμαρτωλό σε μεγάλο, αθάνατο εγκληματία. Περιχα­

ρακώνοντάς τον με αιώνιες προοπτικές, δίδαξε στους ανθρώ­

πους να βλέπουν τον εαυτό τους από μακριά και σαν κάτι περα­

σμένο και aτόφιο.

79

Η γοητεία της ατέλειας. - Εδώ βλέπω έναν ποιητή που, όπως τόσο πολλοί άλλοι άνθρωποι, ασκεί μεγαλύτερη γοητεία με τις

ατέλειές του παρά με ό,τι στρογγυλεύει και ολοκληρώνει με τα

χέρια του. Πράγματι, οφείλει την υπεροχή και τη φήμη του πο­

λύ περισσότερο στην τελική ανικανότητά του παρά στην άφθο­

νη δύναμή του. Τα έργα του δεν εκφράζουν ποτέ πλήρως αυτό

που θα 'θελε να εκφράσει, αυτό που θα 'θελε να είχε δει: μοιά­

ζει σαν να είχε κάποτε την πρόγευση ενός οράματος αλλά ποτέ

το ίδιο το όραμα· πάντως, στην ψυχή του παρέμεινε μια φοβερή

λαχτάρα γι' αυτό το όραμα, κι ακριβώς απ' αυτήν αντλεί την ε­ξίσου φοβερή ευγλωττία του, τη γεννημένη από την επιθυμία και

την ακόρεστη δίψα. Χάρη σ' αυτή την ευγλωττία ανεβάζει τους

ακροατές του πάνω από το έργο του κι από όλα τα «έργα» και

118

Page 116: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

τους δίνει φτερά για να πετάξουν πιο ψηλά απ' όσο πέταξαν πο­

τέ ακροατές. Έτσι, μεταμορφωμένοι πια κι αυτοί σε ποιητές και

οραματιστές, θαυμάζουν το δημιουργό της ευτυχίας τους, σαν να

τους είχε κάνει να δουν ό,τί πιο ιερό και έσχατο υπήρχε για ε­κείνον, σαν να είχε πετύχει το σκοπό του και να είχε πράγματι

δει και γνωστοποιήσει το όραμά του. Η φήμη του επωφελείται

από το ότι δεν πέτυχε πραγματικά το σκοπό του .

80

Τέχνη και φύση. - Οι Έλληνες (ή τουλάχιστον οι Αθηναίοι) a­ρέσκονταν να ακούν τους ανθρώπους να μιλούν ωραία. τίποτε

δεν τους ξεχωρίζει τόσο από τους μη Έλληνες όσο τους ξεχω­

ρίζει αυτή η αληθινά άπληστη τάση. Ακόμη και από το πάθος

που εμφανιζόταν στη σκηνή απαιτούσαν να μιλάει ωραία, και ά­

κουγαν με έκσταση τη μη φυσικότητα των δραματικών στίχων.

Στη φύση, το πάθος είναι τόσο τσιγκούνικο σε λόγια, τόσο βου­

βό, τόσο αμήχανο! Ή, όταν βρίσκει λόγια, είναι τόσο συγκεχυ­

μένο και ά-λογο, ντρέπεται τόσο πολύ για τον εαυτό του! Χάρη

στους Έλληνες, όλοι εμείς εξοικειωθήκαμε μ' αυτή τη μη φυσι­

κή θεατρική σύμβαση, όπως ακριβώς ανεχόμαστε πρόθυμα, χά­

ρη στους Ιταλούς, εκείνη την άλλη μη φυσική σύμβαση: το πά­

θος που τραγουδάει. - Γεννήθηκε μια ανάγκη μέσα μας που δεν

μπορεί να την ικανοποιήσει η πραγματικότητα: να ακούμε τους

ανθρώπους να μιλούν ωραία και διεξοδικά ακόμη και στις πιο

δύσκολες καταστάσεις μαγευόμαστε όταν ο τραγικός ήρωας ε­

ξακολουθεί να βρίσκει λέξεις, αιτίες, να κάνει εύγλωττες χειρο­

νομίες και, γενικά, να διατηρεί τη διανοητική του διαύγεια εκεί

όπου η ζωή πλησιάζει σε βάραθρα και οι πραγματικοί άνθρω­

ποι χάνουν το μυαλό τους και ασφαλώς την ωραία γλώσσα. Αυ­

τό το είδος απόκλισης από τη φύση είναι ίσως το πιο ευχάριστο

έδεσμα για την ανθρώπινη περηφάνια: για χάρη της ο άνθρω-

119

Page 117: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώοη

πος αγαπά την τέχνη ως έκφραση μιας υψηλής, ηρωικής μη φυ­

σικότητας και σύμβασης. Δίκαια κατηγορούμε ένα δραματικό

ποιητή όταν δεν μετατρέπει τα πάντα σε λογική και λέξεις, αλ­

λά κρατάει πάντα στα χέρια του ένα υπόλοιπο σιωπής και δυ­

σαρεστούμαστε μαζί του όπως δυσαρεστούμαστε με το συνθέτη

όπερας που δεν μπορε ί να βρει μελωδίες για τα υψηλότερα αι­

σθήματα αλλά μόνο ένα παθιάρικο «φυσικό» τραύλισμα και

κραύγασμα. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο πρέπει να αντικρούεται

η φύση. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο πρέπει η χυδαία γοητεία της

ψευδαίσθησης να παραχωρεί τη θέση της σε μια ανώτερη γοη­τεία. Σ' αυτόν το δρόμο οι Έλληνες προχώρησαν μακριά, πολύ

μακριά, τρομαχτικά μακριά! Όπως ακριβώς έκαναν τη σκην1Ί ό­

σο το δυνατόν πιο στενή και απαγόρευσαν τα εφέ που θα μπο­

ρούσε να προκαλέσει ένα βαθύ φόντο· όπως ακριβώς απαγόρευ­

σαν στον ηθοποιό το μιμικό παιχνίδι και την ευκολία στην κίνη­

ση και τον μετέτρεψαν σε επίσημο, άκαμπτο και προσωπιδοφό­

ρο μπαμπούλα - έτσι αφαίρεσαν και από το πάθος κάθε βαθύ

φόντο, επιβάλλοντάς του όμως το νόμο της ωραίας ομιλίας.

Πράγματι, έκαναν τα πάντα για να εξουδετερώσουν το στοιχειώ­

δες εφφέ των εικόνων που μπορούσαν να προκαλέσουν φόβο

και οίκτο - γιατί οι Έλληνες δεν ήθελαν τον φόβο και τον οί­

κτο! Άξιος και πανάξιος ο Αριστοτέλης! Σίγουρα όμως δεν χτύ­

πησε το καρφί, κι ακόμη περισσότερο το κεφάλι του καρφιού,

όταν μίλησε για τον τελικό σκοπό της ελληνικής τραγωδίας. 38

Δείτε απ' αυτήν την άποψη τους Έλληνες τραγικούς ποιητές για

να βρείτε τι κέντρισε πρωτίστως τον ζήλο τους, την εφευρετικό­

τητά τους, το συναγωνισμό τους: σίγουρα δεν ήταν η πρόθεση

να συντρίψουν το θεατή με τα αισθήματα. Ο Αθηναίος πήγαινε

στο θέατρο για να ακούσει ωραίες ομιλίες! Και οι ωραίες ομιλί­

ες ήταν αυτό που απασχόλησε τον Σοφοκλή: ας μου συγχωρεθεί

αυτή η αίρεση! - Τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά με

τη σοβαρή όπερα. Όλοι οι τεχνίτες της φροντίζουν να μας εμπο­

δίσουν να καταλάβουμε τα πρόσωπα που χρησιμοποιούν. Μια

120

Page 118: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

λέξη που αρπάζει ένας απρόσεκτος θεατής στον αέρα μπορεί να

τον βοηθήσει, συνολικά όμως η κατάσταση οφείλει να εξηγήσει

τον εαυτό της, και τα λόγια δεν έχουν σημασία! Έτσι σκέφτο­

νται όλοι οι τεχνίτες της όπερας και έτσι διασκεδάζουν με τις

λέξεις. Και ίσως τους έλειψε το θάρρος να εκφράσουν πλήρως

την έσχατη περιφρόνηση που τρέφουν για τις λέξεις. Αν είχε ο

Ροσίνι λίγο περισσότερο θράσος, θα έβαζε τους ήρωές του να

τραγουδούν μόνο τρα-λα-λα! - Κι αυτό θα 'ταν πολύ λογικό!

Τα πρόσωπα της όπερας δεν πρέπει να τα πιστεύουμε από τα

«λόγια» τους, αλλά από τους ήχους τους! Αυτή είναι η διαφορά,

αυτή είναι η ωραία μη φυσικότητα για χάρη της οποίας πάει κα­

νείς στην όπερα! Ακόμη και το recitativo secco δεν θέλει να α­κούγεται ως λέξεις και κείμενο: αυτό το είδος μισομουσικής ο­

φείλει μάλλον να δώσει λίγη ξεκούραση στο μουσικό αυτί (ξε­

κούραση από τη μελωδία, που είναι η υπέρτατη και γι' αυτό και

η πιο επίπονη απόλαυση της τέχνης αυτής), αλλά αμέσως μετά

οφείλει να δώσει και κάτι άλλο: μια αυξανόμενη ανυπομονησία,

μια αυξανόμενη αντίσταση, μια καινούργια επιθυμία για πλήρη

μουσική, για μελωδίες. - Τι είναι, απ' αυτή την άποψη, η τέχνη

του Ρίχαρντ Βάγκνερ; Είναι το ίδιο; Είναι διαφορετικό; Πολλές

φορές είχα την εντύπωση πως θα 'πρεπε να aπομνημονεύσει κα­

νείς τα λόγια και τη μουσική των δημιουργιών του πριν από την

παράσταση· γιατί δίχως αυτό, έτσι μου φαινόταν, δεν άκουγε ού­

τε τα λόγια ούτε τη μουσική.

81

Ελληνικό γούστο. 39 - «Τι το ωραίο υπάρχει στο έργο αυτό;» ρώ­

τησε ο γεωμέτρης στο τέλος μιας παράστασης της Ιφιγένειας «τί­

ποτε δεν αποδεικνύεται σ' αυτό!» Απείχαν άραγε τόσο πολύ οι

Έλληνες απ' αυτό το γούστο; Στον Σοφοκλή τουλάχιστον «όλα

αποδεικνύονται».

121

Page 119: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

82

Το esprit4° δεν είναι ελληνικό . - Οι Έλληνες είναι απερίγραπτα

λογικοί και λιτοί σ' όλο το σκέπτεσθαί τους. Ποτέ δεν κουράζο­

νται να το κάνουν αυτό, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της με­

γάλης καλής εποχής τους, αντίθετα από τους Γάλλους, που υrtερ­

βολικά πρόθυμα κάνουν έναμικρό άλμα στο αντίθετο και αντέ­

χουν το πνεύμα της λογικής μόνο όταν αυτό φανερώνει, μ' ένα

σωρό τέτοια μικρά άλματα στο αντίθετο, την κοινωνική του φι­

λοφροσύνη, την κοινωνική άρνηση του εαυτού του . Οι Γάλλοι

θεωρούν τη λογική απαραίτητη, όπως το κρασί και το νερό, αλ­

λά τη θεώρούν και είδος τροφής, που αν φαγωθεί έτσι όπως εί­

ναι, χωρίς καμιά προσθήκη, είναι κατάλληλη μόνο για φυλακι­

σμένους. Στην καλή κοινωνία δεν πρέπει ποτέ να θέλεις να εί­

σαι ο μόνος που έχει απόλυτο δίκιο, όπως το θέλει κάθε καθα­

ρή λογική: εδώ οφείλεται λοιπόν η μικρή δόση ά-λογου που υ­

πάρχει σ' όλο το γαλλικό esprit. - Η κοινωνικότητα ήταν στους

Έλληνες πολύ λιγότερο αναπτυγμένη απ' ό,τι ήταν και είναι α­

κόμη στους Γάλλους. Γι' αυτόν το λόγο βρίσκουμε τόσο λίγο

esprit ακόμη και στους πιο πνευματικούς άνδρες τους, τόσο λί­

γο αστε·ίσμό ακόμη και στους πιο αστείους τους, γι' αυτό - αχ!

πόση δυσπιστία θα προκαλέσουν οι φράσεις μου αυτές κι όμως

πόσες τέτοιες θα 'θελα ακόμη να προσθέσω! - Est res magna tacere41

- είπε ο Μαρτιάλης, όπως όλοι οι φλύαροι άνθρωποι.

83

Μεταφράσεις. - Μπορούμε να συμπεράνουμε το βαθμό ιστορι­

κού πνεύματος που είχε μια εποχή από τον τρόπο με τον οποίο

κάνει μεταφράσεις και προσπαθεί να αφομοιώσει προηγούμε­

νες εποχές και βιβλία. Στην εποχή του Κορνέιγ, όπως επίσης

στην εποχή της Επανάστασης, οι Γάλλοι ιδιοποιούνται τη ρω-

122

Page 120: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

μα·ίκή αρχαιότητα μ' έναν τρόπο για τον οποίο εμείς δεν έχου­

με πια αρκετό θάρρος, χάρη στο πιο αναπτυγμένο ιστορικό

πνεύμα μας. Και η ίδια η ρωμα·ίκή αρχαιότητα: με πόση βιαιό­

τητα και με πόση αφέλεια συνάμα έβαλε χέρι σε ό,τι μεγάλο και

υψηλό είχε η παλαιότερη ελληνική αρχαιότητα! Πώς τη μετέφρα­

σαν οι Ρωμαίοι στο ρωμα·ίκό παρόν! Πόσο σκόπιμα και αδίστα­

κτα τίναξαν τη σκόνη από τα φτερά της πεταλούδας που λέγε­

ται στιγμή! Έτσι μετέφρασε ο Οράτιος από δω κι από κει τον

Αλκαίο ή τον Αρχίλοχο· κι ο Προπέρτιος έκανε το ίδιο με τον

Καλλίμαχο και τον Φίλητά (ποιητές της ίδιας σειράς με τον Θε­

όκριτο, αν μας επιτρέπεται να κρίνουμε). Τι τους ενδιέφερε αν

είχε ζήσει το ένα ή το άλλο πράγμα ο αληθινός δημιουργός κι

αν είχε αποτυπώσει τα σημάδια του στους στίχους του! Σαν ποι­

ητές που ήταν, δεν συμπαθούσαν το αρχαιολογικό πνεύμα που

προηγείται του ιστορικού πνεύματος σαν ποιητές που ήταν, δεν

ήθελαν να ασχοληθούν μ' όλα εκείνα τα πολύ προσωπικά πράγ­

ματα και ονόματα και μ' ό,τι άλλο μπορεί :να θεωρηθεί φορεσιά

ή μάσκα μιας πόλης, μιας ακτής ή ενός αιώνα: γρήγορα το aντι­

καθιστούσαν μ' ό,τι ήταν σύγχρονο και ρωμα·ίκό. Μοιάζουν .να

μας ρωτούν: «Είχαμε άδικο να κάνουμε το παλιό νέο για μας,

και να βρούμε τους εαυτούς μας μέσα του; Είχαμε άδικο να εμ­

φυσήσουμε την ψυχή μας σ' αυτό το νεκρό σώμα; Γιατί είναι νε­

κρό· πόσο άσχημο είναι καθετί νεκρό!» - Οι ποιητές αυτοί δεν

ήξεραν τις χαρές του ιστορικού πνεύματος. Το περασμένο και

το ξένο τούς ήταν οδυνηρά, και τους ερέθιζαν, σαν Ρωμαίοι που

ήταν, να προβούν σε μια ρωμαϊκή κατάκτηση. Πράγματι, η με­

τάφραση ήταν τότε μορφή κατάκτησης, όχι επειδή οι μεταφρα­

στές παραμέριζαν το ιστορικό στοιχείο, αλλά επειδή πρόσθεταν

νύξεις για το παρόν και, κυρίως, επειδή έσβηναν το όνομα του

ποιητή και το aντικαθιστούσαν με το δικό τους - όχι με την αί­

σθηση της κλεψιάς, αλλά με την πληρέστερη καλή συνείδηση του

Imperium Romanum42.

123

Page 121: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

84

Για την καταγωγή της ποίησης. - Εκείνοι που αγαπούν τη φα­

ντασιακή πλευρά του ανθρώπου, οι οποίοι υποστηρίζουν και τη

θεωρία της ενστικτικής ηθικότητας, συλλογίζονται με τον ακό­

λουθο τρόπο: «Αν δεχτούμε πως το ωφέλιμο τιμούνταν ανέκα­

θεν ως υπέρτατη θεότητα, τότε από πού μπορεί να προήλθε η

ποίηση, αυτή η ρυθμοποίηση της ομιλίας, που δεν προάγει κα­

θόλου την επικοινωνία και που ευδοκίμησε και ευδοκιμεί ακό­

μη σ' όλη τη γη σαν να θέλει να κοροϊδέψει κάθε ωφέλιμη σκο­

πιμότητα; Το άγριο και όμορφο ά-λογο της ποίησης σας αρνεί­

ται, εσάς τους ωφελιμιστές! Ακριβώς αυτή η επιθυμία του αν­

θρώπου να απαλλαγεί από το ωφέλιμο τον ανύψωσε και του ε­

νέπνευσε την ηθικότητα και την τέχνη!». Ε, λοιπόν, στην περί­

πτωση αυτή είμαι υποχρεωμένος να πάρω το μέρος των ωφελι­

μιστών. Έχουν τόσο σπάνια δίκιο που είναι να τους λυπάσαι! Σ'

εκείνους τους παλιούς καιρούς στους οποίους γεννήθηκε η ποί­

ηση, απέβλεπαν στην ωφελιμότητα, και μάλιστα σε μια πολύ με­

γάλη ωφελιμότητα. Όταν οι άνθρωποι άφησαν το ρυθμό να ει­

σχωρήσει στο λόγο, αυτή τη δύναμη που ανασυντάσσει όλα τα

άτομα της φράσης, που σ' αναγκάζει να διαλέξεις προσεκτικά

τις λέξεις και που δίνει στις σκέψεις σου καινούργιο χρώμα, κά­

νοντάς τες πιο σκοτεινές, πιο παράξενες και πιο aπόμακρες, υ­

πάκουαν σίγουρα σε μια προληπτική ωφελιμότητα! Με το ρυθ­

μό ήθελαν να αποτυπώσουν βαθύτερα στους θεούς μια ανθρώ­

πινη συμπάθεια, γιατί είχαν παρατηρήσει πως οι άνθρωποι θυ­

μούνται καλύτερα ένα στίχο παρά μια αυθόρμητη κουβέντα.43

Πίστευαν επίσης πως ακούγονταν πιο μακριά με το ρυθμικό τικ­

τακ· πίστευαν πως μια ρυθμική προσευχή θα έφτανε κοντύτερα

στα αυτιά των θεών. Προπαντός όμως, ήθελαν να επωφεληθούν

απ' αυτή τη στοιχειώδη κυριαρχία που υφίσταται ο άνθρωπος ό­

ταν ακούει μουσική· ο ρυθμός είναι ένας εξαναγκασμός σου

γεννάει μια ακατανίκητη επιθυμία να υποχωρήσεις και να συμ-

124

Page 122: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

μετάσχεις το ρυθμό δεν τον ακολουθούν μόνο τα πόδια αλλά

και η ψυχή . Γι' αυτό εκείνοι οι άνθρωποι υπέθεσαν πως ίσως τον

ακολουθεί και η ψυχή των θεών! Ήθελαν λοιπόν να εξαναγκά­

σουν τους θεούς με το ρυθμό και να ασκήσουν μια δύναμη πά­νω τους η ποίηση ήταν η μαγική παγίδα που έστηναν για τους

θεούς. Υπήρχε μια ακόμη πιο παράξενη ιδέα που μπορεί να συ­

νέβαλε περισσότερο απ' όλες στη γέννηση της ποίησης. Στους

Πυθαγόρειους εμφανίζεται αυτή ως φιλοσοφική διδασκαλία και

ως παιδαγωγικό τέχνασμα· αλλά πολύ πριν να εμφανιστούν οι

φιλόσοφοι, οι άνθρωποι απέδιδαν στη μουσική, και μάλιστα στο

ρυθμικό στοιχείο της μουσικής, την ικανότητα να εκφορτίζει τα

συναισθήματα, να εξαγνίζει την ψυχή, να μαλακώνει την ferocia animi44

• Όταν χανόταν η σωστή ένταση και αρμονία της ψυχής,

οι άνθρωποι έπρεπε να αρχίσουν να χορεύουν, ακολουθώντας

το ρυθμό του τραγουδιστή: αυτή ήταν η συνταγή τούτης της θε­

ραπευτικής. Έτσι κατάφερε ο Τέρπανδρος να καταστείλει μια

στάση, ο Εμπεδοκλής να ησυχάσει έναν μανιακό και ο Δάμων

να εξαγνίσει έναν νέο που είχε πάθει ερωτικό μαρασμό· αυτήν

επίσης τη θεραπεία προσπαθούσαν να εφαρμόσουν στους θεούς

όταν αυτοί λυσσούσαν από δίψα για εκδίκηση . Πρώτα-πρώτα,

ανεβάζοντας στα ύψη την παραφορά και την έκρηξη των συναι­

σθημάτων τους ως τα άκρα, δηλαδή κάνοντας το φρενιασμένο

θεό τρελό και τον εκδικητικό λυσσασμένο από τη δίψα της εκ­

δίκησης: όλες οι οργιαστικές λατρείες αποβλέπουν στο να εκ­

φορτίσουν την ferocia κάποιας θεότητας μετατρέποντάς την σε όργιο έτσι ώστε να νιώσει αυτή πιο ελεύθερη και πιο ήρεμη στη

συνέχεια και να αφήσει τους ανθρώπους ήσυχους. Η λέξη μέ­

λος45, ετυμολογικά, σημαίνει καταπραϋντικό μέσο, όχι επειδή εί­

ναι πράο το ίδιο, αλλά επειδή η μετεπίδρασή του σε καταπραυ­

νει. - Όχι μόνο στα λατρευτικά τραγούδια αλλά και στα κο­

σμικά τραγούδια των αρχαιότερων χρόνων ο ρυθμός θεωρείται

πως έχει μαγική δύναμη . Για παράδειγμα, τις δραστηριότητες

της άντλησης του νερού ή της κωπηλασίας τις συνοδεύουν τρα-

125

Page 123: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

γούδια που υποτίθεται πως μαγεύουν τους δαίμονες που δρουν

εκεί· τους κάνθυν υπάκουους και τους αιχμαλωτίζουν, μετατρέ­

ποντάς τους σε όργανα των ανθρώπων. Κάθε φορά που εvεργεί κανείς έχει ένα κίνητρο για τραγούδι: κάθε ενέργεια εξαρτάται

από τη βοήθεια των πνευμάτων και το μαγικό τραγούδι και η ε­

πωδή μοιάζουν να είναι η aρχέγονη μορφή της ποίησης. Οι στί­

χοι χρησιμοποιούνταν επίσης και στους χρησμούς - οι Έλλη­

νες ισχυρίζονταν πως το εξάμετρο είχε εφευρεθεί στους Δελ­

φούς - επειδή κι εδώ ο ρυθμός όφειλε να ασκήσει τον εξανα­

γκασμό του. Το να ζητήσεις ένα χρησμό σήμαινε αρχικά (σύμ­

φωνα με την ετυμολογία της λέξης που μου φαίνεται πιθανότε­

ρη) να υποβληθείς σε μια απόφαση: οι άνθρωποι σκέφτονταν ό­

τι μπορούσαν να εξαναγκάσουν το μέλλον κερδίζοντας την εύ­

νοια του Απόλλωνα, που, σύμφωνα με την αρχαιότερη άποψη,

είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα θεό ο οποίος προβλέπει

το μέλλον. Από τη στιγμή που προφέρεται η φόρμουλα, με κυ­

ριολεκτική και ρυθμική ακρίβεια, δένει το μέλλον. Η φόρμουλα

όμως είναι εφεύρεση του Απόλλωνα, που μπορεί να δέσει ακό­

μη Και τις θεές της μοίρας επειδή είναι ο θεός του ρυθμού. -Για να δούμε το πράγμα συνολικά: τι μπορούσε να 'ναι πιο ω­

φέλιμο από το ρυθμό γι' αυτό το αρχαίο, προληπτικό είδος των

ανθρώπων; Με το ρυθμό μπορούσες να κάνεις τα πάντα: να προ­

ωθήσεις με μαγικό τρόπο μια δουλειά· να αναγκάσεις ένα θεό

να εμφανιστεί, να σταθεί κοντά και να ακούσει· να πλάσεις το

μέλλον όπως θέλεις εσύ · να aποφορτίσεις την ψυχή σου από ο­

ποιαδήποτε υπερβολή (από την αγωνία, τη μανία, τον οίκτο ή

την εκδικητικότητα), κι όχι μόνο τη δική σου ψυχή αλλά και την

ψυχή του πιο κακού δαίμονα. Δίχως το στίχο ήσουν ένα τίποτα·

με το στίχο γινόσουν θεός. Ένα τέτοιο θεμελιακό άίσθημα δεν ήταν δυνατόν πια να ξεριζωθεί εντελώς ακόμη και σήμερά, ύ­

στερα από χιλιάδες χρόνια αγώνα εναντίον αυτών των προλή­

ψεων, οι σοφότεροι ανάμεσά μας εξακολουθούν να γίνονται τρε­

λοί του ρυθμού, έστω και μόνο για το λόγο ότι νιώθουν μερικές

126

Page 124: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

φορές πως μια σκέψη είναι πιο αληθινή επειδή απλώς έχει με­

τρική μορφή και βγαίνει προς τα έξω μ' ένα θε'ίκό σκίρτημα και

πήδημα. Δεν είναι πολύ διασκεδαστικό το ότι ακόμη και σήμε­

ρα οι πιο σοβαροί φιλόσοφοι, οι τόσο αυστηροί συνήθως όσον

αφορά στη βεβαιότητα, εξακολουθούν να επικαλούνται ποιητι­

κές φράσεις για να κάνουν τις ιδέες τους πιο ισχυρές και πιο πι­

στευτές; Παρ' όλο που είναι πιο επικίνδυνο για μια αλήθεια να

την εγκρίνουν παρά να την αντικρούουν οι ποιητές; Γιατί, όπως

είπε ο Όμηρος: «Πολλά ψέματα λένε οι αοιδοί!»46

85

Το καλό και το ωραίο. - Οι καλλιτέχνες συνεχώς εξυμνούν

- δεν κάνουν τίποτε άλλο - όλες εκείνες τις καταστάσεις και

τα πράγματα που φημίζονται πως δίνουν στον άνθρωπο την

ευκαιρία να νιώσει καλός ή μεγάλος ή μεθυσμένος ή ευδιάθε­τος ή υγιής και σώφρων. Αυτά τα επιλεγμένα πράγματα και

καταστάσεις, που η αξία τους για την ανθρώπινη ευτυχία θε­

ωρείται εγγυημένη και σίγουρη, είναι τα αντικείμενα των καλ­

λιτεχνών. Οι καλλιτέχνες βρίσκονται πάντα σε επιφυλακή γι~

να ανακαλύψουν τέτοια αντικείμενα και για να τα μεταφέρουν

στο χώρο της τέχνης. Θέλω να πω ότι δεν είναι οι ίδιοι οι ε­

κτιμητές της ευτυχίας και του ευτυχισμένου ανθρώπου, αλλά

πάντα προσπαθούν να πάνε κοντά σε τέτοιους εκτιμητές, με

τη . μεγαλύτερη δυνατή περιέργεια και επιθυμία να επωφελη­

θούν αμέσως από τις εκτιμήσεις τους . Επειδή έχουν, εκτός α­

πό ανυπομονησία, τους δυνατούς πνεύμονες ενός κήρυκα και

τα πόδια ενός δρομέα, είναι πάντα από τους πρώτους που ε­

ξυμνούν το καινούργιο αγαθό· κι έτσι φαίνονται πως είναι οι

πρώτοι που το ονομάζουν αγαθό, που το εκτιμούν ως αγαθό.

Αυτό όμως είναι, όπως είπα, λάθος: οι καλλιτέχνες είναι α­

πλώς πιο γρήγοροι και πιο θορυβώδεις από τους πραγματικούς

127

Page 125: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

εκτιμητές. - Μα ποιοι είναι οι πραγματικοί εκτιμητές; - Εί­

ναι οι πλούσιοι και οι αργόσχολοι.

86

Για το θέατρο. - Αυτή η μέρα μού πρόσφερε δυνατά και εξυ­

ψωμένα συναισθήματα, κι αν μπορούσα να έχω μουσική και τέ­

χνη το βράδυ τούτης της μέρας, ξέρω πολύ καλά τι είδους μου­

σική και τέχνη δεν θα 'θελα· δεν θα 'θελα εκείνο το είδος μου­

σικής που προσπαθεί να μεθύσει τους ακροατές του και να τους

παράσχει για μια στιγμή κάποιο δυνατό και εξυψωμένο συναί­

σθημα. Αυτό το είδος τέχνης προορίζεται για τους ανθρώπους

της κοινότοπης ζωής της ψυχής που το βράδυ δεν μοιάζουν με

νικητές πάνω στα άρματα του θριάμβου, αλλά με κουρασμένα

μουλάρια που έχουν μαστιγωθεί πολύ από τη ζωή. τι θα 'ξεραν

αυτοί οι άνθρωποι για τις «ανώτερες ψυχικές καταστάσεις» αν

δεν υπήρχαν τα μεθυστικά διεγερτικά και τα ιδεαλιστικά μαστι­

γώματα; Γι' αυτό, όπως έχουν τα κρασιά τους, έχουν κι εκείνους

που τους ενθουσιάζουν. Μα τι με νοιάζουν εμένα τα ποτά και τα

μεθύσια τους; Έχει ανάγκη ο ενθουσιώδης από κρασί; Μάλλον βλέπει με κάποια αηδία τα μέσα και τους μεσολαβητές που προ­

σπ~θούν να προκαλέσουν ένα αποτέλεσμα χωρίς επαρκές αίτιο

- πιθηκίζοντας τη μεγάλη παλίρροια της ψυχής! - Πώς; Δίνουν

φτερά και περήφανες σκέψεις στον τυφλοπόντικα λίγο πριν πά­

ει να κοιμηθεί, λίγο πριν συρθεί μέσα στην τρύπα του; Τον στέλ­

νουν στο θέατρο και βάζουν χοντρά γυαλιά στα τυφλά και κου­

ρασμένα μάτια του; Άνθρωποι, που η ζωή τους δεν υπήρξε πο­

τέ «δράση» αλλά μια δουλειά, θα καθίσουν εκεί μπροστά στη

σκηνή και θα παρατηρούν παράξενα πλάσματα για τα οποία η

ζωή είναι κάτι παραπάνω από μια δουλειά; «Αυτό είναι το πρέ­

πον», θα πείτε: «Αυτό εCναι διuuκεδαστικό κι αυτό απαιτε'ί η

κουλτούρα!» Έστω λοιπόν! Τότε εγώ πολύ συχνά δεν έχω κα-

128

Page 126: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ{ο ΙΙ

θόλου κουλτούρα, γιατί αυτό το θέαμα πολύ συχνά μου προκα­

λεί αηδία. Όποιος έχει αρκετή τραγωδία και κωμωδία μέσα του,

προτιμά να μένει μακριά από το θέατρο. Αν πάλι κάνει μια ε­

ξαίρεση και πάει, ολόκληρη η διαδικασία - το θέατρο, το α­

κροατήριο, ο ποιητής - θα του φανεί πως είναι αληθινά τραγι­

κό ή κωμικό θέαμα, ενώ το ίδιο το έργο θα σημαίνει λίγα γι' αυ­

τόν απ' αυτή την άποψη. Τι σημασία έχουν οι Φάουστ και οι

Μάνφρεντ του θεάτρου για κάποιον που είναι κάτι σαν τον Φά­

ουστ και τον Μάνφρεντ; Εκείνο που θα του δημιουργήσει πά­

ντως σκέψεις είναι το ότι βάζουν τέτοιες μορφές πάνω στη σκη­

νή . Οι ισχυρότερες σκέψεις και τα ισχυρότερα πάθη μπροστά σε

ανθρώπους που δεν είναι ικανοί για σκέψεις και για πάθη αλ­

λά μόνο για μέθη! Και οι σκέψεις και τα πάθη να χρησιμοποιού­

νται ως μέσα για να προκαλέσουν τη μέθη! Και το θέατρο και η

μουσική να είναι το χασίς και το βετέλ47 των Ευρωπαίων! Αχ,

ποιος θα μας διηγηθεί κάποτε ολόκληρη την ιστορία των ναρ­

κωτικών! - Είναι σχεδόν όλη η ιστορία της «κουλτούρας», της

λεγόμενης ανώτερης κουλτούρας!

87

Για τη ματαιοδοξία των καλλιτεχνών. - Πιστεύω πως οι καλλι­

τέχνες συχνά δεν ξέρουν τι μπορούν να κάνουν καλύτερα, επει­

δή είναι πολύ ματαιόδοξοι και έχουν το νου τους σε κάτι πιο πε­

ρήφανο από εκείνα τα μικρά φυτά που είναι καινούργια, παρά­

ξενα κι όμορφα και που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν με πραγ­

ματική πληρότητα στο δικό τους έδαφος. Αλλά οι καλλιτέχνες

κρίνουν επιπόλαια το τελικό αγαθό του κήπου ή του αμπελιού

τους η αγάπη και η κατανόησή τους δεν είναι της ίδιας τάξης.

Να ένας μουσικός που ξεπερνάει όλους τους άλλους στην τέχνη

να βρίσκει τόνους για να εκφράσει ψυχές που υποφέρουν, που

καταπιέζονται, που μαρτυρούν και για να δίνει λαλιά ακόμη και

129

Page 127: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

-Η χαρούμενη γνώση

στα βουβά ζώα. Κανένας δεν τον φτάνει στα χρώματα του φθι­

νοπώρου που τελειώνει, στα χρώματα της απερίγραπτα συγκι­

νητικής ευτυχίας μιας έσχατης, εντελώς έσχατης και φευγαλέας

aπόλαυσης βρίσκει ήχους για εκείνα τα κρυφά και ανησυχητι­

κά μεσάνυχτα της ψυχής, όπου η αιτία και το αποτέλεσμα φαί­

νονται ξεκρέμαστα, και όπου ανά πάσα στιγμή μπορεί να γεν­

νηθεί κάτι «από το μηδέν». Ο μουσικός αυτός αντλεί ευκολότε­

ρα απ' τον καθένα από τα κατάβαθα της ανθρώπινης ευτυχίας,

από το αδειασμένο ποτήρι της ευτυχίας, ας πούμε, όπου οι πιο

πικρές και οι π~ο στυφές σταγόνες έχουν ανακατευθεί με τις πιο

γλυκιές στον πάτο, για καλύτερο ή χειρότερο. Γνωρίζει εκείνο

το πισωπάτημα της ψυχής, που δεν μπορεί πια να πηδήσει και

να πετάξει, ούτε καν να βαδίσει· έχει τηy δειλή ματιά του κρυμ­

μένου πόνου, της aπαρηγόρητης κατανόησης, των aνομολόγητων

αποχωρισμών. Ναι, ως ο Ορφέας κάθε μυστικής αθλιότητας, εί­

ναι μεγαλύτερος από οποιονδήποτε άλλο, και γενικά έχει προ­

σαρτήσει στην τέχνη κάποια πράγματα που έμοιαζαν ως τότε μη

δυνάμενα να εκφραστούν και μάλιστα ανάξια της τέχνης, πράγ­

ματα που οι λέξεις θαρρείς πως μπορούσαν μόνο να τα αποδιώ­

ξουν κι όχι να τα συλλάβουν - στοιχεία πολύ μικρά και μικρο­

σκοπικά της ψυχής. Ναι, αυτός ο μουσικός είναι ο aριστοτέχνης

και κύριος του πολύ μικρού. Αλλά ο ίδιος δεν θέλει να είναι τέ­

τοιος aριστοτέχνης! Ο χαρακτήρας του προτιμάει τους μεγάλους

τοίχους και την τόλμη της τοιχογραφίας. Του διαφεύγει ότι το

πνεύμα του έχει άλλο γούστο και κλίση, ότι θα προτιμούσε να

κάθεται ήσυχα σε γωνιές σπιτιών που κατέρρευσαν: εκεί, κρυμ­

μένος, και κρυμμένος από τον εαυτό του, ζωγραφίζει τα αληθι­

νά αριστουργήματά του, που είναι πάντα πολύ σύντομα · και ε­

κεί, και ίσως μόνο εκεί, γίνεται εντελώς καλός, μεγάλος και τέ­

λειος. - Αλλά δεν το ξέρει αυτό! Είναι πολύ ματαιόδοξος για

να το ξέρει.

130

Page 128: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

88

Ο σοβαρός με την αλήθεια. - Σοβαρός με την αλήθεια: με πό­

σους διαφορετικούς τρόπους εννοούν οι άνθρωποι τις λέξεις αυ­

τές! Οι ίδιες απόψεις και τύποι απόδειξης και εξέτασης που τις

αισθάνεται ένας στοχαστής επιπολαιότητες στις οποίες υπέκυ­

ψε για δικό του όνειδος, σε κάποια στιγμή, αυτές οι ίδιες από­

ψεις μπορούν να δώσουν σ' έναν καλλιτέχνη που πέφτει πάνω

τους και ζει μαζί τους για λίγο την επίγνωση πως έχει τώρα τη

βαθύτερη σοβαρότητα με την αλήθεια και πως ταυτόχρονα είναι

aξιοθαύμαστος, παρ' όλο που είναι καλλιτέχνης, επειδή έχει δεί­

ξει την πιο σοβαρή επιθυμία για το αντίθετο της απλής φαινο­

μενικότητας. Έτσι λοιπόν, η παθιασμένη σοβαρότητα ενός αν­

θρώπου μπορεί να προδίδει πόσο επιπόλαιο και ευκολο"ίκανο­

ποίητο ήταν το πνεύμα του ως τότε, καθώς έπαιζε με τη γνώση.

- Και μήπως δεν μας προδίδει οτιδήποτε παίρνουμε στα σοβα­

ρά ; Δείχνει πού ρίχνουμε το βάρος μας και σε τι δεν έχουμε κα­

θόλου βάρος.

89

Τώρα και άλλοτε. - Προς τι όλη η τέχνη των έργων τέχνης μας,

αν χάσουμε οριστικά την ανώτερη εκείνη τέχνη, δηλαδή την τέ­

χνη των γιορτών! Άλλοτε, όλα τα έργα τέχνης ήταν στημένα στη

μεγάλη γιορταστική οδό της aνθρωπότητας, ως αναμνηστικά ση­

μάδια και μνημεία των μεγάλων και ευτυχισμένων στιγμών. Τώ­

ρα θέλουν με τα έργα τέχνης να τραβήξουν μακριά τους φτω­

χούς, τους εξαντλημένους και τους άρρωστους από τη μεγάλη ο­

δό των πόνων της aνθρωπότητας, για να τους προσφέρουν μια

σύντομη ηδονική στιγμή - λίγη μέθη και λίγη τρέλα.

131

Page 129: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

90

Φώτα και σΚιές. - Τα βιβλία και η σύνταξη του κειμένου τους διαφέρουν πολύ ανάλογα με τους στοχαστές. Ο ένας έχει σu­

γκεντρ~σει στο βιβλίο του τα φώτα που κατάφερε να μεταφέ­

ρει στο σπίτι του κλέβοντάς τα από τις ακτίνες κάποιας γνώσης,

που η λάμψη της έπαιζε πάνω του· ένας άλλος μας δίνει μόνο

σκιές, αντίγραφα σε μαύρο και σε γκρι των πραγμάτων που οι­

κοδομήθηκαν μέσα στην ψυχή του την προηγούμενη μέρα.

91

Προφύλαξη. - Όπως είναι γνωστό, ο Αλφιέρι είπε πολλά ψέ­

ματα όταν διηγήθηκε την ιστορία της ζωής του στους έκπληκτους

σύγχρονούς του. Αυτό που προκάλεσε τα ψέματα αυτά ήταν ε­

κείνη η δεσποτική στάση προς τον εαυτό του, την οποία εκδή­

λωσε και στον τρόπο με τον οποίο έπλασε τη δική του γλώσσα

και ανάγκασε τυραννικά τον εαυτό του να γίνει ποιητής: τελικά

ανακάλυψε μια σοβαρή μορφή υψηλού ύφους μέσα στην οποία

συμπίεσε όλη τη ζωή και τη μνήμη του. Σίγουρα αυτό θα τον βα­

σάνισε πολύ. Από δω και πέρα δεν θα πιστέψω ούτε λέξη από

μια αυτοβιογραφία του Πλάτωνα, όπως δεν θα Πιστέψω και μια αυτοβιογραφία του Ρουσσώ ή τη vita nuova48 του Δάντη .

92

Πρόζα και ποίηση. - Είναι αξιοσημείωτο πως οι μεγάλοι τεχνί­

τες της πρόζας ήταν σχεδόν πάντα και ποιητές - είτε δημόσια,

είτε κρυφά, μέσα στο «καμαράκι». Πράγματι, η καλή πρόζα γρά­

φεται μόνο όταν είναι αντιμέτωπη με την ποίηση! Γιατί η πρόζα

είναι ένας συνεχής, ευγενικός πόλεμος με την ποίηση: όλη η γο-

132

Page 130: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

ητεία της συνίσταται στο να ξεφεύγει αδιάκοπα από την ποίη­

ση και να την αντικρούει. Καθετί αφηρημένο θέλει να διαβάζε­

ται σαν κορο'ίδευτική φάρσα σε βάρος της ποίησης καθετί ξε­

ρό και ψυχρό θέλει να βυθίσει την aξιαγάπητη θεά σε aξιαγά­

πητη απελπισία. Συχνά γίνονται προσεγγίσεις, συμφιλιώσεις για

μια στιγμή - και μετά ένα ξαφνικό πήδημα προς τα πίσω και

μια έκρηξη γέλιου . Συχνά τραβιέται η κουρτίνα και μπαίνει μέ­

σα εκτυφλωτικό φως ακριβώς τη στιγμή που η θεά απολαμβάνει

το ημίφως της και τα σβησμένα της χρώματα. Συχνά οι λέξεις

παίρνονται από το στόμα της και τραγουδιούνται με μια μελω­

δία που την αναγκάζει να σκεπάσει τα λεπτεπίλεπτα αυτιά της

με τα λεπτεπίλεπτα χέρια της . Έτσι λοιπόν, υπάρχουν χιλιάδες

απολαύσεις σε τούτο τον πόλεμο, στις οποίες συμπεριλαμβάνο­

νται και οι ήττες απ' αυτές οι μη ποιητικές ψυχές, οι λεγόμενοι

άνθρωποι της πρόζας, δεν ξέρουν τίποτε· γι' αυτό και γράφουν

και μιλούν μόνο κακή πρόζα! Ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων

των καλών πραγμάτων·49 ο πόλεμος είναι λοιπόν και ο πατέρας

της καλής πρόζας! Τούτο τον αιώνα, μόνο τέσσερις παράξενοι

και αληθινά ποιητικοί άνθρωποι έγιναν μάστορες της πρόζας,

παρ' όλο που ο ίδιος ο αιώνας δεν είναι φτιαγμένος για κάτι τέ­

τοιο επειδή του λείπει η ποίηση. Οι τέσσερις αυτοί είναι (αν ε­

ξαιρεθεί ο Γκαίτε, τον οποίο διεκδικεί ο αιώνας που τον γέννη­

σε) ο Τζάκομο Λεοπάρντι, ο Προσπέρ Μεριμέ, ο Ραλφ Γουάλ­

ντο Έμερσον και ο Γουόλτερ Σάβατζ Λάντορ, ο συγγραφέας των

Imagίnary Conversatίons.

93

Τότε λοιπόν γιατί γράφεις; - Α: Δεν είμαι από εκείνους που

σκέφτονται μόνο· όταν κρατούν μια μελανωμένη πένα στο χέρι·

κι, ακόμη λιγότερο, δεν είμαι από εκείνους που αφήνονται στα

πάθη τους όταν κάθονται σε μια καρέκλα, με τα μάτια στυλωμέ-

133

Page 131: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

να στο χαρτί, μπροστά στο ανοιχτό μελανοδοχείο. Θυμώνω και

ντρέπομαι για ό,τι γράφω· το γράψιμο είναι για μένα μια πιε­

στική ανάγκη· σιχαίνομαι να μιλάω γι' αυτό ακόμα και αλληγο­

ρικά. - Β: Τότε λοιπόν γιατί γράφεις; - Α: Λοιπόν, αγαπητέ

μου, στο λέω εμπιστευτικά: μέχρι τώρα δεν ανακάλυψα άλλον

τρόπο για να ξεφορτώνομαι τις σκέψεις μου. - Β: Και γιατί θέ­

λεις να τις ξεφορτώνεσαι; - Α: Γιατί θέλω; Μα μήπως το θέλω;

Πρέπει να το κάνω. - Β: Αρκετά! Αρκετά!

94

Ανάπτυξη μετά το θάνατο. - Εκείνες οι τολμηρές μικρές λέξεις

με τις οποίες μίλησε ο Φοντενέλ για τα ηθικά ζητήματα στους α­

θάνατους Νεκρικούς διαλόγους του θεωρήθηκαν στην εποχή του

απλές παραδοξολογίες και παιχνιδίσματα μιας όχι ακίνδυνης ευ­

φυ"tας. Ακόμη και οι καλύτεροι κριτές του γούστου και του πνεύ­

ματος δεν βρήκαν τίποτε περισσότερο εκεί, κι ίσως να μην βρή­

κε ούτε ο ίδιος ο Φοντενέλ. Μα να που τώρα συμβαίνει κάτι α­

πίστευτο: οι σκέψεις εκείνες γίνονται αλήθειες! Η επιστήμη τις

αποδεικνύει! Το παιχνίδι γίνεται σοβαρό! Τώρα διαβάζουμε αυ­

τούς τους διαλόγους μ' εντελώς διαφορετικά αισθήματα απ' ό,τι

τους διάβαζαν ο Βολταίρος και ο Ελβέτιος και αυθόρμητα κα­

τατάσσουμε τον συγγραφέα τους σε μια άλλη, πολύ υψηλότερη

βαθμίδα στην ιεραρχία των πνευμάτων . Δίκαια; Άδικα;

95

Σαμφόρ. 50 - Το ότι ο Σαμφόρ, ένας τέτοιος γνώστης του ανθρώ­

που και του πλήθους, προτίμησε να ενωθεί με το πλήθος αντί να

σταθεί παράμερα δείχνοντας φιλοσοφική αποποίηση και αντί­

σταση, μπορώ να το εξηγήσω μόνο με τον εξής τρόπο: μέσα του

134

Page 132: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

υπήρχε ένα ένστικτο που ήταν πολύ πιο δυνατό από τη σοφία

του και ποτέ δεν είχε μπορέσει να το ικανοποιήσει: το μίσος για

την αριστοκρατία του αίματος. 'Ισως ήταν εκείνο το παλιό, το

πολύ εξηγήσιμο μίσος που ένιωθε η μητέρα του, το οποίο είχε

καθαγιάσει μέσα του ο Σαμφόρ λόγω της αγάπης του για εκεί­

νην - ένα ένστικτο εκδίκησης που αναγόταν στην παιδική του

ηλικία και που περίμενε την στιγμή για να εκδικηθεί τη μητέρα

του. Και να που η ζωή και η μεγαλοφυ"tα του - και, αναμφίβο­

λα, το αίμα του πατέρα του που κυλούσε στις φλέβες του - τον

παρέσυραν και τον έκαναν να ενταχθεί για πολλά, πάρα πολλά

χρόνια σ' αυτήν ακριβώς την αριστοκρατία και να νιώθει ίσος

της. Στο τέλος όμως δεν μπορούσε πια να βλέπει τον εαυτό του

- να βλέπει την όψη του «παλαιού» ανθρώπου κάτω από το Πα­

λαιό Καθεστώς. Μετανόησε με βίαιο πάθος, και μέσα στη μετά­

νοια φόρεσε τα ρούχα του όχλου, δίνοντας έτσι τη δική του εκ­

δοχή στο ράσο! Είχε κακή συνείδηση επειδή δεν είχε πάρει εκ­

δίκηση. - Αν είχε μείνει ο Σαμφόρ ένα βαθμό παραπάνω φι­

λόσοφος, η Επανάσταση θα είχε χάσει την τραγική διάνοιά της

και την οξύτερη αιχμή της θα θεωρούνταν πολύ πιο ηλίθιο γε­

γονός και δεν θα ασκούσε τέτοια έλξη στα πνεύματα. Αλλά το

μίσος και η εκδίκηση του Σαμφόρ διαμόρφωσαν μια ολόκληρη

γενιά· οι πιο λαμπροί άνθρωποι πέρασαν από τούτη τη σχολή.

Ας σημειωθεί ότι ο Μιραμπό έβλεπε τον Σαμφόρ σαν να ήταν ο

ανώτερος και ωριμότερος εαυτός του, από τον οποίο περίμενε

και δεχόταν παρορμήσεις, προειδοποιήσεις και δικαστικές απο­

φάσεις - ο Μιραμπό, που ως άνθρωπος ανήκει σε μια εντελώς

διαφορετική τάξη μεγαλείου απ' ό,τι οι πιο εξέχοντες πολιτικοί

άνδρες του χθες και του σήμερα. - Είναι παράξενο το γεγονός

ότι ο Σαμφόρ, ο πιο πνευματώδης μοραf.ιστής, αυτός που είχε έ­

ναν τέτοιο φίλο και συνήγορο σαν τον Μιραμπό (έχουμε τις ε­πιστολές του Μιραμπό στον Σαμφόρ), παρέμεινε ξένος για τους

Γάλλους τόσο ξένος όσο κι ο Σταντάλ, που είχε ίσως τα πιο

πλούσια σε σκέψεις μάτια και αυτιά από οποιονδήποτε Γάλλο

135

Page 133: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

αυτού του αιώνα. Μήπως οφείλεται αυτό στο ότι ο Σταντάλ εί­

χε κατά βάθος μέσα του πολλά γερμανικά και αγγλικά στοιχεία

που δεν μπορούσαν να τα υποφέρουν οι Παριζιάνοι; - Από την

άλλη μεριά, ο Σαμφόρ, ένας άνθρωπος πλούσιος σε ψυχικό βά­

θος και περιεχόμενο, ένας άνθρωπος σκυθρωπός, ένας άνθρω­

πος που υπέφερε, που φλεγόταν, ένας στοχαστής που χρειαζό­

ταν το γέλιο σαν φάρμακο κατά της ζωής και που νόμιζε πως ή­

ταν χαμένος αν δεν γελούσε μια μέρα, μοιάζει περισσότερο με

Ιταλό, με συγγενή του Δάντη και του Λεοπάρντι, παρά με Γάλ­

λο! Ξέρουμε τα τελευταία του λόγια: «Ah! mon ami», είπε στον Σεγιές, «je m'en vais enfin de ce monde, ou i1 faut que le coeur se brise ou se bronze».51 Σίγουρα, αυτά δεν είναι λόγια ενός ε­

τοιμοθάνατου Γάλλου!

96

Δύο ρήτορες. -Απ' αυτούς τους δύο ρήτορες, ο ένας μπορεί να

δείξει όλη τη λογική της υπόθεσής του μόνο όταν αφήνει να τον

παρασύρει το πάθος του: μόνο το πάθος του ανεβάζει αρκετό

αίμα και θέρμη στον εγκέφαλό του, ώστε να αναγκάσει την α­

νώτερη πνευματικότητά του να εκδηλωθεί. Κι ο άλλος προσπα­

θεί καμιά φορά να κάνει το ίδιο - δηλαδή να παρουσιάσει την

υπόθεσή του ηχηρά, ορμητικά, και σαγηνευτικά με τη βοήθεια

του πάθους - αλλά συνήθως δεν τα καταφέρνει καθόλου. Ο λό­

γος του γρήγορα γίνεται σκοτεινός, ασαφής υπερβάλλει· παρα­

λείπει πράγματα· και προκαλεί δυσπιστία για τη λογική της υ­

πόθεσής τους. Τελικά, νιώθει κι ο ίδιος δυσπιστία, και τούτο ε­

ξηγεί τα αιφνίδια άλμα~ά του στους πιο ψυχρούς και aπωθητι­

κούς τόνους, που κάνουν το ακροατήριό του να αμφιβάλλει για

τη γνησιότητα του πάθους του. Στην περίπτωσή του, το πάθος

κατακλύζει πάντα το πνεύμα, ίσως επειδή είναι ισχυρότερο απ'

ό,τι στον πρώτο ρήτορα. Αυτός όμως φτάνει στο ζενίθ της δύνα-

136

Page 134: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

μής του όταν αντιστέκεται στην ορμητική θύελλα των συναισθη­

μάτων του και, ας πούμε, την κορο"ίδεύει· μόνο τότε βγαίνει το

πνεύμα του ολότελα από την κρυψώνα του - ένα πνεύμα λογι­

κό, κορο·ίδευτικό, παιχνιδιάρικο και όμως φοβερό.

97

Για τη φλυαρία των συγγραφέων. - Υπάρχει μια φλυαρία της

οργής - που συναντιέται συχνά στον Λούθηρο και στον Σοπεν­

χάουερ. Υπάρχει μια φλυαρία που οφείλεται σε μια υπεραφθο­

νία εννοιακών διατυπώσεων, όπως στον Καντ. Υπάρχει μια φλυ­

αρία που οφείλεται στην απόλαυση που νιώθεις να λες συνεχώς

το ίδιο πράγμα με διάφορες παραλλαγές: τη βρίσκουμε στον Μο­

νταίν. Υπάρχει μια φλυαρία των μοχθηρών ανθρώπων: όποιος

διαβάζει κείμενα της εποχής μας θα θυμηθεί δύο συγγραφείς αυ­

τού του είδους.52 Υπάρχει μια φλυαρία που οφείλεται στην από­

λαυση που νιώθεις να χρησιμοποιείς κατάλληλες λέξεις και ρη­

τορικά σχήματα: συναντιέται πολύ συχνά στην πρόζα του Γκαί­

τε. Υπάρχει τέλος μια φλυαρία που οφείλεται στην ενδόμυχη η­

δονή που νιώθεις με το θόρυβο και με την οχλαγωγία των συ­

ναισθημάτων: για παράδειγμα, στον Καρλάιλ.

98

Προς τιμήν του Σαίξπηρ. - Το ωραιότερο που θα μπορούσα να

πως προς τιμήν του ανθρώπου είναι τούτο: πίστεψε στον Βρού­

το και δεν έριξε ούτε έναν κόκκο υποψίας πάνω σ' αυτό το εί­

δος αρετής! Σ' αυτόν αφιέρωσε την καλύτερη τραγωδία του -πάντα της δίνουν λαθεμένο όνομα - σ' αυτόν και στο πιο φο­

βερό περιεχόμενο μιας υψηλής ηθικής. Ανεξαρτησία της ψυχής!

- αυτό είναι το πραγματικό θέμα της τραγωδίας! Καμιά θυσία

137

Page 135: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

δεν μπορεί να είναι αρκετά μεγάλη γι' αυτή την ανεξαρτησία:

πρέπει να 'σαι ικανός να θυσιάσεις τον καλύτερο φίλο σου για

χάρη της, ακόμη κι αν είναι ο πιο ένδοξος άνθρωπος, το στολί­

δι του κόσμου, η απαράμιλλη μεγαλοφυ"Cα - αν αγαπάς την ε­

λευθερία ως ελευθερία των μεγάλων ψυχών κι αν αυτός ο φίλος

σου απειλεί τούτη την ελευθερία. Αυτό πρέπει να 'νιωσε ο Σαίξ­

πηρ! Το ύψος στο οποίο τοποθετεί τον Καίσαρα είναι ο λεπτό­

τερος τρόπος για να τιμήσει τον Βρούτο: γι' αυτό διογκώνει υ­

πέρμετρα τόσο το ενδόμυχο πρόβλημα του Βρούτου όσο και την

πνευματική του ρώμη που τον έκανε να κόψει αυτόν τον γόρδιο

δεσμό! - Μήπως ήταν η πολιτική ελευθερία εκείνη που έκανε τον Σαίξπηρ να συμπαθήσει τον Βρούτο - και να γίνει συνένο­

χος του Βρούτου; Ή μήπως ήταν η πολιτική ελευθερία μόνο έ­

να σύμβολο για κάτι ανέκφραστο; Μήπως βρισκόμαστε μπρο­

στά σε κάποιο άγνωστο σκοτεινό γεγονός και περιπέτεια μέσα

στην ψυχή του ποιητή, περιπέτεια για την οποία θέλει να μιλή­

σει μόνο με νεύματα; Τι είναι όλη η μελαγχολία του Άμλετ σε

σύγκριση με τη μελαγχολία του Βρούτου! Κι ίσως να ήξερε εκ

πείρας ο Σαίξπηρ και τις δύο! Ίσως να 'χε κι αυτός, σαν τον

Βρούτο, τη μαύρη του ώρα και τον κακό του άγγελο. Όποιες ό­

μως κι αν ήταν οι ομοιότητες και οι μυστικές σχέσεις ανάμεσα

στον ήρωα και τον ποιητή, ο Σαίξπηρ γονάτισε μπροστά στην

μορφή και στην αρετή του Βρούτου νιώθοντας ανάξιος και aπό­

μακρος. Η μαρτυρία του γι' αυτό είναι καταγραμμένη στην τρα­

γωδία. Δυο φορές εμφανίζει έναν ποιητή και δυο φορές δείχνει

μια τόσο ανυπόμονη και έσχατη περιφρόνηση γι' αυτόν που η­

χεί σαν κραυγή - κραυγή αυτοπεριφρόνησης. Ο Βρούτος, ακό­

μη και ο Βρούτος, χάνει την υπομονή του όταν εμφανίζεται στη

σκηνή ο ποιητής - ξιπασμένος, εμπαθής, αδιάκριτος (όπως εί­

ναι συχνά οι ποιητές), ως ένα ον φαινομενικά ξέχειλο aπό δυ­νατότητες μεγαλείου, ακόμη και ηθικού μεγαλείου, παρ' όλο που

στη φιλοσοφία των πράξεών του και της ζωής του σπάνια δεί­

χνει έστω και τη συνηθισμένη εντιμότητα. «Αν ξέρει αυτός το

138

Page 136: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

χρόνο, εγώ ξέρω τις διαθέσεις του - πάρτε από δω τον παλιά­

τσο!»53 φωνάζει ο Βρούτος. Αυτό πρέπει να ξαναμεταφερθεί

στην ψυχή του ποιητή που το έγραψε.

99

Οι οπαδοί του Σοπενχάουερ. - Αυτό που παρατηρείται όταν

βάρβαροι λαοί έρχονται σε επαφή με πολιτισμένους: - Ο κα­

τώτερος πολιτισμός παίρνει πάντα στην αρχή από τον ανώτερο

τα ελαττώματα, τις αδυναμίες και τις υπερβολές του και, μόνο

μετά, νιώθει μια έλξη να ασκείται πάνω του και, τελικά, με τη

βοήθεια των αφομοιωμένων ελαττωμάτων και των αδυναμιών α­

φήνει να χυθεί μέσα του και κάτι από την αξιόλογη δύναμη του

ανώτερου πολιτισμού. Αυτό μπορούμε να το δούμε κοντά μας,

χωρίς να πάμε σε απομακρυσμένες βάρβαρες φυλές. Φυσικά αυ­

τό που βλέπουμε κοντά μας είναι κάτι πιο εκλεπτυσμένο και με­

τουσιωμένο κι όχι τόσο χειροπιαστό. Τι παίρνουν λοιπόν στην

αρχή οι οπαδοί του Σοπενχάουερ στη Γερμανία από το δάσκα­

λό τους; Σε σύγκριση με τη δική του ανώτερη κουλτούρα, πρέ­

πει σίγουρα να νιώθουν αρκετά βάρβαροι ώστε να μαγνητίζο­

νται και να γοητεύονται απ' αυτόν με βάρβαρο τρόπο. Να 'ναι

τάχα η σκληρή του κατανόηση των γεγονότων, η καλή του θέλη­

ση για σαφήνεια και λογική, αυτά που τόσο συχνά τον κάνουν

να φαίνεται τόσο Άγγλος και πολύ λίγο Γερμανός; Να 'ναι τά­

χα η δύναμη της διανοητικής του συνείδησης που άντεξε, σ' όλη

του τη ζωή, την αντίφαση μεταξύ Είναι και Βούλεσθαι, και που

τον ανάγκασε να αντιφάσκει συνεχώς με τα λεγόμενά του ακό­

μη και στα κείμενά του; Να 'ναι τάχα η καθαρότητά του σε ζη­

τήματα σχετικά με την Εκκλησία και τον χριστιανικό θεό (γιατί

εδώ η καθαρότητά του δεν είχε προηγούμενο στη γερμανική φι­

λοσοφία, κι ο Σοπενχάουερ έζησε και πέθανε σαν «βολταιρι­

στής» ); Να 'ναι τάχα οι αθάνατες θεωρίες του για τη διανοητι-

139

Page 137: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

κότητα της εποπτείας, για την a priori φύση του νόμου της αιτιό­τητας, για την εργαλειακή φύση της διάνοιας, για την ανελευθε­

ρία της θέλησης; - Όχι, τίποτε απ' όλα αυτά δεν μαγεύει και

τίποτε δεν έγινε αισθητό ως μαγευτικό. Εκείνο που τους γοήτε­

ψε είναι οι μυστικιστικές του αμηχανίες, οι φυγές του σε μέρη

όπου παρασύρθηκε αυτός ο στοχαστής των γεγονότων και δια­

φθάρηκε από τη μάταιη φιλοδοξία να λύσει το αίνιγμα του κό­

σμου. Είναι η αναπόδεικτη θεωρία του της Μοναδικής Θέλησης

(«όλα τα αίτια είναι απλώς συμπτωματικά αίτια της εμφάνισης

της θέλησης σ' αυτόν το χρόνο, σ' αυτόν τον τόπο» , «η θέληση

για ζωή είναι παρούσα, ολόκληρη και αδιαίρετη σε κάθε ον, α­

κόμη και στο μικρότερο - τόσο πλήρως όσο σ' όλα τα όντα που

υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρξουν, αν υπολογιστούν όλα μα­

ζί») . Είναι η άρνηση του ατόμου («όλα τα λιοντάρια είναι κατά

βάθος μόνο ένα λιοντάρι»· «η πολλαπλότητα των ατόμων δεν εί­

ναι παρά φαινομενικότητα», όπως είναι φαινομενικότητα και η

εξέλιξη: ο Σοπενχάουερ αποκαλεί την σκέψη του Λαμάρκ «με­

γαλοφυή αλλά παράλογη πλάνη»). Είναι ο ενθουσιασμός για την

ιδιοφυία («στην αισθητική εποπτεία, το άτομο δεν είναι πια ά­

τομο, αλλά καθαρό υποκείμενο της γνώσης, υποκείμενο άχρονο,

χωρίς θέληση, χωρίς πόνο» · «Καθώς το υποκείμενο απορροφιέ­

ται εντελώς μέσα στο αντικείμενο της εποπτείας του, γίνεται αυ­

τό το ίδιο το αντικείμενο»). Είναι η α-νοησία για τον οίκτο, για

το πώς επιτρέπει αυτός να επιτευχθεί μια διάσπαση του prin­cipium individuationis (της αρχής της εξατομίκευσης) και για το πώς αυτή είναι η πηγή κάθε ηθικότητας . Είvαι επίσης ισχυρισμοί όπως «Ο θάνατος είναι πραγματικά ο σκοπός της ύπαρξης» και

«δεν μπορούμε να απορρίψουμε a priori τη δυνατότητα να εκ­πορεύεται μια μαγική επίδραση από έναν νεκρό». - Αυτές και

άλλες παρόμοιες παρεκτροπές και ελαττώματα του φιλόσοφου

έγιναν δεκτές αμέσως και μετατράπηκαν σε άρθρα πίστης για­

τί οι παρεκτροπές και τα ελαττώματα είναι εκείνο που μπορεί

να μιμηθεί κανείς πιο εύκολα - χωρίς να χρειάζεται μεγάλη ε-

140

Page 138: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

ξάσκηση. Ας μιλήσουμε όμως τώρα για τον πιο διάσημο ζώντα

οπαδό του Σοπενχάουερ: τον Ρίχαρντ Βάγκνερ. - Αυτό που συ­

νέβη σ' αυτόν συνέβη σε πολλούς καλλιτέχνες: παρερμήνευσε

τους χαρακτήρες που είχε δημιουργήσει ο ίδιος και παρανόησε

τη φιλοσοφία που ενυπήρχε στην πιο προσωπική του τέχνη. Μέ­

χρι τα μέσα της ζωής του, ο Ρίχαρντ Βάγκνερ. άφηνε να τον πα­

ραπλανεί ο Χέyκελ. Αργότερα, του συνέβη για δεύτερη φορά το ίδιο όταν άρχισε να διαβάζει τη θεωρία του Σοπενχάουερ μέσα

στους δικούς του χαρακτήρες και να εφαρμόζει στον εαυτό του

έννοιες όπως «θέληση», «ιδιοφυ"tα» και «οίκτος». Μολαταύτα,

είναι αλήθεια πως τίποτα δεν αντιβαίνει τόσο πολύ στο πνεύμα

του Σοπενχάουερ απ' αυτό που είναι κατεξοχήν βαγκνερικό

στους ήρωες του Βάγκνερ: εννοώ την αθωότητα της υπέρτατης

φιλαυτίας, την πίστη στο μεγάλο πάθος που θεωρείται το αγα­

θό καθ' εαυτό, με μια λέξη, οτιδήποτε μοιάζει με τον Ζίγκφριντ

στην έκφραση των ηρώων του Βάγκνερ. «Όλα αυτά μυρίζουν

περισσότερο Σπινόζα παρά Σοπενχάουερ», θα 'λεγε ίσως ο ί­

διος ο Σοπενχάουερ. Παρ' όλο λοιπόν που ο Βάγκνερ είχε λό­

γους να ψάχνει για κάποιον άλλο φιλόσοφο κι όχι για τον Σο­

πενχάουερ, η γοητεία που άσκησε ο τελευταίος πάνω του τον έ­

κανε να μην βλέπει όχι μόνο όλους τους άλλους φιλόσοφους αλ­

λά και την ίδια την επιστήμη. Όλη η τέχνη του δεν σταματά πο­

τέ να θέλει να παρουσιάζεται σαν ταίρι και συμπλήρωμα της φι­

λοσοφίας του Σοπενχάουερ, και να αρνείται ολοένα και πιο ρη­

τά την ανώτερη φιλοδοξία να γίνει ταίρι και συμπλήρωμα της

ανθρώπινης γνώσης και επιστήμης. Και τον Βάγκνερ δεν τον γο­

ητεύει μόνο η μυστηριώδης μεγαλοπρέπεια αυτής της φιλοσοφί­

ας, η οποία θα γοήτευε ακόμη κι έναν Καλιόστρο54• όχι, οι ιδιαί­

τερες στάσεις και τα πάθη των φιλοσόφων ήταν κι αυτά πάντα

γοητευτικά! Ο Βάγκνερ είναι σοπενχαουερικός για παράδειγμα

στον εξοργισμό του με τη διαφθορά της γερμανικής γλώσσας κι

αν, σ' αυτή την περίπτωση, μπορούμε να επιδοκιμάσουμε τη μί­

μηση του φιλοσόφου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το στυλ του ί-

141

Page 139: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

διου του Βάγκνερ υποφέρει μάλλον σοβαρά απ' όλα τα έλκη και

τα οιδήματα που η θέα τους εξόργιζε τον Σοπενχάουερ· και δεν

πρέπει να ξεχνάμε επίσης πως για τους βαγκνερικούς που γρά­

φουν στα γερμανικά, ο βαγκνερισμός αρχίζει να αποδεικνύεται

τόσο επικίνδυνος όσο επικίνδυνοι ήταν παλιότερα οι εγελισμοί.

Ο Βάγκνερ είναι . σοπενχαουερικός για παράδειγμα στο μίσος

του για τους Εβραίους. Τους μισεί τόσο που δεν μπορεί να δώ­

σει δίκιο στο μεγαλύτερο κατόρθωμά τους: οι Εβραίοι είναι οι

εφευρέτες του χριστιανισμού! Ο Βάγκνερ είναι σοπενχαουερι­

κός στην απόπειρά του να θεωρήσει τον χριστιανισμό σπόρο του

βουδισμού που μεταφέρθηκε μακριά από τον άνεμο, και να προ­

παρασκευάσει μια βουδιστική εποχή στην Ευρώπη, κάνοντας

σποραδικές προσεγγίσεις στις καθολικο-χριστιανικές φόρμου­

λες και αισθήματα. Ο Βάγκνερ είναι σοπενχαουερικός όταν δια­

κηρύσσει την ευσπλαχνία στις σχέσεις μας με τα ζώα. Όπως εί­

ναι γνωστό, ο πρόδρομος του Σοπενχάουερ στο σημείο αυτό ή­

ταν ο Βολταίρος, που είχε εγκαινιάσει την τέχνη που συναντά­

με στους διαδόχους του: την τέχνη να μεταμφιέζει σε ευσπλα­

χνία για τα ζώα το μίσος του για ορισμένα πρόσωπα και πράγ­

ματα. Τουλάχιστον, το μίσος του Βάγκνερ για την επιστήμη, το

οποίο εκδηλώνεται στο κήρυγμά του, δεν του το εμπνέει κανέ­

να πνεύμα ευσπλαχνίας και καλοσύνης, ούτε βέβαια και το πνεύ­

μα γενικά. - Τέλος, η φιλοσοφία ενός καλλιτέχνη δεν έχει και

τόση σημασία όταν είναι συμπληρωματική φιλοσοφία και δεν

βλάπτει την τέχνη του. Είναι αδύνατο να μη δείξουμε κακία σ'

έναν καλλιτέχνη για κάποια συμπτωματική, πολύ αποτυχημένη

και φαντασμένη ίσως μασκαράτα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως

όλοι ανεξαιρέτως οι αγαπητοί μας καλλιτέχνες είναι, και οφεί­

λουν να είναι, λιγάκι ηθοποιοί· και πως δίχως την ηθοποιία δεν

θα μπορούσαν καθόλου να αντέξουν τη ζωή. Ας μείνουμε λοι­

πόν στον Βάγκνερ σ' ό,τι το αληθινό και αυθεντικό έχει - και

προπαντός ας μείνουμε, εμείς οι μαθητές του, πιστοί στον εαυ­

τό μας, πιστοί σ' ό,τι το αληθινό και αυθεντικό έχουμε μέσα μας.

142

Page 140: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο Π

Ας τον αφήσουμε στις διανοητικές ιδιοτροπίες και σπασμούς

του. Ας δούμε με δικαιοσύνη τις παράξενες ανάγκες και τροφές

που πρέπει να πάρει μια τέχνη σαν τη δική του, για να μπορέ­

σει να ζήσει και να αναπτυχθεί! Δεν έχει σημασία το ότι ως στο­

χαστής έχει τόσο συχνά άδικο· η δικαιοσύνη και η υπομονή δεν

είναι δική του δουλειά. Αρκεί να δικαιώνεται η ζωή του μπρο­

στά στον εαυτό της και να παραμένει δικαιωμένη -τούτη η ζω­

ή που φωνάζει στον καθένα μας: «Να 'σαι άνδρας και να μην

ακολουθήσεις εμένα - αλλά τον εαυτό σου! Τον εαυτό σου!»55

Και η δική μας ζωή πρέπει να 'ναι δικαιωμένη μπροστά στα μά­

τια μας! Κι εμείς πρέπει να μεγαλώνουμε και να aνθίζουμε από

μόνοι μας, ελεύθεροι και άφοβοι, μέσα στην αθωότητα του εγώ

μας! Και όταν aτενίζω έναν τέτοιον άνθρωπο, ακόμη και σήμε­

ρα ακούω σαν άλλοτε στο αυτί μου τούτες τις φράσεις: «Το πά­

θος είναι καλύτερο από τη στωικότητα και την υποκρισία· η ει­

λικρίνεια, ακόμη και στο κακό, είναι καλύτερη από το να χάνε­

σαι μέσα στην ηθικότητα της παράδοσης ο ελεύθερος άνθρω­

πος μπορεί να 'ναι καλός ή κακός, αλλά ο ανελεύθερος άνθρω­

πος είναι όνειδος για τη φύση και δεν έχει μερίδιο σε καμιά ου­

ράνια ή επίγεια παρηγοριά· τέλος, όποιος θέλει να γίνει ελεύθε­

ρος, πρέπει να γίνει ελεύθερος από μόνος του· η ελευθερία δεν

πέφτει ποτέ σαν θαυμαστό δώρο στα χέρια κανενός» (Richard Wagner in Bayreuth, σ. 92).56

100

Να μάθουμε να δείχνουμε σεβασμό. - Οι άνθρωποι πρέπει να

μάθουν να δείχνουν σεβασμό όπως και περιφρόνηση. Όποιος α­

νοίγει νέους δρόμους κι όποιος έχει οδηγήσει πολλούς άλλους

σε νέους δρόμους, ανακαλύπτει με έκπληξη πόσο αδέξιοι και

φτωχοί είναι οι άνθρωποι αυτοί στον τρόπο με τον οποίο εκφρά­

ζουν την ευγνωμοσύνη τους - και, ακόμη περισσότερο, πόσο

143

Page 141: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

σπάνια καταφέρνουν απλώς να την εκφράσουν. Όποτε πάει να

μιλήσει η ευγνωμοσύνη, είναι σαν να της κάθεται κάτι στο λα­

ρύγγι· το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να ξεροβήχει, και μέ­

σα στο βήχα να σωπαίνει εντελώς. Οι συνθήκες υπό τις οποίες

ένας στοχαστής καταφέρνει να σχηματίσει κάποια ιδέα για την

επίδραση των σκέψεών του και για τη μεταμορφωτική, επανα­

στατική τους δύναμη είναι σχεδόν κωμωδία· πολλές φορές φαί­

νεται σαν να προσβλήθηκαν κατά βάθος εκείνοι που υπέστησαν

αυτή την επίδραση και σαν να μην μπορούσαν να την εκφρά­

σουν παρά μόνο με παντοειδείς κακούς τρόπους, καθώς φοβού­

νταν μήπως χάσουν την ανεξαρτησία τους. Χρειάζονται ολόκλη­

ρες γενιές για να εφευρεθεί μια ευγενική συμβατική έκφραση

της ευγνωμοσύνης και μόνο πολύ αργά έρχεται η στιγμή που η

ευγνωμοσύνη αποκτά ένα είδος πνεύματος και ιδιοφυ'ί:ας. Εκεί­

νη τη στιγμή όμως υπάρχει συνήθως και κάποιος που γίνεται α­

ποδέκτης των μεγάλων ευχαριστιών, όχι μόνο για το καλό που

έκανε ο ίδιος, αλλά κυρίως για το θησαυρό των καλύτερων και

ανώτερων πραγμάτων που συγκέντρωσαν σιγά-σιγά οι πρόδρο­

μοί του.

101

Βολταίρος. - Παντού όπου υπήρχε αυλή, υπήρχαν νόμοι για την

καλή ομιλία και, κατά συνέπεια, νόμοι για το ύφος που έπρεπε

να χρησιμοποιούν όσοι έγραφαν. Αλλά η γλώσσα της αυλής εί­

ναι η γλώσσα του aυλικού· κι επειδή αυτός δεν έχει επαγγελμα­

τική εξειδίκευση, ακόμη κι όταν συζητάει επιστημονικά θέματα,

απαγορεύει στον εαυτό του τη χρήση τεχνικών εκφράσεων επει­

δή μυρίζουν «επαγγελματισμό». Γι' αυτό σε χώρες με aυλική

κουλτούρα, οι τεχνικές εκφράσεις και καθετί που προδίδει τον

ειδικό είναι κηλίδες που λερώνουν το ύφος. Σήμερα, που όλες οι

αυλές έχουν γίνει καρικατούρες του παρελθόντος και του παρό-

144

Page 142: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

ντος, εκπλήσσεται κανείς όταν βρίσκει ακόμη και τον ίδιο τον

Βολταίρο να 'ναι τόσο άκαμπτος και οδυνηρός στο σημείο αυτό

(παραδείγματος χάρη, στις κρίσεις του για aριστοτέχνες του ύ­

φους σαν τον Φοντενέλ και τον Μοντεσκιέ). Κι αυτό οφείλεται

στο ότι όλοι εμείς έχουμε απελευθερωθεί από το aυλικό γούστο

ενώ ο Βολταίρος το τελειοποίησε!

102

Μια λέξη για τους φιλολόγους. - Το να ενισχύεται συνεχώς η

πίστη πως ορισμένα βιβλία είναι τόσο πολύτιμα και μεγαλειώδη

που ολόκληρες γενιέ.ς σοφών αποδεικνύουν πως έχουν εκπλη­

ρώσει την αποστολή τους μόνο όταν καταφέρνουν με το μόχθο

τους να διασώσουν το κείμενο και την κατανοητότητα των βιβλί­

ων αυτών - ιδού ο λόγος ύπαρξης της φιλολογίας. Η φιλολογία

προϋποθέτει πως δεν λείπουν εκείνοι οι σπάνιοι άνθρωποι ( έ­στω κι αν δεν τους βλέπουμε) που ξέρουν πραγματικά πώς να

χρησιμοποιούν αυτά τα πολύτιμα βιβλία· πιθανόν να είναι εκεί­

νοι που γράφουν, ή που θα μπορούσαν να γράψουν, τέτοιου εί­

δους βιβλία. Θέλω να πω ότι η φιλολογία προϋποθέτει μια ευ­

γενή πίστη: δηλαδή, την πίστη ότι για το χατίρι πολύ λίγων αν­

θρώπων, που πάντα «πρόκειται να έρθουν» και που ποτέ δεν εί­

ναι εκεί, πρέπει να γίνει από πριν μια μεγάλη, κοπιαστική και

συχνά βρόμικη δουλειά: είναι μια δουλειά in usum Delphino­rums?.

103

Για τη γερμανική μουσική. - Η γερμανική μουσική είναι σήμε­

ρα, περισσότερο από κάθε άλλη, μουσική της Ευρώπης, γιατί μό­

νο αυτή μπόρεσε να εκφράσει τη μεταβολή που έγινε στην Ευ-

145

Page 143: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

Qώπη από την Επανάσταση .58 Μόνο οι Γερμανοί συνθέτες ξέ­

ρουν πώς να εκφράσουν την αναστάτωση των λα·ίκών μαζών, δη­

μιουργώντας μια φοβερή τεχνητή φασαρία, που δεν χρειάζεται

μάλιστα να είναι πολύ δυνατή - ενώ η ιταλική όπερα, λόγου

χάρη, δείχνει μόνο χορωδίες υπηρετών ή στρατιωτών, αλλά κα­

θόλου τον «λαό». Επιπλέον, σε κάθε γερμανική μουσική ακού­

με έναν βαθύ αστικό φθόνο εναντίον της ιδιότητας του ευγενούς

και ιδίως εναντίον του esprit59 και της elegance60 ως εκφράσεων

μιας aυλικής, ιπποτικής, παλιάς και σίγουρης για τον εαυτό της

κοινωνίας. Αυτή η μουσική δεν μοιάζει με τη μουσική του τρα­

γουδιστή του Γκαίτε, που ακούγεται έξω από την πύλη και που

αρέσει και στο βασιλιά όταν ακούγεται στη «μεγάλη σάλα» του

πύργου· δεν τίθεται πια θέμα «ιπποτών που κοιτούν με θάρρος

στην καρδιά της ομορφιάς».61 Ακόμη και η χάρη δεν εμφανίζε­

ται στη γερμανική μουσική δίχως να φέρνει τύψεις μόνο με την

ευπροσηγορία, τη χωριάτισσα αδελφή της χάρης, αρχίζουν οι

Γερμανοί να νιώθουν ολοένα και πιο ηθικοί και να aνυψώνο­

νται ολοένα και περισσότερο, ώσπου να φτάσουν σ' εκείνη την

ενθουσιώδη, σοφή και συχνά δύστροπη ανάταση - αλά Μπετό­

βεν. Αν θέλετε να φανταστείτε τον άνθρωπο που ταιριάζει μ '

αυτή τη μουσική, φανταστείτε απλώς τον Μπετόβεν όπως φαί­

νεται πλάι στον Γκαίτε - λόγου χάρη, στη συνάντησή τους στο

Τέπλιτς: φαίνεται σαν ημιβαρβαρότητα πλάι στην κουλτούρα,

σαν λαός πλάι στην αριστοκρατία, σαν καλοκάγαθος άνθρωπος

πλάι στον καλό άνθρωπο, που είναι κάτι παραπάνω από «Κα­

λός», σαν φαντασιόπληκτος πλάι στον καλλιτέχνη, σαν άνθρω­

πος που χρειάζεται παρηγοριά πλάι στον άνθρωπο που έχει βρει

μόνος του παρηγοριά, σαν άνθρωπος της υπερβολής κφ της κα­

χυποψίας πλάι στον δίκαιο άνθρωπο, σαν άνθρωπος με παρα­

ξενιές και βασανιστής του εαυτού του, σαν άφρονας εκστα-:ικός,

μακάρια δυστυχισμένος, άμετρα άδολος, σαν αλαζόνας και βά­

ναυσος - και κοντολογίς, σαν «aνήμερος άνθρωπος»:62 έτσι τον

ένιωθε και τον όριζε ο Γκαίτε, η εξαίρεση μεταξύ των Γερμα-

146

Page 144: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

νών, ο Γκαίτε, που ακόμη δεν βρέθηκε μουσική ισάξιά του!

Τέλος, ας αναρωτηθούμε αν η περιφρόνηση για τη μελωδία και

ο ακρωτηριασμός του μελωδικού νοήματος, που διαδίδονται ό­

λο και πιο πολύ στη Γερμανία, είναι μια δημοκρατική χοντρο­

κοπιά και επακόλουθο της Επανάστασης. Γιατί η μελωδία χαί­

ρεται τόσο πολύ με τον κανόνα και απεχθάνεται τόσο πολύ ό,τι

ακόμη γίνεται, ό,τι είναι ακόμη aσχημάτιστο και αυθαίρετο, που

μοιάζει σαν απήχηση της παλιάς τάξης στα ευρωπαϊκά πράγμα­

τα και σαν σαγήνη που θέλει να μας κάνει να γυρίσουμε σ' αυ­

τήν.

104

Για τον τονισμό της γερμανικής γλώσσας. - Ξέρουμε από πού

προέρχονται τα γερμανικά που εδώ και ορισμένους αιώνες απο­

τελούν τη γραπτή γερμανική γλώσσα. Οι Γερμανοί, με το σεβα­

σμό τους για καθετί που ερχόταν από την αυλή, προσπάθησαν

ευσυνείδητα να διαμορφώσουν το ύφος τους σύμφωνα με το ύ­

φος των καγκελαριών σε ό,τι είχαν να γράψουν, όπως επιστο­

λές, έγγραφα, διαθήκες κ.ο.κ. Το να γράφουν σε «ύφος καγκε­

λαρίας» σήμαινε να γράφουν όπως η αυλή και η κυβέρνηση . Αυ­

τό ήταν ένα ύφος πιο κομψό σε σύγκριση με τα γερμανικά της

πόλης όπου ζούσαν. Τελικά έφτασαν στο σημείο και να μιλούν

όπως έγραφαν· μ' αυτόν τον τρόπο νόμιζαν πως γίνονταν πιο

κομψοί στις μορφές των λέξεων που χρησιμοποιούσαν, στην ε­

πιλογή λέξεων και φράσεων και, τελικά, στην επιλογή του τό­

νου. Όταν μιλούσαν, μιμούνταν τον τόνο της αυλής, κι έτσι αυ­

τή η προσποίηση έγινε στο τέλος δεύτερη φύση τους. Ίσως να

μην ξανάγινε πουθενά αλλού κάτι τέτοιο: γιατί είδαμε τον θρί­

αμβο του γραπτού ύφους πάνω στην ομιλία, και την προσποίη­

ση και την επιτήδευση ενός ολόκληρου λαού να γίνεται βάση για

τη δημιουργία μιας κοινής γλώσσας, που απέκλειε τις τοπικές

147

Page 145: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

διαλέκτους. Πιστεύω πως ο τονισμός της γερμανικής γλώσσας

κατά τον Μεσαίωνα, και ιδίως πιο ύστερα, ήταν βαθιά χωριάτι­

κος και χυδαίος. Τους λίγους τελευταίους αιώνες έγινε κάπως

πιο εξευγενισμένος κυρίως , επειδή οι Γερμανοί θεώρησαν ανα­

γκαίο να μιμηθούν ένα σωρό γαλλικούς, ιταλικούς και ισπανι­

κούς ήχους αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τη γερμανική (και αυστρια­

κή) αριστοκρατία που απλώς δεν μπορούσε καθόλου να αρκε­

στεί στη μητρική της γλώσσα. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη της

πρακτικής αυτής, τα γερμανικά θα πρέπει να ακούγονταν aνυ­

πόφορα χυδαία στ' αυτιά του Μονταίν ή ακόμη και του Ρακίνα.

Και μέχρι σήμερα, όταν Γερμανοί ταξιδιώτες βρίσκονται ανάμε­

σα στον ιταλικό λαουτζίκο, η γλώσσα τους εξακολουθεί να ηχεί

άκομψα, χοντροκομμένα και βραχνά, σαν να προέρχεται από

. καπνισμένα δωμάτια και αγενείς περιοχές. - Τώρα παρατηρώ

ότι οι παλιοί θαυμαστές του «ύφους της καγκελαρίας» ξαναρχί­

ζουν να έχουν την τάση για κομψό τόνQ, και ότι οι Γερμανοί αρ­

χίζουν να υποκύπτουν σε μια «γοητεία του τόνου» που μπορεί

μακροπρόθεσμα να γίνει αληθινός κίνδυνος για τη γερμανική

γλώσσα - γιατί μάταια θα ψάξει κανείς να βρει πιο φριχτούς

ήχους στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το να 'χεις κάτι περιφρονητικό,

ψυχρό, αδιάφορο και αμέριμνο στη φωνή σου - αυτό ηχεί «κομ­

ψό» σήμερα στους Γερμανούς. Διακρίνω την καλή θέληση να ε­

πιτευχθεί αυτή η κομψότητα στις φωνές νεαρών δημοσίων υπαλ­

λήλων, δαάκάλων, γυναικών, εμπόρων· ακόμη και τα μικρά κο­

ρίτσια έχουν αρχίσει να μιμούνται αυτά τα «αξιωματίστικα» γερ­

μανικά. Γιατί οι αξιωματικοί (και ιδίως οι Πρώσοι αξιωματικοί)

είναι οι εφευρέτες αυτού του τονισμού, παρ' όλο που, ως στρα­

τιώτες και επαγγελματίες που είναι, διαθέτουν το αξιοθαύμαστο

τακτ της μετριοφροσύνης, από το οποίο θα είχαν να μάθουν πολ­

λά όλοι οι Γερμανοί (μαζί και οι Γερμανοί καθηγητές και μου­

σικοί!). Από τη στιγμή όμως που ο Γερμανός αξιωματικός ι;χρχί­

ζει να μιλάει και να κουνιέται, γίνεται το πιο ξιπασμένο και κα­

κόγουστο πλάσμα στη γηραιά Ευρώπη, χωρίς να το συνειδητο-

148

Page 146: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

-Βιβλtσ ΙΙ

ποιεί βέβαια! Και χωρίς να το συνειδητοποιούν οι καλοί Γερμα­

νοί, όταν τον θαυμάζουν ως πρότυπο της πιο υψηλής και κομψής

κοινωνίας και όταν τον αφήνουν πρόθυμα «να τους δώσει τον

τόνο». Κι αυτό ακριβώς κάνει! Πρώτοι απ' όλους μιμούνται και

εκχυδαtζουν aυτόν τον τόνο οι λοχίες και οι υπαξιωματικοί. Α­κούστε μονάχα τον ήχο των διαταγών που ακούγεται σαν ουρ­

λιαχτό γύρω γύρω από τις γερμανικές πόλεις τώρα που κάνουν

ασκήσεις έξω από τις πύλες: τι αλαζονεία, τι μανιακή αυταρχι­

κότητα, τι ειρωνική ψυχρότητα ηχούν σ' αυτό το ουρλιαχτό! Εί­

ναι δυνατόν να 'ναι οι Γερμανοί μουσικός λαός; - Αναμφισβή­

τητα, οι Γερμανοί στρατιωτικοποιούν τώρα τον ήχο της γλώσσας

τους. Και, όταν συνηθίσουν να μιλούν με στρατιωτικό τόνο, ίσως

να θελήσουν και να γράψουν μ' αυτόν τον τρόπο. Το να συνηθί­

σεις ορισμένους ήχους είναι κάτι που έχει βαθιά επίδρα.ση στο

χαρακτήρα· γρήγορα βρίσκεις τις λέξεις και τις φράσεις και, στο

τέλος, και τις σκέψεις που ταιριάζουν μ' αυτούς τους ήχους! Ί­

σως να έχουν αρχίσει ήδη οι Γερμανοί να γράφουν σαν αξιω­

ματικοί· ίσως διαβάζω πολύ λίγα απ' αυτά που γράφονται σήμε­

ρα στη Γερμανία, ξέρω όμως σίγουρα το εξής: οι γερμανικές δη­

μόσιες διακηρύξεις που ακούγονται και στο εξωτερικό, δεν εί­

ναι εμπνευσμένες από τη γερμανική μουσική, αλλά απ' αυτόν το

νέο τόνο της κακόγουστης αλαζονείας. Σε κάθε σχεδόν λόγο του

πιο εξέχοντος Γερμανού πολιτικού63 , ακόμη κι όταν εκφωνείται

από το αυτοκρατορικό φερέφωνό του64, ακούμε έναν τονισμό

που πληγώνει τα αυτιά ενός ξένου, ο οποίος τον απορρίπτει με

αποστροφή. Αλλά οι Γερμανοί τον ανέχονται αυτόν τον τόνο -ανέχονται τους εαυτούς τους.

105

Οι Γερμανοί ως καλλιτέχνες. - Όταν οι Γερμανοί ρίχνονται

πραγματικά σ' ένα πάθος (και δεν έχουν απλώς την καλή θέλη-

149

Page 147: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

ση να νιώσουν ένα πάθος, όπως κάνουν συνήθως), συμπεριφέ­

ρονται όπως πρέπει να συμπεριφέρονται, δίχως να νοιάζονται

για τη συμπεριφορά τους. Η αλήθεια πάντως είναι ότι στις πε­

ριπτώσεις αυτές η συμπεριφορά τους είναι πολύ αδέξια και ά­

σχημη, σαν να μην έχει καθόλου τακτ και μελωδία. Έτσι, οι θε­

ατές άπλώς στενοχωριούνται ή προσβάλλονται - εκτός κι αν α­

νεβόύν οι Γερμανοί στη σφαίρα του έξοχου και της έκστασης,

στην οποία μπορούν να σ' ανεβάσουν κάποια πάθη. Όταν συμ­

βεί αυτό, ακόμη κι οι Γερμανοί γίνονται ωραίοι! Η προαίσθηση

των υψών που απαιτούνται πριν χύσει η ομορφιά τη μαγεία της

ακόμη και πάνω σε Γερμανούς, οδηγεί τους Γερμανούς καλλιτέ­

χνες σε ύψη και υπερύψη και στις υπερβολές του πάθους - μ'

άλλα λόγια, σε μια πραγματική και βαθιά επιθυμία να ξεπερά­

σεις, ή τουλάχιστον να κοιτάξεις κάτω σου την ασχήμια και την

αδεξιότητα και να βρεθείς σ' έναν πιο καλό, πιο φωτεινό, πιο

μεσογειακό, πιο ηλιόλουστο κόσμο. Γι' αυτό, συχνά οι σπασμοί

των Γερμανών καλλιτεχνών δεν είναι παρά σημάδια ότι θα 'θε­

λαν να χορέψουν - αυτές οι καημένες αρκούδες που μέσα τους

κρύβονται νύμφες και θεότητες των δασών και, μερικές φορές,

και ανώτερες θεότητες!

106

Η μουσική ως συνήγορος. - «Πολύ θα ήθελα να βρω έναν δά­

σκαλο της τέχνης των ήχων», είπε ένας νεωτεριστής στο μαθη­

τή του, «που θα μάθαινε από μένα τις σκέψεις μου και θα τις με­

τέφερε ύστερα στη γλώσσα του· μ' αυτόν τον τρόπο θα μπορού­

σα να αγγίξω καλύτερα τα αυτιά και τις καρδιές των ανθρώπων.

Με τους ήχους μπορείς να γοητεύσεις τους ανθρώπους και να

τους κάνεις να δεχτούν οποιαδήποτε πλάνη, οποιαδήποτε αλή­

θεια: ποιος θα τολμούσε να απορρίψει έναν ήχο;» - «Θα θέ­

λατε λοιπόν να θεωρείστε αδιάψευστος;» είπε ο μαθητής του. Ο

150

Page 148: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙ

νεωτεριστής απάντησε: «Θέλω να γίνει δέντρο ο σπόρος. Για να

γίνει δέντρο μια θεωρία πρέπει να την πιστέψουν για κάμποσο

καιρό· για να την πιστέψουν πρέπει να τη θεωρούν αδιάψευστη.

Το δέντρο χρειάζεται καταιγίδες, αμφιβολίες, σκουλήκια και κα­

κίες για να μπορέσει να φανερώσει το είδος και τη δύναμη του

σπόρου του· ας σπάσει αν δεν είναι αρκετά δυνατό! Αλλά ένας

σπόρος μπορεί μόνο να καταστραφεί- όχι να απορριφθεί!» -Μόλις το 'πε αυτό, ο μαθητής του φώναξε ορμητικά: «Εγώ, πι­

στεύω στην υπόθεσή σου και τη θεωρώ τόσο δυνατή που θα πω

ό,τι κρύβω εναντίον της μέσα στην καρδιά μου». - Ο νεωτερι­

στής γέλασε μέσα του και τον απείλησε με το δάχτυλο. «Τούτο

το είδος μαθητείας», είπε, «είναι το καλύτερο· είναι όμως και το

πιο επικίνδυνο, και δεν μπορεί να το αντέξει οποιαδήποτε θεω­

ρία» .

107

Η έσχατη ευγνωμοσύνη μας προς την τέχνη. - Αν δεν είχαμε

καλοδεχτεί τις τέχνες κι αν δεν είχαμε επινοήσει αυτό το είδος

της λατρείας του αναληθούς, τότε η κατανόηση της γενικής ανα­

λήθειας και ψευδότητας, στην οποία μας οδηγεί η επιστήμη -η κατανόηση ότι η ψευδαίσθηση και η πλάνη είναι προϋποθέ­

σεις της γιγνώσκουσας και αισθανόμενης ύπαρξης - θα 'ταν κυ­

ριολεκτικά ανυπόφορη. Η εντιμότητα θα μας οδηγούσε στην α­

ηδία και στην αυτοκτονία. Να όμως που υπάρχει μια αντιδύνα­

μη κατά της εντιμότητάς μας, αντιδύναμη που μας βοηθάει να α­

ποφύγουμε τέτοιες συνέπειες: είναι η τέχνη ως καλή θέληση για

φαινομενικότητα. Δεν απαγορεύουμε πάντα στο μάτι να στρογ­

γυλέψει, να τελειώσει αυτό που φανταζόμαστε· και τότε δεν δια­

σχίζουμε πια το ποτάμι του γίγνεσθαι κουβαλώντας την αιώνια

ατέλεια - τότε πιστεύουμε πως κουβαλάμε μια θεά, και νιώθου­

με περήφανοι και όμοιοι με παιδιά καθώς εκτελούμε τούτη την

151

Page 149: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

υπηρεσία. Ως αισθητικό φαινόμενο, η ύπαρξη είναι πάντα υπο­φερτή για μας και η τέχνη μάς δίνει μάτια και χέρια και, πάνω

απ' όλα, την καλή συνείδηση που χρειάζεται για να μπορέσου­

με να μετατρέψουμε τους εαυτούς μας σε τέτοιο φαινόμενο. Κά­

που-κάπου πρέπει να ξεκουραζόμαστε από τον εαυτό μας κοι­

τάζοντάς τον από ψηλά, κοιτάζοντάς τον κάτω από ψηλά και, α­

πό μια καλλιτεχνική απόσταση, να τον περιγελούμε ή να τον

κλαίμε. Πρέπει να ανακαλύπτουμε τόσο τον ήρωα όσο και τον

γελωτοποιό που κρύβονται μέσα στο πάθος μας για γνώση· πρέ­

πει κάπου-κάπου να απολαμβάνουμε την τρέλα μας προκειμέ­

νου να συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τη σοφία μας! Επειδή

ακριβώς είμαστε κατά βάθος βαριοί και σοβαροί άνθρωποι (πε­

ρισσότερο βάρη παρά άνθρωποι) τίποτε δεν μας ωφελεί περισ­

σότερο από τη σκούφια του τρελού: τη χρειαζόμαστε για τον ε­

αυτό μας - χρειαζόμαστε κάθε ζωηρή, κυμαινόμενη, χορευτι­

κή, κοροϊδευτική , παιδιάστικη και μακάρια τέχνη για να μη χά­

σουμε εκείνη την ελευθερία πάνω από τα πράγματα, την ελευ­

θερία την οποία απαιτεί από μας το ιδανικό μας. Και θα 'ταν

ξανακύλισμα για μας (λόγω της ευερέθιστης εντιμότητάς μας)

να πέφταμε εντελώς στην ηθική και να καταλήγαμε να γίνουμε

ενάρετα τέρατα και σκιάχτρα για χάρη των υπεραυστηρών α­

παιτήσεων που θα είχαμε από τους εαυτούς μας . Πρέπει επίσης

να μπορέσουμε να σταθούμε πάνω από την ηθική - κι όχι μό­

νο να σταθούμε, με την αγωνιώδη ακαμψία ενός ανθρώπου που

κάθε στιγμή φοβάται μήπως γλιστρήσει και πέσει· πρέπει να

μπορέσουμε να πετάξουμε πάνω από την ηθική και να παίξου­

με! Πώς θα μπορούσαμε λοιπόν να κάνουμε δίχως την τέχνη και

δίχως την τρέλα; - Και όσο συνεχίζετε να ντρέπεστε με κάποιον

τρόπο για τον εαυτό σας, δεν ανήκετε σε μας!

152

Page 150: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

ΒΙΒΛΙΟ 111

Page 151: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)
Page 152: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

108

Νέοι αγώνες. - Μετά το θάνατο του Βούδα οι άνθρωποι εξα­

κολουθούσαν για αιώνες να δείχνουν σε μια σπηλιά τη σκιά του

- μια φοβερή, τρομακτική σκιά. Ο θεός είναι νεκρός τέτοια εί­

ναι όμως η φύση των ανθρώπων που είναι σίγουρο πως για χι­

λιάδες ίσως χρόνια ακόμα θα υπάρχουν σπηλιές όπου θα δεί­

χνεται η σκιά του. Κι εμείς - εμείς εξακολουθούμε να 'χουμε

το καθήκον να νικήσουμε τη σκιά του!

109

Να φυλαχτούμε! - Να φυλαχτούμε από τη σ~έψη ότι ο κόσμος

είναι ένα ζωντανό ον. Ως πού θα εκτεινόταν; Από τι θα τρεφό­

ταν; Πώς θα μπορούσε να μεγαλώσει και να πολλαπλασιαστεί;

Γνωρίζουμε κάπως τι είναι το οργανικό: και θα 'πρεπε τάχα να · ερμηνεύσουμε το ανείπωτα παράγωγο, όψιμο, σπάνιο, συμπτω­

ματικό, το οποίο αντιλαμβανόμαστε μόνο πάνω στο φλοιό της

γης, ως ουσιώδες, καθολικό, και αιώνιο, όπως κάνουν εκείνοι οι

άνθρωποι που αποκαλούν το σύμπαν οργανισμό; Αυτό μ' αηδιά­

ζει. Πρέπει να φυλαχτούμε από την πίστη ότι το σύμπαν είναι

μια μηχανή· είναι βέβαιο ότι το σύμπαν δεν έχει κατασκευαστεί

για ένα σκοπό, και το τιμάμε υπερβολικά όταν το αποκαλούμε «μηχανή» . Πρέπει να φυλαχτούμε και να μη δεχτούμε πως υπάρ­

χει γενικά και παντού κάτι με τόσο τέλεια μορφή όσο οι κυκλι-

155

Page 153: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

κές κινήσεις των γειτονικών μας αστεριών· μια ματιά μόνο στο

γαλαξία προκαλεί την υποψία ότι υπάρχουν εκεί πολύ πιο χον­

δροειδείς και πολύ πιο αντιφατικές κινήσεις, όπως και αστέρια

με αιώνια ευθύγραμμες τροχιές, και άλλα ανάλογα πράγματα.

Η τάξη των αστέρων μέσα στην οποία ζούμε είναι εξαίρεση· η

τάξη αυτή, και η σχετική διάρκεια που εξαρτάται απ' αυτήν, έ­

καναν δυνατή την πραγμάτωση της εξαίρεσης των εξαιρέσεων:

το σχηματισμό του οργανικού. Ο συνολικός χαρακτήρας του κό­

σμου όμως είναι και θα είναι αιώνια χάος - όχι με την έννοια

της απουσίας αναγκαιότητας, αλλά με την έννοια της απουσίας

τάξης, συνάρθρωσης, μορφής, ομορφιάς, σοφίας, και όσων άλ­

λων ονομάτων υπάρχουν για τις ανθρώπινες αισθητικές κατηγο­

ρίες μας. Αν τις κρίνουμε από τη σκοπιά του λογικού μας, οι a­ποτυχημένες προσπάθειες είναι κατά πολύ ο κανόνας, οι εξαι­

ρέσεις δεν είναι ο μυστικός σκοπός, και ολόκληρο το μουσικό

κουτί επαναλαμβάνει αέναα το τροπάρt του, που ποτέ δεν θα

μπορούσε να ονομαστεί «μελωδία». Σε τελευταία ανάλυση, α­

κόμη και η φράση «aποτυχημένες προσπάθειες» είναι πολύ aν­

θρωπομορφική και εμπεριέχει μια μομφή. Πώς θα μπορούσαμε

όμως να κατηγορήσουμε ή να επαινέσουμε το σύμπαν; Πρέπει

να φυλαχτούμε και να μην πούμε ότι είναι άκαρδο ή ά-λογο ή,

αντίθετα, προικισμένο με καρδιά και λογικό: το σύμπαν δεν εί­

ναι τέλειο ούτε ωραίο, ούτε ευγενές, ούτε θέλει να γίνει κάτι απ'

όλα αυτά· δεν πασχίζει να μιμηθεί τον άνθρωπο! Δεν το αγγίζει

καμιά αισθητική και ηθική κρίση μας! Δεν έχει ένστικτο aυτο­

συντήρησης ή κάποιο άλλο ένστικτο και δεν γνωρίζει κανένα νό­

μο. Πρέπει να φυλαχτούμε και να μην πούμε ότι υπάρχουν νό­

μοι στη φύση. Υπάρχουν μόνο αναγκαιότητες: στο σύμπαν δεν

υπάρχει κανένας που να διατάζει, κανένας που να υπακούει, κα­

νένας που να καταπατά. Μόλις καταλάβετε ότι δεν υπάρχουν

σκοποί, καταλαβαίνετε επίσης ότι δεν υπάρχει τυχαίο: η λέξη αυτή έχει νόημα μόνο δίπλα σ' έναν κόσμο σκοπών. Πρέπει να

φυλαχτούμε και να μην πούμε ότι ο θάνατος αντιτίθεται στη ζωή.

156

Page 154: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

Το ζωντανό είναι απλώς ένας τύπος (και μάλιστα πολύ σπάνιος)

αυτού το οποίο είναι νεκρό. - Πρέπει να φυλαχτούμε και να

μη σκεφτούμε ότι ο κόσμος δημιουργεί συνεχώς καινούργια

πράγματα. Δεν υπάρχουν ουσίες που διαρκούν αιώνια· η ύλη εί­

ναι μια πλάνη παρόμοια με τον Θεό των Ελεατών. Μα πότε θα

τελειώσουμε λοιπόν με τις προφυλάξεις και τις φροντίδες μας;

Πότε θα πάψουν να σκοτεινιάζουν τα μυαλά μας όλες αυτές οι

σκιές του Θεού; Πότε θα αποθεοποιήσουμε εντελώς τη φύση;

Πότε θα αρχίσουμε επιτέλους να γινόμαστε φυσικοί εμείς οι άν­

θρωποι, σύμφωνα με τους όρους μιας φύσης καθαρής, μιας φύ­

σης που έχει ανακαλυφθεί εκ νέου, που έχει απελευθερωθεί εκ

νέου;

110

Καταγωγή της γνώσης. - Για τεράστια χρονικά διαστήματα η

διάνοια δεν γέννησε τίποτε άλλο από πλάνες. Λίγες απ' αυτές

αποδείχτηκαν χρήσιμες και κατάλληλες για τη διατήρηση του εί­δους: όποιος τις έβρισκε ή τις κληρονομούσε είχε μεγαλύτερη ε­

πιτυχία στον αγώνα του για τον εαυτό του και για τους aπογό­

νους του . Σ' αυτά τα εσφαλμένα άρθρα πίστης, που μεταβιβάζο­

νταν συνεχώς κληρονομικά ώσπου έγιναν στο τέλος κοινό κτή­

μα του ανθρώπινου είδους, συμπεριλαμβάνονται παραδείγματος

χάρη τα εξής: το ότι υπάρχουν πράγματα που διαρκούν· το ότι

υπάρχουν ταυτοτικά πράγματα· το ότι υπάρχουν πράγματα, ύ­

λες, σώματα· το ότι ένα πράγμα είναι αυτό που φαίνεται ότι εί­

ναι· το ότι η θέλησή μας είναι ελεύθερη· το ότι αυτό που είναι

καλό για μένα είναι και καλό καθ' εαυτό και δι' εαυτό. Πολύ

αργά εμφανίστηκαν εκείνοι που αρνήθηκαν και αμφισβήτησαν

τιs απόψεις αυτές πολ:ό αργά εμφανtστηκ~ η αλήθηα, ωι;: η πιο

αδύναμη μορφή της γνώσης. Φαινόταν ότι κανένας δεν μπορού­

σε να ζήσει μαζί της: ο οργανισμός μας ήταν προετοιμασμένος

157

Page 155: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

για το αντίθετο· όλες οι ανώτερες λειτουργίες του, οι αισθητές

αντιλήψεις και κάθε είδος αίσθησης δούλευαν μ' αυτές τις βα­

σικές πλάνες που είχαν ενσωματωθεί προ αμνημονεύτων χρό­

νων. Ακόμη περισσότερο: ακόμη και στο εσωτερικό της γνώσης

οι προτάσεις αυτές έγιναν νόρμες σύμφωνα με τις οποίες καθο­

ριζόταν το «αληθές» και το «αναληθές» - ως τις πιο απομακρυ­

σμένες περιοχές της καθαρής λογικής. Έτσι, η δύναμη των γνώ­

σεων δεν εξαρτάται από το βαθμό της αλήθειας τους, αλλά από

την ηλικία τους, από το βαθμό στον οποίο ενσωματώθηκαν, από

το χαρακτήρα τους ως όρων ζωής. Εκεί όπου η ζωή και η γνώ­

ση έμοιαζαν να έρχονται σε αντίθεση, δεν συνέβαινε ποτέ κα­

μιά πραγματική μάχη: απλώς θεωρούνταν τρέλα η άρνηση και η

αμφιβολία. Εκείνοι οι στοχαστές-εξαιρέσεις, όπως οι Ελεάτες,

που έθεσαν μολαταύτα και υποστήριξαν τις aντινομίες των φυ­

σικών πλανών, πίστευαν πως ήταν δυνατό και να ζεις αυτή την

αντινομία: επινόησαν τον σοφό ως τον ανάλλαχτο και απρόσω­

πο άνθρωπο, ως τον άνθρωπο της καθολικότητας της εποπτείας,

ως το Ένα και Όλα μαζί, προικισμένο με μια ιδιαίτερη ικανό­

τητα γι' αυτή την ανάστροφη γνώση: πίστευαν ότι η γνώση τους

ήταν συνάμα και αρχή της ζωής. Για να μπορέσουν όμως να τα

υποστηρίξουν όλα αυτά, ήταν υποχρεωμένοι να εξαπατήσουν τους εαυτούς τους για τη δική τους κατάσταση: ήταν υποχρεω­

μένοι να σκαρφιστούν την aπροσωπία και την ανάλλακτη διάρ­

κεια· ήταν υποχρεωμένοι να παραγνωρίσουν τη φύση του γιγνώ­

σκοντος ήταν υποχρεωμένοι να αρνηθούν τη δύναμη των ενορ­

μήσεων μέσα στη δραστηριότητα της γνώσης και γενικά ήταν υ­

ποχρεωμένοι να συλλάβουν το λογικό ως εντελώς ελεύθερη και

αυτογεννώμενη δραστηριότητα. Έκλειναν τα μάτια τους μπρο­

στά στο ότι κι αυτοί είχαν φτάσει στις προτάσεις τους μέσω της

αντίθεσης προς αυτό που ίσχυε ή χάρη σε μια επιθυμία για γα­

λήνη, για αποκλειστική κατοχή ή για κυριαρχία. Στο τέλος, η λε­

πτότερη ανάπτυξη της εντιμότητας και του σκεπτικισμού κατέ­

στησε κι αυτούς τους ανθρώπους αδύνατους η ζωή τους και η

158

Page 156: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

κρίση τους αποδείχτηκαν εξαρτώμενες από τις aρχέγονες ενορ­

μήσεις και βασικές πλάνες κάθε αισθανόμενης ύπαρξης. - Αυ­

τή η λεπτότερη εντιμότητα και ο σκεπτικισμός εμφανίστηκαν πα­

ντού όπου δύο αντιφατικές προτάσεις φαίνονταν εφαρμόσιμες

στη ζωή, επειδή και οι δύο ήταν συμβατές με τις βασικές πλα­

νες, και γι' αυτόν το λόγο ήταν δυνατό να γίνει συζήτηση για τον

υψηλότερο ή χαμηλότερο βαθμό χρησιμότητας για τη ζωή· επί­

σης εμφανίστηκαν παντού όπου υπήρχαν καινούργιες προτά­

σεις, που, αν και δεν ΊΊταν χρήσιμες για τη ζωή, δεν ήταν προ­

φανώς ούτε επιβλαβείς γι' αυτήν, ως εξωτερικεύσεις ενός δια­

νοητικού παιχνιδιάρικου ενστίκτου, αθώες και ευτυχισμένες ό­

πως κάθε παιχνίδι. Σιγά-σιγά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος γέμισε

από τέτοιες κρίσεις και πεποιθήσεις, και μέσα σ' αυτό το μπέρ­

δεμα αναπτύχθηκε μια ζύμωση, ένας αγώνας και μια σφοδρή ε­

πιθυμία για δύναμη. Στον αγώνα για τις «αλήθειες» δεν πήραν

μέρος μόνο η χρησιμότητα και η ευχαρίστηση αλλά και κάθε λο­

γής ενορμήσεις. Ο διανοητικός αγώνας έγινε απασχόληση, δέ­

λεαρ, επάγγελμα, καθήκον, αξίωμα: τελικά το γιγνώσκειν και η

επιδίωξη του αληθινού κατατάχθηκαν ως ανάγκη ανάμεσα στις

άλλες ανάγκες. Στο εξής, όχι μόνο η πίστη και η πεποίθηση αλ­

λά και η λεπτομερειακή διερεύνηση, η άρνηση, η δυσπιστία και

η αντίφαση έγιναν δύναμη· όλα τα «κακά» ένστικτα υποτάχθη­

καν στη γνώση, μπήκαν στην υπηρεσία της, και απέκτησαν την

αίγλη του επιτρεπτού , του σεβαστού, και του χρήσιμου -και τέ­

λος ακόμη και το μάτι και την αθωότητα του καλού. Έτσι η γνώ­

ση έγινε ένα κομμάτι της ίδιας της ζωής, και, ως ζωή, μια συνε­

χώς αυξανόμενη δύναμη: ώσπου στο τέλος οι γνώσεις συγκρού­

στηκαν με εκείνες τις πρωταρχικές βασικές πλάνες ( αφού υπήρ­χαν δύο ζωές, δύο δυνάμεις στο ίδιο ανθρώπινο ον). Ο στοχα­

στής σήμερα είναι εκείνο το ον μέσα στο οποίο δίνουν την πρώ­

τη τους μάχη η ενόρμηση για αλήθεια και αυτές οι πλάνες που

διατηρούν τη ζωή, αφού και η ενόρμηση για αλήθεια απέδειξε

πως είναι κι αυτή μια δύναμη που διατηρεί τη ζωή. Σε σύγκρι-

159

Page 157: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γvώση

ση με τη σπουδαιότητα της μάχης αυτής όλα τ' άλλα είναι αδιά­

φορα: το έσχατο ερώτημα για τους όρους της ζωής έχει τεθεί ε­

δώ, και εδώ γίνεται η πρώτη απόπειρα να απαντηθεί τούτο το ε­

ρώτημα από το πείραμα. Ως ποιο σημείο μπορεί η αλήθεια να

αντέξει την ενσωμάτωση; Ιδού το ερώτημα και ιδού το πείραμα.

111

Καταγωγή της λογικής. - Από πού γεννήθηκε η λογική μέσα

στον ανθρώπινο εγκέφαλο; Σίγουρα από την αλογιστία, που η

περιοχή της θα πρέπει να 'ταν τεράστια στην αρχή. Αναρίθμη­

τα όμως όντα που έβγαζαν συμπεράσματα με τρόπο διαφορετι­

κό απ' ό,τι εμείς σήμερα χάθηκαν· οι τρόποι τους θα μπορούσαν

όμως να 'ταν πιο αληθινοί! Εκείνα, παραδείγματος χάρη, που

δεν ήξεραν να διακρίνουν αρκετά συχνά το «ταυτοτικό», όσον

αφορά στην τροφή ή τα εχθρικά ζώα - μ' άλλα λόγια, εκείνα

που ήταν πολύ αργά, πολύ επιφυλακτικά στην κατάταξη των

πραγμάτων, είχαν λιγότερες πιθανότητες επιβίωσης από εκείνα

που, μόλις συναντούσαν παρόμοια πράγματα, έπεφταν αμέσως

στο ταυτοτικό. Η κυρίαρχη όμως τάση, η τάση να μεταχειρίζε­

σαι σαν ταυτοτικό αυτό που είναι απλώς παρόμοιο - μια μη λο­

γική τάση, επειδή δεν υπάρχει τίποτε που να είναι καθ' εαυτό

ταυτοτικό - είναι αυτή που δημιούργησε το θεμέλιο της λογι­

κής. Ομοίως, για να μπορέσει να γεννηθεί η έννοια της ουσίας

- που είναι απαραίτητα για τη λογική, παρ' όλο που με την πιο

αυστηρή έννοια τίποτε πραγματικό δεν αντιστοιχεί σ' αυτήν -ήταν απαραίτητο για πολύ καιρό να μην γίνονταν αντιληπτές και

να μην συλλαμβάνονταν οι αλλαγές που συμβαίνουν στα πράγ­

ματα. Τα όντα που δεν έβλεπαν πολύ καθαρά είχαν ένα πλεο­

νέκτημα σε σχέση μ' εκείνα που έβλεπαν τα πάντα «εν ροή». Κά­

θε υψηλός βαθμός προφύλαξης στη συναγωγή συμπερασμάτων

και κάθε σκεπτικιστική τάση είναι δι' εαυτά και καθ' εαυτά με-

160

Page 158: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

γάλος κίνδυνος για τη ζωή. Δεν θα επιβίωνε κανένα ζωντανό ον

αν δεν διεγειρόταν με εξαιρετικά δυνατό τρόπο η αντίθετη τά­

ση - να βεβαιώνεις παρά να αναστέλλεις μια κρίση, να σφάλ­

λεις και να επινοείς παρά να περιμένεις, να δέχεσαι παρά να

αρνείσαι, να κρίνεις παρά να 'σαι δίκαιος. - Σrjμερα, η πορεία των λογικών σκέψεων και συμπερασμάτων μέσα στον εγκέφα­

λό μας αντιστοιχεί σε μια διαδικασία και σε μια πάλη μεταξύ ε­

νορμήσεων που, αν παρθούν μία-μία, είναι πολύ ά-λογες και ά­

δικες. Συνήθως εμείς αντιλαμβανόμαστε μόνο το αποτέλεσμα

αυτής της πάλης: τόσο γρήγορα και τόσο κρυφά λειτουργεί πια

μέσα μας αυτός ο πανάρχαιος μηχανισμός.

112

Αιτία και αποτέλεσμα. - «Εξήγηση» την ονομάζουμε, αλλά η

«Περιγραφή» είναι αυτό που μας ξεχωρίζει από παλαιότερα στά­

δια της γνώσης και της επιστήμης. Περιγράφουμε καλύτερα -εξηγούμε τόσο λίγο όσο οι προγενέστεροί μας. Ανακαλύψαμε

μια πολλαπλή διαδοχή εκεί όπου ο απλο"ίκός άνθρωπος και ε­

ρευνητής των παλιότερων πολιτισμών έβλεπε μόνο δύο χωριστά

πράγματα, την «αιτία» και το «αποτέλεσμα», όπως έλεγε · εμείς

τελειοποιήσαμε την εικόνα του γίγνεσθαι, χωρίς να φτάσουμε ό­

μως πέρα ή πίσω απ' αυτή την εικόνα. Σε κάθε περίπτωση, η σει­

ρά των «αιτιών» στέκει μπροστά μας πολύ πιο πλήρως, και ε­

μείς καταλήγουμε στο εξής συμπέρασμα: αυτό κι εκείνο πρέπει

να προηγούνται για να ακολουθήσει μετά εκείνο - αυτό το

πράγμα όμως δεν σημαίνει ότι καταλαβαίνουμε κάτι . Για παρά­

δειγμα, σε κάθε χημική διαδικασία η ιδιότητα εμφανίζεται πά­

ντα σαν «θαύμα»· το ίδιο και κάθε συνεχής κίνηση· κανένας δεν

«εξήγησε» τη σύγκρουση. Και πώς θα ήταν δυνατό να εξηγήσου­

με οτιδήποτε! Ενεργούμε μόνο με πράγματα που δεν υπάρχουν:

με γραμμές, με επιφάνειες, με σώματα, με άτομα, με διαιρετούς

161

Page 159: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

χρόνους και διαιρετούς χώρους. Πώς να είναι δυνατή η εξήγη­

ση όταν μετατρέπουμε το καθετί σε εικόνα, στην εικόνα μας! Αρ­

κεί να θεωρήσουμε την επιστήμη όσο το δυνατόν πιστότερο ε­

ξανθρωπισμό των πραγμάτων· τότε περιγράφουμε τα πράγματα

και τη διαδοχή τους, μαθαίνουμε να περιγράφουμε τους εαυτούς

μας μ' όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια. Αιτία και αποτέλεσμα: έ­

νας τέτοιος δυ·ίσμός ίσως να μην υπήρξε ποτέ· στην πραγματι­

κότητα βρισκόμαστε μπροστά σ' ένα συνεχές, από το οποίο a­πομονώνουμε λίγα κομμάτια: αυτό ακριβώς κάνουμε όταν αντι­

λαμβανόμαστε την κίνηση ως απομονωμένα σημεία και μετά τη

συνάγουμε χωρίς να την έχουμε δει πραγματικά. Το γεγονός της

αιφνίδιας εμφάνισης πολλών αποτελεσμάτων μάς παραπλανεί·

αυτό όμως είναι αιφνίδι? μόνο για μας. Σ' αυτό το δευτερόλε­

πτο του αιφνίδιου υπάρχει ένας απεριόριστος αριθμός διαδικα­

σιών που μας ξεφεύγουν. Μια διάνοια που θα μπορούσε να δει

την αιτία και το αποτέλεσμα ως συνεχές, που θα μπορούσε άρα

να δει τη ροή των γεγονότων, και όχι, όπως εμείς, σαν κάτι αυ­

θαίρετα διαιρεμένο και κομματιασμένο, θα απέρριπτε την έν­

νοια της αιτίας και του αποτελέσματος και θα αρνούνταν κάθε

εξάρτηση από όρους.

113

Για την επιστήμη των δηλητηρίων. - Για να γεννηθεί μια επι­

στημονική σκέψη πρέπει να συγκεντρωθούν πάρα πολλά πράγ­

ματα· κι όλες αυτές οι απαραίτητες δυνάμεις πρέπει να επινοη­

θούν, να εξασκηθούν και να καλλιεργηθούν χωριστά! Στην απο­

μόνωσή τους όμως είχαν συχνά πολύ διαφορετικό αποτέλεσμα

από εκείνο που έχουν τώρα που είναι περιορισμένες μέσα στην

επιστημονική σκέψη και πειθαρχούν η μια την άλλη. Προηγου­

μένως ενεργούσαν σαν δηλητήρια· τέτοιες δυνάμεις ήταν παρα­δείγματος χάρη η ενόρμηση της αμφιβολίας, η ενόρμηση της άρ-

162

Page 160: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

νησης, η ενόρμηση της αναμονής, η ενόρμηση της συνάθροισης,

η ενόρμηση της διάλυσης. Πολλές εκατόμβες ανθρώπων θυσιά­

στηκαν ώσπου να μάθουν αυτές οι ενορμήσεις να καταλαβαί­

νουν τη συνύπαρξή τους και να · αισθανθούν ότι είναι όλες λει­

τουργίες μιας οργανωτικής δύναμης μέσα στον μεμονωμένο άν­

θρωπο! Και πόσο θ' aργήσουμε ακόμη να . δούμε τις καλλιτεχνι­

κές δυνάμεις και την πρακτική σοφία της ζωής να ενώνονται με

την επιστημονική σκέψη για να σχηματίσουν ένα ανώτερο οργα­

νικό σύστημα σε σχέση με το οποίο οι λόγιοι, οι γιατροί, οι καλ­

λιτέχνες και οι νομοθέτες, όπως τους ξέρουμε τώρα, θα έμοια­

ζαν με ασήμαντες παλιατσαρίες!

114

Η έκταση του ηθικού στοιχείου. - Την εικόνα που βλέπουμε για

πρώτη φορά την κατασκευάζουμε αμέσως με τη βοήθεια όλων

των παλιών εμπειριών μας, ανάλογα με το βαθμό της εντιμότη­

τας και της δικαιοσύνης μας. Όλες οι βιωμένες εμπειρίες είναι

ηθικές εμπειρίες, ακόμη και στην περιοχή της αισθητηριακής α­

ντίληψης.

115

Οι τέσσερις πλάνες. - Ο άνθρωπος εκπαιδεύτηκε από τις πλά­

νες του: Πρώτον, πάντα έβλεπε τον εαυτό του ως ατελή· δεύτε­

ρον, προίκιζε τον εαυτό του με φανταστικές ιδιότητες ·τρίτον, έ­βαζε τον εαυτό του στην ιεραρχία των όντων σε εσφαλμένη βαθ­

μίδα ανάμεσα στο ζώο και τη φύση· τέταρτον, επινοούσε συνε­

χώς καινούργιους πίνακες για τα «αγαθά» και τους δεχόταν για

ένα διάστημα ως αιώνιους και μη εξαρτώμενους από όρους: το

αποτέλεσμα ήταν πως άλλοτε η μια και άλλοτε η άλλη ανθρώπι-

163

Page 161: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

νη ενόρμηση και κατάσταση έπαιρνε την πρώτη θέση και εξευ­

γενιζόταν λόγω αυτής της εκτίμησης. Αν αγνοήσουμε αυτές τις

τέσσερις πλάνες, θα αγνοήσουμε και την ιδιότητα του να είσαι

άνθρωπος, την ανθρωπιά και την «ανθρώπινη αξιοπρέπεια».

116

Αγελαίο ένστικτο. - Όπου κι αν συναντήσουμε μια ηθική, συ­

ναντάμε επίσης μια εκτίμηση και μια ιεραρχική κατάταξη των

ανθρώπινων ενορμήσεων και πράξεων. Αυτές οι εκτιμήσεις και

ιεραρχικές κατατάξεις είναι πάντα εκφράσεις των αναγκών μιας

κοινότητας και αγέλης: ό,τι την ευεργετεί περισσότερο κατά

πρώτο λόγο - και κατά δεύτερο και κατά τρίτο - αποτελεί και

ύψιστο κριτήριο για την αξία όλων των ατόμων. Η ηθική μαθαί­

νει στο άτομο να είναι λειτουργία της αγέλης και να αποδίδει

αξία στον εαυτό του μόνο ως λειτουργία. Επειδή οι όροι για τη

διατήρηση διαφορετικών κοινοτήτων ήταν πολύ διαφορετικοί, υ­

πήρξαν και πολύ διαφορετικές ηθικές. Λαμβάνοντας υπόψη τις

ουσιώδεις αλλαγές στις μορφές των μελλοντικών αγελών και

κοινοτήτων, κρατών και κοινωνιών, μπορούμε να προφητέψου­

με πως θα υπάρξουν κt άλλες διιστάμενες μεταξύ τους ηθικές.

Η ηθικότητα είναι το αγελαίο ένστικτο στο άτομο.

117

Αγελαία τύψη. - Στις πιο μακρόχρονες και απομακρυσμένες πε­

ριόδους της aνθρωπότητας, το είδος των τύψεων δεν ήταν καθό­

λου αυτό. που είναι σήμερα. Σήμερα νιώθει κανείς υπεύθυνος

μόνο γι' αυτό που θέλει και που κάνει, και βρίσκει την υπερη­

φάνειά -rου μόνο σ-rον εαυ-rό του. Όλοι οι νομομαθείζ μαζ ξεκι­

νούν απ' αυτή την αίσθηση του εαυτού και της Ευχαρίστησης του

164

Page 162: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ατόμου, σαν να ανέβρυζε ανέκαθεν από εκεί η πηγή του δικαί­

ου. Στην πιο μακρόχρονη περίοδο της aνθρωπότητας όμως τίπο­

τε δεν ήταν πιο τρομερό από το να νιώθεις πως είσαι μόνος σου.

Να 'σαι μόνος, να έχεις έναν ιδιαίτερο τρόπο να αισθάνεσαι, να

μην υπακούς ούτε να κυριαρχείς, να 'σαι άτομο - αυτό άλλοτε

δεν ήταν ευχαρίστηση αλλά τιμωρία· ήσουν καταδικασμένος «σε

ατομικότητα». Η ελευθερία της σκέψης θεωρούνταν η καθαυτό

δυσκολία. Ενώ εμείς αισθανόμαστε το νόμο και την ένταξη ως

εξαναγκασμό και στέρηση, οι παλιότεροι αισθάνονταν τον εγωι­

σμό ως κάτι οδυνηρό, πραγματική συμφορά. Το να 'σαι ο εαυ­

τός σου, το να εκτιμάς τον εαυτό σου ανάλογα με τα δικά σου

μέτρα και σταθμά - αυτό αντέβαινε στο γούστο εκείνες τις μέ­

ρες. Η κλίση να το κάνεις αυτό θεωρούνταν σίγουρα τρέλα· για­

τί το να 'σαι μόνος συνδεόταν με κάθε αθλιότητα και κάθε φό­

βο. Εκείνες τις μέρες, η «ελεύθερη βούληση» γειτόνευε πολύ με

την κακή συνείδηση · και όσο πιο ανελεύθερες ήταν οι πράξεις

σου και όσο πιο πολύ εκφραζόταν σε μια πράξη το αγελαίο έν­

στικτο κι όχι το προσωπικό αίσθημα, τόσο πιο ηθικός ένιωθες .

Ό,τι έβλαπτε την αγέλη, ανεξάρτητα από το αν το ήθελε ή δεν

το ήθελε το άτομο, προκαλούσε τύψεις στο άτομο - κι επίσης

στον πλησίον του και ακόμη και σ' ολόκληρη την αγέλη! - Σ'

αυτό ακριβώς το σημείο αλλάξαμε περισσότερο την κρίση μας.

118

Εύνοια. - Είναι ενάρετο ένα κύτταρο όταν μεtαμορφώνεται σε

λειτουργία ενός ισχυρότερου κυττάρου; Δεν μπορεί να κάνει αλ­

λιώς. Κι είναι κακό ένα ισχυρό κύτταρο όταν αφομοιώνει ένα α­

σθενέστερο; Κι αυτό δεν μπορεί να κάνει αλλιώς είναι υποχρε­

ωμένο να το κάνει, γιατί πασχίζει να βρει πλούσια υποκατάστα­

τα και γιατί θέλει να αναγεννηθεί. Γι' αυτό πρέπει να κάνουμε

μια διάκριση μέσα στην εύνοια μεταξύ της ενόρμησης της ιδιο-

165

Page 163: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

ποίησης και της ενόρμησης της υποταγής, και να αναρωτηθούμε ποιος νιώθει εύνοια, ο ισχυρότερος ή ο aσθενέστερος. Η χαρά και η επιθυμία εμφανίζονται μαζί στον ισχυρότερο, που θέλει να

μετασχηματίσει κάτι σε δική του λειτουργία· η χαρά και η επι­

θυμία να γίνεις ποθητός εμφανίζονται μαζί στον ασθενέστερο,

που θέλει να γίνει λειτουργία. - Ο οίκτος υπάγεται κατ' ουσία

στην πρώτη περίπτωση: μια ευχάριστη ενόρμηση του ένστικτου

της ιδιοποίησης μπρος στη θέα του ασθενέστερου. Δεν πρέπει

να ξεχνάμε όμως πως ο «ισχυρός» και ο «αδύναμος» είναι σχε­

tικές έννοιες.

119

Όχι αλτρουϊσμό! - Σε πολλούς ανθρώπους βλέπω μια ξέχειλη

δύναμη και ευχαρίστηση, που τους κάνουν να θέλουν να γίνουν

λειτουργίες έχουν την πιο λεπτή όσφρηση για όλες εκείνες τις

θέσεις όπου θα μπορούσαν ακριβώς να «λειτουργήσουν». Σ' αυ­

τή την κατηγορία ανήκουν εκείνες οι γυναίκες που μεταμορφώ­

νουν τους εαυτούς τους σε λειτουργία ενός άνδρα - μια λει­

τουργία που δεν είναι αρκετά αναπτυγμένη σ' αυτόν: έτσι γίνο­

νται το πορτοφόλι του, η πολιτική του ή η κοινωνικότητά του. Τέ­

τοια όντα διατηρούν τους εαυτούς τους καλύiερα όταν ενσωμα­

τώνονται σ' έναν ξένο οργανισμό· αν αποτύχουν να το κάνουν

αυτό, χάνουν τα κέφια τους, οργίζονται, ερεθίζονται και κατα­

σπαράζουν τους εαυτούς τους.

120

Υγεία της ψυχής. - Η δημοφιλής ιατρική ηθική φόρμουλα (που

δημιουργός της είναι ο Αρίστων ο Χίος) ότι «η αρετή είναι η υ­

γεία της ψυχής~~/5 θα 'πρεπε, για να γίνει χρήσιμη, να τροπο-

166

Page 164: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ποιηθεί τουλάχιστον με τον εξής τρόπο: «η αρετή σου είναι η υ­

γεία της ψυχής σου». Γιατί δεν υπάρχει υγεία καθ' εαυτήν, και

κάθε απόπειρα να οριστεί ένα πράγμα με παρόμοιο τρόπο απέ­

τυχε οικτρά. Για να προσδιοριστεί αυτό που αποτελεί κατάστα­

ση υγείας για το σώμα σου, πρέπει να ληφθεί υπόψη ο αντικει­

μενικός σκοπός σου, ο ορίζοντάς σου, οι δυνάμεις σου, οι ενορ­

μήσεις σου, οι πλάνες σου, και πάνω απ' όλα από τα ιδεώδη και

τα φαντάσματα της ψυχής σου. Επομένως υπάρχουν αναρίθμη­

τες υγείες του σώματος κι όσο πιο πολύ αφήσουμε το μεμονω­

μένο και aσύγκριτο άτομο να σηκώσει το κεφάλι του ξανά, κι ό­

σο πιο πολύ απορρίψουμε το δόγμα της «ισότητας των ανθρώ­

πων», τόσο πιο πολύ πρέπει να εγκαταλειφθεί από τους γιατρούς

η έννοια της φυσιολογικής υγείας, μαζί με τη φυσιολογική δίαι­

τα και τη φυσιολογική πορεία της ασθένειας. Μόνο τότε θα 'ναι

κατάλληλη η στιγμή για να σκεφτούμε για την υγεία και την αρ­

ρώστια της ψυχής, και να βρούμε την ξεχωριστή αρετή καθε αν­

θρώπου στην υγεία της ψυχής του. Φυσικά, η υγεία σ' ένα πρό­

σωπο μπορεί να 'ναι το αντίθετο της υγείας σ' ένα άλλο. Τέλος,

θα μείνει ανοιχτό το μεγάλο ερώτημα αν μπορούμε πραγματικά

να κάνουμε χωρίς την αρρώστια - ακόμη και για την ανάπτυ­

ξη της aρετής μας - και αν η δίψα μας για γνώση και αυτογνω­

σία δεν χρειάζεται την άρρωστη ψυχή τόσο όσο χρειάζεται την

υγιή: κοντολογίς, αν η θέληση για υγεία δεν είναι μια προκατά­

ληψη, μια δειλία, κι ίσως ένα υπόλειμμα λεπτότατης βαρβαρό­

τητας και οπισθοδρόμησης.

121

Η ζωή δεν είναι επιχείρημα. - Φtιάξαμε για μας έναν κόσμο

μέσα στον οποίο μπορούμε να ζούμε - με την παραδοχή της ύ­

παρξης σωμάτων, γραμμών, επιφανειών, αιτιών και αποτελεσμά­

των, κίνησης και ακινησίας, μορφής και περιεχομένου· χωρίς αυ-

167

Page 165: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

τά τα άρθρα πίστης κανένας δεν θα άντεχε τη ζωή! Αυτό όμως

δεν τα αποδεικνύει καθόλου. Η ζωή δεν είναι επιχείρημα· στους

όρους της ζωής μπορεί να περιλαμβάνεται η πλάνη.

122

Ο ηθικός σκεπτικισμός στο χριστιανισμό. - Κι ο χριστιανισμός

επίσης συνέβαλε πολύ στο διαφωτισμό: δίδαξε τον ηθικό σκε­

πτικισμό με πολλή οξυδέρκεια και αποτελεσματικότητα, κατηγο­

ρώντας και φαρμακώνοντας με ακάματη υπομονή και επιτηδειό­

τητα· εκμηδένισε την πίστη κάθε μεμονωμένου . ανθρώπου στις

«αρετές» του· εξαφάνισε για πάντα από τη γη εκείνους τους με­

γάλους ενάρετους που δεν σπάνιζαν στην αρχαιότητα - εκεί­

νους τους δημοφιλείς ανθρώπους που, εφοδιασμένοι με πίστη

στη δική τους τελειότητα, περιφέρονταν με αξιοπρέπεια ταυρο­

μάχου. Όταν εμείς σήμερα, εμείς που έχουμε μορφωθεί σ' αυτή

τη χριστιανική σχολή του σκεπτικισμού, διαβάζουμε τις ηθικές

πραγματείες των αρχαίων - για παράδειγμα, του Σενέκα και

του Επίκτητου - , νιώθουμε μια διασκεδαστική ανωτερότητα και είμαστε γεμάτοι από κρυφές σκέψεις και επισκοπήσεις: νιώθου­

με τόσο αμήχανα όσο θα νιώθαμε αν ακούγαμε ένα παιδί να μι­

λάει μπροστά σ' ένα γέρο ή μια υπερενθουσιώδη νεαρή καλλο­

νή μπροστά στον Λα Ροσφουκό: εμείς ξέρουμε καλύτερα τι εί-ναι η ηQική! Τcλικ6. όι-ιωs eψαeι-ιόσαι-ιe -οον Cδιο αυτόν σ-.οtοnτ ι?<ι­

σμό σ' όλες τις θρησκευτικές καταστάσεις και διαδικασίες, όπως

είναι η αμαρτία, η μετάνοια, η χάρη, η καθοσίωση, και επιτρέ­

ψαμε στο σκουλήκι να σκάψει τόσο βαθιά που νιώθουμε τώρα

το ίδιο αίσθημα λεπτής υπεροχής και βαθιάς αντίληψης όταν δια­

βάζουμε ένα χριστιανικό βιβλίο: εμείς ξέρουμε καλύτερα τι εί­

ναι τα θρησκευτικά αισθήματα! Κι είναι καιρός να τα γνωρίσου­

με καλά και να τα περιγράψουμε καλά γιατί οι ευσεβείς της πα-

168

Page 166: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

λιάς πίστης πεθαίνουν κι αυτοί. Ας διασώσουμε την εικόνα τους

και τον τύπο τους για χάρη της γνώσης τουλάχιστον!

123

Η γνώση είναι κάτι παραπάνω από απλό μέσο. - Ακόμη και χω­

ρίς αυτό το καινούργιο πάθος - εννοώ το πάθος της γνώσης -η επιστήμη θα προαγόταν· εξάλλου μέχρι τώρα η επιστήμη με­

γάλωσε και ωρίμασε δίχως αυτό το πάθος. Η καλή πίστη στην

επιστήμη , η προκατάληψη υπέρ αυτής, που κυριαρχεί τώρα στα

κράτη μας (παλιότερα κυριαρχούσε ακόμη και στην Εκκλησία),

βασίζεται στο γεγονός ότι αυτή η απόλυτη και ακατανίκητη τά­

ση εκδηλώθηκε πολύ σπάνια μέσα στην επιστήμη και ότι η επι­στήμη δεν θεωρείται πάθος αλλά απλή κατάσταση ή «ήθος» . Συ­

χνά αρκεί η amour-plaisir66 της γνώσης (περιέργεια), αρκεί η

amour-vanite67, η συνήθεια της επιστήμης που στηρίζεται στην

υστεροβουλία για τιμές και υποστήριξη· για πολλούς ανθρώπους

αρκεί όντως το ότι δεν ξέρουν πώς να χρησιμοποιήσουν τον πε­

ρίσσιο χρόνο τους εκτός από το να διαβάζουν, να συλλέyουν, να τακτοποιούν, να παρατηρούν και να αφηγούνται περαιτέρω· η

«επιστημονική τους ενόρμηση» είναι η ανία τους. Ο πάπας Λέ­

ων Ι' έψαλε κάποτε (στην Επιστολή στον Βεροάλδο )68 τον ύμνο

της επιστήμης : την αποκάλεσε ομορφότερο στολίδι και μεγαλύ­

τερο καμάρι της ζωής μας, και ευγενή ενασχόληση τόσο σε και­

ρούς ευτυχίας όσο και σε καιρούς δυστυχίας και στο τέλος εί­

πε: «Χωρίς αυτήν, όλα τα ανθρώπινα εγχειρήματα δεν θα 'χαν

στέρεο έρεισμα - ακόμη και μ' αυτήν τα πράγματα είναι αρκε­

τά μεταβλητά και αβέβαια!» Αλλά αυτός ο αρκετά σκεπτικιστής

πάπας τηρεί σιγή, όπως κι άλλοι εκκλησιαστικοί υμνητές της ε­

πιστήμης, όσον αφορά στην τελική του κρίση γι' αυτήν. Από τα

λόγια του μπορεί κανείς να μαντέψει, αν κι αυτό είναι παράξε­

νο για έναν τέτοιο φίλο των τεχνών, ότι βάζει την επιστήμη πά-

169

Page 167: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

νω από την τέχνη· τελικά όμως είναι απλώς «Καλοί τρόποι» το

ότι δεν μιλάει στο σημείο αυτό για εκείνο το πράγμα που βάζει

πάνω απ' όλες τις επιστήμες : για την «εξ αποκαλύψεως αλήθεια»

και την «αιώνια σωτηρία της ψυχής». Σε σύγκριση μ' αυτές, τι

σημασία έχουν γι' αυτόν το στολίδι, το καμάρι, η αναψυχή και

η ασφάλεια της ζωής; «Η επιστήμη είναι κάτι δεύτερης σειράς,

όχι κάτι έσχατο, όχι κάτι απόλυτο, όχι ένα αντικείμενο του πά­

θους» - αυτή την κρίση κράτησε στα βάθη της ψυχής του ο Λέ­

ων: την αληθινά χριστιανική κρίση για την επιστήμη! - Στην αρ­

χαιότητα, η αξιοπρέπεια και η αναγνώριση της επιστήμης μειώ­

νονταν από το ότι ακόμη και οι πιο θερμοί οπαδοί της έδιναν

προτεραιότητα στην επιδίωξη της aρετής και από το ότι όλοι πί­

στευαν ότι η γνώση δεχόταν το μεγαλύτερο έπαινο όταν επαι­

νούνταν ως το καλύτερο μέσο για να φτάσει κανείς στην αρετή.

Το ότι η γνώση θέλει να είναι κάτι παραπάνω από απλό μέσο

είναι κάτι καινούργιο στην ιστορία.

124

Στον ορι'ζοντα του απέραντου. - Αφήσαμε τη γη κι ανεβήκαμε

στο πλοίο! Κόψαμε τις γέφυρες πίσω μας - κι ακόμη περισσό­

τερο αφήσαμε τη γη πίσω μας. Και τώρα καραβάκι πρόσεξε! Δί­

πλα σου είναι ο ωκεανός: δεν μουγκρίζει πάντα, είναι αλήθεια,

και μερικές φορές απλώνεται σαν μετάξι και χρυσάφι και ονει­

ροπόλημα καλοσύνης. Μα θα 'ρθουν ώρες που θα καταλάβεις

πως είναι aπέραντος και πως τίποτε δεν είναι πιο φοβερό από

την απεραντοσύνη. Ω, φτωχό πουλί που ένιωθες ελεύθερο και

τώρα χτυπιέσαι στα κάγκελα αυτού του κλουβιού! Αλίμονό σου

αν σε πιάσει νοσταλγία για τη στεριά, σαν να υπήρχε εκεί πιο

πολλή ελευθερία: γιατί τώρα δεν υπάρχει πια «στεριά>>!

170

Page 168: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΙΙΙ

125

Ο τρελός. - Δεν ακούσατε για εκείνον τον τρελό που κρατού­

σε ένα αναμμένο φανάρι μέρα μεσημέρι κι έτρεχε στην πλατεία

της αγοράς φωνάζοντας ασταμάτητα: «Γυρεύω το Θεό! Γυρεύω

το Θεό!» - Επειδή όμως πολλοί από τους παρευρισκόμενους

δεν πίστευαν στο Θεό, ξέσπασε ηχηρό γέλιο. Μήπως χάθηκε αυ­

τός; ρώτησε κάποιος. Μήπως έχασε το δρόμο του σαν το μικρό

παιδί; είπε κάποιος άλλος. Ή μήπως κρύβεται; Μήπως μας φο­

βάται; Μήπως μπάρκαρε στο πλοίο; Μήπως ξενιτεύτηκε; - Τέ­

τοια έλεγαν και γελούσαν. Ο τρελός πήδησε ανάμεσά τους και

τους διαπέρασε με τη ματιά του. «Πού είναι ο Θεός;» φώναξε.

«Θα σας πω εγώ! Τον σκοτώσαμε - εσείς κι εγώ! Όλοι είμα­

στε δολοφόνοι του! Αλλά πώς το κάναμε αυτό; Πώς μπορέσαμε

να αδειάσουμε τη θάλασσα; Ποιος μας έδωσε το σφουγγάρι για

να σβήσουμε όλο τον ορίζοντα; Τι κάναμε όταν κόψαμε την α­

λυσίδα που ενώνει τούτη τη γη με τον ήλιο της; Προς τα πού κι­

νείται αυτή τώρα; Πίσω, πλάγια, μπροστά, προς όλες τις μεριές;

Υπάρχει ακόμα ένα πάνω κι ένα κάτω; Δεν περιπλανιόμαστε

μέσα σ' ένα ατέλειωτο μηδέν; Δεν νιώθουμε την ανάσα του κε­

νού χώρου; Δεν κάνει περισσότερο κρύο; Δεν έρχεται η νύχτα,

πάντα η νύχτα, πάνω μας; Δεν πρέπει ν' ανάβουμε φανάρια στο

καταμεσήμερο; Δεν ακούμε ακόμη τίποτε από το θόρυβο που

κd.νουν οι νεκροθάφτες που θάβουν το Θεό; Δεν μυρίζουμε α­κόμη τίποτε από τη θεϊκή αποσύνθεση; Και οι θεοί αποσυντίθε­

νται! Ο Θεός είναι νεκρός! Ο Θεός παραμένει νεκρός! Κι εμείς

τον σκοτώσαμε! Πώς να παρηγορηθούμε εμείς, οι φονιάδες των

φονιάδων; Κάτω απ' το μαχαίρι μας μάτωσε ό,τι πιο άγιο και

πιο ισχυρό είχε ως τώρα ο κόσμος - ποιος θα μας καθαρίσει

απ' αυτό το αίμα; Ποιο νερό μπορεί να μας πλύνει; Ποιούς εξι­

λασμούς, ποια ιερά παιχνίδια πρέπει να εφεύρουμε; Το μέγεθος

αυτής της πράξης δεν είναι πολύ μεγάλο για μας; Δεν πρέπει να

γίνουμε κι εμείς οι ίδιοι θεοί απλώς για να φαινόμαστε άξιοί

171

Page 169: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

της; Ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερη πράξη - κι όποιος γεννηθεί

μετά από μας θα ανήκει, χάρη σε τούτη την πράξη, σε μια ιστο­

ρία ανώτερη από κάθε ιστορία που υπήρξε μέχρι τώρα!» - Ε­

δώ σιώπησε ο τρελός και ξανακοίταξε τους ακροατές του· κι ε­

κε ίνοι έμεναν όλοι άλαλοι και τον κοίταζαν έκπληκτοι. Στο τέ­

λος εκείνος πέταξε στο χώμα το φανάρι του, που 'γινε κομμάτια

και έσβησε. «Έρχομαι πολύ νωρίς», είπε μετά· «δεν έχει έρθει

ακόμα η ώρα μου. Αυτό το τρομερό γεγονός είναι ακόμα στο

δρόμο και περιπλανιέται· δεν έχει φτάσει ακόμη στ' αυτιά των

ανθρώπων. Η αστραπή και η βροντή χρειάζονται χρόνο· το φως

των αστεριών χρειάζεται χρόνο· οι πράξεις, ακόμη κι όταν έ­

χουν γίνει, χρειάζονται χρόνο, ώσπου να τις δουν και να τις α­

κούσουν οι άνθρωποι. Αυτή η πράξη είναι πιο μακριά απ' αυ­

τούς απ' ό,τι τα πιο απομακρυσμένα αστέρια - κι όμως αυτοί

την έκαναν!» - Λένε ακόμη πως την ίδια μέρα ο τρελός μπήκε

σε διάφορες εκκλησίες όπου έψαλλε το Requiem aeternam deo69

του . Κι όταν τον πετούσαν έξω και του ζητούσαν το λόγο, πάντα

απαντούσε λέγοντας το ίδιο: «Μα τι άλλο είναι τώρα αυτές οι

εκκλησίες εκτός από τάφοι και μαυσωλεία του Θεού;»

126

Μυστικιστικές εξηγήσεις. - Οι μυστικιστικές εξηγήσεις θεω-:

ρούνται βαθιές. Η αλήθεια είναι πως δεν είναι ούτε επιφανεια­

κές.

127

Μετεπίδραση της πιο παλιάς θρησκευτικότητας. - Κάθε aστό­

χαστος άνθρωπος υποθέτει πως μόνο η θέληση είναι ενεργή· πως

το βούλεσθαι είναι κάτι απλό, ένα απλό δεδομένο, κάτι μη πα-

172

Page 170: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ραγώγιμο, κάτι κατανοητό καθ' εαυτό. Είναι πεισμένος πως, ό­

ταν κάνει κάτι, όταν δίνει ένα χτύπημα παραδείγματος χάρη, το

'χει δώσει επειδή ήθελε να το δώσει. Δεν βλέπει κανένα πρό­

βλημα εδώ· το αίσθημα της θέλησης του αρκεί όχι μόνο για να

παραδεχτεί την αιτία και το αποτέλεσμα, αλλά και για να πιστέ­

ψει ότι καταλαβαίνει τη σχέση τους. Δεν ξέρει τίποτε για το μη­

χανισμό αυτού το οποίο συνέβη και για την εκατονταπλάσια λε­

πτή δουλειά που πρέπει να γίνει για να δοθεί το χτύπημα, ή για

την ανικανότητα της θέλησης καθ' εαυτής να κάνει ακόμη και το

πιο μικρό μέρος αυτής της δουλειάς. Γι' αυτόν η θέληση είναι

μια μαγικά ενεργή δύναμη: η πίστη στη θέληση ως αιτία των α­

ποτελεσμάτων είναι η πίστη σε δυνάμεις που δρουν μαγικά. Αρ­

χικά ο άνθρωπος πίστευε πως, όπου έβλεπε να συμβαίνει κάτι,

έπρεπε να λειτουργεί από πίσω ως αιτία μια θέληση κι ένα ον

προικισμένο με προσωπι~ή θέληση. Η έννοια της μηχανικής τού

ήταν εντελώς ξένη. Επειδή όμως ο άνθρωπος πίστευε, για τερά­

στιες χρονικές περιόδους, μόνο σε πρόσωπα (κι όχι σε ύλες, δυ­

νάμεις, πράγματα κ.ο.κ), η πίστη στην αιτία και στο αποτέλεσμα

του έγινε βασική πίστη, την οποία εφάρμοζε οπουδήποτε συνέ­

βαινε κάτι - κι αυτό εξακολουθεί να κάνει ενστικτωδώς: πρό­

κειται για έναν παμπάλαιο aταβισμό. Οι θέσεις «δεν υπάρχει α­

ποτέλεσμα χωρίς αιτία», «Κάθε αποτέλεσμα γίνεται με τη σειρά

του αιτία» φαίνονται σαν γενικεύσεις πολύ πιο περιορισμένων

θέσεων: «εκεί όπου έδρασες, θέλησες να το κάνεις»· «μπορείς

να δράσεις μόνο πάνω σε όντα που το θέλουν»· «ποτέ δεν υπο­

φέρεις ένα αποτέλεσμα με καθαρά παθητικό τρόπο, χωρίς συ­

νέπειες όταν υποφέρουμε, πάντα υπάρχει κινητοποίηση της θέ­

λησης» (για δράση, για άμυνα, για εκδίκηση, για αντίποινα).

Στην προ'ίστορία της aνθρωπότητας όμως, οι δυο κατηγορίες θέ­

σεων ήταν ταυτοτικές: οι πρώτες δεν ήταν γενικεύσεις των δεύ­

τερων, αλλά οι δεύτερες ήταν διαλευκάνσεις των πρώτων. - Ό­

ταν ο Σοπενχάουερ παραδέχτηκε πως ό,τι υπάρχει είναι κάτι που

θέλει, ενθρόνισε μια παμπάλαιη μυθολογία. Φαίνεται πως ποτέ

173

Page 171: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

δεν αποπειράθηκε να κάνει μια ανάλυση της θέλησης επειδή, ό­

πως κι όλοι οι άλλοι, πίστευε στην απλότητα και στην αμεσότη­

τα κάθε θέλησης - ενώ η θέληση είναι στην πραγματικότητα έ­

νας μηχανισμός που λειτουργεί τόσο καλά ~~ξέ'φεύγει από το μάτι του παρατηρf]τή. Αντίθετα απ' αυτόν, εγώ υποστηρίζω τις εξής θέσεις: πρώτον, για να γεννηθεί η θέληση, χρειάζεται μια

παράσταση για την ευχαρίστηση και την απαρέσκεια. Δεύτερον,

το να γίνεται αισθητό ως ευχαρίστηση ή ως απαρέσκεια ένα ι­

σχυρό ερέθισμα εξαρτάται από την ερμηνεία που δίνει η διά­

νοια, η οποία τις περισσότερες φορές δουλεύει χωρίς να το συ­

νειδητοποιούμε: το ίδιο ερέθισμα μπορεί να ερμηνευτεί ως ευ­

χαρίστηση ή ως απαρέσκεια. Τρίτον: μόνο στα διανοητικά όντα

υπάρχει ευχαρίστηση, απαρέσκεια και θέληση· η τέραστια

πλειοψηφία των οργανισμών τις αγνοεί.

128

Η αξία της προσευχής. - Η προσευχή επινοήθηκε για εκείνους

τους ανθρώπους που ποτέ δεν έχουν δικές τους σκέψεις και που

είτε δεν γνωρίζουν καθόλου την ανάταση της ψυχής είτε δεν την

αντιλαμβάνονται όταν συμβαίνει: τι να κάνουν αυτοί οι άνθρω­

ποι στους ιερούς χώρους και σ' όλες τις σημαντικές καταστάσεις

της ζωής που απαιτούν ησυχία και ένα είδος αξιοπρέπειας; Για

να μην ενοχλούν τουλάχιστον τους άλλους, η σοφία όλων των ι­

δρυτών θρησκειών, μικρών και μεγάλων, τους επέβαλε τη φόρ­

μουλα της προσευχής - ως μηχανική δουλειά για τα χείλια που

παίρνει κάποιο χρόνο και απαιτεί άσκηση της μνήμης, και ως

μια εξίσου σταθερή στάση για τα χέρια, τα πόδια και τα μάτια!

Και τότε είτε ξαναμασάνε, σαν τους Θιβετιανούς, αναρίθμητες

φορές το «Om mane padme hum», είτε, όπως στο Μπεναρές, με­τράνε το όνομα του Θεού με τα δάχτυλά τους, «Ραμ - Ραμ - Ραμ»

(και ούτω καθεξής, με ή χωρίς χάρη), ή τιμούν τον Βισνού με τα

174

Page 172: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλfο ΠΙ

χίλια ονόματά του, ή τον Αλλάχ με τα ενενήντα εννιά ονόματά

του, είτε χρησιμοποιούν για την προσευχή τους κομπολόγια και

κομποσχοίνια: το βασικό είναι πως αυτή η δουλειά τούς καθη­

λώνει κάμποση ώρα και τους δίνει υποφερτή όψη. Το δικό τους

είδος προσευχής επινοήθηκε προς όφελος των ευλαβικών αν­

θρώπων που γνωρίζουν από μόνοι τους τις σκέψεις και τις ψυ­

χικές ανατάσεις. Ακόμη κι αυτοί όμως έχουν ώρες κόπωσης: γι'

αυτό τους κάνει καλό μια σειρά από όσια λόγια και ήχους μιας

ευλαβικής ρουτίνας. Αν υποθέσουμε όμως ότι αυτά τα σπάνια

ανθρώπινα όντα - ο θρήσκος άνθρωπος είναι εξαίρεση σε κά­

θε θρησκεία - ξέρουν τι να κάνουν σε παρόμοιες περιπτώσεις,

εκείνοι οι πτωχοί τω πνεύματι δεν ξέρουν τι να κάνουν, κι αν

κανείς τους απαγορέψει το κροτάλισμα της προσευχής τους τους

στερεί τη θρησκεία τους - όπως μας δείχνει κάθε μέρα και πε­

ρισσότερο ο προτεσταντισμός. Η θρησκεία απαιτεί από τέτοιους

ανθρώπους να κάθονται ήσυχα, αυτοί, τα μάτια τους, τα χέρια

τους, τα πόδια τους και τ' άλλα όργανά τους κι αυτό τους ομορ­

φαίνει για μια στιγμή και τους κάνει να μοιάζουν με ανθρώπους!

"' <ϊ,t'-.~: ~::,~,\, .

• .. "ϊ .~ι t"~

129

Οι 'όροι του Θεού. «0 ίδιος ο Θεός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς σοφούς ανθρώπους», είπε ο Λούθηρος, και πολύ σωστά.

Δεν είπε όμως το εξής: «0 Θεός μπορεί να υπάρξει ακόμη λι~ γότερο χωρίς τους aνόητους ανθρώπους!»

130

Μια επικίνδυνη απόφαση. - Η χριστιανική απόφαση να βρίσκει

άσχημο και κακό τον κόσμο τον έκανε άσχημο και κακό.

175

Page 173: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

131

Χριστιανισμός και αυτοκτονία. - Όταν εμφανίστηκε ο χριστια­

νισμός, η επιθυμία για αυτοκτονία ήταν τεράστια - κι ο χρι­

στιανισμός τη μετέτρεψε σε μοχλό της δύναμής του: επέτρεψε

μόνο δύο μορφές αυτοκτονίας, τις έντυσε με το ύψιστο κύρος και

με τις ύψιστες ελπίδες, και απαγόρεψε όλες τις άλλες με φοβε­

ρό τρόπο. Επέτρεψε δηλαδή το μαρτύριο και την αργή αυτοκα­

ταστροφή του σώματος του ασκητή.

132

Εναντίον του χριστιανισμού. - Τώρα, αυτό που στρέφεται απο­

φασιστικά εναντίον του χριστιανισμού δεν είναι πια τα επιχει­

ρήματά μας αλλά το γούστο μας.

133

Αρχή. - Μια αναπόφευκτη υπόθεση, στην οποία πρέπει να κα­

ταφεύγει αδιάκοπα η ανθρωπότητα, είναι μακροπρόθεσμα πιο

ισχυρή από την πιο στέρεα πίστη σε κάτι αναληθές (από τη χρι­

στιανική πίστη παραδείγματος χάρη). Μακροπρόθεσμα: αυτό

σημαίνει, στην περίπτωση αυτή, μετά εκατό χιλιάδες χρόνια.

134

Οι πεσιμιστές ως θύματα. - Εκεί όπου αρχίζει να υπερισχύει

μια βαθιά αποστροφή για την ύπαρξη, έρχονται στο φως οι με­

τεπιδράσεις κάποιου μεγάλου διαιτητικού λάθους για το οποίο

είναι υπεύθυνος ένας ολόκληρος λαός για μια μεγάλη χρονική

176

Page 174: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

περίοδο. Έτσι, η διάδοση του βουδισμού (και όχι η γέννησή του)

οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην υπερβολική και σχεδόν απο­

κλειστική κατανάλωση ρυζιού από τους Ινδούς και στη γενική

μαλθακότητα που απορρέει απ' αυτήν. Η σύγχρονη ευρωπα·ίκή

ανικανοποίηση οφείλεται ίσως στο γεγονός πως οι πρόγονοί μας

είχαν παραδοθεί στο πιοτό, σ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα,

λόγω της επίδρασης που είχαν οι τευτονικές κλίσεις στην Ευρώ­

πη. Ο Μεσαίωνας είναι η δηλητηρίαση της Ευρώπης από το αλ­

κοόλ. - Η γερμανική αποστροφή για τη ζωή είναι κατ' ουσία

μια χειμωνιάτικη ανίατη νόσος που χειροτερεύει από την επί­

δραση του μουχλιασμένου αέρα του κελαριού και του δηλητηρί­

ου που αναδίνουν οι σόμπες μέσα στα γερμανικά σπίτια.

135

Καταγωγή της αμαρτίας. - Η αμαρτία, όπως βιώνεται τώρα πα­

ντού όπου επικρατεί ή επικράτησε κάποτε ο χριστιανισμός, εί­

ναι ιουδα"ίκό αίσθημα και ιουδα"ίκή επινόηση. Σε σχέση με τού­

το το υπόβαθρο όλης της χριστιανικής ηθικότητας, ο χριστιανι­

σμός θέλησε πράγματι να «εξιουδαtσει» όλο τον κόσμο. Το πό­

σο το πέτυχε αυτό στην Ευρώπη το καταλαβαίνουμε από το ότι

η ελληνική αρχαιότητα - ένας κόσμος δίχως αισθήματα αμαρ­

τίας - είναι πάντα ξένη ως ένα βαθμό για την αισθαντικότητά

μας, παρ' όλο που ολόκληρες γενιές και πολλά εξέχοντα άτομα

ξόδεψαν τόσο πολλή καλή θέληση προσπαθώντας να πλησιά­

σουν και να ενσωματώσουν αυτόν τον κόσμο. «Μόνο όταν με­

τανοήσεις, θα σε συγχωρέσει ο Θεός» - αυτό θα φαινόταν σ'

έναν Έλληνα γελοίο και εξοργιστικό. Θα 'λεγε: «Ίσως οι δού­

λοι να νιώθουν έτσι». Ο χριστιανισμός προϋποθέτει εδώ την ύ­

παρξη ενός ισχυρού, παντοδύναμου όντος, που απολαμβάνει την

εκδίκηση. Η δύναμή του είναι τόσο μεγάλη που κανένας δεν

μπορεί να τον βλάψει πουθιονά εκτός από την τιμή του . Κάθε α-

177

Page 175: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

μαρτία είναι έλλειψη σεβασμού, crimen laesae majestatis div­inae70 - και τίποτα -παραπάνω! Η συντριβή, ο εξευτελισμός, το

κύλισμα μέσα στη σκόνη - όλα αυτά είναι ο πρώτος και τελευ­

ταίος όρος από τον οποίο εξαρτάται η χάρη του: είναι επίσης και αποκατάσταση της θε·ίκής τιμής του! Το αν έχει προκαλέσει

κάποια άλλη ζημιά η αμαρτία, το αν έχει φυτρώσει μαζί της κά­

ποια φρικτή συμφορά που θα μεγαλώσει και θα κυριέψει τον έ­

ναν άνθρωπο μετά τον άλλο σαν αρρώστια που θα τους πνίξει,

είναι κάτι που αφήνει ολότελα αδιάφορο αυτόν το διψασμένο

για τιμές ανατολίτη του ουρανού! Η αμαρτία είναι έγκλημα ε­

ναντίον του, όχι εναντίον της aνθρωπότητας! Σ' εκείνους που δί­

νει τη χάρη του, δίνει επίσης και τούτη την αμεριμνησία για τις

φυσικές συνέπειες της αμαρτίας. Ο Θεός και η ανθρωπότητα εί­

ναι εδώ τόσο πολύ χωρισμένοι που κατά βάθος είναι αδύνατο

να διαπραχθεί μια αμαρτία εναντίον της aνθρωπότητας: κάθε

πράξη πρέπει να εξετάζεται μόνο σε σχέση με τις υπερφυσικές

συνέπειές της κι όχι σε σχέση με τις φυσικές συνέπειές της αυ­

τό απαιτεί το ιουδαϊκό αίσθημα, για το οποίο ό,τι είναι φυσικό

είναι και το καθ' εαυτό αναξιοπρεπές. Αντίθετα, οι Έλληνες ή­

ταν κοντUτερα στην άποψη ότι και η ιεροσυλία μπορούσε να 'χει

κάποια αξιοπρέπεια - ακόμη και η κλεψιά, όπως στην περί­

πτωση του Προμηθέα· ακόμη και η σφαγή ζώων ως έκφραση ε­

νός παρανο·ίκού φθόνου, όπως στην περίπτωση του Αίαντα: στην

ανάγκη τους να προσδώσουν αξιοπρέπεια στην ιεροσυλία και

να κάνουν αυτές τις δύο ένα σύνολο, επινόησαν την τραγωδία

- μια μορφή τέχνης και μια ευχαρίστηση που παρέμειναν κατ'

ουσία ξένες στον Εβραίο, παρά τα ποιητικά χαρίσματα και την

αίσθηση του υψηλού που διέθετε.

136

Ο εκλεκτ6ς λα6ς. - Οι ΕβραCοι, .-του νιώθουν .-τως eίνω ο eκλc­

κτdς λαdς ιδίως επειδή εκπροσωπούν την ηt:Jική μεγαλοφυϊα με-

178

Page 176: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ταξύ των λαών (για το λόγο ότι αυτοί έίχαν βαθύτερη περιφρό­

νηση για τον άνθρωπο απ' ό,τι οποιοσδήποτε άλλος λαός)- οι

Εβραίοι δοκιμάζουν για το θε'ίκό μονάρχη και άγιό τους μια ευ­

χαρίστηση παρόμοια μ' εκείνη που δοκίμαζε για τον Λουδοβίκο

ΙΔ' η γαλλική αριστοκρατία. Αυτή η αριστοκρατία είχε παραχω­

ρήσει όλη τη δύναμη και την κυριαρχική εξουσία της και είχε γί­

νει aξιοκαταφρόνητη: για να μην το νιώθει αυτό, για να μπορέ­

σει να το ξεχάσει, χρειαζόταν μια aσύγκριτη βασιλική λάμψη,

βασιλική εξουσία και πληρότητα δύναμης, την οποία μόνο η α­

ριστοκρατία μπορούσε να πλησιάσει. Χάρη σ' αυτό το προνό­

μιο, κάποιοι ανέβαιναν στο ύψος της αυλής, και από κει πάνω

έβλεπαν τα πάντα κάτω από τα πόδια τους και τα 'βρισκαν a­ξιοκαταφρόνητα - κι έτσι απαλλάσσονταν από την αραθυμία

της συνείδησής τους. Μ' αυτόν τον τρόπο, έχτιζαν τον πύργο της

βασιλικής δύναμης όλο και πιο ψηλά στα σύννεφα χρησιμοποιώ­

ντας ακόμη και τα τελευταία λιθάρια της δικής τους δύναμης.

137

Ειπωμένο με παραβολή. - Ένας Ιησούς Χριστός ήταν δυνατό

να εμφανιστεί μόνο μέσα σ' ένα ιουδα'ίκό τοπίο - εννοώ σ' έ­

να τοπίο που σκιάζεται συνεχώς από το σκοτεινό και υπέροχο

θυελλώδες σύννεφο του οργισμένου Ιεχωβά. Μόνο εδώ βιώθη­

κε το σπάνιο και ξαφνικό πέρασμα μιας μονaδικής ηλιαχτίδας μέσα από το φοβερό, γενικό και διαρκές μερόνυχτο σαν να 'ταν

θαύμ~ της «αγάπης» και ακτίνα της πιο αδικαιολόγητης «χάρης>>.

Μόνο εδώ μπορούσε ο Χριστός να ονειρευτεί το ουράνιο τόξο

του και την ουράνια σκάλα από την οποία κατέβάινε ο Θεός

στους ανθρώπους. Σ' όλα τα άλλα μέρη ο καλός καιρός και ο ή­

λιος θεωρούνταν κανόνας και καθημερινή πραγματικότητα.

179

Page 177: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

138

Η πλάνη του Χριστού. - Ο ιδρυτής του χριστιανισμού νόμιζε

πως τίποτε δεν έκανε τους ανθρώπους να υποφέρουν τόσο όσο

οι αμαρτίες τους. Αυτή ήταν η πλάνη του - η πλάνη κάποιου

που ένιωθε πως ήταν aπαλλαγμένος από την αμαρτία και που

δεν είχε πείρα σ' αυτό το θέμα! Γι' αυτό η ψυχή του γέμισε από

εκείνη τη θαυμαστή και φανταστική συμπόνια για μια συμφορά

που σπάνια θεωρούνταν μεγάλη ακόμη και από τον λαό του, δη­

λαδή από τον εφευρέτη της αμαρτίας! - Οι χριστιανοί όμως

βρήκαν τρόπο να δικαιώσουν το δάσκαλό τους εκ των υστέρων

και να καθοσιώσουν την πλάνη του μετατρέποντάς την σε «αλή­

θεια».

139

Χρώμα των παθών. - Φύσεις σαν εκείνη του απόστολου Παύ­

λου έχουν «κακό μάτι» για τα πάθη· μαθαίνουν να γνωρίζουν

απ' αυτά μόνο ό,τι είναι βρόμικο, ό,τι παραμορφώνει, ό,τι κομ­

ματιάζει τις καρδιές γι' αυτό η ιδανική τους τάση αποβλέπει

στην εκμηδένιση των παθών και βλέπουν στο θείο την πλήρη κα­

θαρότητα απ' αυτά. Εντελώς αντίθετα από τον Παύλο και τους

Εβραίους, οι Έλληνες έστρεψαν την ιδανική τους τάση προς τα

πάθη και τα αγάπησαν, τα εξύψωσαν, τα χρύσωσαν και τα θεο­ποίησαν. Προφανώς, το πάθος τούς έκανε να νιώθουν όχι μόνο

πιο ευτυχείς αλλά και πιο καθαροί και πιο θε·ίκοί. - Κι οι χρι­

στιανοί; Θέλησαν να γίνουν Εβραίοι σ' αυτό το σημείο; τα κα­

τάφεραν να γίνουν;

180

Page 178: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλfο ΠΙ

140

Πολύ εβραϊκό. - Αν ήθελε ο Θεός να γίνει αντικείμενο αγά­

πης, θα 'πρεπε πρώτα να παραιτηθεί από το να κρίνει και από

το να απονέμει δικαιοσύνη· ένας δικαστής, ακόμη και μεγαλό­

ψυχος, δεν μπορεί να είναι αντικείμενο αγάπης. Ο ιδρυτής του

χριστιανισμού δεν είχε αρκετά λεπτή αίσθηση στο σημείο αυτό

- επειδή ήταν κι αυτός Εβραίος.

141

Πολύ ανατολίτικο. - Πώς; Ένας Θεός που αγαπάει τους αν­

θρώπους με τον όρο να τον πιστεύουν, και που ρίχνει τρομερές

ματιές και απειλές σ' όποιον δεν πιστεύει σ' αυτή την αγάπη!

Πώς; Μια αγάπη κλεισμένη μέσα σε όρους συμβολαίου ως αί­

σθημα ενός παντοδύναμου Θεού! Μια αγάπη που δεν κατάφε­

ρε να ξεπεράσει ούτε το αίσθημα της τιμής ούτε το αίσθημα της

aράθυμης δίψας για εκδίκηση! Πόσο ανατολίτικα είναι όλα αυ­

τά! «Τι σε νοιάζει εσένα αν εγώ σ' αγαπώ;» - αυτό είναι μια

επαρκής κριτική για όλο το χριστιανισμό .

142

Θυμίαμα. - Ο Βούδας λέει: «Μην κολακεύεις τον ευεργέτη

σου!» Πείτε αυτά τα λόγια μέσα σε μια χριστιανική εκκλησία κι

αμέσως θα καθαρίσουν τον αέρα από καθετί χριστιανικό.

143

Η μεγαλύτερη ωφέλεια του πολυθεϊσμού. - Το να φτιάχνει ένα

άτομο το δικό του ιδεώδες και να αντλεί απ' αυτό τον δικό του

181

Page 179: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γvώση

νόμο, τις δικές του χαρές και τα δικά του δικαιώματα είναι κά­

τι που θεωρούνταν μέχρι τώρα η πιο aνήκουστη ανθρώπινη πα­

ρεκtροπή και η καθαυτό ειδωλολατρία. Οι λίγοι που τολμούσαν

να κάνουν κάτι τέτοιο ένιωθαν πάντα την ανάγκη να απολογη­

θούν, λέγοντας συνήθως: «Δεν ήμουν εγώ! Δεν ήμουν εγώ! Αλ­

λά ένας Θεός μέσα μου!» Η θαυμαστή τέχνη και ικαv6τητα για

δημιουργία θεών - ο Πολυθε'ίσμός - ήταν αυτό μέσω του οποί­ου μπορούσε να εκφορτιστεί, να εξαγνισθεί, να τελειοποιηθεί

και να εξευγενισθεί αυτή η ενόρμηση: γιατί αρχικά ήταν μια πο­

λύ κοινή και aνυπόληπτη ενόρμηση που συνδεόταν με την ισχυ­

ρογνωμοσύνη, την ανυπακοή και το φθόνο. Η εχθρότητα απέ­

ναντι στην ενόρμηση να 'χεις ένα δικ.ό σου ιδεώδες ήταν στο πα­

ρελθόν ο βασικός νόμος κάθε ηθικού συστήματος. Υπήρχε μό­

νο μια νόρμα, ο άνθρωπος και κάθε λαός πίστευε πως είχε αυ­

τή την πρώτη και έσχατη νόρμα. Αλλά πάνω και έξω, σε κάποιο

μακρινό πάνω κόσμο, μπορούσε κανείς να δει ένα πλήθος από

νόρμς ο ένας θεός δεν ήταν η άρνηση ενός άλλου θεού ή βλα­

σφημία εναντίον του! Εδώ έγιναν επιτρεπτά για πρώτη φορά τα

άτομα, εδώ τιμήθηκε για πρώτη φορά το δίκαιο των ατόμων. Η

επινόηση θεών, ηρώων και κάθε λογής υπερανθρώπων, όπως και

όντων «πλάι» ή «κάτω» από τον άνθρωπο, νάνων, ξωτικών, κε­

νταύρων, σατύρων, δαιμόνων και διαβόλων, ήταν η ανεκτίμητη

προπαρασκευαστική άσκηση για τη δικαιολόγηση του εγωισμού

και της κυριαρχίας του ατόμου: την ελευθερία που παραχωρού­

σε κανείς σ' ένα θεό σε σχέση με τους άλλους θεούς - την πα­

ραχωρούσε τελικά και στον εαυτό του σε σχέση με τους νόμους,

τα ήθη και τους γείτονές του. Από την άλλη μεριά, ο μονοθε'ί­

σμός, αυτή η αυστηρή συνέπεια της θεωρίας του ενός φυσιολο­

γικού ανθρώπινου τύπου - η πίστη σ' ένα φυσιολογικό Θεό, δί­

πλα στον οποίο υπάρχουν μόνο κάλπικοι ψευτοθεοί - ήταν ί­

σως ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετώπισε μέχρι τώρα η αν­

θρωπότητα. Την απείλησε με εκείνο το πρόωρο σταμάτημα που,

απ' όσο μπορούμε να κρίνουμε, προσέβαλε εδώ και πολύ καιρό

182

Page 180: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ήδη τα περισσότερα άλλα ζωικά είδη· γιατί όλα πιστεύουν σ' έ­

να φυσιολογικό τύπο και ιδεώδες για το είδος τους, κι έχουν κά­

νει οριστικά σάρκα και αίμα τους την ηθικότητα των ηθών. Στον

πολυθε·ίσμό προεικονίζεται η ελευθερία και η πολλαπλότητα του

ανθρώπινου πνεύματος: η δύναμη να δημιουργούμε για τους ε­

αυτούς μας δικά μας καινούργια μάτια - συνεχώς όλο και πιο

καινούργια, όλο και πιο δικά μας: γι' αυτόν το λόγο, ανάμεσα σ'

όλα τα ζώα μόνο ο άνθρωπος δεν έχει αιώνιους ορίζοντες και

προοπτικές.

144

Θρησκευτικοί πόλεμοι. - Μέχρι τώρα ο θρησκευτικός πόλεμος

ήταν η μεγαλύτερη πρόοδος των μαζών· γιατί αποδεικνύει πως

η μάζα έχει αρχίσει να μεταχειρίζεται τις έννοιες με σεβασμό.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι αρχίζουν μόνο από τη στιγμή που οι

πιο εκλεπτυσμένες διαμάχες μεταξύ των αιρέσεων εκλεπτύνουν

την κοινή λογική: έτσι ακόμη και ο όχλος γίνεται λεπτόνους,

παίρνει στα σοβαρά τα ψιλοπράγματα και θεωρεί πιθανό ότι η

«αιώνια σωτηρία της ψυχής» μπορεί να εξαρτάται από τις μικρές

διαφορές μεταξύ των εννοιών.

145

Κίνδυνος για τους φυτοφάγους. - Η υπερβολική κατανάλωση

του ρυζιού οδηγεί στη χρήση του όπιου και των ναρκωτικών,

όπως ακριβώς οδηγεί στη χρήση του οινοπνεύματος η υπερβο­

λική κατανάλωση πατάτας. Έχει όμως επίσης και λεπτότερες

μετεπιδράσεις στις οποίες περιλαμβάνονται τρόποι του σκέπτε­

σθαι και του αισθάνεσθαι που ενεργούν ως ναρκωτικά. Αυτό

συμφω:νεί με το γεγονός ότι εκείνοι που προωθούν ναρκωτι-

183

Page 181: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

κούς τρόπους του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι, όπως ορι­

σμένοι Ινδοί δάσκαλοι, εξυμνούν μια αποκλειστικά φυτοφαγι­

κή δίαιτα, την οποία θα 'θελαν να κάνουν νόμο για τις μάζες.

Μ' αυτόν τον τρόπο, θέλουν να δημιουργήσουν και να μεγαλώ­

σουν εκείνη την ανάγκη που μόνο αυτοί είναι σε θέση να ικα­

νοποιήσουν.

146

Γερμανικές ελπίδες. - Ας μην ξεχνάμε ότι τα ονόματα των λα­

ών είναι συνήθως υβριστικά. Οι Τάρταροι, παραδείγματος χά­

ρη, αν πιστέψουμε το όνομά τους, είναι «σκύλοι»· έτσι τους α­

ποκαλούσαν οι Κινέζοι. «Γερμανοί» αρχικά σήμαινε «εθνικοί»

(ειδωλολάτρες). Έτσι ονόμαζαν οι Γότθοι μετά τον προσηλυτι­

σμό τους τη μεγάλη μάζα των αβάπτιστων συγγενικών τους φυ­

λών, ακολουθώντας τη μετάφραση που είχαν κάνει στην ελληνι­

κή μετάφραση των Εβδομήκοντα, που χρησιμοποιεί για τους ει­

δωλολάτρες τη λέξη που στα ελληνικά σημαίνει «οι λαοί». Βλέ­πε τον Ουλφίλα71 • - Θα ήταν ακόμη δυνατόν να μετατρέψουν

οι Γερμανοί το υβριστικό όνομά τους σε όνομα τιμής, με το να

γίνουν ο πρώτος μη χριστιανικός λαός της Ευρώπης. Ο Σοπεν­

χάουερ τους εκτιμούσε πολύ για το ότι είχαν δείξει μεγάλη προ­

διάθεση να ακολουθήσουν αυτή την κατεύθυνση. Έτσι θα μπο­

ρούσε να ολοκληρωθεί το έργο του Λούθηρου, που τους δίδαξε

να μην είναι Ρωμαίοι και να λένε: «Εδώ στέκομαι εγώ! Δεν μπο­

ρώ να κάνω αλλιώς!» 72

147

Ερώτηση και απάντηση. - Τι παίρνουν σήμερα πρώτα απ' όλα

οι άγριες φυλές από τους Ευρωπαίους; Το οινόπνευμα και το

154

Page 182: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

χριστιανισμό, τα ευρωπα"ίκά ναρκωτιΚά. - Και από τι πεθαί­

νουν πιο γρήγορα; - Από τα ευρωπα"ίκά ναρκωτικά.

148

Πού γεννιούνται οι μεταρρυθμίσεις. - Την εποχή που η Εκκλη­

σία είχε φτάσει στη μεγαλύτερη διαφθορά, η Εκκλησία στη Γερ­

μανία ήταν η λιγότερο διεφθαρμένη. Γι' αυτόν το λόγο εμφανί­

στηκε εκεί η Μεταρρύθμιση, δείχνοντας ότι εκεί είχαν βιωθεί ως

aνυπόφορες ακόμη και οι aπαρχές της διαφθοράς. Σχετικά μι­

λώντας, κανένας λαός δεν ήταν ποτέ περισσότερο χριστιανικός

από τους Γερμανούς της εποχής του Λούθηρου· η χριστιανική

κουλτούρα τους ήταν έτοιμη να ανοίξει σε εκατοντάδες μπου­

μπούκια - χρειαζόταν μόνο μια νύχτα ακόμη· αλλά αυτή η νύ­

χτα έφερε μια θύελλα που έβαλε τέλος σ' όλα.

149

Αποτυχίες των μεταρρυθμίσεων. - Στην Ελλάδα, η αποτυχία

πολλών προσπαθειών να δημιουργηθούν καινούργιες ελληνικές

θρησκείες αποτελεί τιμή για τον ανώτερο πολιτισμό των Ελλή­

νων ακόμη και σε μάλλον πρώιμους καιρούς. Δείχνει ότι πρέπει

να υπήρχαν ήδη από νωρίς στην Ελλάδα μεγάλοι αριθμοί δια­

φορετικών ατόμων που οι διαφορετικές ανάγκες και δυσχέρειές

τους δεν μπορούσαν να θεραπευτούν με μια ενιαία συνταγή πί­

στης και ελπίδας. Ο Πυθαγόρας και ο Πλάτωνας, ίσως και ο Ε­

μπεδοκλής, και ακόμη πιο νωρίς οι ορφικοί ζηλωτές, ήθελαν να

ιδρύσουν καινούργιες θρησκείες οι δύο πρώτοι μάλιστα είχαν

ψυχές και ταλέντα που ταίριαζαν τόσο πολύ με το ρόλο των ι­

δρυτών θρησκειών ώστε ποτέ δεν καταφέρνει κανείς να εκπλα­

γεί όσο θα 'πρεπε με την αποτυχία τους. Κι όμως, το μόνο που

185

Page 183: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

κατάφεραν να δημιουργήσουν ήταν αιρέσεις. Κάθε φορά που α­

ποτυχαίνει η μεταρρύθμιση ενός ολόκληρου λαού και υπάρχουν

μόνο αιρέσεις που εξυψώνουν τον αρχηγό τους, μπορούμε να

καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο λαός είναι ήδη πολύ πολυ­

ειδής κι έχει αρχίσει να απομακρύνεται από τα χυδαία αγελαία

ένστικτα και από την ηθικότητα των ηθών: βρίσκεται σε μια με­

στή νοήματος ρευστή κατάσταση που συνήθως συκοφαντείται

σαν να 'ναι παρακμή των ηθών και διαφθορά, ενώ στην πραγ­

ματικότητα διακηρύσσει ότι το αυγό πάει να ωριμάσει και ότι το

τσόφλι είναι έτοιμο να σπάσει. Το ότι η Μεταρρύθμιση του Λού­

θηρου πέτυχε στον Βορρά, δείχνει ότι η Βόρεια Ευρώπη ήταν

καθυστερημένη σε σύγκριση με τον Νότο, και ότι οι ανάγκες της

ήταν ακόμη όμοιοειδείς και μονόχρωμες. Πράγματι, δεν θα εί­

χε γίνει ποτέ ο εκχριστιανισμός της Ευρώπης, αν δεν είχε εκ­

βαρβαριστεί βαθμιαία η κουλτούρα του αρχαίου κόσμου στον

Νότο μέσω μιας υπερβολικής πρόσθεσης τευτονικού βάρβαρου

αίματος, που την έκανε να χάσει την πολιτισμική της ανωτερό­

τητα. Όσο πιο γενική και απόλυτη μπορεί να είναι η δράση ε­

νός ατόμου ή μιας σκέψης ενός ατόμου, τόσο πιο ομοιοειδής και

ισοπεδωμένη πρέπει να είναι η μάζα που δέχεται τη δράση, ε­

νώ αντίθετες βλέψεις προδίδουν πως υπάρχουν αντίθετες ανά­

γκες, που θέλουν επίσης να ικανοποιηθούν και να αναγνωρι­

στούν. Αντίστροφα, μπορούμε πάντα να συμπεράνουμε ότι μια

κουλτούρα είναι πράγματι υψηλή, όταν οι ισχυρές και διψασμέ­

νες για κυριαρχία φύσεις καταλήγουν να ασκούν μόνο περιορι­

σμένη και αιρετική δράση. Αυτό ισχύει και για τις διάφορες τέ­

χνες και για το χώρο της γνώσης. Όπου Κυριαρχεί κάποιος, υ­

πάρχουν μάζες κι όπου υπάρχουν μάζες, υπάρχει και μια ανά­

γκη για υποδούλωση. Όπου υπάρχει δουλεtά, υπάρχουν λίγα ά­τομα τα οποία έχοtJν εναντίον τους τα αγελαία ένστικτα και τη

συνείδηση.

186

Page 184: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλfο ΙΙΙ

150

Για την κριτική των αγίων. - Για να 'χεις μια αρετή, πρέπει λοι­

πόν να θέλεις να την έχεις με την πιο κτηνώδη μορφή της - ό­

πως το ήθελαν και το χρειάζονταν οι χριστιανοί άγιοι; Αυτοί δεν

μπορούσαν να αντέξουν τη ζωή παρά μόνο με τη σκέψη ότι το

θέαμα της αρετή ς τους θα γεννούσε αυτοπεριφρόνηση σ' όποιον

τους έβλεπε. Μια αρετή όμως που ενεργεί μ' αυτόν τον τρόπο ε­

γd:J την ονομάζω κτηνώδη.

151

Για την καταγωγή της θρησκείας. - Η μεταφυσική ανάγκη δεν

είναι πηγή των θρησκειών, όπως έλεγε ο Σοπενχάουερ, αλλά α-

πλώς μια μεταγενέστερη παραφυάδα τους. Κάτω από την κυ­

ριαρχία των θρησκευτικών σκέψεων οι άνθρωποι εξοικειώθη-

καν με την ιδέα ενός «άλλου κόσμου (πίσω κόσμου, κατώτερου,

ανώτερου)» - και όταν καταστρέφονται οι θρησκευτικές σκέ-

ψεις, οι άνθρωποι νιώθουν ένα άβολο κενό και μια στενόχωρη

στέρηση. Απ' αυτό το αίσθημα γεννιέται και πάλι «ένας άλλος

κόσμος», μόνο που τώρα είναι μεταφυσικός κι όχι πια θρησκευ-

τικός. Αυτό όμως που οδήγησε τους ανθρώπους σε πανάρχαιες

εποχές να δεχτούν την ύπαρξη ενός «άλλου κόσμου», δεν ήταν

μια ενόρμηση και ανάγκη αλλά ένα λάθος στην ερμηνεία ορι­

σμένων φυσικών γεγονότων, άρα μια σαστιμάρα της διάνοιας. ../οι~~;,,\ •

152

Η μεγαλύτερη αλλαγή. - Ο φωτισμός και το χρώμα όλων των

πραγμάτων έχει αλλάξει! Τώρα πια δεν καταλαβαίνουμε πώς έ­

νιωθαν οι αρχαίοι τα πιο κοινά και συνηθισμένα πράγματα -

187

Page 185: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

λόγου χάρη, τη μέρα και το ξύπνημα. Επειδή οι αρχαίοι πίστευ­

αν στα όνειρα, η ξυπνητή ζωή είχε διαφορετικό φως. Το ίδιο ι­

σχύει για ολόκληρη τη ζωή, με την αντανάκλαση του θανάτου

και τη σημασία του· για μας ο «θάνατος» είναι κάτι τελείως δια­

φορετικό. Όλες οι εμπειρίες έλαμπαν διαφορετικά, επειδή έλα­

μπε μέσα τους ένας θεός . Ομοίως και όλες οι αποφάσεις και οί

προοπτικές για το μακρινό μέλλον· γιατί οι αρχαίοι είχαν χρη­

σμούς και μυστικούς οιωνούς και πίστευαν στην προφητεία. Αι­

σθάνονταν την «αλήθεια» με διαφορετικό τρόπο, γιατί ο τρελός

μπορούσε τότε να θεωρείται φερέφωνό της - πράγμα που εμάς

μας κάνει να ανατριχιάζουμε ή να γελάμε. Κάθε αδικία δρούσε

διαφορετικά στα ανθρώπινα συναισθήματα· γιατί εκείνοι οι άν­

θρωποι φοβούνταν τα θε"ίκά αντίποινα κι όχι απλώς μια δημό­

σια τιμωρία και aτίμωση. Τι ήταν η χαρά την εποχή που πίστευ­

αν στους διαβόλους και στους πειρασμούς; Τι ήταν το πάθος ό­

ταν έβλεπαν τους δαίμονες να παραμονεύουν δίπλα; Τι ήταν η

φιλοσοφία όταν η αμφιβολία βιωνόταν σαν αμαρτία του πιο ε­

πικίνδυνου είδους - σαν ιεροσυλία απέναντι στην αιώνια αγά­

πη, σαν δυσπιστία απέναντι σε καθετί που ήταν καλό, υψηλό,

καθάρό και άξιο ευσπλαχνίας! - Εμείς δώσαμε στα πράγματα

καινούργιο χρώμα· τα βάφουμε συνεχώς. Μα τι μπορούν να κά­

νουν οι προσπάθειές μας απέναντι στη χρωματική λαμπρότητα

εκείνης της παλιάς βιρτουόζου - δηλαδή της παλιάς ανθρώπι­

νης φύσης!

153

Homo poeta. 73 - «Εγώ, που έφτιαξα αποκλειστικά με τα χέρια

μου αυτή την τραγωδία των τραγωδιών, στο βαθμό που τέλειω­

σε, εγώ, που πρώτος έδεσα τον κόμπο της ηθικής στην ύπαρξη τόσο σφιχτά που μόνο ένας Θεός μπορεί να τον λύσει - έτσι το

επιθυμούσε ο Οράτιος! - εγώ ο ίδιος σκότωσα στην τέταρτη

188

Page 186: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

πράξη όλους τους θεούς για χάρη της ηθικής! Τι να κάνω τώρα

στην πέμπτη πράξη; Από πού να πάρω την τραγική λύση; - Μή­

πως πρέπει ν' αρχίσω να σκέφτομαι μια κωμική λύση;»

154

Διαφορετική επικινδυνότητα της ζωής. - Δεν ξέρετε τι τυχαίνει

να ζείτε· τρέχετε σαν μεθυσμένοι μέσα στη ζωή και κάπου-κά­

που κατρακυλάτε κάτω από κάποια σκάλα. Χάρη στο μεθύσι σας

όμως, ποτέ δεν σπάτε ένα μέλος του σώματός σας οι μυς σας εί­

ναι πολύ χαλαροί και το κεφάλι σας πολύ σκοτεινιασμένο για

να βρείτε την πέτρα αυτών των σκαλοπατιών τόσο σκληρή όσο

τη βρίσκουμε εμείς οι άλλοι! Για μας η ζωή είναι πιο επικίνδυ­

νη: είμαστε φτιαγμένοι από γυαλί· αλίμονό μας αν τύχει να σκο­

ντάψουμε! Κι όλα είναι χαμένα αν πέσουμε!

155

Τι μας λείπει. -Αγαπάμε τη μεγάλη φύση και την ανακαλύψα­

με: αυτό οφείλεται στο ότι δεν υπάρχουν στο μυαλό μας μεγά­

λοι άνθρωποι. Το αντίθετο ίσχυε για τους Έλληνες: το αίσθημά

τους για τη φύση ήταν διαφορετικό από το δικό μας.

156

Αυτός που έχει μεγαλύτερη επιρροή. - Όταν ένας άνθρωπος

προβάλλει αντίσταση σ' όλη την εποχή του, τη σταματάει στην

πόρτα και της ζητάει το λόγο, αυτό σημαίνει πως ασκεί οπωσ­

δήποτε επιρροή . Δεν έχει σημασία αν θέλει να κάνει κάτι τέ­

τοιο· σημασία έχει ότι μπορεί να το κάνει.

189

Page 187: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

157

Mentίrί. 74 - Προσοχή! Σκέφτεται σε μια στιγμή θα 'χει ετοιμά­

σει ένα ψέμα. Αυτό είναι μια βαθμίδα κουλτούρας την οποία

προσέγγισαν ολόκληροι λαοί. Αναλογιστείτε μόνο τι εξέφραζαν

οι Ρωμαίοι με το ρήμα mentiri!

158

Άβολη ιδιότητα. - Το να βρίσκεις το καθετί βαθύ - αυτό είναι

άβολη ιδιότητα. Σε κάνει να κουράζεις αδιάκοπα τα μάτια σου

και στο τέλος να βρίσκεις πάντα περισσότερα απ' όσα θα επι·

θυμούσες να βρεις.

159

Κάθε αρετή έχει την εποχή της. - Όποιος είναι αλύγιστος σή­

μερα έχει τύψεις συνείδησης που οφείλονται ακριβώς στην εντι­

μότητά του: γιατί το να 'σαι αλύγιστος είναι μια αρετή που δεν

ανήκει στην ίδια εποχή με την aρετή της εντιμότητας.

160

Σε επαφή με τις αρετές. - Ακόμη και απέναντι σε μια αρετή

μπορεί κανείς να 'ναι αναξιοπρεπής και κόλακας.

161

Στους λάτρεις της εποχής. - Ο aποσχηματισμένος παπάς και ο

aπελευθερωμένος κατάδικος προσπαθούν συνεχώς να «φtιά-

190

Page 188: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλίο ΠΙ

ξουν» ένα πρόσωπο: θέλουν ένα πρόσωπο χωρίς παρελθόν.

Είδατε όμως ποτέ ανθρώπους, που ξέρουν πως το μέλλον aντι­

καθρεφτίζεται στο πρόσωπό τους και που είναι τόσο ευγενικοί

απέναντι σε σας, εσάς που είστε λάτρεις της «σημερινής επο­

χής», ώστε να φτιάχνουν ένα πρόσωπο χωρίς μέλλον;

162

Εγωισμός. - Εγωισμός είναι ο νόμος της προοπτικής της αντί­

ληψης, που κάνει αυτό που είναι κοντά να φαίνεται μεγάλο και

βαρύ · ενώ, όσο απομακρύνεται κανείς τόσο μειώνεται το μέγε­

θος και το βάρος όλων των πραγμάτων.

163

Έπειτα από μια μεγάλη νίκη. - Το καλύτερο σε μια μεγάλη νί­

κη είναι το ότι απαλλάσσει το νικητή από το φόβο της ήττας.

«Γιατί να μην ηττηθώ κι εγώ μια φορά;» λέει στον εαυτό του·

<<τώρα είμαι αρκετά πλούσιος για κάτι τέτοιο».

164

Αυτοί που αναζητούν τη γαλήνη. - Τα πνεύματα που αναζητούν

τη γαλήνη τα αναγνωρίζω από τα πολλά σκοτεινά αντικείμενα

τα οποία τοποθετούν γύρω τους: όποιος θέλει να κοιμηθεί κά­

νει το δωμάτιό του σκοτεινό ή σέρνεται μέσα σε μια σπηλιά. -Μια υπόδειξη για εκείνους που δεν ξέρουν τι αναζητούν περισ­

σότερο, αλλά που θα 'θελαν να το μάθουν!

191

Page 189: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Η χαρούμενη γνώση

165

Η τύχη εκείνων που έχουν απαρνηθεί κάτι. - Όποιος απαρνη­

θεί κάτι εντελώς και για πολύ καιρό θα πιστέψει, όταν το ξανα­

συναντήσει τυχαία, σχεδόν ότι το ανακάλυψε - και πόση τύχη

έχει εκείνος που ανακαλύπτει! Ας γίνουμε εξυπνότεροι από τα

φίδια που ξαπλώνουν πολύ καιρό κάτω απ' τον ίδιο ήλιο.

166

Πάντα στη συντροφιά μας. - Καθετί στη φύση και στην ιστο­

ρία που μου είναι συγγενικό μού μιλάει, με επαινεί, με σπρώ­

χνει προς τα μπρος και με παρηγορεί· τα άλλα δεν τα ακούω ή

τα ξεχνάω αμέσως. Βρισκόμαστε πάντα μόνο στη δική μας συ­

ντροφιά.

167

Μισανθρωπία και αγάπη. - Λέει κανείς ότι έχει κορεστεί από

τους ανθρώπους μόνο όταν δεν μπορεί πια να τους χωνέψει κι

όμως έχει ακόμα το στομάχι του γεμάτο απ' αυτούς. Η μισαν­

θρωπία είναι το επακόλουθο μιας υπερβολικά άπληστης αγάπης

για τους ανθρώπους και «aνθρωποφαγίας» - μα ποιος σε πρό­

σταξε, πρίγκιπα Άμλετ μου, να ρουφάς τους ανθρώπους σαν

στρείδια;75

168

Ένας άρρωστος. - «Πάει άσχημα!» -Από τι υποφέρει; - «Υ­

ποψέρει από ψλογερή επιθυμία να τον παινεύουν, και δεν βρί-

192

Page 190: Η χαρούμενη γνώση φρειδερίκος νίτσε (part 1)

Βιβλ!ο ΙΙΙ

σκει τροφή γι' αυτήν.» - Απίστευτο! Όλος ο κόσμος τον υμνεί

και τον κανακεύει· όχι μόνο τον σηκώνουν στα χέρια, αλλά το

όνομα του είναι σ' όλα τα χείλη! - «Ναι, αλλά έχει κακή ακο­

ή όσον αφορά στα παινέματα. Όταν τον παινεύει ένας φίλος,

του φαίνεται ότι αυτός ο φίλος παινεύει τον εαυτό του. Όταν τον

παινεύει ένας εχθρός, του φαίνεται ότι αυτός ο εχθρός το κάνει

για να μαζέψει ο ίδιος επαίνους. Κι όταν τέλος τον παινεύει κά­

ποιος απ' τους υπόλοιπους - και δεν μένουν πολλοί τέτοιοι, τό­

σο πολύ είναι διάσημος! - προσβάλλεται από το ότι κάποιοι

δεν τον θεωρούν ούτε φίλο ούτε εχθρό, και λέει: Τι με νοιάζει

εμένα όποιος ισχυρίζεται πως μπορεί να παίζει τον δίκαιο μαζί

μου!»

169

Απροκάλυπτοι εχθροί. - Το θάρρος απέναντι στον εχθρό είναι

ένα πράγμα δι' εαυτό: δεν εμποδίζει τη δειλία και την αναπο­

φάσιστη σύγχυση. Έτσι έκρινε ο Ναπολέοντας τον «πιο θαραλ­

λέο άνθρωπο» που γνώριζε: τον Μυρά76• Το συμπέρασμα είναι

πως ορισμένοι άνθρωποι χρειάζονται aπροκάλυπτους εχθρούς

για να μπορέσουν να ανεβούν στο ύψος της δικής τους aρετής,

του ανδρισμού και της ευδιαθεσίας τους.

170

Μαζί με τον όχλο. - Μέχρι τώρα, τρέχει μαζί με τον όχλο και

εκφωνεί πανηγυρικούς γι' αυτόν· μια μέρα όμως θα γίνει aντί­

παλός του! Γιατί τον ακολουθεί πιστεύοντας ότι η τεμπελιά του

θα βρει εδώ πεδίο δράσης: δεν έχει αντιληφθεί ακόμη πως ο

όχλος δεν είναι αρκετά τεμπέλης δι' εαυτόν, πως πάντα σε

σπρώχνει προς τα μπρος, πως ποτέ δεν επιτρέπει σε κανέναν

193