11

ΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΟΟΤΤΕΕΛΛΟΟΥΥΣΣ ««ΠΠΟΟΛΛΙΙΤΤΙΙΚΚΑΑ»»

ΕΕΡΡΜΜΗΗΝΝΕΕΥΥΤΤΙΙΚΚΑΑ ΣΣΧΧΟΟΛΛΙΙΑΑ

ΕΕννόόττηητταα 1111ηη

Ο Αριστοτέλης αρχίζει την εξέταση των θεμάτων του με την παραγωγική

μέθοδο (βλ. σχόλιο βιβλίου σελ.182)

ΘΘέέμμαα της ενότητας είναι ο ορισμός της «πόλεως».

Όλη αυτή η μικρή ενότητα αποτελεί έναν συλλογισμό που καταλήγει

στον ορισμό της έννοιας «πόλη». Οι σκέψεις του συγγραφέα

διατυπώνονται με συντακτική σειρά, προηγούνται δηλ. οι αιτιολογικές

προτάσεις και ακολουθούν οι κύριες.

Ας παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της σκέψης του:

ἐπειδή ὁρῶμεν

πᾶσαν πόλιν πᾶσαν κοινωνίαν

οὖσαν κοινωνίαν τινα συνεστηκυῖαν ἕνεκα ἀγαθοῦ τινος

2.( πάντες πράττουσιν πάντα χάριν τοῦ δοκοῦντος εἶναι ἀγαθόν)

δῆλον ὡς

3. πᾶσαι στοχάζονται ἀγαθοῦ τινος

4. μάλιστα τοῦ κυριωτάτου πάντων (στοχάζεται)

ἡ πασῶν κυριωτάτη καί

περιέχουσα πάσας τάς ἄλλας.

Αναλυτικότερα:

1. ἐπειδή ὁρῶμεν: Χρησιμοποιώντας το ρήμα ὁρῶμεν ο Αριστοτέλης

δείχνει ότι αντλεί παραδείγματα από την πραγματικότητα. Έτσι τα

λογικά επιχειρήματά του στηρίζονται στην παρατήρηση της

αντικειμενικής πραγματικότητας, στα θετικά στοιχεία της εμπειρίας και

όχι στην αφηρημένη σκέψη˙ αυτά τα επιχειρήματα τα χρησιμοποιεί για

την προώθηση της σκέψης του στη συναγωγή συμπερασμάτων

ακολουθώντας μια συλλογιστική πορεία από τα μερικά στα συνολικά και

γενικά˙ ο φιλόσοφος είναι εμπειρικός (θετικός) και όχι θεωρητικός.

22

2. πᾶσαν πόλιν κοινωνίαν τινά οὖσαν: Η εμπειρία δείχνει ότι κάθε

πολιτικά οργανωμένο σύνολο με άρχοντες και αρχόμενους, αυτάρκεια,

αυτονομία, ελευθερία, νόμους (πᾶσαν πόλιν) είναι μια μορφή

συνύπαρξης με κύριο χαρακτηριστικό τη συμμετοχή των ανθρώπων που

συνυπάρχουν σε κάποιες ενέργειες και διαδικασίες με κοινό σκοπό.

(κοινωνίαν τινά οὖσαν).

3. συνεστηκυῖαν ἕνεκα ἀγαθοῦ τινος: Κάθε πόλη και κάθε κοινωνία,

ομάδα, κάθε μορφή κοινωνικής συμβίωσης συγκροτείται και υπάρχει

(συνεστηκυῖαν) αποβλέποντας στην ικανοποίηση κάποιου αγαθού, η

ύπαρξή της δηλαδή συνδέεται με έναν σκοπό.

4. ( πάντες γάρ πράττουσιν πάντα χάριν τοῦ δοκοῦντος εἶναι ἀγαθόν):

Αυτή η παρενθετική πρόταση εξηγεί την προηγούμενη αποδεικνύοντας

ότι όλες οι ενέργειες των ανθρώπων είναι εξ ορισμού σκόπιμες, έχουν ένα

σκοπό. Συνεπώς και η πόλις ως σύνολο ανθρώπων υπηρετεί κάποιον

σκοπό. Αυτός ο σκοπός είναι η επιδίωξη του αγαθού, όποιο θεωρεί

καθένας ως αγαθό για τον εαυτό του.

5. δῆλον ὡς: Με τη φράση αυτή αρχίζει η διατύπωση του

συμπεράσματος, το οποίο έχει δύο σκέλη .

6. α) πᾶσαι στοχάζονται ἀγαθοῦ τινος: Από τα προηγούμενα γίνεται

φανερό ότι κάθε επιμέρους ομάδα έχει ως σκοπό την επιδίωξη κάποιου

συγκεκριμένου για την ίδια αγαθού. Αυτό σημαίνει ότι τα κοινωνικά

υποσύνολα οφείλουν την ύπαρξή τους και τη συνοχή τους στο «ειδικό

αγαθό» που επιδιώκουν.

β) μάλιστα τοῦ κυριωτάτου πάντων (στοχάζεται): Το ανώτερο από

όλα τα αγαθά επιδιώκει εκείνη η μορφή συμβίωσης, η οποία είναι

πασῶν κυριωτάτη, η σπουδαιότερη, η ανώτερη απ’ όλες και

περιέχουσα πάσας τάς ἄλλας, που κλείνει μέσα της όλες τις άλλες

μορφές κοινωνικής συνύπαρξης. Γι’ αυτό είναι ανώτερη σε ποιότητα,

περιεκτικότερη σε έκταση και επομένως της αναλογεί ως επιδίωξη το

ανώτατο αγαθό. (+το σχολ. του βιβλίου σελ.183)

7. Ο ορισμός της έννοιας «πόλις»

Σύμφωνα με το κείμενο η πόλις είναι μια μορφή ανώτερης κοινωνικής

συνύπαρξης, που εμπεριέχει όλες τις άλλες και αποβλέπει στο

ανώτερο από όλα τα αγαθά. Είναι η κοινωνία η πολιτική.

Με τον όρο κοινωνίαν προσδιορίζεται το προσεχές γένος, η ευρύτερη

κατηγορία στην οποία εντάσσεται η έννοια.

Η ειδοποιός διαφορά, το γνώρισμα δηλαδή της έννοιας «πόλις» που τη

διαφοροποιεί από άλλες όμοιες έννοιες είναι το αγαθό στο οποίο

αποβλέπει και που είναι το ανώτερο όλων. Πρόκειται βέβαια για την

33

ευδαιμονία των πολιτών, αγαθό μέσω του οποίου η πόλις επιδιώκει το

συμφέρον όλων των πολιτών, σε αντίθεση με τις άλλες μορφές

κοινωνικής συμβίωσης που στοχεύουν σε επιμέρους αγαθό για το

συμφέρον των μελών τους. Η ανωτερότητα αυτού του αγαθού

αποδεικνύει και την ανωτερότητα της ίδιας της πόλης έναντι των άλλων

κοινωνιών. Με άλλα λόγια, εφόσον η πόλη είναι η «κυριωτάτη» όλων των

κοινωνιών, και το αγαθό στο οποίο στοχεύει είναι το «κυριώτατον» όλων

των άλλων αγαθών.

Ο όρος ευδαιμονία για τον Αριστοτέλη έχει από τη μια ηθικό περιεχόμενο

και αφορά τον άνθρωπο ως άτομο και από την άλλη είναι και ο

προορισμός της πόλης, που αφορά τον άνθρωπο ως πολίτη. Ο άνθρωπος

δηλαδή θα κατακτήσει με τις ηθικές ενέργειές του τόσο την ατομική

ευδαιμονία όσο και την ευδαιμονία μέσα στο πλαίσιο της πόλης

συνυπάρχοντας αρμονικά με τους άλλους πολίτες και ενεργώντας ως

πολίτης. Υπό την έννοια αυτή, οι πράξεις του είναι πολιτικές πράξεις,

καθώς ενεργεί ως μέλος της πολιτικής κοινωνίας, και έχουν πολιτικές

συνέπειες, εφόσον οδηγούν στην ευδαιμονία του πολιτικού συνόλου. Η

άποψη αυτή διατυπώνεται ξεκάθαρα από τον ίδιο τον Αριστοτέλη στο

έβδομο βιβλίο των Πολιτικών του, όπου αναφέρει ότι η ευδαιμονία του

κάθε ανθρώπου ξεχωριστά συναρτάται με την ευδαιμονία της πόλης.

Έτσι, επιβεβαιώνεται η άποψη ότι η ηθική φιλοσοφία είναι μέρος της

πολιτικής φιλοσοφίας

Τέλος χαρακτηρίζει την πόλιν ως πολιτική κοινωνία, δηλαδή οργανωμένη

πολιτειακά κοινωνία που έχει αυτάρκεια, αυτονομία, ελευθερία, θεσμούς

και πολίτευμα. Αφορά, λοιπόν, η πόλη τη γνωστή για τον αρχαίο

ελληνικό κόσμο πόλη-κράτος, όπως επικράτησε να αποδίδεται σήμερα ο

όρος.

Η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη:

Τελεολογική σκέψη ονομάζουμε αυτή που αναζητά τελικά αίτια

(τέλος=σκοπός) για την εξήγηση των πραγμάτων.

Στην ενότητα αυτή διατυπώνονται τρείς φράσεις που δηλώνουν τελικό

αίτιο και σε μια τέταρτη το τελικό αίτιο εννοείται από τα προηγούμενα:

α) ὁρῶμεν πᾶσαν πόλιν καί πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν

συνεστηκυῖαν

β) τοῦ γάρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦχάριν πάντα πράττουσι πάντες

γ) πᾶσαι μέν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται.

δ) μάλιστα δέ καί τοῦ κυριωτάτου πάντων.

Σύμφωνα με τα παραπάνω:

α) όλοι κάνουν τα πάντα για ένα σκοπό, το αγαθό

β) όλες οι κοινωνίες έχουν συσταθεί με ένα σκοπό, το αγαθό

γ) και η πολιτική κοινωνία στοχεύει στο ανώτερο αγαθό, την ευδαιμονία.

Παρατηρούμε ότι κάθε πόλη και κάθε κοινωνία αποβλέπουν στην

ικανοποίηση κάποιου αγαθού. Οι κοινωνίες και οι πόλεις δημιουργήθηκαν

για να ικανοποιήσουν κάποιες ανθρώπινες ανάγκες (π.χ. επικοινωνία,

44

ασφάλεια, εξασφάλιση υλικών και πνευματικών αγαθών…). Όπως όλοι

οι άνθρωποι αγωνίζονται ατομικά για να καταφέρουν ό,τι είναι σωστό και

αληθινό, έτσι και οι κοινωνίες (π.χ. οικογένειες, επαγγελματικές

ομάδες…) επιδιώκουν κάποιο αγαθό. Είναι επομένως φυσικό και λογικό

και η σπουδαιότερη και σημαντικότερη κοινωνία, η οποία περιλαμβάνει

όλες τις άλλες, να αποσκοπεί σε ένα αγαθό ανώτερο από όλα τα άλλα.

Ο Αριστοτέλης, επομένως, βλέπει τη σύσταση της πόλης και όλων

των κοινωνιών τελεολογικά, δηλ. από την άποψη του τέλους, του σκοπού

τον οποίο επιδιώκουν.

Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν παραγωγικό συλλογισμό για να

αποδείξει ότι η πόλη είναι μια μορφή κοινωνικής συνύπαρξης και

αποβλέπει σε κάποιο αγαθό.

1η προκείμενη: κάθε κοινωνία- μορφή κοινωνικής συνύπαρξης αποβλέπει

σε ένα αγαθό

«πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν»

2η προκείμενη: η πόλη-κράτος είναι μια κοινωνία - μορφή κοινωνικής

συνύπαρξης

«πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν»

Συμπέρασμα: όλες οι κοινωνίες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό –και– η

κυριότερη από όλες τις κοινωνίες αποβλέπει στο κυριότατο από όλα τα

αγαθά «πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται» και «τοῦ κυριωτάτου

πάντων.

Ότι η πόλη είναι ανώτερη μορφή κοινωνίας και ότι αποβλέπει στο

ανώτερο αγαθό, προκύπτει από έναν δεύτερο παραγωγικό συλλογισμό

που υπονοείται:

1η προκείμενη: κάθε κοινωνία - μορφή κοινωνικής συνύπαρξης

αποβλέπει σε ένα αγαθό

«πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν»

2η προκείμενη: η πόλη-κράτος είναι ανώτερη μορφή κοινωνικής

συνύπαρξης, γιατί εμπεριέχει όλες τις άλλες μορφές

κοινωνίας

«ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας»

Συμπέρασμα: η πόλη-κράτος αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά

«τοῦ κυριωτάτου πάντων»

Ερωτήσεις

1. Ο Αριστοτέλης θεωρεί υπέρτατο αγαθό την εὐδαιμονίαν. α) με

ποια φράση του κειμένου υποδηλώνεται το υπέρτατο αγαθό; β)

ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης ευδαιμονία σύμφωνα και με

την ετυμολογία της και ποια σύμφωνα με την άποψη του

Ηράκλειτου, του Δημόκριτου και του Αριστοτέλη;

55

2. συνεστηκυῖαν, δῆλον πόλιν, ὁρῶμεν, κοινωνίαν, καλουμένη: να

γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική, απλά ή σύνθετα, για κάθε

λέξη.

33.. Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: ανακωχή, επικύρωση, κάτοπτρο, σταθμός,

οντολογικός.

44.. Να δώσετε ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για καθένα από τα παρακάτω θέματα του ρήματος «ὁρῶ»:

ορ-, οπ-, ιδ-.

ΕΕννόόττηητταα 1122ηη Ο Αριστοτέλης θεωρεί εκ φύσεως την πόλη, όπως και τις πρώτες κοινωνικές

οντότητες από τις οποίες αυτή προήλθε, με την έννοια ότι ο άνθρωπος μόνος

του δεν μπορεί ούτε καν να επιβιώσει, πόσο μάλλον να ευτυχήσει. Γι’ αυτό

από τη φύση του αναζητεί το άλλο φύλο, δημιουργεί οικογένεια, έπειτα χωριό-

κώμη και με τη συνένωση περισσότερων χωριών την πόλη. Η πόλη λοιπόν

δημιουργείται για τη διασφάλιση της ζωής, αλλά στην πραγματικότητα

υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή.

Ο τελικός λόγος που εξηγεί την ύπαρξη της πόλης είναι η αυτάρκειά της, η

δυνατότητα να χαρίσει από μόνη της στον άνθρωπο το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία.

Η αυτάρκης πόλη αντιπροσωπεύει όλα όσα ο πολίτης επιθυμεί, για να

ικανοποιήσει τις ανάγκες του και να κατακτήσει το στόχο του, το υπέρτατο

αγαθό, την ευδαιμονία.

ππόόλληη:: (ερμηνευτικά σχόλια του βιβλίου +): Η πόλις αποτελεί την ολοκλήρωση

του εξελικτικού κύκλου των πρώτων κοινωνικών μορφών: είναι το τέλος των δύο

προηγούμενων μορφών κοινωνικής συμβίωσης με το νόημα ότι ικανοποιεί

ακόμη πιο υψηλές = πιο «ηθικές» ανάγκες του ανθρώπου.

ττέέλλεειιαα:: (ερμηνευτικά σχόλια του βιβλίου +): Στα Ηθικά Νικομάχεια είδαμε την

άποψη του Αριστοτέλη ότι κάθε δημιούργημα της φύσης έχει μέσα του αυτό που

ο ίδιος ονομάζει ἀρχήν κινήσεως (=αρχή της αύξησής του). Αυτό σημαίνει πως

από τη στιγμή που θα γεννηθεί κάτι από τη φύση, αρχίζει σ’ αυτό μια ορισμένη

διαδικασία που, αν δεν εμποδισθεί από έξω, θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία, η οποία θα το οδηγήσει στο τέλος του (=στην τελείωσή

του). Ακολουθώντας λοιπόν και οι δύο πρώτες μορφές κοινωνικής συμβίωσης

αυτή την διαδικασία οδηγούνται στο τέλος τους που είναι η πόλις.

ααυυττάάρρκκεειιαα:: Η λέξη είναι παράγωγη από το επίθετο αυτάρκης, κι αυτό

σχηματισμένο από το θέμα της αντωνυμίας αὐτός και του ρήματος ἀρκέω-ῶ,

δήλωνε αυτόν που αρκείται σε όσα έχει ο ίδιος, αυτόν που ζει άνετα από τη δική

του μόνο περιουσία, επομένως αυτόν που έχει οικονομική ανεξαρτησία,

παράλληλα όμως-τουλάχιστον κατά τον Αριστοτέλη- και αυτόν που διαθέτει κι

ένα υπόβαθρο-απόθεμα πνευματικού και ηθικού έρματος. (+σχόλια του βιβλίου)

+ : Με αυτήν την έννοια η πόλις είναι η ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου,

επειδή αυτή, στην ουσία πέτυχε την ύψιστη αυτάρκεια, είτε εν σχέσει προς τα πιο

αναγκαία είτε εν σχέσει προς την ευδαίμονα ζωή. Η αυτάρκεια της πόλεως και η

66

ευδαιμονία της (το εὖ ζῆν=η καλή ζωή των πολιτών) είναι λοιπόν δύο έννοιες

απόλυτα ταυτόσημες.

ΗΗ ππόόλληη εεπποομμέέννωωςς......πποορρεείίαα;; Στο σημείο αυτό διατυπώνεται ο πρώτος

συλλογισμός του Αριστοτέλη που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πόλις είναι

φυσική ύπαρξη. Σύμφωνα μ’ αυτόν λοιπόν η πόλις υπάρχει εκ φύσεως για τους

εξής λόγους:

επειδή και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, από τη συνένωση των οποίων

αυτή προήλθε, υπάρχουν και αυτές εκ φύσεως,

επειδή είναι το τέλος των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων, αφού η φύση

του κάθε πράγματος είναι η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της

τελείωσής του και επομένως η φύση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων

είναι η πόλις, και η πόλις είναι εκ φύσεως.

Τρεις συλλογισμοί διατυπώνονται για να αποδειχθεί ότι η πόλις υπάρχει εκ

φύσεως:

1ος συλλογισμός: Οι πρώτες κοινωνικές οντότητες είναι φυσικές υπάρξεις

Η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων

Άρα: η πόλη είναι φυσική ύπαρξη

2ος συλλογισμός: Η φύση ενός πράγματος είναι η ολοκλήρωσή του

Η πόλη είναι η ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων

Άρα η πόλη υπάρχει εκ φύσεως

3ος συλλογισμός: κάθε ον από τη φύση του υπηρετεί ένα στόχο που είναι κάτι το άριστο

στόχος της πόλεως είναι η αυτάρκεια που είναι κάτι το άριστο

Άρα: η πόλις υπάρχει εκ φύσεως (αφού επιδιώκει και πραγματώνει κάτι το

άριστο).

ΟΟ άάννθθρρωωπποοςς εείίννααιι εεκκ φφύύσσεεωωςς πποολλιιττιικκὀὀνν ζζῷῷοονν:: (σχόλια του βιβλίου +):

Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο

από τη φύση να ζει σε πόλη. Αυτό αιτιολογείται με τις εξής συλλογιστικές

διαδικασίες:

1. Ο χαρακτηρισμός του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού μπορεί να στηριχτεί στο

συμπέρασμα του συλλογισμού για τη φυσική ύπαρξη της πόλεως. Η

πολιτειακά οργανωμένη κοινωνία είναι φυσική ύπαρξη και είναι αυτονόητο

ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους, αφού αποτελείται από αυτούς.

Όμως όχι μόνο η γένεση αλλά και ο σκοπός της πόλεως, το εὖ ζῆν και η

αὐτάρκεια, έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο και δεν μπορούν να

νοηθούν χωρίς αυτόν. Επομένως ο άνθρωπος είναι ον που από τη φύση είναι

προορισμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους.

2. Όποιος είναι ἄπολις, δηλ. ον που δεν ζει μέσα σε οργανωμένη πολιτικά

κοινωνία και αυτό δεν οφείλεται σε τυχαίο περιστατικό αλλά είναι έτσι από

τη φύση του, αυτός είναι ή ατελής άνθρωπος ή ον ανώτερο από τον

άνθρωπο. Εφόσον όμως ο άνθρωπος δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, δεν

είναι ἄπολις. Άρα είναι ζώο πολιτικό.

Με δύο συλλογισμούς ο Αριστοτέλης αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει

ζῷον πολιτικόν»:

1ος συλλογισμός: Η πόλις υπάρχει εκ φύσεως

Ο άνθρωπος είναι συστατικό της πόλης (αυτή η προκείμενη εννοείται)

77

Άρα ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»

2ος συλλογισμός: ο άνθρωπος που δεν ζει μέσα σε οργανωμένη κοινωνία («ὁ ἄπολις»),

επειδή έτσι είναι πλασμένος εκ φύσεως και όχι λόγω τυχαίας συγκυρίας,

είναι ή άνθρωπος κατώτερης ποιότητας ή ένα ον ανώτερο από άνθρωπο

ο άνθρωπος δεν είναι ούτε κατώτερης ποιότητας ούτε ον ανώτερο από άνθρωπο

Συμπέρασμα: άρα, ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικὸν»

Ερωτήσεις

1. Να συγκρίνετε τη θέση του Αριστοτέλη για την ύπαρξη της πόλης με αυτήν

του Πρωταγόρα στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο.

ΕΕννόόττηητταα 1133ηη Δύο είναι τα θέματα της ενότητας:

α) ο ανθρώπινος λόγος είναι η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος είναι

από τη φύση του πολιτικόν ζῷον

β) η πόλη υπάρχει ἐκ φύσεως, με την έννοια ότι αποτελεί προϋπόθεση για

την ύπαρξη των μελών της.

11.. οο άάννθθρρωωπποοςς εείίννααιι φφύύσσεειι πποολλιιττιικκόόνν ζζῶῶοονν::

Η ενότητα αρχίζει με αναφορά σε δύο κοινωνίες: την κοινωνία των ζώων και την

πολιτική κοινωνία των ανθρώπων. Κι επειδή η φύση τίποτε δεν κάνει χωρίς

λόγο, χωρίς σκοπό, εφοδίασε με τα όργανα εκείνα που είναι απαραίτητα για την

τελείωσή τους.

Έτσι στα ζώα έδωσε την απλή φωνή, που δεν εκφράζει παρά μόνο τη λύπη και

την ευχαρίστησή τους, ενώ τον άνθρωπο τον εφοδίασε με την ικανότητα του

λόγου, με την οποία μπορεί και εκφράζει έννοιες, όπως το ωφέλιμο και το

βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο, το όμορφο και το άσχημο, το όσιο και το ανόσιο

κ. ά.

Η σύλληψη και η έκφραση των «ηθικών» αυτών εννοιών οδήγησε στη γένεση και

τη λειτουργία των διάφορων μορφών κοινωνικής συμβίωσης.

Χάρη στο λόγο ο άνθρωπος οδηγήθηκε στον πολιτικό βίο, στη ζωή ἐν πόλει.

Ο ανθρώπινος λόγος λοιπόν είναι η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος

είναι από τη φύση του πολιτικόν ζῷον.

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει την ιδιότητα του

πολιτικού και στα αγελαία ζώα, με την έννοια ότι αναλαμβάνουν και

διεκπεραιώνουν όλα μαζί μια κοινή δραστηριότητα.

Όταν όμως αναφέρεται στον άνθρωπο, το σημασιολογικό περιεχόμενο του

επιθέτου «πολιτικός» διευρύνεται και δηλώνει πιο πολύπλοκες κοινωνικές

διαδικασίες. Αυτό εκφράζεται κι από το ποσοτικό επίρρημα συγκριτικού βαθμού

«περισσότερο», στην πρώτη πρόταση της ενότητας, όπου γίνεται η σύγκριση του

ανθρώπου και των αγελαίων ζώων. Στη διάκριση μεταξύ της κοινωνίας των ζώων και της πολιτικής κοινωνίας των

ανθρώπων ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ζεύγη αντίθετων εννοιών για να

δηλώσει τις αντίστοιχες συμπεριφορές. (σχολ. βιβλίου σελ. 188)

88

Όλες αυτές οι διαπιστώσεις θα μπορούσαν να δώσουν τον ακόλουθο

συλλογισμό:

i. η φύση έδωσε στον άνθρωπο το λόγο, με τον οποίο αυτός

αντιλαμβάνεται το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το

δίκαιο και το άδικο.

ii. το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δίκαιο και το

άδικο είναι τα στοιχεία των οποίων η συνύπαρξη δημιουργεί την

πολιτική κοινωνία.

Συμπέρασμα: αφού η φύση έδωσε στον άνθρωπο το εργαλείο για να ζει σε

πολιτική κοινωνία, αυτός είναι ἐκ φύσεως πολιτικόν ζῷον.

22.. ΤΤοο όόλλοονν ππρροοηηγγεείίττααιι ττοουυ μμέέρροουυςς::

α) Ο Αριστοτέλης ξεκινώντας από εμπειρικές παρατηρήσεις του τύπου: «δεν

υπάρχει, στην ουσία, χέρι ή πόδι, αν δεν υπάρχει το σώμα ως σύνολο»

καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σώμα προηγείται από το χέρι ή το πόδι, αφού

αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη εκείνων.

β) η γενίκευση τον οδηγεί στη διατύπωση: «το όλον προηγείται του μέρους».

γ) έτσι έρχεται φυσιολογικό το συμπέρασμα: «στην τάξη της φύσης η πόλη

(=το όλον) προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο

(=τα μέρη).

δ) Η πόλη, λοιπόν δεν είναι μόνο μια φυσική οντότητα˚ στην

πραγματικότητα η φύση τη δημιούργησε ως προϋπόθεση για τη φυσική

ύπαρξη και των άλλων μορφών κοινωνικής συμβίωσης, που σημαίνει ότι η

φύση προόριζε εξαρχής τον άνθρωπο να ζήσει «ἅμα τῇ γενέσει του» σε

πόλη.

Αν χαθεί η πόλη, τότε θα είναι λειτουργικά ανύπαρκτοι και οι πολίτες, γιατί

αποτελούν οργανικό και αναπόσπαστο μέρος της, καθώς μόνο η πόλη μπορεί

να τους προσφέρει την ύψιστη αυτάρκεια. Αν ο άνθρωπος ήταν αυτάρκης

από μόνος του και δεν χρειαζόταν την πόλη, τότε δεν θα ήταν προορισμένος

από τη φύση να ζει σε πόλεις. Ένας τέτοιος άνθρωπος όμως δεν μπορεί παρά

να είναι ή ζώο ή θεός. Έτσι εξάγεται το συμπέρασμα ότι η πόλη ήρθε στην

ύπαρξη εκ φύσεως και ότι προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι το ρήμα «προηγείται» δεν έχει χρονική

σημασία αλλά

α) οντολογική: απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει το μέρος είναι να

υπάρχει το όλον, δηλαδή η πόλις, γιατί μόνο μέσα σε αυτή τα μέρη (η

οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο) πραγματώνουν τον σκοπό

της ύπαρξής τους, το «τέλος» τους, ενώ έξω απ’ αυτήν τα μέρη μένουν

ανολοκλήρωτα, και

β) αξιολογική: ιεραρχικά, το όλον, δηλαδή η πόλη, ως ολοκληρωμένο

σύνολο, βρίσκεται πιο ψηλά από το μέρος, δηλαδή την οικογένεια, το χωριό

και το κάθε επιμέρους άτομο. Άλλωστε, όπως είδαμε και στην προηγούμενη

ενότητα, η πόλη αποτελεί εξέλιξη, ολοκλήρωση της οικογένειας και του

χωριού και επομένως, τελειότερη μορφή κοινωνίας.

Ο συλλογισμός:

i. στην τάξη της φύσης το όλον προηγείται από το μέρος (ή: το όλον

αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους).

99

ii. Η πόλις είναι ένα όλον και τα μέρη της είναι η οικογένεια, η κώμη και

το κάθε επιμέρους άτομο

Συμπέρασμα: η πόλις προηγείται από τα μέρη της (ή: η πόλις αποτελεί

προϋπόθεση για την ύπαρξη των μερών της).

33.. ΗΗ ααυυττάάρρκκεειιαα..

Μόνο η αυτάρκεια της πόλης έχει ουσιαστικό νόημα: το μη αύταρκες άτομο

είναι λειτουργικά ανύπαρκτο, αλλά και το απολύτως αύταρκες άτομο θα

είναι «ή θεός ή ζώο», κάτι δηλ. που ξεπερνά τη φύση του ανθρώπου ή είναι

κατώτερο από αυτήν.

Η συσχέτιση των δύο προτάσεων:

i. η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως

ii. η πόλη προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο

οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως με το νόημα ότι

αυτή είναι το όλον προς το οποίο τείνει το άτομο.

Ερωτήσεις

1. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει και σε ορισμέ να ζώα την ιδιότητα του

πολιτικού (=κοινωνικού) αλλά όχι με την ίδια έννοια που δίνει στον

όρο για τον άνθρωπο. Ποιο περιεχόμενο έχει η έννοια όταν αναφέρεται

στα ζώα και ποιο όταν αναφέρεται στον άνθρωπο; Ποια είναι η

ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα αγελαία ζώα;

2. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η φύση δεν κάνει τίποτε χωρίς λόγο

και αιτία. Γιατί λοιπόν α) προίκισε τα ζώα με φωνή, β) έδωσε στον

άνθρωπο την ικανότητα του λόγου;

1100

ΕΕννόόττηητταα 1144ηη 11.. ««εεκκεείίννοοςς πποουυ ππρρώώττοοςς ττηη σσυυγγκκρρόόττηησσεε::

Ο Αριστοτέλης δεν αντιφάσκει με την άποψη που διατύπωσε πριν στις ενότητες

12 και 13 ότι η πόλη υπάρχει φύσει, αφού με αυτή την άποψη εννοεί ότι μπορεί η

πόλη να είναι κάτι το φυσικό, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η γέννηση και αύξησή

της δεν προϋποθέτει τη σύμπραξη και τη συνδρομή του ανθρώπου. Άλλο

πράγμα η φυσική της ιδιότητα και άλλο η κατασκευή και η συγκρότησή της. Για

το τελικό αποτέλεσμα δηλ. είναι απαραίτητα δύο πράγματα: η φύση και η

τέχνη ή καλύτερα η συνεργασία φύσης και τέχνης.

22.. ««όότταανν σσππάάζζεειι……ττοο χχεειιρρόόττεερροο ααππόό όόλλαα»»::

Ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα όντα, όταν χρησιμοποιεί τη λογική και

ζει σύμφωνα με τους νόμους και τη δικαιοσύνη. Ο νόμος και η δικαιοσύνη

εξασφαλίζει την τάξη και τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των μελών της

κοινωνίας. Η υπακοή στους νόμους και η πίστη στην ιδέα της δικαιοσύνης είναι ο

περιορισμός που τίθεται από το φιλόσοφο. Όταν ο άνθρωπος δεν εφαρμόζει το

νόμο και αδιαφορεί για τη δικαιοσύνη, επιστρέφει στην πρωτόγονη κατάσταση

που κυριαρχούν τα πάθη και τα ένστικτα.

Την ορθότητα του περιορισμού την αποδεικνύει εκ υο αντιθέτου, εξετάζοντας

δηλ., τι ακολουθεί όταν ο άνθρωπος δεν τηρεί τους νόμους και δεν υπηρετεί τη

φρόνηση και την αρετή με τα όπλα που η φύση του χάρισε. Θα μιλήσει δηλαδή

πρώτα για τις επιπτώσεις της αδικίας, για να καταλήξει στο ζητούμενο, στη

μεγάλη δηλαδή σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση της πολιτικής

κοινωνίας.

33.. ««οο άάννθθρρωωπποοςς γγεεννννιιέέττααιι εεφφοοδδιιαασσμμέέννοοςς……ττηηνν ααρρεεττήή»»::

(συσχετισμός της άποψης αυτής με τις αντίστοιχες θέσεις του φιλοσόφου για την

αρετή στα Ηθικά Νικομάχεια)

Ο άνθρωπος γεννιέται από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη φρόνηση και

την αρετή. Τέτοια όπλα μπορεί να είναι τα φυσικά του πάθη, ό λόγος, η γλώσσα.

Η αρετή στα Ηθικά Νικομάχεια διαφοροποιείται από τα πάθη της ψυχής και τις

δυνάμεις, γιατί είναι έξη. Πάθη ονόμασε την επιθυμία, την οργή, το φόβο, το

θάρρος, το φθόνο, τη χαρά, τη φιλία, το μίσος, τον πόθο, τη ζήλια, την

ευσπλαχνία και γενικά όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή λύπη. Τα πάθη

είναι βιολογικές ιδιότητες που δεν χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο ως καλό ή κακό.

Ο χαρακτηρισμός αυτός αρχίζει να υπάρχει από τη στιγμή που ο καθένας κρατά

μια ορισμένη στάση απέναντι σε αυτά. Και η καλύτερη στάση είναι η μεσότητα.

Μία μεσότητα που προσδιορίζεται με τη λογική και τη φρόνηση.

44.. ΔΔεενν υυππάάρρχχεειι ππιιοο ααννυυππόόφφοορροο……όόππλλαα::

Με τη λέξη «όπλα» αναφέρεται ο Αριστοτέλης στις ικανότητες με τις οποίες

εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο. Αυτά τα όπλα είναι τα φυσικά του πάθη και ο

λόγος (νους) και η γλώσσα. Αν ο άνθρωπος τα χρησιμοποιήσει για να διαπράττει

αδικίες, αυτό γίνεται ανυπόφορο, αφού αυτά του δόθηκαν για να υπηρετήσει τη

φρόνηση και την αρετή. Παράλληλα όμως γίνεται και ολέθριο, γιατί όπως

γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια», ένας κακός άνθρωπος μπορεί

να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα θηρίο (Ηθικά Νικομάχεια 1150 a:

«μυριοπλάσια γὰρ ἂν κακὰ ποιήσειεν ἄνθρωπος κακὸς θηρίου»). Την ίδια θέση

διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους «Νόμους» του λέγοντας ότι ο άνθρωπος

γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή.

1111

55.. ΟΟ δδίίχχωωςς ααρρεεττήή άάννθθρρωωπποοςς εείίννααιι……ττοουυ φφααγγηηττοούύ:

Ο Αριστοτέλης δίνει με σαφήνεια και έμφαση τις βλαβερές επιπτώσεις της

αδικίας. Έτσι με μια σειρά αρνητικών προσδιορισμών χαρακτηρίζει την

αδικία ως «το πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα», ενώ τον άνθρωπο

που δεν διαθέτει αρετή, τον άδικο, ως:

α) «το πιο ανόσιο ον» στις σχέσεις του με το θείο. Με το επίθετο «ανόσιος» ο

Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που δεν ζει σύμφωνα με τη λογική,

αλλά κυριαρχείται από τα πάθη και τις επιθυμίες. Ξεφεύγει από τα όρια του

μέτρου, επιδίδεται σε ακολασίες και δεν έχει κανέναν ηθικό φραγμό,

β) «το πιο άγριο» στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους,

γ) «το χειρότερο από όλα τα όντα» στις ερωτικές απολαύσεις και στις

απολαύσεις του φαγητού.

6.. ΗΗ δδιικκααιιοοσσύύννηη εείίννααιι σσττοοιιχχεείίοο……πποολλιιττιικκήή κκοοιιννωωννίίαα:

Τέλος ο Αριστοτέλης επισημαίνει τη μεγάλη σημασία που έχει η δικαιοσύνη για

τη συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας. Αποτελεί κατά τη γνώμη του, συστατικό

στοιχείο της πόλης, επειδή είναι σε θέση να εξασφαλίσει την τάξη και την

οργάνωση μέσα στην πολιτική κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, η δικαιοσύνη νοείται ως:

α) αρετή: είναι η ιδιότητα του ανθρώπου να πράττει με γνώμονα τους γραπτούς

νόμους της πολιτείας και δείχνοντας τον απαιτούμενο σεβασμό στους άγραφους

νόμους,

β) θεσμός της πολιτείας: είναι το σύνολο των κανόνων που εξασφαλίζουν την

τάξη και την αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη,

γ) κοινωνική αρετή: η ιδιότητα του ατόμου να ζει σύμφωνα με την κοινωνική

ηθική της πόλης. Η ύπαρξη της δικαιοσύνης αποτελεί την προϋπόθεση για την

ύπαρξη και όλων των άλλων αρετών.

ΕΕννόόττηητταα 1155ηη ΘΘέέμμαα της ενότητας είναι η ανάγκη για διερεύνηση των εννοιών της

πόλεως και του πολίτη στο πλαίσιο της διερεύνησης της έννοιας του

πολιτεύματος.

Από την πρώτη φράση του κειμένου της ενότητας φαίνεται ότι το θέμα

που θα απασχολήσει τον Αριστοτέλη είναι η διερεύνηση της έννοιας της

πολιτείας, δηλαδή του τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους (του

πολιτεύματος). Και συγκεκριμένα: η ουσία του καθενός πολιτεύματος (

τίς ἑκάστη) και τα χαρακτηριστικά του καθενός (ποία τις).

Προϋπόθεση όμως για τη διερεύνηση της έννοιας της πολιτείας θεωρεί τη

διερεύνηση της έννοιας της πόλεως και της έννοιας του πολίτη.

Η εξέταση αυτού του ζητήματος δεν έχει μόνο θεωρητικό ενδιαφέρον

αλλά είναι σχετικό σχεδόν με όλες τις πτυχές του καθημερινού βίου των

ανθρώπων ως μελών της κοινωνίας και ως πολιτών. Και αυτό γιατί

ανάλογα με το είδος του πολιτεύματος ρυθμίζονται τα ζητήματα που

αφορούν τα πάντα και είναι καθοριστικά για το δημόσιο και για τον

ιδιωτικό βίο των ανθρώπων. Μερικά τέτοια ζητήματα είναι ο τρόπος με

τον οποίο ασκείται η εξουσία 9δημοκρατικός, αυταρχικός, τυραννικός…),

1122

η παροχή κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων ή η καταπάτησή τους, η

περισσότερη ή λιγότερη φροντίδα για υγειονομική περίθαλψη και

κοινωνική πρόνοια, για την εξασφάλιση εργασίας, για παιδεία κλπ.

11.. ΠΠοοιιοοιι λλόόγγοοιι εεππιιββάάλλλλοουυνν ττηηνν εεξξέέτταασσηη ττηηςς έέννννοοιιααςς ππόόλλιιςς::

Ο Αριστοτέλης παραθέτει τρεις λόγους που προκύπτουν από την

εμπειρία:

α) ἀμφισβητοῦσιν ….τύραννον: Υπάρχει κάποια διχογνωμία ως προς την

ουσία του κράτους και πρέπει να ξεκαθαριστεί αν την ευθύνη την έχει

αυτό το απρόσωπο κράτος ή οι φορείς της εξουσίας, οι κυβερνήσεις,

ιδιαίτερα όταν δεν εκπροσωπούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του.

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης φαίνεται να είχε υπόψη του το ιστορικό

παράδειγμα των Θηβαίων (σχόλιο βιβλίου).

Η διαφωνία που προκύπτει είναι η εξής: όταν οι πράξεις γίνονται από

κυβερνήσεις ολιγαρχικές ή από τυράννους, μερικοί ισχυρίζονται ότι την

ευθύνη την έχει το κράτος κι άλλοι τα πρόσωπα που ασκούσαν την

εξουσία χωρίς τη συναίνεση του λαού. Έτσι όταν αλλάξει το καθεστώς

ενδέχεται να ακυρωθούν κάποιες συμφωνίες ή πράξεις.

Στα σημερινά κράτη βέβαια έχει καθιερωθεί η αρχή του ενιαίου κράτους,

σύμφωνα με την οποία όλες οι πράξεις του κράτους παραμένουν έγκυρες,

όποιο και αν είναι κάθε φορά το καθεστώς, και η συνέχεια του κράτους δε

διακόπτεται.

β) Κατανόηση του τρόπου δράσης του πολιτικού και του νομοθέτη(τοῦ δέ

πολιτικοῦ…περί πόλιν):Πρέπει δηλ. να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε

τον τρόπο δράσης, τις συγκεκριμένες ενέργειες ενός πολιτικού ή ενός

νομοθέτη, αφού αυτές αναφέρονται στο κράτος. Ο Αριστοτέλης συχνά

αναφέρει μαζί τους πολιτικούς και τους νομοθέτες, μάλιστα στην τρίτη

ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων κάνει αναφορά στο ρόλο των

νομοθετών, που έχουν την πρόθεση να κάνουν τους πολίτες ἀγαθούς.

Η φράση του κειμένου τοῦ δέ πολιτικοῦ καί τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν

τήν πραγματείαν οὖσαν, σημαίνει ότι κάθε ενέργεια ενός πολιτικού

αποβλέπει στο όφελος του συνόλου των πολιτών και όχι στο όφελος μιας

μόνο μερίδας του λαού ή στο ατομικό συμφέρον του ίδιου του πολιτικού.

γ) Κατανόηση της οργάνωσης του κράτους σε σχέση με το πολίτευμα:

Πρέπει να κατανοηθεί η οργάνωση του κράτους σε σχέση με τον τρόπο

διακυβέρνησής του, με το πολίτευμα δηλ. που επικρατεί κάθε φορά, με

την κατανομή της πολιτικής δύναμης, με τον τρόπο οργάνωσης των

πολιτών. Η αναγκαιότητα αυτή απορρέει από τη φράση ἡ δέ

πολιτεία…ἔστι τάξις τις, η οποία αποτελεί έναν πρώτο ορισμό της έννοιας

πολιτεία. Ο τρόπος διακυβέρνησης είναι ένα σύστημα που αναπτύχθηκε

για να ρυθμίσει την κατανομή της πολιτικής δύναμης μεταξύ των

κατοίκων της πόλης. Για να καταλάβουμε λοιπόν το σύστημα αυτό,

πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τι είναι η πόλη.

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι: για να διερευνηθεί η

έννοια του πολιτεύματος πρέπει πρώτα να διασαφηνιστεί η έννοια της

πόλεως και ειδικότερα τα εξής θέματα:

1133

α) ποιος έχει την ευθύνη για τα πολιτικά δρώμενα, το κράτος ή τα

πρόσωπα που είναι φορείς της εξουσίας;

β) να κατανοηθεί ο τρόπος δράσης των πολιτικών, αφού αυτός είναι

σχετικός με το κράτος και

γ) να κατανοηθεί ο τρόπος οργάνωσης ενός κράτους ανάλογα με το

καθεστώς που επικρατεί.

22.. ΗΗ εεξξέέτταασσηη ττηηςς έέννννοοιιααςς πποολλίίττηηςς::

Για δύο λόγους επιβάλλεται, κατά τον Αριστοτέλη, η εξέταση της έννοιας

πολίτης:

α) Ο πολίτης είναι μέρος του όλου «πόλις»: η πόλις είναι κάτι σύνθετο,

ένα όλο, που έχει συντεθεί από διάφορα μέρη, και ο πολίτης είναι το

μέρος· έτσι, για να γνωρίσουμε το όλο πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το

μέρος.

β)Ανυπαρξία ομοφωνίας για τον ορισμό της έννοιας «πολίτης» : η έννοια

πολίτης πρέπει να εξεταστεί όχι μόνο για να φωτιστεί καλύτερα η έννοια

πόλις, αλλά και για να ξεκαθαριστεί το περιεχόμενο και της ίδιας της

έννοιας πολίτης, για τον ορισμό της οποίας δεν υπάρχει ομοφωνία. Για

παράδειγμα, ένα άτομο σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής

πόλης μπορεί να είναι πολίτης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι

πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου υπάρχουν άλλα κριτήρια (π.χ.

καταγωγή, επάγγελμα, εισόδημα κ.ά.) Από τα κριτήρια που κάθε πόλη-

κράτος επιλέγει κρίνεται σε σημαντικό βαθμό και το πολίτευμά της.

33.. ΗΗ μμέέθθοοδδοοςς ττοουυ ΑΑρριισσττοοττέέλληη::

Ο Αριστοτέλης για να δώσει τον ορισμό της έννοιας πόλις, ακολουθεί την

αναλυτική μέθοδο: πρώτα αναλύει την έννοια πόλις στα συστατικά της,

βρίσκει τα χαρακτηριστικά των συστατικών αυτών και συνθέτοντάς τα θα

έχει τον ορισμό της έννοιας. Έτσι λέει ότι η πόλις είναι κάτι το όλον, (τι

τῶν ὅλων), κάτι το γενικό· καθετί το γενικό αποτελείται από μέρη (ἐκ

πολλῶν μορίων) και η πόλη είναι πλῆθος τι πολιτῶν. Επομένως πριν δούμε

τι είναι πόλις πρέπει να δούμε τι είναι ο πολίτης

Ερωτήσεις 1. Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω:

μερίδα, επίκληση, νομαδικός, συνδιάσκεψη, υποψία, βάθρο.

2. Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις

παρακάτω λέξεις (για τις σύνθετες λέξεις να χρησιμοποιήσετε το δεύτερο

συνθετικό τους): πλῆθος, ἐπισκοποῦντι, φάσκοντες, συνεστώτων,

ὁμολογοῦσι, ὀλιγαρχίαν.

1144

ΕΕννόόττηητταα 1166ηη Θέμα της ενότητας είναι ο ορισμός της έννοιας του πολίτη.

Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της έννοιας πολίτης ο Αριστοτέλης –κατά το

σχήμα θέσης και άρσης- αναφέρει πρώτα τα στοιχεία που δεν

αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης και στη συνέχεια εκείνα που το

αποδεικνύουν.

Α. Ποια δεν είναι κριτήρια για την ιδιότητα του πολίτη:

11.. ΟΟ ττόόπποοςς κκααττοοιικκίίααςς:: Ο ορισμός του πολίτη δεν συναρτάται από τον

τόπο στον οποίο κατοικεί, αφού στον ίδιο τόπο κατοικούν και μέτοικοι και

δούλοι, που δεν είναι πολίτες.

Mέτοικοι ονομάζονταν όσοι κατοικούσαν μόνιμα σε μια πόλη (κυρίως

στην Αθήνα) αλλά προέρχονταν από άλλον ελληνικό τόπο.

Οι μέτοικοι ασχολούνταν με το εμπόριο, πλήρωναν ειδικό φόρο, το

μετοίκιον, δεν είχαν όμως κτήματα και δεν ελάμβαναν μέρος στη

διοίκηση του κράτους. Κάθε μέτοικος είχε ένα πολίτη εγγυητή, προστάτη

που συναλλασσόταν για λογαριασμό του με το κράτος. Για τις υπηρεσίες

του προς το κράτος μπορούσε να γίνει ισοτελής (δηλ. να εξισωθεί με τους

κανονικούς πολίτες ως προς τους φόρους, ή να αποκτήσει το δικαίωμα της

ισοπολιτείας), ποτέ όμως δεν ανέρχονταν σε αξιώματα.

Οι δούλοι επίσης δεν ήταν πολίτες, γιατί θεωρούνταν μορφή ιδιοκτησίας.

Ήταν «έμψυχον κτήμα», για να τεθούν σε σε ενέργεια τα άψυχα

εργαλεία.

Μέτοικοι και δούλοι δεν έχουν συμμετοχή στη βουλευτική και δικαστική

εξουσία, επομένως δεν μπορεί να είναι πολίτες. Δεν είναι αρκετό η

συμμετοχή στην οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης. Ειδικότερα οι

δούλοι ανήκουν, κατά το φιλόσοφο, στην κατηγορία εκείνη των

ανθρώπων που είναι ακατάλληλοι για την πολιτική ζωή και δράση και

κατάλληλοι για χειρωνακτικές εργασίες. Είναι φύσει δούλοι.

22.. ««οοἱἱ ττῶῶνν δδιικκααίίωωνν μμεεττέέχχοοννττεεςς»»:: Το δικαίωμα του «ἐνάγειν καί

ἐνάγεσθαι» δεν μπορεί να καθορίσει τη φύση του πολίτη. Το δικαίωμα

αυτό το έχουν όλοι οι πολίτες, ακόμα και πολίτες άλλων πόλεων, που

προστατεύονται από τους νόμους κατόπιν διακρατικών συμβάσεων.

Από συμβόλων: Τα σύμβολα ήταν ειδικές συμβάσεις, κυρίως εμπορικές,

μεταξύ δύο πόλεων, που ρύθμιζαν τις διαδικασίες για αδικήματα

εμπορικών κυρίως συναλλαγών.

Στο κείμενο που παραλείπεται ο Αριστοτέλης αποκλείει την ιδιότητα του

πολίτη από τα παιδιά και τους γέροντες. Έτσι την ιδιότητα του πολίτη δεν

την είχαν α) οι μέτοικοι, β) οι δούλοι, γ) οι κάτοικοι της πόλεως που είχαν

δικαιικά δικαιώματα, όμως ήταν πολίτες άλλης πόλης, δ) τα παιδιά, ε) οι

γέροντες. Σ’ αυτούς θα μπορούσαν να προστεθούν οι εξόριστοι και οι

«άτιμοι», αυτοί δηλ. που στερούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα με

δικαστική απόφαση.

1155

Β. Τα γνωρίσματα του πολίτη:

««ττῷῷ μμεεττέέχχεειινν κκρρίίσσεεωωςς κκααιι ἀἀρρχχήήςς»»:: Δύο είναι τα κυριότερα γνωρίσματα

του πολίτη:

α. μετέχειν κρίσεως: να μπορεί να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου και

β. μετέχειν ἀρχῆς:να συμμετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα

όργανα από τα οποία λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις και τα οποία

νομοθετούν (βουλή, εκκλησία του δήμου).

Ο πολίτης λοιπόν ορίζεται ως προς το πλαίσιο συμμετοχής του στο

πολίτευμα˚ πολίτης επομένως είναι εκείνος που έχει το δικαίωμα να

συμμετέχει στην εκτελεστική και στη δικαστική «λειτουργία»του

κράτους.

Γ. Τι είναι πόλις: «Πόλις» είναι

α) το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική

και στη δικαστική εξουσία.

β) το σύνολο αυτό να είναι αρκετό και ικανό , ὥστε να εξασφαλίζει την

αυτάρκεια στα μέλη του, οποία είναι στενά συνδεδεμένη με την

ευδαιμονία των πολιτών.

Ο Αριστοτέλης λοιπόν

α) αποκλείει από τον ορισμό του πολίτη κριτήρια που δεν θεωρεί

ικανοποιητικά (οὐ τῷ οἰκεῖν, οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες … )

β) υποστηρίζει ότι η ιδιότητα του πολίτη οριοθετείται από τη

συμμετοχή του στη βουλευτική και δικαστική αρχή που ισοδυναμεί με

τη συμμετοχή του στο σύνολο σχεδόν των λειτουργιών της πόλης και

γγ)) όόττιι εεπποομμέέννωωςς ππόόλλιιςς εείίννααιι ττοο σσύύννοολλοο πποουυ

ααπποοττεελλεείίττααιι ααππόό εεννεερργγοούύςς,, σσυυμμμμεεττέέχχοοννττεεςς σστταα κκοοιιννάά

πποολλίίττεεςς,, κκααιι

εείίννααιι ττόόσσοο ώώσσττεε νναα εεξξαασσφφααλλίίζζεεττααιι σσττοουυςς πποολλίίττεεςς ηη

ααυυττάάρρκκεειιαα κκααιι ηη εευυδδααιιμμοοννίίαα..

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς

11.. ΝΝαα ββρρεείίττεε σσττιιςς ππρροοηηγγοούύμμεεννεεςς εεννόόττηηττεεςς κκααιι σσττηηνν εεννόόττηητταα 1166 ττοουυςς

οορριισσμμοούύςς πποουυ έέδδωωσσεε οο ΑΑρριισσττοοττέέλληηςς γγιιαα ττηηνν ππόόλληη κκααιι νναα σσυυννθθέέσσεεττεε

έένναα κκεείίμμεεννοο,, όόπποουυ μμεε ββάάσσηη τταα σσττοοιιχχεείίαα ααυυττάά θθαα ααννααλλύύεεττεε ττιι εείίννααιι

ππόόλλιιςς..

2. πολίτης δ’ ἁπλῶς … ἀρχῆς: Να συσχετίσετε το χωρίο με τον

ορισμό της πολιτείας και της πόλεως από τις προηγούμενες

ενότητες με σκοπό να αναζητήσετε τη σχέση πόλης, πολίτη και

πολιτείας, ώστε να δείξετε πώς προκύπτει από αυτή τη σχέση ο

ορισμός του πολίτη.

33.. ΝΝαα γγρράάψψεεττεε ααππόό έένναα οομμόόρρρριιζζοο γγιιαα ττιιςς λλέέξξεειιςς:: ἀἀρρχχῆῆςς,, κκρρίίσσεεωωςς,,

πποολλίίττηηςς,, δδοοῦῦλλοοιι,, δδιικκααίίωωνν,,σσυυμμββόόλλωωνν..

1166

ΕΕννόόττηητταα 1177ηη Θέμα της ενότητας είναι οι μορφές των πολιτευμάτων και τα

γνωρίσματα του καθενός.

Στη διάκριση των πολιτευμάτων ο Αριστοτέλης υιοθετεί δύο κριτήρια:

i. τον αριθμό των συμμετεχόντων στην άσκηση της εξουσίας

ii. την εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος.

Έτσι, αν τα πολιτεύματα αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον, τότε είναι

ορθά και ανάλογα με το αν στην εξουσία συμμετέχει ο ένας ή οι λίγοι ή οι

πολλοί, ονομάζονται βασιλεία, αριστοκρατία, πολιτεία αντίστοιχα. Όταν

όμως αποβλέπουν στο ιδιαίτερο συμφέρον του ενός, των λίγων ή των

πολλών, τότε τα πολιτεύματα που προκύπτουν είναι παρεκκλίσεις από τα

ορθά πολιτεύματα και ονομάζονται τυραννία, ολιγαρχία, δημοκρατία

αντίστοιχα.

Σχηματικά:

Πολιτεύματα α) [ως προς την εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος]

Ορθά Παρεκκλίσεις (τα συμφέροντα όλων) (τα συμφέροντα των αρχόντων)

β) [ως προς τον αριθμό των συμμετεχόντων στην άσκηση της εξουσίας]

‣ Βασιλεία (ένας) ‣ Τυραννία (ένας)

‣ Αριστοκρατία (λίγοι) ‣ Ολιγαρχία (λίγοι)

‣ Πολιτεία (πολλοί) ‣ Δημοκρατία (πολλοί)

Ποια σχέση έχει το κριτήριο της εξυπηρέτησης του δημόσιου

συμφέροντος με το σκοπό της πόλης και με τον ορισμό του πολίτη.

Η πόλη- κράτος έχει ως τελικό σκοπό το ύψιστο αγαθό, την ευδαιμονία

των πολιτών. Η πόλη γεννήθηκε για τη διασφάλιση της ζωής, ικανοποιεί

όμως και τη βαθύτατη επιθυμία των πολιτών για ευζωία. Ευζωία σημαίνει

ηθική και πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπου, δυο ενέργειες με τις

οποίες ο πολίτης ασκεί τις αρετές και ηθικοποιείται στο μέγιστο δυνατό

βαθμό. Επίσης, η πόλη-κράτος αποτελείται από πολίτες που αφενός

1177

έχουν το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να συμμετέχουν στην

άσκηση των πολιτικών λειτουργιών και στην απονομή της δικαιοσύνης

αφετέρου το πλήθος τους είναι τόσο ώστε να υπηρετείται ο ύψιστος

σκοπός της πόλης, η αυτάρκεια και δι’αυτής η ευδαιμονία.. Είναι φανερό

όμως ότι ο σκοπός της πόλης πετυχαίνεται μόνο στο πλαίσιο των ορθών

πολιτευμάτων, αφού σ’αυτά οι πολίτες εκπληρώνουν τα κριτήρια που

προαναφέρθηκαν. Συνεπώς είναι αυτά που αποβλέπουν στο συμφέρον

όλων.

Το περιεχόμενο των όρων αριστοκρατία, πολιτεία, τυραννία,

δημοκρατία, κατά τον Αριστοτέλη.

Αριστοκρατία: (βλ. σχόλιο βιβλίου σελ. 200)

Πολιτεία: Αν λάβουμε υπόψη μας τις εκφράσεις της ενότητας

«συνηθίζουμε να ονομάζουμε» και «πήρε το όνομα», φαίνεται πως η

έκφραση «ἡ πολιτεία» υποδήλωνε το καλύτερο, κατά την κοινή αντίληψη,

σύστημα διακυβέρνησης. Ότι αυτή ήταν πράγματι η κοινή αντίληψη κατά

την εποχή του Αριστοτέλη το μαθαίνουμε από τον Πανηγυρικό του

Ισοκράτη και από τον δεύτερο Κατά Φιλίππου λόγο του Δημοσθένη. Ο

ίδιος ο Αριστοτέλης φαίνεται να μη συμμεριζόταν την άποψη ότι η

πολιτεία είναι το καλύτερο πολίτευμα, όπως μας επιτρέπουν να

συμπεράνουμε οι παραπάνω φράσεις του κειμένου. Από τη συνέχεια της

πραγματείας του όμως πληροφορούμαστε ότι, κατά την άποψή του, η

πολιτεία είναι τρίτο από πλευράς αξίας πολίτευμα. Πρόκειται για ένα

πολίτευμα, στο οποίο κυβερνούν οι πολίτες της μέσης κοινωνικής τάξης

και της μέσης οικονομικής κατάστασης, άνθρωποι που υποτάσσονται πιο

εύκολα στη λογική (οι πλούσιοι τείνουν προς την αυθάδεια που τους κάνει

δεσποτικούς, ενώ οι φτωχοί τείνουν προς την πονηριά).

Το καλύτερο γι’ αυτόν πολίτευμα είναι η μοναρχία, με τον όρο ότι ο

μονάρχης είναι μια εξαιρετική προσωπικότητα, ένας άνθρωπος που

υπερέχει όλων των άλλων σε αρετή και φρόνηση. Ελλείψει τέτοιου

μονάρχη προτιμότερη είναι μια αριστοκρατία στην οποία να κυβερνούν

ενάρετοι και σοφοί άνθρωποι (ἄριστοι).

Τυραννία: Αποτελεί παρέκκλιση της βασιλείας και είναι το πολίτευμα στο

οποίο την εξουσία ασκεί ένας απόλυτος μονάρχης που στόχο έχει την

εξυπηρέτηση του προσωπικού του συμφέροντος.

Δημοκρατία: Είναι παρέκκλιση από την πολιτείαν και πρόκειται για το

πολίτευμα στο οποίο την εξουσία την ασκούν οι πολλοί, οι οποίοι είναι

άποροι και γι’ αυτό το λόγο εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα

αδιαφορώντας για τους άλλους.

Απάντηση στο 4ο θθέέμμαα του βιβλίου: Είδαμε ότι όπως κάθε ανθρώπινη

κοινωνία «στοχάζεται ἀγαθοῦ τινος», έτσι και η πόλη· αυτή μάλιστα, ως

πασῶν τῶν κοινωνιῶν κυριωτάτη και ως περιέχουσα πάσας τάς ἄλλας

κοινωνίας, έχει ως επιδίωξή της τό κυριώτατο πάντων τῶν ἀγαθῶν, αυτό

που ονομάζεται εὐδαιμονία και που πετυχαίνεται όταν η πόλη φτάσει

στην ύψιστη αυτάρκεια. Ο λόγος για τα πολιτεύματα τόνισε τον

1188

σημαντικότερο όρο για την επίτευξη όλων αυτών, τη σωστή λειτουργία

του μηχανισμού διακυβέρνησης και διοίκησης της πόλης. Έγινε φανερό

ότι στην ευδαιμονία της πόλης δεν συμβάλλει με τον ίδιο τρόπο κάθε

σύστημα διακυβέρνησης· υπάρχουν μάλιστα και συστήματα που οδηγούν

στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Τα τελευταία αυτά είναι εκείνα που

δεν αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του συμφέροντος του συνόλου των

πολιτών, αλλά ορισμένων μόνο από αυτούς. Ποιοι είναι λοιπόν οι σωστοί

τρόποι διακυβέρνησης; Είναι αυτοί που διασφαλίζουν το συμφέρον του

συνόλου των πολιτών.

ΕΕννόόττηητταα 1188ηη

Θέμα: Το θέμα που έρχεται για συζήτηση περιέχεται στο ερώτημα: «Τι είναι

καλύτερο για την πόλη: τη διακυβέρνησή της να την έχουν στα χέρια τους

οι πολλοί ή μήπως λίγοι αλλά άριστοι;».

Το θέμα ο Αριστοτέλης το θεωρεί πολύ ενδιαφέρον, αμέσως όμως από την αρχή

διαπιστώνει ότι καθένα από τα δύο ενδεχόμενα έχει τα κατά και τα υπέρ του:

1. Αν η εξουσία είναι στα χέρια των πολλών τότε:

α) αποτελεί αρνητικό στοιχείο το ότι το κάθε επιμέρους άτομο δεν μπορεί,

ασφαλώς, να είναι ένας αξιόλογος άνθρωπος

β) είναι όμως πολύ θετικό στοιχείο ότι ενωμένα όλα αυτά τα επιμέρους

άτομα μπορούν να αποτελέσουν μια δύναμη ανώτερη από εκείνη των

λίγων αρίστων: αθροιστικά η αρετή τους μπορεί να αποδειχτεί

αποτελεσματικότερη από τη συνολική αρετή των λίγων.

2. Αν η εξουσία είναι στα χέρια των λίγων τότε:

α) αποτελεί θετικό στοιχείο το ότι οι λίγοι, αλλά αξιόλογοι αυτοί άνθρωποι,

συγκρινόμενοι ένας προς έναν από τους πολλούς, είναι ασφαλώς πολύ

ανώτεροι, καθώς στην προσωπικότητα του καθενός τους

συγκεντρώνονται ιδιότητες που στους πολλούς εμφανίζονται διάσπαρτες,

β) εν πάση περιπτώσει όμως –και αυτό είναι το αρνητικό στοιχείο- οι θετικές

ιδιότητες όλων μαζί των λίγων μπορεί να είναι λιγότερες από τις θετικές

ιδιότητες των πολλών ως συνόλου.

Ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει την άποψή του και να κάνει πιο εύληπτη τη

δύναμη και την αξία των πολλών, φέρνει παραδείγματα, από τα οποία το ένα

έχει σχέση με τα κοινά δείπνα που γίνονται με τη συνεισφορά των πολλών και

γι’ αυτό είναι καλύτερα από εκείνα που θα γινόταν με τα έξοδα ενός μόνο

ανθρώπου. Το δεύτερο προέρχεται από τη μυθολογία και δείχνει ότι ο

υποθετικός άνθρωπος με τα πολλά χέρια και πόδια, με τις πολλές αισθήσεις και

με τη συσσωρευμένη αρετή και εξυπνάδα, εκφράζει την έννοια της δύναμης και

της υπεροχής. Το τρίτο παράδειγμα είναι σχετικό με την κρίση των δραματικών

αγώνων στην αρχαία Αθήνα: από ένα μακρότατο κατάλογο Αθηναίων πολιτών

εκλέγονταν με κλήρο δέκα κριτές, ο καθένας από τους οποίους έγραφε την κρίση

του σε πινακίδα˚ από τις κρίσεις που καταγράφονταν στις πέντε από τις δέκα

πινακίδες προέκυπτε το αποτέλεσμα της κρίσης. Έτσι, η τελική κρίση εξέφραζε

τη γνώμη όλων των Αθηναίων.

1199

Όταν λοιπόν κυβερνούν οι πολλοί, είναι σαν έναν άνθρωπο με πολλά χέρια,

πόδια κ.λ.π , σαν συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν όλοι για το κοινό δείπνο και

σαν τους κριτές των δραματικών αγώνων.

ΕΕννόόττηητταα 1199ηη

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης εξετάζει τα είδη της δημοκρατίας, η οποία

ανήκει στις παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων. Οι μορφές λοιπόν που

μπορεί να έχει η δημοκρατία είναι οι εξής:

α) Η δημοκρατία στην οποία εφαρμόζεται πιστά η αρχή της ισότητας:

φτωχοί και πλούσιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και προνόμια και συμμετέχουν

εξίσου στη διακυβέρνηση του κράτους και καμιά από αυτές τις δύο ομάδες δεν

επιβάλλεται στην άλλη.

β) Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα καταλαμβάνονται με κριτήριο

την περιουσία (που θα είναι όχι μεγάλη, όπως συμβαίνει με την ολιγαρχία). Σε

άλλο χωρίο των «Πολιτικών» (Πολιτικά 1294 b 10) ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει το

κριτήριο της περιουσίας ολιγαρχικό, αφού μόνο οι «ὀλίγοι» διέθεταν μεγάλες

περιουσίες και επεδίωκαν τιμές και αξιώματα. Εφόσον όμως το προβλεπόμενο

όριο περιουσίας είναι χαμηλό δεν θεωρείται αντιδημοκρατικό.

γ) Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι οι

πολίτες φτάνει να μην έχουν νομικό κώλυμα. Υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος.

δ) Η δημοκρατία στην οποία τα αξιώματα μπορούν να τα αναλάβουν όλοι,

φτάνει να είναι πολίτες. Υπέρτατη αρχή και εδώ είναι ο νόμος.

ε) Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, όμως υπέρτατη

αρχή είναι όχι ο νόμος αλλά ο λαός, που κυβερνάει με περιστασιακά

ψηφίσματα και με την επίδραση των δημαγωγών.

Γνωρίσματα της δημοκρατίας: Ο Αριστοτέλης παρουσιάοντας τη δημοκρατία

και τα είδη της διαπιστώνει ότι σε κάθε οργανωμένη κοινωνία υπάρχουν δύο

ευδιάκριτες τάξεις, η ανώτερη και η κατώτερη. Στην ανώτερη ανήκουν οι

πλουσιότεροι, οι περισσότερο μορφωμένοι και ολιγότεροι, ενώ στην κατώτερη οι

φτωχότεροι και περισσότεροι.

Γνώρισμα της δημοκρατίας είναι η ελευθερία, η οποία έχει δύο σημασίες:

α) το δικαίωμα του πολίτη να ζει όπως θέλει, (ατομική ελευθερία) και

β) το δικαίωμα να συμμετέχει στην πολιτική (πολιτική ελευθερία).

Άλλο επίσης βασικό γνώρισμα της δημοκρατίας είναι η ισότητα των πολιτών.

«σε καμιά περίπτωση…και οι δύο είναι όμοιες»: Η ισότητα των πολιτών

απέναντι στο νόμο αποτελεί καθοριστικό στοιχείο της δημοκρατίας. Δεν

επιτρέπεται δηλαδή διάκριση μεταξύ των πολιτών σε πλούσιους ή αριστοκράτες

που έχουν δικαιώματα και σε φτωχούς χωρίς δικαιώματα. Δεν αναγνωρίζεται

καμιά υπεροχή μιας τάξης ή μιας κοινωνικής ομάδας έναντι μιας άλλης. Η

πλειοψηφία έχει μεγάλη σημασία και η γνώμη της καθίσταται κυρίαρχη.

2200

ΕΕννόόττηητταα 2200ηη Στο κείμενο αυτής της ενότητας ο Αριστοτέλης διατυπώνει κάποιους

προβληματισμούς σχετικά με το περιεχόμενο της παιδείας και τους στόχους

της εκπαίδευσης.

1. «νομοθετητέον περί παιδείας»: Ο Αριστοτέλης πιστεύει στη νομοθετικά

κατοχυρωμένη παιδεία. Είναι αντίθετος στην απουσία νομοθετικής

εκπαιδευτικής μέριμνας και στη δυνατότητα αυτοσχεδιασμού του δασκάλου ή

του κηδεμόνα που αναπληρώνουν το κενό της πολιτείας και διδάσκουν