Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ …ptde/ptde/anounc/d_tomeas/Papadiamantis... · Web...

64
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Ελπινίκη Νικολουδάκη- Σουρή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλα όσα συνταράζουν ή γαληνεύουν τα νερά μιας μεγάλης πολιτείας, μεταφερμένης σε σμίκρυνση και αποτυπωμένα μ’ ενάργεια επάνω σ’ ένα κομμάτι γης τριγυρισμένο θάλασσα. Αυτό ήτανε. Η καθαρότητα της ψυχής του Παπαδιαμάντη, μεμιάς, "αρμόστηκε πάνω στην καθαρότητα του νησιού του. ΄Ενας λαός φτιαγμένος απ’ τον παρακατιανόν αλλά μακρόθυμο μάστορη, σε καιρούς όπου μια δεκαετία μετρούσε όσο μια σημερινή μέρα, ξεκίνησε για να πορευτεί από την προγονική στην παιδική του μνήμη κι απ’ αυτήν πάλι, στην γραφίδα του. Γερόντοι χαρακωμένοι από τους λεβάντηδες, κοπέλες κρουστές σαν τα βότσαλα. Γυναίκες μεσόκοπες [] Κι είναι και τα κορίτσια. ΄Οχι μόνον οι ξεχωριστές ηρωίδες, μια Ματή, μια Μαχούλα, μια Πολύμνια, η Πούλια «το Αστεράκι» ή η Ακριβούλα η θαλασσοπνιγμένη· αλλά και οι παρέες στα πεζούλια, ένα είδος χορού με αντιπροσωπευμένα όλα τα σόγια του νησιού, το Μαριώ, το Λενιώ, το Κατερινιώ, το Ξενιώ, το Φιλιώ, το Βελισσάρικο, το Μαχώ το Πορταρίτικο, η Ευανθία του Καπετάνιου, το Τσιτσώ, το Ραφτί, το Ασπασώ το Παπαδί, η Σοφούλα, το Μπακερί, η Μόρφω, η Σερετούλα [...] 1 1. Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής Σ’ αυτόν τον κατάλογο ονομάτων θα προσθέσουμε και τα πιο γνωστά των αγοριών, που είναι επίσης πρόσωπα των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη: ο Μιχαλιός ο «Γέρος», ο Ευαγγελινός, ο Λαμπράκης, ο Κώτσος, ο Πάππος, οι νεαροί Γεωργούτσος, Ιωάννης Αλογάκης, Ο Πάτροκλος Καμπίδης, ο Κώστας ο Αϊβαλής, ο Γιαννιός ο Βρυκολακάκης, ο Νάσος, ο Αγγελής, ο Μανώλης το «ταπόι», ο Αλέκος: μαθητές που δε βρίσκουν κανένα νόημα στη διδασκαλία, αγόρια που αισθάνονται τον έρωτα μέσα από τα μάγια και τις μεταμορφώσεις της φύσης· αγόρια που ωριμάζουν πρόωρα 1 Οδυσσέα Ελύτη, Η μαγεία του Παπαδιαμάντη, Ερμείας, Αθήνα χ. χ., σσ. 23- 24 1

Transcript of Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ …ptde/ptde/anounc/d_tomeas/Papadiamantis... · Web...

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όλα όσα συνταράζουν ή γαληνεύουν τα νερά μιας μεγάλης πολιτείας μεταφερμένης σε σμίκρυνση και αποτυπωμένα μrsquo ενάργεια επάνω σrsquo ένα κομμάτι γης τριγυρισμένο θάλασσα Αυτό ήτανε Η καθαρότητα της ψυχής του Παπαδιαμάντη μεμιάς αρμόστηκε πάνω στην καθαρότητα του νησιού του ΄Ενας λαός φτιαγμένος απrsquo τον παρακατιανόν αλλά μακρόθυμο μάστορη σε καιρούς όπου μια δεκαετία μετρούσε όσο μια σημερινή μέρα ξεκίνησε για να πορευτεί από την προγονική στην παιδική του μνήμη κι απrsquo αυτήν πάλι στην γραφίδα του Γερόντοι χαρακωμένοι από τους λεβάντηδες κοπέλες κρουστές σαν τα βότσαλα Γυναίκες μεσόκοπες [hellip] Κι είναι και τα κορίτσια ΄Οχι μόνον οι ξεχωριστές ηρωίδες μια Ματή μια Μαχούλα μια Πολύμνια η Πούλια laquoτο Αστεράκιraquo ή η Ακριβούλα η θαλασσοπνιγμένη αλλά και οι παρέες στα πεζούλια ένα είδος χορού με αντιπροσωπευμένα όλα τα σόγια του νησιού το Μαριώ το Λενιώ το Κατερινιώ το Ξενιώ το Φιλιώ το Βελισσάρικο το Μαχώ το Πορταρίτικο η Ευανθία του Καπετάνιου το Τσιτσώ το Ραφτί το Ασπασώ το Παπαδί η Σοφούλα το Μπακερί η Μόρφω η Σερετούλα []1

1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Σrsquo αυτόν τον κατάλογο ονομάτων θα προσθέσουμε και τα πιο γνωστά των αγοριών που είναι επίσης πρόσωπα των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη ο Μιχαλιός ο laquoΓέροςraquo ο Ευαγγελινός ο Λαμπράκης ο Κώτσος ο Πάππος οι νεαροί Γεωργούτσος Ιωάννης Αλογάκης Ο Πάτροκλος Καμπίδης ο Κώστας ο Αϊβαλής ο Γιαννιός ο Βρυκολακάκης ο Νάσος ο Αγγελής ο Μανώλης το laquoταπόιraquo ο Αλέκος μαθητές που δε βρίσκουν κανένα νόημα στη διδασκαλία αγόρια που αισθάνονται τον έρωτα μέσα από τα μάγια και τις μεταμορφώσεις της φύσης αγόρια που ωριμάζουν πρόωρα αντιμετωπίζοντας τις προκαταλήψεις τη φτώχεια και την ορφάνια και σπανιότερα αγόρια που με αναπάντεχο θάρρος υπερνικούν τις αδυναμίες τους και επιβάλλονται στην παρέα Αυτός είναι ο κόσμος των παιδιών που κινούνται και παραμένουν στον μικρόκοσμο των γονέων τους στα όρια μιας φτωχογειτονιάς στην Αθήνα ή της γενέθλιας γης της Σκιάθου Ανακαλούνται δε όπως και οι άλλοι laquoτύποιraquo οι laquoμεγάλοιraquo των διηγημάτων του ήδη διαμορφωμένοι έτοιμοι για την αφήγηση της πλοκής περισσότερο για να αναδειχθεί η ζωή της κοινότητας και η θέση τους σrsquo αυτήν Η οξυδερκής παρατήρηση και η υποβλητική αναπαράσταση των δραματικών καταστάσεων επηρεάζουν τον αναγνώστη και του καλλιεργούν τη συμπάθεια όταν προσλαμβάνει τα στιγμιότυπα της καθημερινής της laquoσταματημένηςraquo2 ζωής ως επεισόδια περιπέτειας των μικρών ηρώων και ηρωίδων 1 Οδυσσέα Ελύτη Η μαγεία του Παπαδιαμάντη Ερμείας Αθήνα χ χ σσ 23-24 2 Ο Ελύτης (ό π 17) σημειώνει τη συνοχή της πραγματικότητας στο έργο του Παπαδιαμάντη laquoΑυτή η σταματημένη ζωή όπως την αποκαλούμε σήμερα υποτιμητικά υπερσκελίζοντας κάθε αίσθημα αστάθειας βοηθούσε τότε τους ανθρώπους νrsquo αντιλαμβάνονται την πρόοδο με τα ποιοτικά και όχι με τα ποσοτικά μέτρα που σημαίνει ότι η διάρκεια σαν χρυσό νήμα σrsquo ένα κέντημα έδενε περασμένα και τωρινά ευτελή και πολύτιμα φυσικά και υπερφυσικά μrsquo έναν τρόπο που δε γίνεται να ξαναγυρίσουμε

1

Στον laquoμικρόraquo χώρο της Σκιάθου και της φτωχογειτονιάς στην Αθήνα ο laquoμικρόςraquo χρόνος της παιδικής ηλικίας τις πιο πολλές φορές συντομεύει κλείνει δηλαδή πολύ γρήγορα τον κύκλο της ζωής η αφελής συμπεριφορά και κατrsquo επέκτασιν οι εκδηλώσεις αθωότητας των μικρών ηρωίδων οι φυγές οι πονηριές και οι αταξίες των αγοριών η ζωή και ο θάνατός τους περιορίζονται στην ακτίνα δράσης που ο αφηγητής ελέγχει απόλυτα με τη μνήμη του ΄Ισως για τον λόγο αυτό πολλά από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών αποκλείουν σχεδόν νομοτελειακά την προοπτική της κοινωνικής εξέλιξης και της βελτίωσης εμβαθύνοντας σε μια ηθική και μεταφυσική ερμηνεία των καταστάσεων που δημιουργούνται γύρω από τη δράση των παιδιών ή τις δημιουργούν τα ίδια ως χαρακτήρες Στις περιπτώσεις αυτές το ρεύμα του ρομαντισμού διαπνέει τα ρεαλιστικά επεισόδια και τις νατουραλιστικές εικόνες Συμβαίνει όμως και κάτι ακόμη η πλοκή εμποτίζεται από την εσχατολογική θεώρηση και δεν είναι πολύ σπάνιες οι φορές που ο τριτοπρόσωπος εξωτερικός αφηγητής προσημαίνει ή ανακοινώνει νωρίς το τέλος του laquoμύθουraquo για να έχει περιθώρια χρόνου να επισημάνει τη σχέση των ηρώων με τις μεταφυσικές δυνάμεις του σύμπαντος που κινούν γενικότερα την τύχη του ανθρώπου

Διαπιστώνεται επομένως ότι ο συγγραφέας επιδιώκει από τη μια μεριά να δείξει την αμφισημία των καταστάσεων τη συνύπαρξη του καλού και του κακού της αθωότητας και του πειρασμού του πλούτου και της φτώχειας της ζωής και του θανάτου και από την άλλη να ειρωνευθεί δύο συνηθισμένες στάσεις τού αναγνώστη απέναντι στο κείμενο την αναμονή σωτηριολογικών παρεμβάσεων που ανατρέπουν τον πρόωρο άδικο θάνατο και την προσδοκία για δίκαιες λύσεις οι οποίες δεν είναι πάντοτε εφικτές εφrsquo όσον η ζωή των παιδιών περιβάλλεται από ανυπέρβλητες δυσκολίες και επιπλέον εξαρτάται από τη δύναμη της τύχης ndash τύχη και φύση του κακού χαρακτήρα συνδυάζονται κατά δαιμονική πρόνοια - ή laquoπροκαταλαμβάνονταιraquo από τις μεροληπτικές αντιλήψεις της κοινότητας

Σε πολλά διηγήματα με θέματα από την παιδική ηλικία αυτοί οι πυρήνες της φιλοσοφίας του Παπαδιαμάντη αντικρύζουν την ελληνορθόδοξη χριστιανική πίστη του συγγραφέα και συνυπάρχουν laquoστατικάraquo και laquoαμφίβολαraquo χωρίς δυναμικές εξωτερικές συγκρούσεις Κι αυτό γίνεται γιατί το πνεύμα του τόπου ένα περίεργο κράμα ιδιαιτεροτήτων της φύσης αντιλήψεων της κοινότητας δυνάμεων της τύχης και αρχών της εκκλησίας δεσπόζει στη ζωή των παιδιών είτε αυτά έχουν ήρεμη οικογενειακή ζωή - όπως φαίνεται τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως - είτε δυστυχούν και όχι μόνο από λόγους ανέχειας Είναι θέμα ωριμότητας3 λοιπόν να κατανοήσει ο αναγνώστης το βαθύτερο νόημα μιας ιστορίας όπου οι εν λόγω παράγοντες επηρεάζουν την τρυφερή ζωή των μικρών ή νεαρών πρωταγωνιστώντριών

ποτέraquo 3 Ο Τέλλος ΄Αγρας έθεσε πολύ νωρίς το πρόβλημα της αναγνωστικής τύχης του Παπαδιαμάντη στη μελέτη του για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω Στον Ν Δ Τριανταφυλλόπουλο άλλωστε είχε εκμυστηρευθεί με μια φράση τη γνώμη του για την ανάγνωση του Παπαδιαμάντη σε μικρές ηλικίες laquoΟ Παπαδιαμάντης δεν είναι για παιδιά Χρειάζεται να ωριμάσεις πρώταraquo Σχετ βλ τον πρόλογο (υπογραφή Ν Δ Τ) στον συλλογικό τόμο τον αφιερωμένο στα laquoεκατόχρονα της Μετανάστιδος πρώτου έργου του Παπαδιαμάντη Η πλήρης βιβλιογραφική ένδειξη είναι Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Οι εκδόσεις των φίλων Αθήνα 1979 σελ 11

Η ωριμότητα που εννοεί ο Τέλλος ΄Αγρας εξαρτάται από το πόσο καλά γνωρίζει κάποιος τη μητρική του γλώσσα από την αναγνωστική εμπειρία και από τα βιώματά του ΄Οσον αφορά στην ένταξη της λογοτεχνίας στη σχολική ζωή βασικές επιδιώξεις του Διαθεματικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών στο αντίστοιχο μάθημα είναι α) να καλλιεργήσει σταδιακά τη δεξιότητα κατανόησης του λογοτεχνικού κειμένου να μεταδώσει τη συγκίνηση που εμπνέει στον μαθητευόμενο αναγνώστη ένα λογοτεχνικό έργο και να διασταυρώσει τις γνώσεις που προσφέρει αυτό με αντίστοιχες από μαθήματα όπως η Ιστορία η Νεοελληνική Γλώσσα κ ά

2

αναπότρεπτα Κι αν ωριμότητα σημαίνει ειδική μαθητεία για να κατανοήσουμε νοήματα και γλώσσα4 τότε πολλαπλασιάζονται οι δισταγμοί μας να προτείνουμε σε αναγνώστεςστριες του Δημοτικού Σχολείου διηγήματα του Παπαδιαμάντη ακόμη κι αν τα θέματά τους εντάσσονται στην Παιδική Λογοτεχνία

Μολονότι η αντοχή του laquoμαθητευόμενουraquo αναγνώστη καθορίζει την επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων που διδάσκονται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση τούτο δεν σημαίνει ότι και η αναγνωστική καλλιέργεια των δασκάλων - διαμεσολαβητών περιστρέφεται γύρω από κείμενα με περιορισμένο τον ορίζοντα απαιτήσεων συνθήκη που θα απέκλειε τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη από τη μελέτη της λογοτεχνίας στα Παιδαγωγικά Τμήματα των ελληνικών Πανεπιστημίων Αντίθετα την επικοινωνία με τα άγνωστα και τα γνωστά του κείμενα χρειάζεται να την επιδιώκουμε όχι μόνο γιατί ως συγγραφέας είναι κύριος σταθμός στα Γράμματά μας και εμμέσως στην Παιδική Λογοτεχνία υπολογίσιμη παρουσία5 αλλά και γιατί ο ίδιος μας προκαλεί να συζητήσουμε όσα αναθέτει στους αφηγητές του να μας εξιστορήσουν Κι αν η συζήτηση μας εξοικειώνει με τον χώρο τα πρόσωπα και τον μύθο η ενασχόλησή μας με το παιδί έχει ακόμη ανάγκη τον διάλογο με τον Παπαδιαμάντη για τους εξής λόγους ιστορικούς και παιδαγωγικούςα Στη δεκαετία του 1880 ο Γεώργιος Βιζυηνός ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ο Ανδρέας Καρκαβίτσας ανάγουν την laquoεντοπιότηταraquo και το περιβάλλον της βιωμένης εμπειρίας σε τόπο λογοτεχνικών αναπαραστάσεων όπου τα ανθρώπινα σύνολα και τα μέλη τους σαν παράγοντες της πλοκής ψυχογραφούνται σε βάθος6 Ιδιαίτερα οι δύο πρώτοι εισάγουν το προσωπικό παιδικό βίωμα ως πυρήνα στην πλοκή ορισμένων διηγημάτων τους Κοντά σrsquo αυτήν την καινοτομία διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή των παιδιών στο σπίτι τους στη γειτονιά τους στο σχολείο στην εξοχή διηγήματα-χρονογραφήματα που διεισδύουν στις σχέσεις των μικρών ηρώων με την παρέα τους ή τους μεγάλους διηγήματα που αντιμετωπίζουν με χιούμορ τις αντιφάσεις της εκπαίδευσης επινοούν έναν laquoντόπιονraquo αφηγητή που έχει δει ή έχει ακούσει από πολύ κοντά τις πληροφορίες για τις ιστορίες

4 Το λεξιλόγιο και η μορφολογία της καθαρεύουσας το ιδιόλεκτο των διαλόγων οι αφηγηματικοί τρόποι η σύνθετη τεχνική της αφήγησης και η ιδεολογική προοπτική του αφηγητή που σαν μεμβράνη συνέχει πράγματα χαρακτήρες καταστάσεις και τόπους δυσχεραίνουν την πρόσληψη του παπαδιαμαντικού κειμένου Ειδικά για τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη βλ Χριστόφορος Χαραλαμπάκης laquoΗ γλώσσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και η σημερινή γλωσσική πραγματικότηταraquo περ Η λέξη τεύχος 162 μάρτης-απρίλης 2001 σσ 231-2395 Ιστορικοί της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όπως ο Κ Θ Δημαράς ο Γιάννης Κορδάτος και εν μέρει ο Λίνος Πολίτης επέκριναν το έργο του Παπαδιαμάντη ως ηθολογικό και ξεπερασμένο και το θεώρησαν χωρίς δομή και όραμα Κριτικοί επίσης της γενιάς του rsquo30 όπως ο Βάσος Βαρίκας μιλούν για την laquoαπουσία πράξηςraquo που θα καλυτέρευε τη ζωή των ηρώων και για μοιρολατρεία που διέπει τη νοοτροπία τους Τα γνωρίσματα αυτά μαζί με την ιδιότυπη καθαρεύουσά του απέκλεισαν την ένταξη διηγημάτων του Παπαδιαμάντη στην Παιδική Λογοτεχνία η οποία ανέκαθεν σκόπευε με τη δράση των ηρώων να διαμορφώσει ανάλογο ήθος στο αναγνωστικό της κοινό Σχ βλ Χάρη Σακελλαρίου Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας γ΄ έκδοση βελτιωμένη και συμπληρωμένη εκδ Φιλιππότης Αθήνα 1985 σσ 145-147 Πάντως η σχέση του Παπαδιαμάντη με την Παιδική Λογοτεχνία χρειάζεται ψυχραιμότερη ματιά για τους εξής λόγους α) Ο αφηγητής του εμπνέει την ατμόσφαιρα του παραμυθιού σε περιστατικά της καθημερινότητας β) γνωρίζει σε βάθος την ψυχοσύνθεση των ηρώων του γ) περιγράφει καταπληκτικές σκηνές από τη ζωή των παιδιών στη φύση από τα παιχνίδια και τα πάσης φύσεως ανδραγαθήματά τους δ) καλλιεργεί την ευαισθησία για τα κοινωνικά προβλήματα και ε) εισάγει σε ορισμένες ιστορίες του την πάλη του καλού με το κακό που δεν καταλήγει πάντα στην αίσια λύση 6 Για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποίησαν οι συγγραφείς της γενιάς του 1880 την εμπειρία του τόπου τους κρατώντας συνάμα τις αποστάσεις τους από την πιστή του αναπαράσταση βλ Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία μετάφραση Ευαγγελία Ζούργου-Μαριάννα Σπανάκη εκδ Νεφέλη σσ 108-109 Για τους Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη ειδικότερα βλ στο ίδιο σύγγραμμα σσ 109-115

3

του Η άμεση σχέση του αφηγητή με τον κόσμο της ιστορίας του δημιούργησε εκτός από τις συνθήκες αληθοφάνειας και πειστικότητας ζωηρό ενδιαφέρον γύρω από τα θέματα της καθημερινότητας προς τα οποία η νεοελληνική παιδική πεζογραφία στρέφει το βλέμμα της έκτοτε όλο και πιο συχνά7β Στο έργο του Παπαδιαμάντη κινούνται ορισμένοι τύποι δασκάλων μέσα και έξω από το σχολείο που η κατάρτισή τους ο τρόπος διδασκαλίας η συμπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά ο χαρακτήρας τους αντικατοπτρίζουν καταστάσεις της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης από τα μέσα ως τις αρχές του 19ου αιώνα γ Οι αναδρομές στην παιδική ηλικία και οι βυθοσκοπήσεις στη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα των παιδιών ενταγμένες μέσα στο συγκινησιακό κλίμα του μύθου λειτουργούν παραδειγματικά και υποδειγματικά Γιατί η ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου υπόκειται σε μια διαδικασία αναλογικής σκέψης από την πλασματική και επομένως γενική περίπτωση της υπόθεσης και των χαρακτήρων ο αναγνώστης διεισδύει στις προσωπικές του στιγμές ή στις στιγμές προσώπων που γνωρίζει όπως είναι π χ τα παιδιά που διδάσκει ΄Ετσι ο ορίζοντάς του διευρύνεται και η παιδαγωγική η ανθρωπιστική του ματιά γίνεται πιο προσεκτική πιο επίμονη και επομένως πιο αποτελεσματική Και μόνο γιrsquo αυτόν τον λόγο ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στα λογοτεχνικά κείμενα και τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου αξίζει τον κόπο κατά τη γνώμη μου να γνωρίζει σε βάθος το έργο του Παπαδιαμάντη και όχι μόνο τα διηγήματα που κατά συνθήκην ονομάζουμε laquoπαιδικάraquo8

7 Το παράδειγμα που έδωσε ο Γ Βιζυηνός με τη δημοσίευση δυο διηγημάτων όπως laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo το 1883 και laquoΤο μόνον της ζωής του ταξείδιονraquo το 1884 συνεχίζει ο Α Παπαδιαμάντης με την laquoΤελευταία βαπτιστικήraquo το 1888 τη laquoΣταχομαζώχτραraquo το 1889 για να μπει στον 20όν αιώνα με αρκετά ακόμη παρόμοια διηγήματα Πολύ νωρίς επίσης ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει το μυθιστόρημα laquoΗ αδερφούλα μουraquo το 1890 ο Εμμανουήλ Ροϊδης αναπολεί τα παιδικά του βιώματα στο laquoΞεστούπωμαraquo που δημοσιεύεται το 1898 η Πηνελόπη Δέλτα δίνει το πρωτόλειό της με τίτλο laquoΟ πόνος του αδερφούraquo το 1907 και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου αφηγείται την καθημερινή ζωή των παιδιών στο αναγνωστικό laquoΤα Ψηλά Βουνάraquo που εκδίδεται το 1919 Ας μην ξεχνάμε ότι για τις laquoλούμπενraquo καταστάσεις της ζωής των παιδιών θα μιλήσουν λογοτέχνες πολύ αργότερα στον μεσοπόλεμο η ΄Ελλη Αλεξίου ο Πέτρος Πικρός ο Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι κυρίως αριστεροί λογοτέχνες8 ΄Ετσι χαρακτηρίζει ο Τέλλος ΄Αγρας (ό π σελ 174) τα διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε παιδιά και σημειώνει ότι laquoη δ Γεωργία Ταρσούλη έκαμεν ολόκληρη συλλογή για τα παιδιάraquo Σήμερα με παρόμοιο τίτλο κυκλοφορεί αυτοτελής τόμος διηγημάτων Σχ Βλ Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά (Πρόλογος Ι Μ Παναγιωτόπουλος Εικονογράφηση Ντ Αναστασόπουλος) Γ΄ ΄Εκδοση Εκδ Οίκος laquoΑστήρraquo Αθήνα 1981 Οφείλουμε όμως να επανεξετάσουμε τον χαρακτηρισμό των διηγημάτων της συλλογής ως laquoπαιδικώνraquo και να προσδιορίσουμε εκ νέου τα κριτήρια που θα μας επιτρέψουν να συγκροτήσουμε μιαν ενότητα κειμένων που με προσεκτικά βήματα διαμεσολάβησης θα μπορούσαν να γίνουν προσιτά στα παιδιά Δεν διαβάζονται λ χ ως laquoπαιδικάraquo τα διηγήματα laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo ή laquoΤα δαιμόνια στο ρέμαraquo επειδή περιέχονται σrsquo αυτά αναμνήσεις του αφηγητή από την παιδική ηλικία

Στο νέο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων που εκπόνησε επιστημονική ομάδα για λογαριασμό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και φέρει τον τίτλο laquoΜε λογισμό και μrsquo όνειροraquo ανθολογείται το απόσπασμα από το διήγημα laquoΤrsquo αγνάντεμαraquo που αναφέρεται στην παράδοση για τη μαρμαρωμένη γυναίκα τη Φλανδρώ Αν επιχειρήσουμε να το διδάξουμε στουςτις μαθητέςήτριες π χ της ΣΤ΄ τάξης θα πρέπει να ακολουθήσουμε τα εξής α Η αφόρμηση να προέρχεται από οικείες παραστάσεις να ρωτήσουμε αν έχουν προσέξει τα παιδιά με τι μοιάζουν βράχια ή νησιά ή βουνά όταν τα βλέπουμε από μακρυά και να τα συνδέσουν αν γνωρίζουν με τη μυθολογία Από την εκπαιδευτική τηλεόραση της ΕΤ κυκλοφορεί επίσης βιντεοταινία για τον Παπαδιαμάντη Εκεί προβάλλονται πολλά τοπία της Σκιάθου και θα μπορούσαμε να δείξουμε ορισμένα σημεία που θυμίζουν τους τόπους του εν λόγω διηγήματοςβ Είναι απαραίτητο να τοποθετηθούν τα παιδιά στον μύθο όλου του κειμένου με περίληψη όλου του διηγήματος γ Το απόσπασμα θα το διαβάσουμε εμείςδ Η επεξεργασία του κειμένου θα γίνει με ερωτήσεις που διατρέχουν την εξέλιξη της πλοκής

4

2 Το ξεκίνημα της νεοελληνικής πεζογραφίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Η αφύπνιση του Παπαδιαμάντη ως συγγραφέα περιβάλλεται από τις εξής ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκεςα Γύρω στο 1880 παρά το γεγονός ότι πολλές περιφέρειες της Ελλάδας παραμένουν αλύτρωτες έχουν γίνει τα πρώτα εκσυγχρονιστικά βήματα αφυπνίζεται το εργατικό κίνημα και οι διανοούμενοι στρέφονται στη ζωντανή λαϊκή παράδοση και στην άμεση λειτουργική σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα που είναι πιο οικεία στο αναγνωστικό κοινό κάτι που το ιστορικό μυθιστόρημα αδυνατούσε να προσφέρει εφrsquo όσον αντλούσε τα θέματα από το laquoμακρινό παρελθόνraquo και πολλές φορές οι απίθανες εξελίξεις η πατριωτική ρητορεία οι laquoιδεολογικές εξάψειςraquo9

απωθούσαν τον αναγνώστηβ Στην Αθήνα αρχίζει να γίνεται πιο ζωηρή η εκδοτική κίνηση και η λογοτεχνία στρέφεται προς το άμεσο παρελθόν ή τη σύγχρονη κυρίως αγροτική ζωή Το 1879 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δημητρίου Βικέλα laquoΟ Λουκής Λάραςraquo10 και το 1880 ο Δροσίνης και ο Καμπάς εκδίδουν τις ποιητικές συλλογές11 τους γραμμένες στη δημοτική και με θέματα απλά και απτά Την ίδια εποχή επηρεάζει τους προσανατολισμούς γενικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νικόλαος Πολίτης ο οποίος το 1883 συντάσσει την προκήρυξη του περιοδικού Εστία για τον διαγωνισμό συγγραφής laquoελληνικού διηγήματος με υποθέσεις εθνικάς πραγματευόμενον επί του εθνικού χαρακτήρος και της διαπλάσεως εν γένει των ηθώνraquo12 γ Oι υποδείξεις του διαγωνισμού ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις των νέων λογοτεχνών που είχαν ήδη αρχίσει να προβληματίζονται για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη σύγχρονη ζωή ΄Οπως παρατηρεί μάλιστα ο Roderick Beaton η Εστία laquoπροώθησεraquo το διήγημα και δυο καινοτομίες του τη laquoνέα φόρμα της σύντομης έκτασης και την επιλογή ενός παραδοσιακού αγροτικού πλαισίου για δράσηraquo13 Πράγματι στα περισσότερα διηγήματα της εποχής η έμπνευση της πλοκής πηγάζει από τη ζωή στην ιδιαίτερη πατρίδα14 των συγγραφέων

ε Μια πιο κοντινή ματιά στη γλώσσα της αφήγησης θα επιδιωχθεί με την αντιγραφή εδαφίων που συγκινούν τα παιδιάστ Η ενότητα που αφηγείται το δράμα της Φλανδρώς μπορεί να δραματοποιηθείζ Η διερεύνηση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και η συγκριτική ανάγνωση του μύθου της Νιόβης με την παράδοση της Φλανδρώς μπορούν να κλείσουν τη διδασκαλία μας 9 Παν Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Ερμής Αθήνα 1980 σσ ις΄- ιζ΄10 M Vitti Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Εκδ Οδυσσέας Αθήνα 1978 σελ 26011 ΄Ο π σελ 251 12 ΄Ο π σελ 959 Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue και έπειτα στην Εστία το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo που κατά τον Κώστα Στεργιόπουλο εισήγαγε laquoεκτός απrsquo τrsquo άλλα την αλήθεια και τη γνησιότητα του βιωματικού στοιχείου και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος και με κεντρική ηρωίδα [] τη μητέρα τουraquo Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σελ 40 Για τον ρόλο που έπαιξε στην πεζογραφία μας η επιστήμη της Λαογραφίας και η σχέση της με την αντίστοιχη πνευματική κίνηση στη Γερμανία βλ Παν Μουλλάς (επιμέλεια) Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά Διηγήματα Ερμής Αθήνα 1980 σελ οη΄ Για τη λογοτεχνική μεταγραφή του τόπου της κοινωνίας των αναμνήσεων την ανάπλαση του laquoχαμένου παραδείσουraquo και τη μελέτη των χαρακτήρων στα laquoηθογραφικά διηγήματαraquo του Βιζυηνού βλ Στεργιανή Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού ανέκδοτη διδακτορική διατριβή ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2002 σσ 234-23713 Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία ό π σελ 10614 Για την αξιοπιστία των ατομικών εμπειριών του υπαρκτού προσώπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο που παρεισφρύει στο διήγημα της εποχής τον ρόλο της laquoανάμνησηςraquo τους φυσικούς διαλόγους που χαρακτηρίζουν τη διηγηματογραφία της εποχής βλ Παν Μουλλάς ό π σσ κη΄- κθ΄

5

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Στον laquoμικρόraquo χώρο της Σκιάθου και της φτωχογειτονιάς στην Αθήνα ο laquoμικρόςraquo χρόνος της παιδικής ηλικίας τις πιο πολλές φορές συντομεύει κλείνει δηλαδή πολύ γρήγορα τον κύκλο της ζωής η αφελής συμπεριφορά και κατrsquo επέκτασιν οι εκδηλώσεις αθωότητας των μικρών ηρωίδων οι φυγές οι πονηριές και οι αταξίες των αγοριών η ζωή και ο θάνατός τους περιορίζονται στην ακτίνα δράσης που ο αφηγητής ελέγχει απόλυτα με τη μνήμη του ΄Ισως για τον λόγο αυτό πολλά από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών αποκλείουν σχεδόν νομοτελειακά την προοπτική της κοινωνικής εξέλιξης και της βελτίωσης εμβαθύνοντας σε μια ηθική και μεταφυσική ερμηνεία των καταστάσεων που δημιουργούνται γύρω από τη δράση των παιδιών ή τις δημιουργούν τα ίδια ως χαρακτήρες Στις περιπτώσεις αυτές το ρεύμα του ρομαντισμού διαπνέει τα ρεαλιστικά επεισόδια και τις νατουραλιστικές εικόνες Συμβαίνει όμως και κάτι ακόμη η πλοκή εμποτίζεται από την εσχατολογική θεώρηση και δεν είναι πολύ σπάνιες οι φορές που ο τριτοπρόσωπος εξωτερικός αφηγητής προσημαίνει ή ανακοινώνει νωρίς το τέλος του laquoμύθουraquo για να έχει περιθώρια χρόνου να επισημάνει τη σχέση των ηρώων με τις μεταφυσικές δυνάμεις του σύμπαντος που κινούν γενικότερα την τύχη του ανθρώπου

Διαπιστώνεται επομένως ότι ο συγγραφέας επιδιώκει από τη μια μεριά να δείξει την αμφισημία των καταστάσεων τη συνύπαρξη του καλού και του κακού της αθωότητας και του πειρασμού του πλούτου και της φτώχειας της ζωής και του θανάτου και από την άλλη να ειρωνευθεί δύο συνηθισμένες στάσεις τού αναγνώστη απέναντι στο κείμενο την αναμονή σωτηριολογικών παρεμβάσεων που ανατρέπουν τον πρόωρο άδικο θάνατο και την προσδοκία για δίκαιες λύσεις οι οποίες δεν είναι πάντοτε εφικτές εφrsquo όσον η ζωή των παιδιών περιβάλλεται από ανυπέρβλητες δυσκολίες και επιπλέον εξαρτάται από τη δύναμη της τύχης ndash τύχη και φύση του κακού χαρακτήρα συνδυάζονται κατά δαιμονική πρόνοια - ή laquoπροκαταλαμβάνονταιraquo από τις μεροληπτικές αντιλήψεις της κοινότητας

Σε πολλά διηγήματα με θέματα από την παιδική ηλικία αυτοί οι πυρήνες της φιλοσοφίας του Παπαδιαμάντη αντικρύζουν την ελληνορθόδοξη χριστιανική πίστη του συγγραφέα και συνυπάρχουν laquoστατικάraquo και laquoαμφίβολαraquo χωρίς δυναμικές εξωτερικές συγκρούσεις Κι αυτό γίνεται γιατί το πνεύμα του τόπου ένα περίεργο κράμα ιδιαιτεροτήτων της φύσης αντιλήψεων της κοινότητας δυνάμεων της τύχης και αρχών της εκκλησίας δεσπόζει στη ζωή των παιδιών είτε αυτά έχουν ήρεμη οικογενειακή ζωή - όπως φαίνεται τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως - είτε δυστυχούν και όχι μόνο από λόγους ανέχειας Είναι θέμα ωριμότητας3 λοιπόν να κατανοήσει ο αναγνώστης το βαθύτερο νόημα μιας ιστορίας όπου οι εν λόγω παράγοντες επηρεάζουν την τρυφερή ζωή των μικρών ή νεαρών πρωταγωνιστώντριών

ποτέraquo 3 Ο Τέλλος ΄Αγρας έθεσε πολύ νωρίς το πρόβλημα της αναγνωστικής τύχης του Παπαδιαμάντη στη μελέτη του για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω Στον Ν Δ Τριανταφυλλόπουλο άλλωστε είχε εκμυστηρευθεί με μια φράση τη γνώμη του για την ανάγνωση του Παπαδιαμάντη σε μικρές ηλικίες laquoΟ Παπαδιαμάντης δεν είναι για παιδιά Χρειάζεται να ωριμάσεις πρώταraquo Σχετ βλ τον πρόλογο (υπογραφή Ν Δ Τ) στον συλλογικό τόμο τον αφιερωμένο στα laquoεκατόχρονα της Μετανάστιδος πρώτου έργου του Παπαδιαμάντη Η πλήρης βιβλιογραφική ένδειξη είναι Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Οι εκδόσεις των φίλων Αθήνα 1979 σελ 11

Η ωριμότητα που εννοεί ο Τέλλος ΄Αγρας εξαρτάται από το πόσο καλά γνωρίζει κάποιος τη μητρική του γλώσσα από την αναγνωστική εμπειρία και από τα βιώματά του ΄Οσον αφορά στην ένταξη της λογοτεχνίας στη σχολική ζωή βασικές επιδιώξεις του Διαθεματικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών στο αντίστοιχο μάθημα είναι α) να καλλιεργήσει σταδιακά τη δεξιότητα κατανόησης του λογοτεχνικού κειμένου να μεταδώσει τη συγκίνηση που εμπνέει στον μαθητευόμενο αναγνώστη ένα λογοτεχνικό έργο και να διασταυρώσει τις γνώσεις που προσφέρει αυτό με αντίστοιχες από μαθήματα όπως η Ιστορία η Νεοελληνική Γλώσσα κ ά

2

αναπότρεπτα Κι αν ωριμότητα σημαίνει ειδική μαθητεία για να κατανοήσουμε νοήματα και γλώσσα4 τότε πολλαπλασιάζονται οι δισταγμοί μας να προτείνουμε σε αναγνώστεςστριες του Δημοτικού Σχολείου διηγήματα του Παπαδιαμάντη ακόμη κι αν τα θέματά τους εντάσσονται στην Παιδική Λογοτεχνία

Μολονότι η αντοχή του laquoμαθητευόμενουraquo αναγνώστη καθορίζει την επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων που διδάσκονται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση τούτο δεν σημαίνει ότι και η αναγνωστική καλλιέργεια των δασκάλων - διαμεσολαβητών περιστρέφεται γύρω από κείμενα με περιορισμένο τον ορίζοντα απαιτήσεων συνθήκη που θα απέκλειε τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη από τη μελέτη της λογοτεχνίας στα Παιδαγωγικά Τμήματα των ελληνικών Πανεπιστημίων Αντίθετα την επικοινωνία με τα άγνωστα και τα γνωστά του κείμενα χρειάζεται να την επιδιώκουμε όχι μόνο γιατί ως συγγραφέας είναι κύριος σταθμός στα Γράμματά μας και εμμέσως στην Παιδική Λογοτεχνία υπολογίσιμη παρουσία5 αλλά και γιατί ο ίδιος μας προκαλεί να συζητήσουμε όσα αναθέτει στους αφηγητές του να μας εξιστορήσουν Κι αν η συζήτηση μας εξοικειώνει με τον χώρο τα πρόσωπα και τον μύθο η ενασχόλησή μας με το παιδί έχει ακόμη ανάγκη τον διάλογο με τον Παπαδιαμάντη για τους εξής λόγους ιστορικούς και παιδαγωγικούςα Στη δεκαετία του 1880 ο Γεώργιος Βιζυηνός ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ο Ανδρέας Καρκαβίτσας ανάγουν την laquoεντοπιότηταraquo και το περιβάλλον της βιωμένης εμπειρίας σε τόπο λογοτεχνικών αναπαραστάσεων όπου τα ανθρώπινα σύνολα και τα μέλη τους σαν παράγοντες της πλοκής ψυχογραφούνται σε βάθος6 Ιδιαίτερα οι δύο πρώτοι εισάγουν το προσωπικό παιδικό βίωμα ως πυρήνα στην πλοκή ορισμένων διηγημάτων τους Κοντά σrsquo αυτήν την καινοτομία διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή των παιδιών στο σπίτι τους στη γειτονιά τους στο σχολείο στην εξοχή διηγήματα-χρονογραφήματα που διεισδύουν στις σχέσεις των μικρών ηρώων με την παρέα τους ή τους μεγάλους διηγήματα που αντιμετωπίζουν με χιούμορ τις αντιφάσεις της εκπαίδευσης επινοούν έναν laquoντόπιονraquo αφηγητή που έχει δει ή έχει ακούσει από πολύ κοντά τις πληροφορίες για τις ιστορίες

4 Το λεξιλόγιο και η μορφολογία της καθαρεύουσας το ιδιόλεκτο των διαλόγων οι αφηγηματικοί τρόποι η σύνθετη τεχνική της αφήγησης και η ιδεολογική προοπτική του αφηγητή που σαν μεμβράνη συνέχει πράγματα χαρακτήρες καταστάσεις και τόπους δυσχεραίνουν την πρόσληψη του παπαδιαμαντικού κειμένου Ειδικά για τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη βλ Χριστόφορος Χαραλαμπάκης laquoΗ γλώσσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και η σημερινή γλωσσική πραγματικότηταraquo περ Η λέξη τεύχος 162 μάρτης-απρίλης 2001 σσ 231-2395 Ιστορικοί της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όπως ο Κ Θ Δημαράς ο Γιάννης Κορδάτος και εν μέρει ο Λίνος Πολίτης επέκριναν το έργο του Παπαδιαμάντη ως ηθολογικό και ξεπερασμένο και το θεώρησαν χωρίς δομή και όραμα Κριτικοί επίσης της γενιάς του rsquo30 όπως ο Βάσος Βαρίκας μιλούν για την laquoαπουσία πράξηςraquo που θα καλυτέρευε τη ζωή των ηρώων και για μοιρολατρεία που διέπει τη νοοτροπία τους Τα γνωρίσματα αυτά μαζί με την ιδιότυπη καθαρεύουσά του απέκλεισαν την ένταξη διηγημάτων του Παπαδιαμάντη στην Παιδική Λογοτεχνία η οποία ανέκαθεν σκόπευε με τη δράση των ηρώων να διαμορφώσει ανάλογο ήθος στο αναγνωστικό της κοινό Σχ βλ Χάρη Σακελλαρίου Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας γ΄ έκδοση βελτιωμένη και συμπληρωμένη εκδ Φιλιππότης Αθήνα 1985 σσ 145-147 Πάντως η σχέση του Παπαδιαμάντη με την Παιδική Λογοτεχνία χρειάζεται ψυχραιμότερη ματιά για τους εξής λόγους α) Ο αφηγητής του εμπνέει την ατμόσφαιρα του παραμυθιού σε περιστατικά της καθημερινότητας β) γνωρίζει σε βάθος την ψυχοσύνθεση των ηρώων του γ) περιγράφει καταπληκτικές σκηνές από τη ζωή των παιδιών στη φύση από τα παιχνίδια και τα πάσης φύσεως ανδραγαθήματά τους δ) καλλιεργεί την ευαισθησία για τα κοινωνικά προβλήματα και ε) εισάγει σε ορισμένες ιστορίες του την πάλη του καλού με το κακό που δεν καταλήγει πάντα στην αίσια λύση 6 Για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποίησαν οι συγγραφείς της γενιάς του 1880 την εμπειρία του τόπου τους κρατώντας συνάμα τις αποστάσεις τους από την πιστή του αναπαράσταση βλ Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία μετάφραση Ευαγγελία Ζούργου-Μαριάννα Σπανάκη εκδ Νεφέλη σσ 108-109 Για τους Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη ειδικότερα βλ στο ίδιο σύγγραμμα σσ 109-115

3

του Η άμεση σχέση του αφηγητή με τον κόσμο της ιστορίας του δημιούργησε εκτός από τις συνθήκες αληθοφάνειας και πειστικότητας ζωηρό ενδιαφέρον γύρω από τα θέματα της καθημερινότητας προς τα οποία η νεοελληνική παιδική πεζογραφία στρέφει το βλέμμα της έκτοτε όλο και πιο συχνά7β Στο έργο του Παπαδιαμάντη κινούνται ορισμένοι τύποι δασκάλων μέσα και έξω από το σχολείο που η κατάρτισή τους ο τρόπος διδασκαλίας η συμπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά ο χαρακτήρας τους αντικατοπτρίζουν καταστάσεις της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης από τα μέσα ως τις αρχές του 19ου αιώνα γ Οι αναδρομές στην παιδική ηλικία και οι βυθοσκοπήσεις στη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα των παιδιών ενταγμένες μέσα στο συγκινησιακό κλίμα του μύθου λειτουργούν παραδειγματικά και υποδειγματικά Γιατί η ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου υπόκειται σε μια διαδικασία αναλογικής σκέψης από την πλασματική και επομένως γενική περίπτωση της υπόθεσης και των χαρακτήρων ο αναγνώστης διεισδύει στις προσωπικές του στιγμές ή στις στιγμές προσώπων που γνωρίζει όπως είναι π χ τα παιδιά που διδάσκει ΄Ετσι ο ορίζοντάς του διευρύνεται και η παιδαγωγική η ανθρωπιστική του ματιά γίνεται πιο προσεκτική πιο επίμονη και επομένως πιο αποτελεσματική Και μόνο γιrsquo αυτόν τον λόγο ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στα λογοτεχνικά κείμενα και τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου αξίζει τον κόπο κατά τη γνώμη μου να γνωρίζει σε βάθος το έργο του Παπαδιαμάντη και όχι μόνο τα διηγήματα που κατά συνθήκην ονομάζουμε laquoπαιδικάraquo8

7 Το παράδειγμα που έδωσε ο Γ Βιζυηνός με τη δημοσίευση δυο διηγημάτων όπως laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo το 1883 και laquoΤο μόνον της ζωής του ταξείδιονraquo το 1884 συνεχίζει ο Α Παπαδιαμάντης με την laquoΤελευταία βαπτιστικήraquo το 1888 τη laquoΣταχομαζώχτραraquo το 1889 για να μπει στον 20όν αιώνα με αρκετά ακόμη παρόμοια διηγήματα Πολύ νωρίς επίσης ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει το μυθιστόρημα laquoΗ αδερφούλα μουraquo το 1890 ο Εμμανουήλ Ροϊδης αναπολεί τα παιδικά του βιώματα στο laquoΞεστούπωμαraquo που δημοσιεύεται το 1898 η Πηνελόπη Δέλτα δίνει το πρωτόλειό της με τίτλο laquoΟ πόνος του αδερφούraquo το 1907 και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου αφηγείται την καθημερινή ζωή των παιδιών στο αναγνωστικό laquoΤα Ψηλά Βουνάraquo που εκδίδεται το 1919 Ας μην ξεχνάμε ότι για τις laquoλούμπενraquo καταστάσεις της ζωής των παιδιών θα μιλήσουν λογοτέχνες πολύ αργότερα στον μεσοπόλεμο η ΄Ελλη Αλεξίου ο Πέτρος Πικρός ο Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι κυρίως αριστεροί λογοτέχνες8 ΄Ετσι χαρακτηρίζει ο Τέλλος ΄Αγρας (ό π σελ 174) τα διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε παιδιά και σημειώνει ότι laquoη δ Γεωργία Ταρσούλη έκαμεν ολόκληρη συλλογή για τα παιδιάraquo Σήμερα με παρόμοιο τίτλο κυκλοφορεί αυτοτελής τόμος διηγημάτων Σχ Βλ Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά (Πρόλογος Ι Μ Παναγιωτόπουλος Εικονογράφηση Ντ Αναστασόπουλος) Γ΄ ΄Εκδοση Εκδ Οίκος laquoΑστήρraquo Αθήνα 1981 Οφείλουμε όμως να επανεξετάσουμε τον χαρακτηρισμό των διηγημάτων της συλλογής ως laquoπαιδικώνraquo και να προσδιορίσουμε εκ νέου τα κριτήρια που θα μας επιτρέψουν να συγκροτήσουμε μιαν ενότητα κειμένων που με προσεκτικά βήματα διαμεσολάβησης θα μπορούσαν να γίνουν προσιτά στα παιδιά Δεν διαβάζονται λ χ ως laquoπαιδικάraquo τα διηγήματα laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo ή laquoΤα δαιμόνια στο ρέμαraquo επειδή περιέχονται σrsquo αυτά αναμνήσεις του αφηγητή από την παιδική ηλικία

Στο νέο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων που εκπόνησε επιστημονική ομάδα για λογαριασμό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και φέρει τον τίτλο laquoΜε λογισμό και μrsquo όνειροraquo ανθολογείται το απόσπασμα από το διήγημα laquoΤrsquo αγνάντεμαraquo που αναφέρεται στην παράδοση για τη μαρμαρωμένη γυναίκα τη Φλανδρώ Αν επιχειρήσουμε να το διδάξουμε στουςτις μαθητέςήτριες π χ της ΣΤ΄ τάξης θα πρέπει να ακολουθήσουμε τα εξής α Η αφόρμηση να προέρχεται από οικείες παραστάσεις να ρωτήσουμε αν έχουν προσέξει τα παιδιά με τι μοιάζουν βράχια ή νησιά ή βουνά όταν τα βλέπουμε από μακρυά και να τα συνδέσουν αν γνωρίζουν με τη μυθολογία Από την εκπαιδευτική τηλεόραση της ΕΤ κυκλοφορεί επίσης βιντεοταινία για τον Παπαδιαμάντη Εκεί προβάλλονται πολλά τοπία της Σκιάθου και θα μπορούσαμε να δείξουμε ορισμένα σημεία που θυμίζουν τους τόπους του εν λόγω διηγήματοςβ Είναι απαραίτητο να τοποθετηθούν τα παιδιά στον μύθο όλου του κειμένου με περίληψη όλου του διηγήματος γ Το απόσπασμα θα το διαβάσουμε εμείςδ Η επεξεργασία του κειμένου θα γίνει με ερωτήσεις που διατρέχουν την εξέλιξη της πλοκής

4

2 Το ξεκίνημα της νεοελληνικής πεζογραφίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Η αφύπνιση του Παπαδιαμάντη ως συγγραφέα περιβάλλεται από τις εξής ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκεςα Γύρω στο 1880 παρά το γεγονός ότι πολλές περιφέρειες της Ελλάδας παραμένουν αλύτρωτες έχουν γίνει τα πρώτα εκσυγχρονιστικά βήματα αφυπνίζεται το εργατικό κίνημα και οι διανοούμενοι στρέφονται στη ζωντανή λαϊκή παράδοση και στην άμεση λειτουργική σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα που είναι πιο οικεία στο αναγνωστικό κοινό κάτι που το ιστορικό μυθιστόρημα αδυνατούσε να προσφέρει εφrsquo όσον αντλούσε τα θέματα από το laquoμακρινό παρελθόνraquo και πολλές φορές οι απίθανες εξελίξεις η πατριωτική ρητορεία οι laquoιδεολογικές εξάψειςraquo9

απωθούσαν τον αναγνώστηβ Στην Αθήνα αρχίζει να γίνεται πιο ζωηρή η εκδοτική κίνηση και η λογοτεχνία στρέφεται προς το άμεσο παρελθόν ή τη σύγχρονη κυρίως αγροτική ζωή Το 1879 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δημητρίου Βικέλα laquoΟ Λουκής Λάραςraquo10 και το 1880 ο Δροσίνης και ο Καμπάς εκδίδουν τις ποιητικές συλλογές11 τους γραμμένες στη δημοτική και με θέματα απλά και απτά Την ίδια εποχή επηρεάζει τους προσανατολισμούς γενικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νικόλαος Πολίτης ο οποίος το 1883 συντάσσει την προκήρυξη του περιοδικού Εστία για τον διαγωνισμό συγγραφής laquoελληνικού διηγήματος με υποθέσεις εθνικάς πραγματευόμενον επί του εθνικού χαρακτήρος και της διαπλάσεως εν γένει των ηθώνraquo12 γ Oι υποδείξεις του διαγωνισμού ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις των νέων λογοτεχνών που είχαν ήδη αρχίσει να προβληματίζονται για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη σύγχρονη ζωή ΄Οπως παρατηρεί μάλιστα ο Roderick Beaton η Εστία laquoπροώθησεraquo το διήγημα και δυο καινοτομίες του τη laquoνέα φόρμα της σύντομης έκτασης και την επιλογή ενός παραδοσιακού αγροτικού πλαισίου για δράσηraquo13 Πράγματι στα περισσότερα διηγήματα της εποχής η έμπνευση της πλοκής πηγάζει από τη ζωή στην ιδιαίτερη πατρίδα14 των συγγραφέων

ε Μια πιο κοντινή ματιά στη γλώσσα της αφήγησης θα επιδιωχθεί με την αντιγραφή εδαφίων που συγκινούν τα παιδιάστ Η ενότητα που αφηγείται το δράμα της Φλανδρώς μπορεί να δραματοποιηθείζ Η διερεύνηση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και η συγκριτική ανάγνωση του μύθου της Νιόβης με την παράδοση της Φλανδρώς μπορούν να κλείσουν τη διδασκαλία μας 9 Παν Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Ερμής Αθήνα 1980 σσ ις΄- ιζ΄10 M Vitti Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Εκδ Οδυσσέας Αθήνα 1978 σελ 26011 ΄Ο π σελ 251 12 ΄Ο π σελ 959 Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue και έπειτα στην Εστία το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo που κατά τον Κώστα Στεργιόπουλο εισήγαγε laquoεκτός απrsquo τrsquo άλλα την αλήθεια και τη γνησιότητα του βιωματικού στοιχείου και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος και με κεντρική ηρωίδα [] τη μητέρα τουraquo Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σελ 40 Για τον ρόλο που έπαιξε στην πεζογραφία μας η επιστήμη της Λαογραφίας και η σχέση της με την αντίστοιχη πνευματική κίνηση στη Γερμανία βλ Παν Μουλλάς (επιμέλεια) Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά Διηγήματα Ερμής Αθήνα 1980 σελ οη΄ Για τη λογοτεχνική μεταγραφή του τόπου της κοινωνίας των αναμνήσεων την ανάπλαση του laquoχαμένου παραδείσουraquo και τη μελέτη των χαρακτήρων στα laquoηθογραφικά διηγήματαraquo του Βιζυηνού βλ Στεργιανή Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού ανέκδοτη διδακτορική διατριβή ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2002 σσ 234-23713 Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία ό π σελ 10614 Για την αξιοπιστία των ατομικών εμπειριών του υπαρκτού προσώπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο που παρεισφρύει στο διήγημα της εποχής τον ρόλο της laquoανάμνησηςraquo τους φυσικούς διαλόγους που χαρακτηρίζουν τη διηγηματογραφία της εποχής βλ Παν Μουλλάς ό π σσ κη΄- κθ΄

5

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

αναπότρεπτα Κι αν ωριμότητα σημαίνει ειδική μαθητεία για να κατανοήσουμε νοήματα και γλώσσα4 τότε πολλαπλασιάζονται οι δισταγμοί μας να προτείνουμε σε αναγνώστεςστριες του Δημοτικού Σχολείου διηγήματα του Παπαδιαμάντη ακόμη κι αν τα θέματά τους εντάσσονται στην Παιδική Λογοτεχνία

Μολονότι η αντοχή του laquoμαθητευόμενουraquo αναγνώστη καθορίζει την επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων που διδάσκονται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση τούτο δεν σημαίνει ότι και η αναγνωστική καλλιέργεια των δασκάλων - διαμεσολαβητών περιστρέφεται γύρω από κείμενα με περιορισμένο τον ορίζοντα απαιτήσεων συνθήκη που θα απέκλειε τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη από τη μελέτη της λογοτεχνίας στα Παιδαγωγικά Τμήματα των ελληνικών Πανεπιστημίων Αντίθετα την επικοινωνία με τα άγνωστα και τα γνωστά του κείμενα χρειάζεται να την επιδιώκουμε όχι μόνο γιατί ως συγγραφέας είναι κύριος σταθμός στα Γράμματά μας και εμμέσως στην Παιδική Λογοτεχνία υπολογίσιμη παρουσία5 αλλά και γιατί ο ίδιος μας προκαλεί να συζητήσουμε όσα αναθέτει στους αφηγητές του να μας εξιστορήσουν Κι αν η συζήτηση μας εξοικειώνει με τον χώρο τα πρόσωπα και τον μύθο η ενασχόλησή μας με το παιδί έχει ακόμη ανάγκη τον διάλογο με τον Παπαδιαμάντη για τους εξής λόγους ιστορικούς και παιδαγωγικούςα Στη δεκαετία του 1880 ο Γεώργιος Βιζυηνός ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ο Ανδρέας Καρκαβίτσας ανάγουν την laquoεντοπιότηταraquo και το περιβάλλον της βιωμένης εμπειρίας σε τόπο λογοτεχνικών αναπαραστάσεων όπου τα ανθρώπινα σύνολα και τα μέλη τους σαν παράγοντες της πλοκής ψυχογραφούνται σε βάθος6 Ιδιαίτερα οι δύο πρώτοι εισάγουν το προσωπικό παιδικό βίωμα ως πυρήνα στην πλοκή ορισμένων διηγημάτων τους Κοντά σrsquo αυτήν την καινοτομία διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή των παιδιών στο σπίτι τους στη γειτονιά τους στο σχολείο στην εξοχή διηγήματα-χρονογραφήματα που διεισδύουν στις σχέσεις των μικρών ηρώων με την παρέα τους ή τους μεγάλους διηγήματα που αντιμετωπίζουν με χιούμορ τις αντιφάσεις της εκπαίδευσης επινοούν έναν laquoντόπιονraquo αφηγητή που έχει δει ή έχει ακούσει από πολύ κοντά τις πληροφορίες για τις ιστορίες

4 Το λεξιλόγιο και η μορφολογία της καθαρεύουσας το ιδιόλεκτο των διαλόγων οι αφηγηματικοί τρόποι η σύνθετη τεχνική της αφήγησης και η ιδεολογική προοπτική του αφηγητή που σαν μεμβράνη συνέχει πράγματα χαρακτήρες καταστάσεις και τόπους δυσχεραίνουν την πρόσληψη του παπαδιαμαντικού κειμένου Ειδικά για τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη βλ Χριστόφορος Χαραλαμπάκης laquoΗ γλώσσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και η σημερινή γλωσσική πραγματικότηταraquo περ Η λέξη τεύχος 162 μάρτης-απρίλης 2001 σσ 231-2395 Ιστορικοί της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όπως ο Κ Θ Δημαράς ο Γιάννης Κορδάτος και εν μέρει ο Λίνος Πολίτης επέκριναν το έργο του Παπαδιαμάντη ως ηθολογικό και ξεπερασμένο και το θεώρησαν χωρίς δομή και όραμα Κριτικοί επίσης της γενιάς του rsquo30 όπως ο Βάσος Βαρίκας μιλούν για την laquoαπουσία πράξηςraquo που θα καλυτέρευε τη ζωή των ηρώων και για μοιρολατρεία που διέπει τη νοοτροπία τους Τα γνωρίσματα αυτά μαζί με την ιδιότυπη καθαρεύουσά του απέκλεισαν την ένταξη διηγημάτων του Παπαδιαμάντη στην Παιδική Λογοτεχνία η οποία ανέκαθεν σκόπευε με τη δράση των ηρώων να διαμορφώσει ανάλογο ήθος στο αναγνωστικό της κοινό Σχ βλ Χάρη Σακελλαρίου Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας γ΄ έκδοση βελτιωμένη και συμπληρωμένη εκδ Φιλιππότης Αθήνα 1985 σσ 145-147 Πάντως η σχέση του Παπαδιαμάντη με την Παιδική Λογοτεχνία χρειάζεται ψυχραιμότερη ματιά για τους εξής λόγους α) Ο αφηγητής του εμπνέει την ατμόσφαιρα του παραμυθιού σε περιστατικά της καθημερινότητας β) γνωρίζει σε βάθος την ψυχοσύνθεση των ηρώων του γ) περιγράφει καταπληκτικές σκηνές από τη ζωή των παιδιών στη φύση από τα παιχνίδια και τα πάσης φύσεως ανδραγαθήματά τους δ) καλλιεργεί την ευαισθησία για τα κοινωνικά προβλήματα και ε) εισάγει σε ορισμένες ιστορίες του την πάλη του καλού με το κακό που δεν καταλήγει πάντα στην αίσια λύση 6 Για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποίησαν οι συγγραφείς της γενιάς του 1880 την εμπειρία του τόπου τους κρατώντας συνάμα τις αποστάσεις τους από την πιστή του αναπαράσταση βλ Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία μετάφραση Ευαγγελία Ζούργου-Μαριάννα Σπανάκη εκδ Νεφέλη σσ 108-109 Για τους Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη ειδικότερα βλ στο ίδιο σύγγραμμα σσ 109-115

3

του Η άμεση σχέση του αφηγητή με τον κόσμο της ιστορίας του δημιούργησε εκτός από τις συνθήκες αληθοφάνειας και πειστικότητας ζωηρό ενδιαφέρον γύρω από τα θέματα της καθημερινότητας προς τα οποία η νεοελληνική παιδική πεζογραφία στρέφει το βλέμμα της έκτοτε όλο και πιο συχνά7β Στο έργο του Παπαδιαμάντη κινούνται ορισμένοι τύποι δασκάλων μέσα και έξω από το σχολείο που η κατάρτισή τους ο τρόπος διδασκαλίας η συμπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά ο χαρακτήρας τους αντικατοπτρίζουν καταστάσεις της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης από τα μέσα ως τις αρχές του 19ου αιώνα γ Οι αναδρομές στην παιδική ηλικία και οι βυθοσκοπήσεις στη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα των παιδιών ενταγμένες μέσα στο συγκινησιακό κλίμα του μύθου λειτουργούν παραδειγματικά και υποδειγματικά Γιατί η ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου υπόκειται σε μια διαδικασία αναλογικής σκέψης από την πλασματική και επομένως γενική περίπτωση της υπόθεσης και των χαρακτήρων ο αναγνώστης διεισδύει στις προσωπικές του στιγμές ή στις στιγμές προσώπων που γνωρίζει όπως είναι π χ τα παιδιά που διδάσκει ΄Ετσι ο ορίζοντάς του διευρύνεται και η παιδαγωγική η ανθρωπιστική του ματιά γίνεται πιο προσεκτική πιο επίμονη και επομένως πιο αποτελεσματική Και μόνο γιrsquo αυτόν τον λόγο ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στα λογοτεχνικά κείμενα και τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου αξίζει τον κόπο κατά τη γνώμη μου να γνωρίζει σε βάθος το έργο του Παπαδιαμάντη και όχι μόνο τα διηγήματα που κατά συνθήκην ονομάζουμε laquoπαιδικάraquo8

7 Το παράδειγμα που έδωσε ο Γ Βιζυηνός με τη δημοσίευση δυο διηγημάτων όπως laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo το 1883 και laquoΤο μόνον της ζωής του ταξείδιονraquo το 1884 συνεχίζει ο Α Παπαδιαμάντης με την laquoΤελευταία βαπτιστικήraquo το 1888 τη laquoΣταχομαζώχτραraquo το 1889 για να μπει στον 20όν αιώνα με αρκετά ακόμη παρόμοια διηγήματα Πολύ νωρίς επίσης ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει το μυθιστόρημα laquoΗ αδερφούλα μουraquo το 1890 ο Εμμανουήλ Ροϊδης αναπολεί τα παιδικά του βιώματα στο laquoΞεστούπωμαraquo που δημοσιεύεται το 1898 η Πηνελόπη Δέλτα δίνει το πρωτόλειό της με τίτλο laquoΟ πόνος του αδερφούraquo το 1907 και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου αφηγείται την καθημερινή ζωή των παιδιών στο αναγνωστικό laquoΤα Ψηλά Βουνάraquo που εκδίδεται το 1919 Ας μην ξεχνάμε ότι για τις laquoλούμπενraquo καταστάσεις της ζωής των παιδιών θα μιλήσουν λογοτέχνες πολύ αργότερα στον μεσοπόλεμο η ΄Ελλη Αλεξίου ο Πέτρος Πικρός ο Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι κυρίως αριστεροί λογοτέχνες8 ΄Ετσι χαρακτηρίζει ο Τέλλος ΄Αγρας (ό π σελ 174) τα διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε παιδιά και σημειώνει ότι laquoη δ Γεωργία Ταρσούλη έκαμεν ολόκληρη συλλογή για τα παιδιάraquo Σήμερα με παρόμοιο τίτλο κυκλοφορεί αυτοτελής τόμος διηγημάτων Σχ Βλ Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά (Πρόλογος Ι Μ Παναγιωτόπουλος Εικονογράφηση Ντ Αναστασόπουλος) Γ΄ ΄Εκδοση Εκδ Οίκος laquoΑστήρraquo Αθήνα 1981 Οφείλουμε όμως να επανεξετάσουμε τον χαρακτηρισμό των διηγημάτων της συλλογής ως laquoπαιδικώνraquo και να προσδιορίσουμε εκ νέου τα κριτήρια που θα μας επιτρέψουν να συγκροτήσουμε μιαν ενότητα κειμένων που με προσεκτικά βήματα διαμεσολάβησης θα μπορούσαν να γίνουν προσιτά στα παιδιά Δεν διαβάζονται λ χ ως laquoπαιδικάraquo τα διηγήματα laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo ή laquoΤα δαιμόνια στο ρέμαraquo επειδή περιέχονται σrsquo αυτά αναμνήσεις του αφηγητή από την παιδική ηλικία

Στο νέο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων που εκπόνησε επιστημονική ομάδα για λογαριασμό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και φέρει τον τίτλο laquoΜε λογισμό και μrsquo όνειροraquo ανθολογείται το απόσπασμα από το διήγημα laquoΤrsquo αγνάντεμαraquo που αναφέρεται στην παράδοση για τη μαρμαρωμένη γυναίκα τη Φλανδρώ Αν επιχειρήσουμε να το διδάξουμε στουςτις μαθητέςήτριες π χ της ΣΤ΄ τάξης θα πρέπει να ακολουθήσουμε τα εξής α Η αφόρμηση να προέρχεται από οικείες παραστάσεις να ρωτήσουμε αν έχουν προσέξει τα παιδιά με τι μοιάζουν βράχια ή νησιά ή βουνά όταν τα βλέπουμε από μακρυά και να τα συνδέσουν αν γνωρίζουν με τη μυθολογία Από την εκπαιδευτική τηλεόραση της ΕΤ κυκλοφορεί επίσης βιντεοταινία για τον Παπαδιαμάντη Εκεί προβάλλονται πολλά τοπία της Σκιάθου και θα μπορούσαμε να δείξουμε ορισμένα σημεία που θυμίζουν τους τόπους του εν λόγω διηγήματοςβ Είναι απαραίτητο να τοποθετηθούν τα παιδιά στον μύθο όλου του κειμένου με περίληψη όλου του διηγήματος γ Το απόσπασμα θα το διαβάσουμε εμείςδ Η επεξεργασία του κειμένου θα γίνει με ερωτήσεις που διατρέχουν την εξέλιξη της πλοκής

4

2 Το ξεκίνημα της νεοελληνικής πεζογραφίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Η αφύπνιση του Παπαδιαμάντη ως συγγραφέα περιβάλλεται από τις εξής ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκεςα Γύρω στο 1880 παρά το γεγονός ότι πολλές περιφέρειες της Ελλάδας παραμένουν αλύτρωτες έχουν γίνει τα πρώτα εκσυγχρονιστικά βήματα αφυπνίζεται το εργατικό κίνημα και οι διανοούμενοι στρέφονται στη ζωντανή λαϊκή παράδοση και στην άμεση λειτουργική σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα που είναι πιο οικεία στο αναγνωστικό κοινό κάτι που το ιστορικό μυθιστόρημα αδυνατούσε να προσφέρει εφrsquo όσον αντλούσε τα θέματα από το laquoμακρινό παρελθόνraquo και πολλές φορές οι απίθανες εξελίξεις η πατριωτική ρητορεία οι laquoιδεολογικές εξάψειςraquo9

απωθούσαν τον αναγνώστηβ Στην Αθήνα αρχίζει να γίνεται πιο ζωηρή η εκδοτική κίνηση και η λογοτεχνία στρέφεται προς το άμεσο παρελθόν ή τη σύγχρονη κυρίως αγροτική ζωή Το 1879 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δημητρίου Βικέλα laquoΟ Λουκής Λάραςraquo10 και το 1880 ο Δροσίνης και ο Καμπάς εκδίδουν τις ποιητικές συλλογές11 τους γραμμένες στη δημοτική και με θέματα απλά και απτά Την ίδια εποχή επηρεάζει τους προσανατολισμούς γενικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νικόλαος Πολίτης ο οποίος το 1883 συντάσσει την προκήρυξη του περιοδικού Εστία για τον διαγωνισμό συγγραφής laquoελληνικού διηγήματος με υποθέσεις εθνικάς πραγματευόμενον επί του εθνικού χαρακτήρος και της διαπλάσεως εν γένει των ηθώνraquo12 γ Oι υποδείξεις του διαγωνισμού ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις των νέων λογοτεχνών που είχαν ήδη αρχίσει να προβληματίζονται για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη σύγχρονη ζωή ΄Οπως παρατηρεί μάλιστα ο Roderick Beaton η Εστία laquoπροώθησεraquo το διήγημα και δυο καινοτομίες του τη laquoνέα φόρμα της σύντομης έκτασης και την επιλογή ενός παραδοσιακού αγροτικού πλαισίου για δράσηraquo13 Πράγματι στα περισσότερα διηγήματα της εποχής η έμπνευση της πλοκής πηγάζει από τη ζωή στην ιδιαίτερη πατρίδα14 των συγγραφέων

ε Μια πιο κοντινή ματιά στη γλώσσα της αφήγησης θα επιδιωχθεί με την αντιγραφή εδαφίων που συγκινούν τα παιδιάστ Η ενότητα που αφηγείται το δράμα της Φλανδρώς μπορεί να δραματοποιηθείζ Η διερεύνηση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και η συγκριτική ανάγνωση του μύθου της Νιόβης με την παράδοση της Φλανδρώς μπορούν να κλείσουν τη διδασκαλία μας 9 Παν Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Ερμής Αθήνα 1980 σσ ις΄- ιζ΄10 M Vitti Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Εκδ Οδυσσέας Αθήνα 1978 σελ 26011 ΄Ο π σελ 251 12 ΄Ο π σελ 959 Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue και έπειτα στην Εστία το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo που κατά τον Κώστα Στεργιόπουλο εισήγαγε laquoεκτός απrsquo τrsquo άλλα την αλήθεια και τη γνησιότητα του βιωματικού στοιχείου και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος και με κεντρική ηρωίδα [] τη μητέρα τουraquo Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σελ 40 Για τον ρόλο που έπαιξε στην πεζογραφία μας η επιστήμη της Λαογραφίας και η σχέση της με την αντίστοιχη πνευματική κίνηση στη Γερμανία βλ Παν Μουλλάς (επιμέλεια) Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά Διηγήματα Ερμής Αθήνα 1980 σελ οη΄ Για τη λογοτεχνική μεταγραφή του τόπου της κοινωνίας των αναμνήσεων την ανάπλαση του laquoχαμένου παραδείσουraquo και τη μελέτη των χαρακτήρων στα laquoηθογραφικά διηγήματαraquo του Βιζυηνού βλ Στεργιανή Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού ανέκδοτη διδακτορική διατριβή ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2002 σσ 234-23713 Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία ό π σελ 10614 Για την αξιοπιστία των ατομικών εμπειριών του υπαρκτού προσώπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο που παρεισφρύει στο διήγημα της εποχής τον ρόλο της laquoανάμνησηςraquo τους φυσικούς διαλόγους που χαρακτηρίζουν τη διηγηματογραφία της εποχής βλ Παν Μουλλάς ό π σσ κη΄- κθ΄

5

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

του Η άμεση σχέση του αφηγητή με τον κόσμο της ιστορίας του δημιούργησε εκτός από τις συνθήκες αληθοφάνειας και πειστικότητας ζωηρό ενδιαφέρον γύρω από τα θέματα της καθημερινότητας προς τα οποία η νεοελληνική παιδική πεζογραφία στρέφει το βλέμμα της έκτοτε όλο και πιο συχνά7β Στο έργο του Παπαδιαμάντη κινούνται ορισμένοι τύποι δασκάλων μέσα και έξω από το σχολείο που η κατάρτισή τους ο τρόπος διδασκαλίας η συμπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά ο χαρακτήρας τους αντικατοπτρίζουν καταστάσεις της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης από τα μέσα ως τις αρχές του 19ου αιώνα γ Οι αναδρομές στην παιδική ηλικία και οι βυθοσκοπήσεις στη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα των παιδιών ενταγμένες μέσα στο συγκινησιακό κλίμα του μύθου λειτουργούν παραδειγματικά και υποδειγματικά Γιατί η ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου υπόκειται σε μια διαδικασία αναλογικής σκέψης από την πλασματική και επομένως γενική περίπτωση της υπόθεσης και των χαρακτήρων ο αναγνώστης διεισδύει στις προσωπικές του στιγμές ή στις στιγμές προσώπων που γνωρίζει όπως είναι π χ τα παιδιά που διδάσκει ΄Ετσι ο ορίζοντάς του διευρύνεται και η παιδαγωγική η ανθρωπιστική του ματιά γίνεται πιο προσεκτική πιο επίμονη και επομένως πιο αποτελεσματική Και μόνο γιrsquo αυτόν τον λόγο ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στα λογοτεχνικά κείμενα και τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου αξίζει τον κόπο κατά τη γνώμη μου να γνωρίζει σε βάθος το έργο του Παπαδιαμάντη και όχι μόνο τα διηγήματα που κατά συνθήκην ονομάζουμε laquoπαιδικάraquo8

7 Το παράδειγμα που έδωσε ο Γ Βιζυηνός με τη δημοσίευση δυο διηγημάτων όπως laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo το 1883 και laquoΤο μόνον της ζωής του ταξείδιονraquo το 1884 συνεχίζει ο Α Παπαδιαμάντης με την laquoΤελευταία βαπτιστικήraquo το 1888 τη laquoΣταχομαζώχτραraquo το 1889 για να μπει στον 20όν αιώνα με αρκετά ακόμη παρόμοια διηγήματα Πολύ νωρίς επίσης ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει το μυθιστόρημα laquoΗ αδερφούλα μουraquo το 1890 ο Εμμανουήλ Ροϊδης αναπολεί τα παιδικά του βιώματα στο laquoΞεστούπωμαraquo που δημοσιεύεται το 1898 η Πηνελόπη Δέλτα δίνει το πρωτόλειό της με τίτλο laquoΟ πόνος του αδερφούraquo το 1907 και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου αφηγείται την καθημερινή ζωή των παιδιών στο αναγνωστικό laquoΤα Ψηλά Βουνάraquo που εκδίδεται το 1919 Ας μην ξεχνάμε ότι για τις laquoλούμπενraquo καταστάσεις της ζωής των παιδιών θα μιλήσουν λογοτέχνες πολύ αργότερα στον μεσοπόλεμο η ΄Ελλη Αλεξίου ο Πέτρος Πικρός ο Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι κυρίως αριστεροί λογοτέχνες8 ΄Ετσι χαρακτηρίζει ο Τέλλος ΄Αγρας (ό π σελ 174) τα διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε παιδιά και σημειώνει ότι laquoη δ Γεωργία Ταρσούλη έκαμεν ολόκληρη συλλογή για τα παιδιάraquo Σήμερα με παρόμοιο τίτλο κυκλοφορεί αυτοτελής τόμος διηγημάτων Σχ Βλ Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά (Πρόλογος Ι Μ Παναγιωτόπουλος Εικονογράφηση Ντ Αναστασόπουλος) Γ΄ ΄Εκδοση Εκδ Οίκος laquoΑστήρraquo Αθήνα 1981 Οφείλουμε όμως να επανεξετάσουμε τον χαρακτηρισμό των διηγημάτων της συλλογής ως laquoπαιδικώνraquo και να προσδιορίσουμε εκ νέου τα κριτήρια που θα μας επιτρέψουν να συγκροτήσουμε μιαν ενότητα κειμένων που με προσεκτικά βήματα διαμεσολάβησης θα μπορούσαν να γίνουν προσιτά στα παιδιά Δεν διαβάζονται λ χ ως laquoπαιδικάraquo τα διηγήματα laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo ή laquoΤα δαιμόνια στο ρέμαraquo επειδή περιέχονται σrsquo αυτά αναμνήσεις του αφηγητή από την παιδική ηλικία

Στο νέο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων που εκπόνησε επιστημονική ομάδα για λογαριασμό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και φέρει τον τίτλο laquoΜε λογισμό και μrsquo όνειροraquo ανθολογείται το απόσπασμα από το διήγημα laquoΤrsquo αγνάντεμαraquo που αναφέρεται στην παράδοση για τη μαρμαρωμένη γυναίκα τη Φλανδρώ Αν επιχειρήσουμε να το διδάξουμε στουςτις μαθητέςήτριες π χ της ΣΤ΄ τάξης θα πρέπει να ακολουθήσουμε τα εξής α Η αφόρμηση να προέρχεται από οικείες παραστάσεις να ρωτήσουμε αν έχουν προσέξει τα παιδιά με τι μοιάζουν βράχια ή νησιά ή βουνά όταν τα βλέπουμε από μακρυά και να τα συνδέσουν αν γνωρίζουν με τη μυθολογία Από την εκπαιδευτική τηλεόραση της ΕΤ κυκλοφορεί επίσης βιντεοταινία για τον Παπαδιαμάντη Εκεί προβάλλονται πολλά τοπία της Σκιάθου και θα μπορούσαμε να δείξουμε ορισμένα σημεία που θυμίζουν τους τόπους του εν λόγω διηγήματοςβ Είναι απαραίτητο να τοποθετηθούν τα παιδιά στον μύθο όλου του κειμένου με περίληψη όλου του διηγήματος γ Το απόσπασμα θα το διαβάσουμε εμείςδ Η επεξεργασία του κειμένου θα γίνει με ερωτήσεις που διατρέχουν την εξέλιξη της πλοκής

4

2 Το ξεκίνημα της νεοελληνικής πεζογραφίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Η αφύπνιση του Παπαδιαμάντη ως συγγραφέα περιβάλλεται από τις εξής ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκεςα Γύρω στο 1880 παρά το γεγονός ότι πολλές περιφέρειες της Ελλάδας παραμένουν αλύτρωτες έχουν γίνει τα πρώτα εκσυγχρονιστικά βήματα αφυπνίζεται το εργατικό κίνημα και οι διανοούμενοι στρέφονται στη ζωντανή λαϊκή παράδοση και στην άμεση λειτουργική σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα που είναι πιο οικεία στο αναγνωστικό κοινό κάτι που το ιστορικό μυθιστόρημα αδυνατούσε να προσφέρει εφrsquo όσον αντλούσε τα θέματα από το laquoμακρινό παρελθόνraquo και πολλές φορές οι απίθανες εξελίξεις η πατριωτική ρητορεία οι laquoιδεολογικές εξάψειςraquo9

απωθούσαν τον αναγνώστηβ Στην Αθήνα αρχίζει να γίνεται πιο ζωηρή η εκδοτική κίνηση και η λογοτεχνία στρέφεται προς το άμεσο παρελθόν ή τη σύγχρονη κυρίως αγροτική ζωή Το 1879 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δημητρίου Βικέλα laquoΟ Λουκής Λάραςraquo10 και το 1880 ο Δροσίνης και ο Καμπάς εκδίδουν τις ποιητικές συλλογές11 τους γραμμένες στη δημοτική και με θέματα απλά και απτά Την ίδια εποχή επηρεάζει τους προσανατολισμούς γενικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νικόλαος Πολίτης ο οποίος το 1883 συντάσσει την προκήρυξη του περιοδικού Εστία για τον διαγωνισμό συγγραφής laquoελληνικού διηγήματος με υποθέσεις εθνικάς πραγματευόμενον επί του εθνικού χαρακτήρος και της διαπλάσεως εν γένει των ηθώνraquo12 γ Oι υποδείξεις του διαγωνισμού ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις των νέων λογοτεχνών που είχαν ήδη αρχίσει να προβληματίζονται για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη σύγχρονη ζωή ΄Οπως παρατηρεί μάλιστα ο Roderick Beaton η Εστία laquoπροώθησεraquo το διήγημα και δυο καινοτομίες του τη laquoνέα φόρμα της σύντομης έκτασης και την επιλογή ενός παραδοσιακού αγροτικού πλαισίου για δράσηraquo13 Πράγματι στα περισσότερα διηγήματα της εποχής η έμπνευση της πλοκής πηγάζει από τη ζωή στην ιδιαίτερη πατρίδα14 των συγγραφέων

ε Μια πιο κοντινή ματιά στη γλώσσα της αφήγησης θα επιδιωχθεί με την αντιγραφή εδαφίων που συγκινούν τα παιδιάστ Η ενότητα που αφηγείται το δράμα της Φλανδρώς μπορεί να δραματοποιηθείζ Η διερεύνηση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και η συγκριτική ανάγνωση του μύθου της Νιόβης με την παράδοση της Φλανδρώς μπορούν να κλείσουν τη διδασκαλία μας 9 Παν Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Ερμής Αθήνα 1980 σσ ις΄- ιζ΄10 M Vitti Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Εκδ Οδυσσέας Αθήνα 1978 σελ 26011 ΄Ο π σελ 251 12 ΄Ο π σελ 959 Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue και έπειτα στην Εστία το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo που κατά τον Κώστα Στεργιόπουλο εισήγαγε laquoεκτός απrsquo τrsquo άλλα την αλήθεια και τη γνησιότητα του βιωματικού στοιχείου και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος και με κεντρική ηρωίδα [] τη μητέρα τουraquo Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σελ 40 Για τον ρόλο που έπαιξε στην πεζογραφία μας η επιστήμη της Λαογραφίας και η σχέση της με την αντίστοιχη πνευματική κίνηση στη Γερμανία βλ Παν Μουλλάς (επιμέλεια) Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά Διηγήματα Ερμής Αθήνα 1980 σελ οη΄ Για τη λογοτεχνική μεταγραφή του τόπου της κοινωνίας των αναμνήσεων την ανάπλαση του laquoχαμένου παραδείσουraquo και τη μελέτη των χαρακτήρων στα laquoηθογραφικά διηγήματαraquo του Βιζυηνού βλ Στεργιανή Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού ανέκδοτη διδακτορική διατριβή ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2002 σσ 234-23713 Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία ό π σελ 10614 Για την αξιοπιστία των ατομικών εμπειριών του υπαρκτού προσώπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο που παρεισφρύει στο διήγημα της εποχής τον ρόλο της laquoανάμνησηςraquo τους φυσικούς διαλόγους που χαρακτηρίζουν τη διηγηματογραφία της εποχής βλ Παν Μουλλάς ό π σσ κη΄- κθ΄

5

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

2 Το ξεκίνημα της νεοελληνικής πεζογραφίας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Η αφύπνιση του Παπαδιαμάντη ως συγγραφέα περιβάλλεται από τις εξής ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκεςα Γύρω στο 1880 παρά το γεγονός ότι πολλές περιφέρειες της Ελλάδας παραμένουν αλύτρωτες έχουν γίνει τα πρώτα εκσυγχρονιστικά βήματα αφυπνίζεται το εργατικό κίνημα και οι διανοούμενοι στρέφονται στη ζωντανή λαϊκή παράδοση και στην άμεση λειτουργική σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα που είναι πιο οικεία στο αναγνωστικό κοινό κάτι που το ιστορικό μυθιστόρημα αδυνατούσε να προσφέρει εφrsquo όσον αντλούσε τα θέματα από το laquoμακρινό παρελθόνraquo και πολλές φορές οι απίθανες εξελίξεις η πατριωτική ρητορεία οι laquoιδεολογικές εξάψειςraquo9

απωθούσαν τον αναγνώστηβ Στην Αθήνα αρχίζει να γίνεται πιο ζωηρή η εκδοτική κίνηση και η λογοτεχνία στρέφεται προς το άμεσο παρελθόν ή τη σύγχρονη κυρίως αγροτική ζωή Το 1879 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δημητρίου Βικέλα laquoΟ Λουκής Λάραςraquo10 και το 1880 ο Δροσίνης και ο Καμπάς εκδίδουν τις ποιητικές συλλογές11 τους γραμμένες στη δημοτική και με θέματα απλά και απτά Την ίδια εποχή επηρεάζει τους προσανατολισμούς γενικότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νικόλαος Πολίτης ο οποίος το 1883 συντάσσει την προκήρυξη του περιοδικού Εστία για τον διαγωνισμό συγγραφής laquoελληνικού διηγήματος με υποθέσεις εθνικάς πραγματευόμενον επί του εθνικού χαρακτήρος και της διαπλάσεως εν γένει των ηθώνraquo12 γ Oι υποδείξεις του διαγωνισμού ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις των νέων λογοτεχνών που είχαν ήδη αρχίσει να προβληματίζονται για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη σύγχρονη ζωή ΄Οπως παρατηρεί μάλιστα ο Roderick Beaton η Εστία laquoπροώθησεraquo το διήγημα και δυο καινοτομίες του τη laquoνέα φόρμα της σύντομης έκτασης και την επιλογή ενός παραδοσιακού αγροτικού πλαισίου για δράσηraquo13 Πράγματι στα περισσότερα διηγήματα της εποχής η έμπνευση της πλοκής πηγάζει από τη ζωή στην ιδιαίτερη πατρίδα14 των συγγραφέων

ε Μια πιο κοντινή ματιά στη γλώσσα της αφήγησης θα επιδιωχθεί με την αντιγραφή εδαφίων που συγκινούν τα παιδιάστ Η ενότητα που αφηγείται το δράμα της Φλανδρώς μπορεί να δραματοποιηθείζ Η διερεύνηση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και η συγκριτική ανάγνωση του μύθου της Νιόβης με την παράδοση της Φλανδρώς μπορούν να κλείσουν τη διδασκαλία μας 9 Παν Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Ερμής Αθήνα 1980 σσ ις΄- ιζ΄10 M Vitti Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Εκδ Οδυσσέας Αθήνα 1978 σελ 26011 ΄Ο π σελ 251 12 ΄Ο π σελ 959 Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό περιοδικό Nouvelle Revue και έπειτα στην Εστία το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού laquoΤο αμάρτημα της μητρός μουraquo που κατά τον Κώστα Στεργιόπουλο εισήγαγε laquoεκτός απrsquo τrsquo άλλα την αλήθεια και τη γνησιότητα του βιωματικού στοιχείου και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος και με κεντρική ηρωίδα [] τη μητέρα τουraquo Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σελ 40 Για τον ρόλο που έπαιξε στην πεζογραφία μας η επιστήμη της Λαογραφίας και η σχέση της με την αντίστοιχη πνευματική κίνηση στη Γερμανία βλ Παν Μουλλάς (επιμέλεια) Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά Διηγήματα Ερμής Αθήνα 1980 σελ οη΄ Για τη λογοτεχνική μεταγραφή του τόπου της κοινωνίας των αναμνήσεων την ανάπλαση του laquoχαμένου παραδείσουraquo και τη μελέτη των χαρακτήρων στα laquoηθογραφικά διηγήματαraquo του Βιζυηνού βλ Στεργιανή Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού ανέκδοτη διδακτορική διατριβή ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2002 σσ 234-23713 Roderick Beaton Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία ό π σελ 10614 Για την αξιοπιστία των ατομικών εμπειριών του υπαρκτού προσώπου το αυτοβιογραφικό στοιχείο που παρεισφρύει στο διήγημα της εποχής τον ρόλο της laquoανάμνησηςraquo τους φυσικούς διαλόγους που χαρακτηρίζουν τη διηγηματογραφία της εποχής βλ Παν Μουλλάς ό π σσ κη΄- κθ΄

5

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

δ Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εγκαθίσταται ουσιαστικά στην Αθήνα από το 1873 όπου και μένει πάνω από τέσσερις δεκαετίες με σποραδικές επιστροφές στη Σκιάθο15 Η διαμονή στην πρωτεύουσα που συγκεντρώνει την πνευματική κίνηση και προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες για βιοποριστικές λύσεις είναι συνειδητή επιλογή του16 στο Κέντρο έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται και με τις γλώσσες που μαθαίνει στο μεταξύ γίνεται επαρκής αναγνώστης και ικανός μεταφραστής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ε Η πρώτη εποχή της πεζογραφίας του περιλαμβάνει τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα τη laquoΜετανάστιδαraquo (1879) laquoτους Εμπόρους των Εθνώνraquo (1882) τη laquoΓυφτοπούλαraquo (1884) και τον laquoΧρήστο Μηλιώνηraquo (1885) Την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του ακμής επανέρχεται στη μυθιστορηματική σύνθεση με τη laquoΦόνισσαraquo (1903) την οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει laquoκοινωνικόν μυθιστόρημαraquo στ Από το 1887 και εξής ο Παπαδιαμάντης αφιερώνεται στο διήγημα Τώρα μετά την ολοκλήρωση των ιστορικών μυθιστορημάτων επινοεί σύγχρονο πλαίσιο πλοκής τον οικείο τόπο και την πραγματικότητά του όπου όμως ο ρεαλισμός δεν διέπει απόλυτα τα επεισόδια που εξιστορεί ζ Οι καθημερινές καταστάσεις τις περισσότερες φορές βιωμένες από τον ίδιο τον συγγραφέα στην ιδιαίτερή του πατρίδα17 ή στους δικούς του laquoτόπουςraquo των Αθηνών εμπεριέχονται στα διηγήματα χάρη στην laquoαναμνηστική και αυτοβιογραφική λειτουργίαraquo18 που βυθίζεται επίσης στα παιδικά χρόνια για να ανασύρει τα θραύσματα του προσωπικού του μύθου Στον Παπαδιαμάντη η παιδική ηλικία με όσες δυσκολίες τη συνοδεύουν είναι το χαμένο κέντρο της προσωπικής ευδαιμονίας ή η φάση της ζωής που προκαθορίζει τη laquoμοίραraquo προπαντός εκείνων που θα βαδίσουν στα δύσκολα μονοπάτια της συγγραφής η Γενικότερα ο κόσμος των παιδιών σε αντιδιαστολή με τον κόσμο των μεγάλων εντάσσεται στα θέματα που συντηρούν τους δεσμούς του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό19 Περισσότερο μάλιστα από τους υπόλοιπους συγγραφείς της γενιάς του εκείνος είτε χρονογραφεί είτε πλέκει ιστορίες με ήρωες καθημερινούς τύπους παιδιών αναδεικνύει την ποιητική δύναμη της αφέλειας και της αθωότητας που η

15 Στο διήγημα laquoΤραγούδια του Θεούraquo παραθέτει την εξής αυτοβιογραφική πληροφορία laquo΄Εκτοτε απουσίασα από τας Αθήνας Είχα ενθυμηθή τους πτωχούς οικείους εις την μικράν πατρίδα μου μακράν της οποίας είχα ζήσει εκ μικρών διαλειμμάτων υπέρ το ήμισυ της ζωής μουraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα κριτική έκδοση Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος τόμος δ΄ πρώτη έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1985 σελ 392 16 Με την επιλογή αυτή απολαμβάνει εν μέρει και την ησυχία του γιατί βρίσκεται μακρυά από την άμεση καθημερινή φθορά των οικογενειακών δυσχερειών και δεν ακούει τη γκρίνια τού πατέρα του για τις σπουδές του στη φιλολογία που τις εγκατέλειψε στο δεύτερο έτος Ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ζωής του συγγραφέα στην Αθήνα βλ Γιάννης Πυργιωτάκης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Ο αλλοδαπός της Αθήνας εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 200317 laquoΤο γεγονός ότι η πατρίδα είναι μια κατηγορία που οικοδομείται πάνω σε βιώματα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας την κάνει αντιληπτή ως αισθητική ποιότητα ndash αισθητική με την αρχική έννοια της αισθήσεως - πρόσωπα και πράγματα τη βλέπουν και της μιλούν με αίσθημα ασφάλειας και οικειότηταςraquo Wilhelm Muehlmann Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος Πολιτισμός μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης εκδ Νεφελη Αθήνα 1997 σελ 39918 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π σσ λβ΄- λγ19 Για τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τον ρομαντισμό και τη θεματική ενότητα των laquoπαιδιών-ηρώωνraquo βλ Δημήτρης Πλάκας laquoΗ ρομαντική διάσταση του Παπαδιαμάντηraquo στον συγκεντρωτικό τόμο Δημήτρης Πλάκας Λογοτεχνικός Περίπλους έκδ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1991 σσ 69-70 και Ελισάβετ Κωνσταντινίδου laquoΟ Παπαδιαμάντης και η παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμούraquo στον συλλογικό τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 389-393

6

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

κοινή λογική δεν ευκαιρεί να παρατηρήσει Από την άποψη αυτή είναι ένας από τους βασικούς εισηγητές της παιδικής λογοτεχνίας20 στη νεοελληνική γραμματολογίαθ Την ίδια εποχή συμβαίνουν διεθνώς μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις τις οποίες επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη και την Αμερική Η οικονομική ανέχεια η μετανάστευση οι ταξικές αντιθέσεις οι δύσκολες συνθήκες της κοινωνικής ζωής οι πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις ο υψηλός δείκτης θνησιμότητας η εκμετάλλευση των παιδιών ο αποκλεισμός από το σχολείο καταγγέλλονται αμείλικτα στα μυθιστορήματα του Ch Dickens21 Δαβίδ Κόπερφιλντ και ΄Ολιβερ Τουίστ στα μυθιστορήματα του Ζολά Ζερμινάλ και του Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ ή στα διηγήματα του Τολστόι ι Η ρεαλιστική υποδοχή του θέματος των laquoπαιδιώνraquo στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα αποκτά στον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και ψυχογραφική διάσταση γιατί και οι δυο αναζητούν στα παιδικά τους βιώματα τον πυρήνα του προσωπικού τους μύθου Και συμβαίνει σrsquo αυτήν την περίπτωση η αναλυτική παρατήρηση οι συνειρμικές αναδρομές η επιμονή στις λεπτομέρειες οι περιγραφές να laquoκατασκευάζουνraquo τον αληθοφανή κόσμο ενός αυτοβιογραφούμενου ήρωα όπου το ατομικό όραμα εκδηλώνεται και διαλέγεται για πρώτη φορά με μορφές του συλλογικού πνεύματος

3 ΄Οψεις της ζωής των παιδιών στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

3 1 Το παιδί και τα βιώματά του ως σημαινόμενα των αναγνώσεων του Παπαδιαμάντη

O κόσμος των παιδιών ανήκει στις βασικές θεματικές ενότητες της πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη και στη βιβλιογραφία έχει ήδη επισημανθεί ότια στην πλοκή των διηγημάτων πολλοί χαρακτήρες παιδιών εκπροσωπούν την αθωότητα η οποία δοκιμάζεται μέσα στον laquoτραχύ κόσμο των μεγάλωνraquo22 ή παγιδεύεται απειλείται και εν τέλει εξοντώνεται από τη μοίρα23β ότι η ανάμνηση των παιδικών βιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη αυτοδιηγητική αφήγηση24 και αυτογνωστική-αυτοκριτική ενδοσκόπηση25 που αποκαλύπτουν τη νοσταλγία του ήρωα-αφηγητή για τα όνειρα την ελευθερία και τις επιθυμίες της αντίστοιχης ηλικίας

20 Ο Ι Μ Παναγιωτόπουλος αναγνωρίζει ότι χάρη στον Παπαδιαμάντη γνωρίσαμε τον Ντίκενς τα laquoΧριστουγεννιάτικα παραμύθιαraquo του και τις laquoΑργοναυτικές Εκστρατείεςraquo του Μπρετ Χαρτ που είναι παιδικά ανγνώσματα Σχ Βλ Ι Μ Παναγιωτόπουλος (πρόλογος) Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά γ΄ έκδοση εκδ Οίκος Αστήρ Αθήνα 1981 σελ θ΄21 H ανάγκη να μιμηθούν οι λογοτέχνες τον laquoΔίκενςraquo και να αναπλάσουν laquoδια των παραμυθίων είδος γραμματολογικόν νέονraquo επωφελούμενοι laquoτον δημώδη μυθολογικόν πλούτονraquo έχει ήδη επισημανθεί στις στήλες του περιοδικού Εστία στις 29 Φεβρουαρίου 1876 Σχ βλ σσ λγ΄- λδ΄22 Τέλλος ΄Αγρας laquoΠώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντηraquo στον συλλογικό τόμο Ν Δ Τριανταφυλλόπουλος (επιμέλεια) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ό π σελ 174 23 Κώστας Στεργιόπουλος laquoΗ τελευταία φάση του Παπαδιαμάντη και το μυρολόγι της φώκιαςraquo περ Θαλλώ τεύχος 4 Φθινόπωρο 1992 σελ 47 και Δημ Ιω Κουκουλομμάτης Παιδαγωγικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές ανιχνεύσεις σε κείμενα της λογοτεχνίας εκδ Τυπωθήτω Διώργος Δαρδανός Αθήνα 2000 σσ 100-10824 Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1887-1910) Κέδρος 1987 σσ 244-29025 Δημ Ιω Κουκουλομμάτης ό π σσ 108-111

7

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

γ ότι ορισμένοι τύποι παιδιών αναλύονται ως προσωπεία του αφηγητή-συγγραφέα26

και ότι οι παιδικές αναμνήσεις παρουσιάζουν τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και τον ώριμο άνθρωπο27δ ότι η κοινωνική πραγματικότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής του Παπαδιαμάντη ελάχιστα ευνοούν την καλλιέργεια ολοκληρωμένης προσωπικότητας και την παροχή γνώσεων28 ε ότι η αποστροφή του αφηγητή στη ζωή και τα παιχνίδια των παιδιών μέσα στη φύση μαρτυρεί ότι ο Παπαδιαμάντης εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού ρομαντισμού29στ ότι οι ήρωες-παιδιά των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη προέρχονται από δυο πηγές έμπνευσης τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στη Σκιάθο και την αγάπη του για τα παιδιά30ζ ότι η παιδική ηλικία των κοριτσιών ιδιαίτερα συνοδεύεται από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αντιλήψεων ψυχοσύνθεσης συμπεριφοράς ονοματοθεσίας τύχης και διαίσθησης31η ότι το παιδί αποδίδει στη φύση μυθικό νόημα32θ ότι τέλος ορισμένοι ήρωες παιδιά laquoεμψυχώνονταιraquo με εμπειρίες αγωνίες και ιδεολογίες που προέρχονται από τη μυθολογία του συγγραφέα33

Πράγματι σε σαρανταεπτά από τα διακόσια διηγήματα γίνεται λόγος για βιώματα της παιδικής ηλικίας για προβλήματα αλλά και για αστείες καταστάσεις που ζουν διάφοροι τύποι παιδιών34 Ο αφηγητής όπως και στα άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη υποδύεται τον άνθρωπο του τόπου και δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά τις περιοχές της πλοκής τη γεωγραφική την πολιτισμική και κοινωνική τους 26 Π Μουλλάς Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ό π μα΄- μζ΄27 P MackridgeraquoΟλόγυρα στη μνήμηraquo Ελληνικά τόμος 43ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1993 σελ 18528 Δημ Ι Κουκουλομμάτης Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία Εκδ ΄Ελλην Αθήνα 1993 σσ 38-47 και Αντώνης Χουρδάκης laquoΤο σχολείο μέσα από τις μαθητικές αναμνήσεις του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη περιοδικό Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης εξαμηνιαία έκδοση της ΕΛ Ε Ι Ε τεύχος 1 εκδ Ατραπός Αθήνα Χειμώνας 2002-2003 σσ 175-18829 Βλ στη σημείωση 16 τις επισημάνσεις του Δ Πλάκα και της Ελισάβετ Κωνσταντινίδου30 Σχ βλ τον πρόλογο του Ι Μ Παναγιωτόπουλου στον τόμο Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τα παιδικά ό π σσ ι΄- ιβ΄31 Αγγελική Ταλιγκάρου laquoΑπό το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύαςraquo περιοδικό Ακτή (αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη) έτος ιβ΄ Τεύχος 48 Λευκωσία Φθινόπωρο 2001 σσ 428-43832 Robert Shannan Peckham laquoΟ Παπαδιαμάντης και η έννοια του δένδρουraquo περιοδικό Ελληνικά τόμος 44ος τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1994 σσ 147-15733 Βλ την ανίχνευση του οικογενειακού μύθου στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo laquoΥπό την βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquo στον τόμο Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη εκδ ΄Αγρα Αθήνα 2001 σσ 77-123 34 Στο επίμετρο της εργασίας διερευνάται ο ρόλος και η συμπεριφορά των παιδιών σε έργα του Παπαδιαμάντη που δεν αναφέρονται άμεσα σε ήρωες παιδικής ηλικίας Στη laquoΓυφτοπούλαraquo π χ οι μικροί μάγκες ενοχλούν την Αϊμά ενώ ο Πλήθων εκπαιδεύει τα αγόρια να απαγγέλλουν τα χορικά των τραγωδιών στον laquoΧρήστο Μηλιόνηraquo ο μοχθηρός συνεργάτης-κατάσκοπος των Τούρκων συναντάται πρώτα-πρώτα με τα παιδιά του Κώστα του Κλέφτη που καταζητείται για τον φόνο του κατή της ΄Αρτας στη laquoΦόνισσαraquo η Χαδούλα θυμάται τα παιδικά της χρόνια συνδεδεμένα με ένα είδος μαθητείας στη φύση ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκέψη της Αμέρσας που θυμάται τα άγρια παιχνίδια του αδελφού της του Μούρου παρατηρεί την αμέριμνη συμπεριφορά των μικρών κοριτσιών που παίζουν λίγο πριν τον πνιγμό τους Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται και όσα διηγήματα αφιερώνουν εκτενείς περιγραφές σε σκηνές με παιδιά ανεξάρτητα από τον βαθμό συμμετοχής τους στην πλοκή Σε τέτοιες δευτερεύουσες περιπτώσεις ανήκουν τα διηγήματα laquoΟ Αμερικάνοςraquo laquoΒαρδιάνος στα Σπόρκαraquo laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΣτρίγλα Μάνναraquo laquoΗ Συντέκνισσαraquo laquoΜαύρα Κούτσουραraquo

8

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

ιδιομορφία Αυτό βοηθά στην αναπαράσταση μιας πειστικής ηθογραφικής πραγματικότητας μέσα στην οποία τα παιδιά σαν δρώντες χαρακτήρες είτε υφίστανται δοκιμασίες είτε υπεκφεύγουν είτε φοβούνται είτε περιγελούν είτε είναι αγνά βίαια ή υποχωρητικά είτε επιβιώνουν είτε πεθαίνουν αντιπροσωπεύουν τον μικρόκοσμο του τόπου που ζει ακόμη μέσα στα όριά του την πραγματικότητά του την ηθική του και τη μυθολογία του

3 2 Tα διηγήματα και τα θέματά τους

Στον πίνακα35 που ακολουθεί ταξινομούνται τα διηγήματα36 που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών κατά τη χρονική σειρά της δημοσίευσής τους

αα τίτλος θέμα τόποςδράσης

α΄ δημοσίευση τόμος

σελίδες

1 laquo Η τελευταία βαπτιστικήraquo

Πνιγμός κοριτσιού σε πηγάδι

Σκιάθος Εφημερίς 24 03 1888

Β΄ 89-94

2 laquoΟ Σημαδιακόςraquo α) Παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή από τα κάλαντα των Φώτωνβ) ΄Εθιμα των Θεοφανείων στη Σκιάθο γ) Τα παιδιά διαμεσολαβητές σε laquoραβασάκιαraquo

Σκιάθος Εφημερίς 06 01 1889

Β΄ 103-113

3 laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo

Ο αγώνας της γιαγιάς για την επιβίωση των ορφανών εγγονιών της

Σκιάθος Εφημερίς 25 12 1889

Β΄ 115-124

4 laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo

α) Αναμνήσεις του ήρωα από την παιδικιή του ηλικίαβ) σωτηρία του παιδιού

Σκιάθος ΕστίαΜάρτιος 1891

Β΄ 153-168

5 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo

α) Κακομεταχείριση κοριτσιού από τη γιαγιά του β) Η αναντικατάστατη έλλειψη της μάννας

Σκιάθος lsquoΑστυ 24 Απριλίου 1891

Β΄ 169-176

6 laquoΦτωχός ΄Αγιοςraquo Αναμνήσεις του αφηγητή από τα παιδικά του χρόνια

Σκιάθος ΕστίαΙούλιος 1891

Β΄ 211-227

7 laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo

Το πάθος της χαρτοπαιξίας και ο θάνατος του παιδιού

Σκιάθος Εφημερίς25 Δεκεμβρίου 1891

Β΄237-256

8 laquoΟ Αμερικάνοςraquo α) Σκηνές παιδιών που λένε τα κάλαντα των

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25-26 Δεκεμβρίου 1891

Β΄ 257-273

35 Εδώ δεν συμπεριλαμβάνονται διηγήματα που καταγράφει ο Κώστας Χωρεάνθης και προστίθενται άλλα όπως η laquoΜαυρομαντηλούraquo που έχει σχέση με την παιδική ηλικία του Γιαννιού και τη διάσωση του παιδιού Πρβλ Κώστας Χωρεάνθης laquo lsquoΔεσμά παιδαγωγικής δουλοσύνηςrsquo στον Παπαδιαμάντηraquo περ Διαβάζω αριθμός τεύχους 145 Αθήνα 8 4 1987 σελ 43 36 Ο τόμος και οι σελίδες παραπέμπουν στην κριτική έκδοση του Ν Δ Τριανταφυλλόπουλου Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα β΄ επανέκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1998

9

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Χριστουγέννωνβ) Η αντίθεση ανάμεσα στην ευφορία και την κινητικότητα των παιδιών και τη μοναξιά και τη στασιμότητα της ζωής των ηρώων

9 laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo

Το laquoτάμαraquo για την υγεία του αγοριού

Σκιάθος Εφημερίςα΄ εξαμηνία 1891

Β΄ 275-299

10 laquoΑποκριάτικη νυχτιάraquo

Ο έρωτας νεαρού φοιτητή για δωδεκαετή κόρη

Αθήνα Εφημερίς 17 Φεβρουαρίου 1892

Β΄ 301-314

11 laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo

α) Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας Β) Ο παιδικός έρωτας

Σκιάθος ΕστίαΑ΄ εξαμηνία ή Μάιος 1892

Β΄ 379-400

12 laquoΟι Ελαφροσκιωτοιraquo

α) Σκηνές της ζωής των παιδιών μέσα στο σπίτι την παραμονή των Χριστουγέννωνβ) Η λειτουργικότητα του παραμυθιού στη νυκτερινή ψυχαγωγία των παιδιώνγ) Ο ρόλος του αγοριού στα έθιμα του γάμου

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1892

Β΄ 475-499

13 laquoΟ τυφλοσύρ-τηςraquo

α) Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (παράδοση και εξέταση) β) Η χρήση βοηθήματος και οι επιβαλλόμενες τιμωρίες

Σκιάθος Εθνικόν Ημερολόγιον Σκόκου1893

Β΄ 463-473

14 laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo

α) Συνέταιροι παιδιά στα Κάλαντα των Φώτων και οι μικροκλέφτες των οικονομιών τουςβ) Η απομυθοποίηση των φαντασμάτων

Σκιάθος Ακρόπολις25 Δεκεμβρίου 1893

Β΄ 641-649

15 laquo Ωχ Βασανάκιαraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΕλληνικό Σχολείοraquo Πρώτοι έρωτες

Σκιάθος Νέον Πνεύμα Ιανουάριος 1894

Γ΄ 11-18

16 laquoΗ Δασκαλομάνναraquo

Σκηνές μαθητικού βίου στο laquoΔημοτικό Σχολείοraquo

Σκιάθος Νέα Ελλάς 1894 Γ΄ 19-28

17 laquoΦώτα ολόφωταraquo α) Η ζωή των παιδιών σε παραλιακό χωριό και η συμμετοχή τους στην τήρηση των εθίμωνβ) Η αντιστοιχία ωδινών τοκετού και φουρτουνιασμένης θάλασσαςγ) Λεπτομερής καταγραφή

Σκιάθος Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1894

Γ΄ 39-44

10

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

των laquoκολυμπιδίωνraquo εθίμου της γέννησης

18 laquoΠατέρα στο σπίτιraquo

α) Το παιδί θύμα της οικογενειακής κρίσης και των εξωσυζυγικών σχέσεωνβ) Το παιδί αρωγός σε καταστάσεις στέρησηςγ) Μικρή σπουδή στον τρόπο ανατροφής των παιδιών και στην έλλειψη συστηματικής φροντίδας των παιδιών

Αθήνα Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1895

Γ΄ 89-94

19 laquoΦιλόστοργοιraquo α) Το συμβόλαιο υιοθεσίας νόθων παιδιών και οι κοινωνικές του προεκτάσειςβ)Σχέσεις των θετών γονέων με τα υιοθετημένα αγόρια και κορίτσια

Αθήνα Ακρόπολις 25 Δεκεμβρίου 1895

Γ΄ 95-103

20 laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo

α) Η παιδική ανάμνηση του θεάματος της νεροποντής β) Τα παιχνίδια των παιδιών στο νερόγ) Οικογενειακές σχέσεις

Σκιάθος Ακρόπολις 24 Νοεμβρίου 1896

Γ΄ 149-156

21 laquoΓούτου Γουπατούraquo

α) Η θέση του laquoδιαφορετικόraquo αγοριού στην κοινότητα και β) η απόκτηση της laquoηρωικής του ταυτότηταςraquo

Σκιάθος Ακρόπολις 1 Ιανουαρίου 1899

Γ΄ 183-192

22 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo

Το αγόρι θεατής του ναυαγίου του πατέρα του

Σκιάθος Το ΄Αστυ 25 Δεκεμβρίου 1899

Γ΄ 215-224

23 laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo

Η δράση του δωδεκαετούς νεωκόρου των εξωκκλησίων

Σκιάθος ΄Αστυ 1 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 225-230

24 laquoΔαιμόνια στο ρέμαraquo

Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης

Σκιάθος Εθνική Αγωγή τεύχος 14 15 Ιανουαρίου 1900

Γ΄ 237-248

25 laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo

Η μαθητεία του αγοριού στην κολύμβηση και ο προληπτικός ρόλος του laquoναυαγοσώστηraquo

Σκιάθος Το Περιοδικόν μας τόμος Β΄ τεύχος 17 Νοέμβριος 1900

Γ΄ 275-279

26 laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo

α) Τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματαβ) Το αγόρι σε κατάσταση ενόρασης γ) Από τη μυθολογία στην οικολογία

Σκιάθος Παναθήναια τόμος Β΄ 31 Μαρτίου 1901

Γ΄ 327-331

11

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

27 laquoΣτρίγλα μάνναraquo Μητρική σκληρότητακαι παιδική ωριμότητα

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Δ΄ 15 Ιουνίου 1902

Γ΄ 389-396

28 laquoΤα Κρούσματαraquo α) Ιστορίες για φαντάσματα και οι επιπτώσεις τους στην ψυχική κατάσταση του ήρωαβ) Το πέρασμα από τον μύθο στην πραγματικότητα

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ ΣΤ΄ 15 Ιουλίου 1903

Γ΄ 543-556

29 laquoΗ Συντέκνισσαraquo Η εθιμοτυπία της βάπτισης του νεογέννητου αγοριού

Σκιάθος ΠαναθήναιαΤόμ Ζ΄ 15 Νοεμβρίου 1903

Γ΄ 583-590

30 laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo

α) Ο αποκλεισμός του νόθου από την κοινότηταβ) Η σχέση του ανθρώπου με τον μύθογ) Ο άνθρωπος θύμα της ύπαρξής του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Η΄ 15 Ιουνίου 1904

Γ΄ 607-621

31 laquoΗ Στοιχειωμένη καμάραraquo

α) Απόπειρα παιδοκτονίας κοριτσιού μίσος μητρυιάςβ) Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας

Σκιάθος Παναθήναια τόμ Θ΄ 30 Νοεμβρίου 1904

Γ΄ 633-639

32 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι laquoεπισφαλήςraquo διαμεσολαβητής για τα laquoχρέηraquo της μητέρας

Σκιάθος Μεταρρύθμισις 15-22 Φεβρουαρίου 1905

Δ΄ 19-36

33 laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo

α) Ο ρόλος του χαρισματικού κοριτσιού στη συνοχή της οικογένειας β) Ο πόνος του πατέρα για τον πρόωρο θάνατό του

Σκιάθος Παναθήναια τόμ ΙΒ΄ 15 Ιουνίου 1906

Δ΄ 85-97

34 laquoΟι δύο Δράκοι Το κορίτσι laquoδιαμεσολαβητής δανεικώνraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 8 Αυγούστου 1906

Δ΄ 103-106

35 laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo

α) Πλημμελής συμπεριφορά της δασκάλας προς τα κορίτσιαβ) Καταγγελία της αυθαίρετης σχολικής ποινής

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 15 Αυγούστου 1906

Δ΄ 111-114

36 laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo Τα κορίτσια της γειτονιάς Σκιάθος Νέον ΄Αστυ 26 Αυγούστου 1906

Δ΄ 119-122

37 laquoΚοινωνική αρμονίαraquo

Παιδιά εργαζόμενα και μαγκόπαιδα στην περιοχή του laquoΓκάζιraquo

Αθήνα Νέον ΄Αστυ 18 Σεπτεμβρίου 1906

Δ΄ 139-142

38 laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo

Σχέσεις κοριτσιών με γριές Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

Δ΄ 169-173

12

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

3 Δεκέμβριος 1906 39 laquoΤο Καμίνιraquo α) Η φύση βασίλειο των

παιδιώνβ) Το ορεινό και το θαλασσινό καμίνι σαν πηγή των παιδικών νονειροπολημάτων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Μάρτιος-Απρίλιος 1907

Δ΄ 205-210

40 laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo

α) Η ύβρις προς τον αδύνατοβ) Το αγόρι θύμα της κατάρας γ) Η μυθική διάσταση της φύσης

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ 3 Ιούνιος 1907

Δ΄211-215

41 laquoΤο Μυρολόγι της φώκιαςraquo

Ο θάνατος του κοριτσιού και η laquoσυμπάθειαraquo του θαλάσσιου ζώου

Σκιάθος Πατρίς 13 Μαρτίου 1908

Δ΄ 297-300

42 laquoΤrsquo Αστεράκιraquo Ο θαυμασμός της μυστικής ομορφιάς της νεαρής laquoΠούλιαςraquo

Αθήνα Περ Κόσμος της Σμύρνης έτος Α΄ 1 Ιανουαρίου 1909

Δ΄ 305-310

43 laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo

α) Η ζωή των κοριτσιών στο Παρθεναγωγείοβ) Η αντιμετώπιση των προκαταλήψεων

Σκιάθος Νέα Ζωή Αλεξανδρείας τόμ

5 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1909

Δ΄ 325-332

44 laquoΤραγούδια του Θεούraquo

α) Η αγαλλίαση τριών κοριτσιών από την ψαλμωδία του αφηγητή έξω και μέσα στην εκκλησίαβ) Η επικήδεια ακολουθία των Νηπίων

Αθήνα Ο Καλλιτέχνης τόμ Β΄ Μάρτιος 1912 (Κατά τον Γ Βαλέτα το διήγημα γράφτηκε μετά το 1908)

Δ΄ 389-394

45 laquoΤα Μαύρα κούτσουρα

Επικίνδυνα παιχνίδια των αγοριών στις απόκρημνες πλαγιές του Κάστρου

Σκιάθος Ο Καλλιτέχνης τόμ Γ΄ Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1912 (χρόνος συγγραφής πριν από το 1903)

Δ΄ 459-479

46 laquoΜάννα και κόρηraquo (ημιτελές)

α) Το κορίτσι μπροστά στο τελετουργικό θέαμα του θανάτου β) Το φάντασμα του νεκρού παιδιού

Σκιάθος Τα μετά θάνατον Η Χολεριασμένη (Φέξης) 1914

Δ΄ 509-518

47 laquoΗ Ψυχοκόρηraquo α) Διεστραμμένη φύση μικρού κοριτσιού β) Περιγραφή παιχνιδιών στη γειτονιά της Δεξαμενής στις αρχές του 20ού αιώναγ) Περίπτωση ωμοφαγίας κρέατος

Αθήνα Πολιτεια 13-14 Σεπτεμβρίου 1925

(σύμφωνα με τον Βαλέτα τοδιήγημα γράφτηκε γύρω στο 1910)

Δ΄ 609-616

13

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

3 3 Η ταξινόμηση των διηγημάτων και η ένταξη του θέματος στην εξελικτική πορεία του Παπαδιαμάντη

Η διερεύνηση του πίνακα μας δίνει τις πρώτες παρατηρήσειςΑ Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που αναφέρονται στον κόσμο των παιδιών μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες στα κοινωνικά τα ψυχογραφικά διηγήματα και όσα αναφέρονται σε θανάτους παιδιών που σχηματικά θα τα ονομάσουμε laquoμεταφυσικάraquo επειδή ο θάνατος παρουσιάζεται ως μορφή της μοίρας και συγκυρία υπερφυσικών δυνάμεων Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται όσα αφορούν τη ζωή των παιδιών με την οικογένειά τους με τις παρέες τους με τους συμμαθητές τους στο σχολείο ή με τα μέλη της κοινότητας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο α Στα laquoοικογενειακάraquo αυτής της κατηγορίας συμπεριλαμβάνονται τα διηγήματαlaquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo laquoΣτο Χριστό στο Κάστροraquo laquoΟι Ελαφροΐσκιωτοιraquo laquoΦώτα ολόφωταraquo laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΦιλόστοργοιraquo laquoΤο Σπιτάκι στο Λιβάδιraquo laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo laquoΣτρίγλα μάνναraquo laquoΗ συντέκνισσαraquo laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo η laquoΓυνή πλέουσαraquo laquoΟι Δύο Δράκοιraquoβ Αν και νύξεις για το σχολείο το περιεχόμενο σπουδών και τη στάση των παιδιών απέναντι σrsquo αυτό γίνονται και σε άλλα σημεία του έργου37 του Παπαδιαμάντη ως laquoσχολικάraquo χαρακτηρίζουμε εδώ μόνο τα διηγήματα laquoΟ Τυφλοσύρτηςraquo laquoΩχ Βασανάκιαraquo laquoΗ Δασκαλομάνναraquo laquoΗ Θεοδικία της Δασκάλαςraquo γ Σε μια τρίτη υποενότητα κατατάσσονται τα υπόλοιπα κοινωνικού περιεχομένου διηγήματα που αφορούν παρέες των παιδιών μεταξύ τους ή με άλλα πρόσωπα του γνωστού τους κοινωνικού περίγυρου μεγαλύτερα όμως σε ηλικία Αυτά είναι laquoΟ Σημαδιακόςraquo laquoΟ Φτωχός ΄Αγιοςraquo laquoΤο lsquoΝάμιrsquo τηςraquo laquoΗ Ξομπλιαστήραraquo laquoΤο Καμίνιraquo

Στη δεύτερη κατηγορία στα ψυχογραφικά συγκαταλέγονται ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα διηγήματα του Παπαδιαμάντη Εδώ θα κατατάξουμεα όσα διηγήματα ανακαλούν παιδικά βιώματα που έχουν σχέση με γεγονότα laquoμεταισθητικάraquo όπως είναι η ενόραση ή τα όνειρα που επηρεάζουν την εξέλιξη του μύθου ή προσημαίνουν και καθορίζουν την ιδιορρυθμία του ήρωα δηλ Το laquoΑμαρτίας φάντασμαraquo laquoΤα Δαιμόνια στο ρέμαraquo το laquoΥπό την Βασιλικήν δρυνraquo και laquoΗ φωνή του Δράκουraquoβ ΄Επονται τα διηγήματα που έχουν θέμα τα μάγια ή την κατάρα την εμφάνιση φαντασμάτων και τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν τα παιδιά τις αφηγήσεις των μεγάλων για τους τοπικούς μύθους Αυτά είναι laquoΗ Μαυρομαντηλούraquo laquoΤης Κοκκώνας το σπίτιraquo laquoΤα κρούσματαraquo laquoΤης Δασκάλας τα μάγιαraquo γ Στην ίδια κατηγορία κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΟλόγυρα στη λίμνηraquo και laquoΓούτου Γουπατούraquo που διεισδύουν στις σχέσεις των ηρώων με τους laquoάλλουςraquo τους συνομίληκες τους φίλους την laquoαγαπημένηraquo

Ξεχωριστή θεματική ενότητα τέλος αποτελούν τα διηγήματα laquoΗ τελευταία βαπτιστικήraquo laquoΟ πολιτισμός εις το χωρίονraquo laquoΤο πνίξιμο του παιδιούraquo laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoΡεμβασμός του Δεκαπενταυγούστουraquo laquoΤrsquo αερικό στο δέντροraquo laquoΤο

37 Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo περιγράφεται με χιούμορ η αγαλλίαση του μικρού μαθητή που αρχίζουν οι διακοπές στη Φόνισσα σχολιάζεται η ίδρυση laquoσχολείου θηλέωνraquo στο χωριό στο laquo΄Ονειρο στο κύμαraquo αναφέρεται η συμβολή του laquoγηραιού πατρός Σισώηraquo στην εκπαίδευση του ήρωα και αφηγητή της ιστορίας στο laquoΠνίξιμο του παιδιούraquo και τη laquoΓυνή πλέουσαraquo περιγράφονται σκηνές της μαθητικής ζωής Σχ βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σσ 176-179

14

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Μυρολόγι της φώκιαςraquo laquoΤrsquo Αστεράκιraquo laquoΤραγούδια του Θεούraquo laquoΜάννα και κόρηraquo που αναφέρονται σε θανάτους παιδιών και διαπνέονται από μεταφυσική ατμόσφαιρα Β Παρατηρώντας το χρονοδιάγραμμα των διηγημάτων διαπιστώνουμε ότι ο Παπαδιαμάντης εκδήλωσε σταθερά σε όλα τα χρόνια της συγγραφικής του δραστηριότητας38 την προτίμησή του σε όψεις της κοινωνικότητας του παιδιού Από το 1888 μέχρι το 1899 έχουν γραφτεί μάλιστα τα περισσότερα διηγήματα με κοινωνικό περιεχόμενο Το χρονικό διάστημα 1900-1904 δημοσιεύει πέντε από τα πιο δυνατά ψυχογραφικά διηγήματα ενώ τα τελευταία τέσσερα χρόνια της ζωής του (1907-1911) γράφει τέσσερα διηγήματα που εξιστορούν θανάτους παιδιών Eπομένως η πλοκή μετατοπίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και υποδέχεται τον θάνατο με φιλοσοφική διάθεση έτσι μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξέλιξη του συγγραφέα που ξεκίνησε από την ανθρωπολογία39 του παιδόκοσμου εντρύφησε στην ψυχολογία ορισμένων μικρών ηρώων στη συνέχεια και τέλος laquoαγιογράφησεraquo τα παιδιά που τα εγκαταλείπει πρόωρα η ζωή ΄Οπως θα φανεί εκτενέστερα παρακάτω η πλοκή σε κάθε ομάδα διηγημάτων οργανώνεται γύρω από ένα βασικό ζεύγος σημασιών χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και το μοναδικό στην ενότητα ή στο διήγημα ΄Ετσι διακρίνουμε τις εξής προτεραιότητεςα στα κοινωνικά διηγήματα να προέχει η σχέση το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)β στα ψυχογραφικά διηγήματα η πλοκή να εκτυλίσσεται γύρω από τη σχέση η φύση vs ο άνθρωπος καιγ στα μεταφυσικά να laquoπεριπλέκεταιraquo και να laquoβυθίζεταιraquo η ιστορία στο ερώτημα για το νόημα της ζωής και του θανάτου στην παιδική ηλικία Γ Tα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου και όσα αφορούν θανάτους παιδιών έχουν χώρους δράσης τη Σκιάθο και την Αθήνα ενώ τα γεγονότα στα ψυχογραφικά διηγήματα συμβαίνουν αποκλειστικά στη Σκιάθο που σημαίνει ότι η γενέτειρα με τον πλούσιο φυσικό και μυθικό κόσμο είναι η ίδια μια δύναμη που ασκεί επίδραση στην ψυχοσύνθεση και τον προορισμό του ήρωαΔ ΄Οπως συμβαίνει και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη η εποχή της πλοκής συμπίπτει με την εποχή της δημοσίευσής τους αυτό παρατηρείται ως επί το πλείστον σε περιόδους θρησκευτικών εορτών όπως του laquoΔωδεκάμερουraquo ή της Ανάστασης τυχαίνει όμως και σε κείμενα στα οποία η εποχή τού έτους επηρεάζει τη μυθοπλασία Ανεξαρτήτως της καταναλωτικής νοοτροπίας η οποία είναι φυσικό να χαρακτηρίζει το κάθε περιοδικό που δημοσιεύει επίκαιρα εορταστικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη η σύμπτωση μπορεί να σημαίνει ότι αφηγητής και αναγνώστης κάποια στιγμή συνδέονται με το πνεύμα της επικαιρότητας που διέπει την πλοκή όσο και την παραδειγματική της πρόσληψη

38 Η ενδεκαετία 1888-1899 αντιστοιχεί περίπου στη δεύτερη περίοδο του έργου του Παπαδιαμάντη που ο Κώστας Στεργιόπουλος την ορίζει από το 1887 έως το 1896 ενώ οι τετραετίες 1900-1904 και 1907-1911 αντιστοιχούν στην τελευταία περίοδο του έργου που ο ίδιος κριτικός την ορίζει από το 1898 έως το 1910 Σχ βλ Κώστα Στεργιόπουλου Περιδιαβάζοντας τόμος Β΄ (Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας) εκδ Κέδρος Αθήνα 1986 σσ 59-60 39Στην πρώτη περίοδο των διηγημάτων παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος laquoστερεότυπαraquo της ηθογραφίας laquoεντονότερη ρεαλιστικήraquo απεικόνιση των καταστάσεων και των χαρακτήρων και περισσότερο κοινωνικό προβληματισμό ενώ στη δεύτερη την περίοδο της ωριμότητας laquoη ηθογραφική σκηνοθεσία βαθαίνει και κάποτε εξουδετερώνεται από τις λυρικές προεκτάσεις Ο συγγραφέας καθώς ολοένα επιστρέφει στον εαυτό του στα βιώματά του και στις αναμνήσεις του προχωρεί σε βάθος πνευματοποιείται κι αποκτά εσωτερικότερο χαρακτήραraquo ΄Ο π σελ 61

15

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

Το παιδί (το άτομο) vs οι μεγάλοι (μέλη μιας κοινότητας)

Η θέση του παιδιού στην οικογένεια είναι ένα από τα κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα τα οποία στην εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίζονταν ιδιαίτερα οξυμένα Η κηδεμονία ασκείται από τους μεγάλους Παρά το ότι οι συνθήκες δεν είναι οι ιδανικές ούτε για τα αγόρια ούτε για τα κορίτσια στο σύνολό τους το κορίτσι laquoμεγαλώνειraquo πρόωρα αντιμετωπίζεται με σκληρότητα ζει μέσα στο σπίτι και συμμετέχει σε όλες τις βαρειές εργασίες ενώ το αγόρι περνά τη ζωή του πιο ανέμελα και πιο κοντά στη φύση Ανάλογα με τις αναφορές στο φύλο των παιδιών τα διηγήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τρεις ομάδες στην πρώτη εντάσσουμε όσα αφορούν γενικά την κατάσταση αγοριών και κοριστιών όπως στη laquoΣταχομαζώχτραraquo στους laquoΦιλόστοργουςraquo στο laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και στους laquoΔύο Δράκουςraquo στη δεύτερη συγκαταλέγουμε δύο διηγήματα που αναφέρονται αποκλειστικά σε κορίτσια την laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και την laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo Στην τρίτη ομάδα κατατάσσουμε τα διηγήματα laquoΕνιαύσιον θύμαraquo και laquoΓυνή πλέουσαraquo στα οποία το αγόρι υποκινεί ουσιαστικά την περιπέτεια στην πλοκή

1 Πόσο πολύτιμο αγαθό είναι τα παιδιά

Στα διηγήματα της πρώτης ομάδας ο Παπαδιαμάντης ασχολείται με το πρόβλημα της ανατροφής της φροντίδας και της κηδεμονίας των παιδιών τα οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει ως laquoπολύτιμη αξίαraquo Το παράδοξο είναι ότι το laquoαξιαγάπητο αυτό πλάσμαraquo χαίρει της στοργής και της περιποίησης όχι των φυσικών γονέων αλλά των κηδεμόνων τους που είναι οι ήρωες της πλοκής και μάλιστα ηλικιωμένοι σε δυο περιπτώσεις Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo η θεια Αχτίτσα η γιαγιά των ορφανών από τη μεριά της μητέρας τους έχει αναλάβει την ανατροφή τους μετά τον θάνατο της κόρης της Χάρη στην αυτοθυσία της και τη στοργή της αυτά επιβιώνουν

Τι να κάμη έβαλε τα δυνατά της κrsquo επροσπαθούσε όπως - όπως να ζήση τα δύο ορφανά Τι αξιολύπητα τα καημένα Κατά τας διαφόρους ώρας του έτους εβοτάνιζε αργολογούσε εμάζωνε ελιές εξενοδούλευε []40

Για να μη μείνουν επίσης νηστικά τα εγγόνια της παραμονές Χριστουγένων θυσιάζει την αξιοπρέπειά της

[] Τεμάχιον άρτου είχεν laquoοικονομήσειraquo και την εσπέραν εκείνην η καλή καίτοι ολίγον τι αυστηρά μάμμη τις οίδεν αντί ποίων εξευτελισμών και δια πόσων εκλιπαρήσεων

Και τι δεν ήθελεν υποστή προ ποίας θυσίας ηδύνατο να οπισθοδρομήση διά την αγάπην των δύο τούτων παιδίων τα οποία ήσαν δις παιδία διrsquo αυτήν καθrsquo όσον ήσαν τα τέκνα του τέκνου της41

Χάρη τέλος στη γενναιοδωρία της χαίρονται αυτά πλουσιοπάροχα τη γιορτή των Χριστουγέννων αφού εξαργυρώνει για το χατήρι τους την επιταγή που της στέλνει ο γιος της από την Αμερική

40 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 11641 ό π σελ 118

16

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Στους laquoΦιλόστοργουςraquo η πλοκή τοποθετείται πάλι στις παραμονές των Χριστουγέννων ο μαστρο-Δημήτρης ο Χωριανός και ο μπάρμπα Στέργιος ο Παρκιώτης είναι οι θετοί πατέρες δύο παιδιών ο πρώτος και έξι ο δεύτερος Τα παιδιά προέρχονται από το laquoΝηπιακόν Ορφανοτροφείονraquo της Αθήνας είναι νόθα αλλά το κοινωνικό τους στίγμα δεν επηρεάζει καθόλου τις φιλόστοργες οικογένειες Στο ειρωνικό αυτό αφήγημα στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την πριμοδοτούμενη υιοθεσία των νόθων και για τις φτωχογειτονιές της Αθήνας τέλος του 19ου αιώνα οι θετοί πατέρες είναι βιοπαλαιστές και φροντίζουν τα παιδιά τους επιμελέστερα και στοργικότερα από τους πραγματικούς γονείς Για τον πρώτο θετό πατέρα παρατηρεί ο αφηγητής

΄Ητο μία χαρά να βλέπη τις τον μαστρο-Δημήτρην να κρατή εις την αγκάλην τον τριετή υιόν του και να σύρη από την χείρα το πενταετές θυγάτριον να οδηγή τα δύο παιδιά εις το πλησίον μικρόν μπακάλικον το οποίον εχρησίμευε και ως ζαχαροπωλείον διά την γειτονιάν διά να τους αγοράση λιαλιά-κοκκά να τα φιλεύση42

Η ψυχική ευφορία του αφηγητή για την αρμονική συμβίωση της οικογένειας εκφράζεται και στο παρακάτω σχήμα της παρομοίωσης που το δανείζεται από το βασίλειο των αποδημητικών πουλιών

Φαντασθήτε η Γιακουμίνα ομοία με χελιδόνα μητέρα να στρώνη να συγυρίζη να ετοιμάζη την φωλεάν και ο πατήρ όμοιος με πελαργόν φέροντα τα χελιδονάκια της άνοίξεως να φέρη να βαστάζη να κουβαλή τα δύο παιδιά τα οποία ωνόμαζε ψέματα ήξευρεν αυτός διατί Διότι πριν αποκτήση τα δύο ταύτα παιδιά ήτο laquoχαροκαμένοςraquo Του είχον αποθάνει άλλα δύο Τον Γιώργο τον ονόμαζεν ένα ψέμα διότι ήτο μικρός και τρυφερός Και την Παρασκευήν την ωνόμαζε ψευτρού ίσως δίότι ανήκεν εις το φύλον το πλέον ψεύτικο43

Ακόμη όμως πιο αξιέπαινος παρουσιάζεται ο μπαρμπα-Στέργιος ο Παρκιώτης laquoο γέρων και ασθενήςraquo που laquoανέτρεφε μισήν δωδεκάδα παιδιά με την καλήν του προαίρεσινraquo Ο εργαζόμενος χειμώνα καλοκαίρι θυμίζει το ψυχικό σθένος της Σταχομαζώχτρας που δουλεύει όλες τις εποχές του χρόνου για να μη στερηθούν τίποτα τα παιδιά

Και η εργασία του συνίστατο τον χειμώνα εις το να μαζεύη και να κουβαλή αγριολάχανα ραδίκια ζοχάρια πικραλίδες βρούβες βλαστάρια (τα οποία ήξευρεν όλα τα χλοώδη και απάτητα μέρη δια νrsquo ανέρχεται να τα μαζεύη) και το καλοκαίρι εις το να κουβαλή κληματόφυλλα τα οποία επώλει εις τα μπακάλικα προς είκοσι λεπτά την οκάν [] Αγαθοποιός και όχι κακοποιός εργάτης και όχι κηφήν χριστιανός όχι απάνθρωπος

42 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος γ΄ ό π σελ 9843 ΄Ο π σελ 99 Ας προσέξουμε εδώ ότι στο διήγημα τα παιδιά παρονομάζονται πιθανόν για να μην τα βρει το laquoκακό μάτιraquo επειδή αποτελούν το πολυτιμότερο αγαθό Στη laquoΣταχομαζώχτραraquo επίσης τα παιδιά δεν προσφωνούνται με τα πραγματικά τους ονόματα που θυμίζουν τα αγαπημένα νεκρά πρόσωπα αλλά με τα παρωνύμια (παρανόμια-παρατσούκλια) laquoΓέροςraquo και laquoΠατρώναraquo το πρώτο είναι το laquoχαϊδευτικόraquo του μπάρμπα Μιχαλιού του συζύγου της θεια Αχτίτσας και το δεύτερο αποδίδει καλοπροαίρετα χαρακτηριστικά laquoαρχοντοξεπεσμένηςraquo στη μικρή Η Αγγελική Ταλιγκάρου βλέπει σrsquo αυτά πρόωρη ωρίμανση στα παρωνύμια της laquoΣταχομαζώχτραςraquo Σχ βλ ό π σελ 437

17

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

΄Ητο συγκινητικόν να τον βλέπη τις ως ζυγαριάν έμψυχον φορτωμένον ένα σάκκον γεμάτον λάχανα ή φύλλα εις την πλάτην όπισθεν []44

Το διήγημα laquoΦιλόστοργοιraquo δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1895 στην εφημερίδα Ακρόπολις και είναι laquoχριστουγεννιάτικοraquo αφού τα δύο κεντρικά επεισόδιά του εκτυλίσσονται παραμονές των Χριστουγέννων Το πρώτο αναφέρεται στην κυρά Πράπω που διασχίζει πεζή την Αθήνα για να πάει στα Πατήσια να πουλήσει τα φρέσκα της αυγά στη νοννά της και το δεύτερο στον μικρό θετό γιο του μαστρο-Δημήτρη που χάθηκε την ίδια μέρα και ώρα στις φτωχογειτονιές της Αθήνας Η Πράπω συναντά το παιδί και με τη βοήθεια του αφηγητή που το αναγνωρίζει βρίσκουν τρόπο να το επιστρέψουν στο σπίτι του Ανάμεσα όμως στα επεισόδια αυτά που εμπλουτίζονται με παραμυθιακά στοιχεία όπως το μοτίβο του χαμένου παιδιού εκτυλίσσεται η ιστορία του γέρου Παρκιώτη η ιστορία των παιδιών που γίνονται όργανα του σχεδίου επαιτείας και η ιστορία του Νηπιακού Ορφανοτροφείου για το οποίο γράφεται ειρωνικά ότι laquoίσως είναι πολλοί οπού φοβούνται να διέλθωσιν έξωθεν του ιδρύματος εκείνου και δεν ηξεύρουν πού των Αθηνών κείταιraquo

Την 1η Ιανουαρίου του 1895 ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το laquoΠατέρα στο σπίτιraquo45 διήγημα που αναπαριστά με στοργή ειρωνεία αλλά και με μελαγχολία τη ζωή μιας αθηναϊκής φτωχογειτονιάς όπου οι εκόνες με τα γυναικόπαιδα τον μπακάλη και τον αφηγητή θυμίζουν σκηνές του νεορεαλιστικού ιταλικού και ελληνικού κινηματογράφου Το διήγημα αποτελείται από δυο ιστορίες του μικρού Μήτσου και της οικογένειάς του που εκτυλίσσονται μέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον με τις πολλές όψεις της ανέχειας ΄Οπως ο Μήτσος έτσι και ο άλλος παιδόκοσμος πηγαινοέρχεται στο μπακάλικο ατημέλητος χωρίς καμμιά πρόνοια από κανέναν για τους κινδύνους που διατρέχει εκτελώντας laquoπλημμελώςraquo τις πιο πολλές φορές τις laquoπαραγγελίεςraquo των μητέρων ή των γιαγιάδων

Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελνον αι προκομμέναι αι μητέρες των με επικίνδυνα ποτήρια ή φιαλίδια εις τάς χείρας δια νrsquo αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ϊ ή λ υ κ ά ζ ι Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κ ο υ μ π ί (σκουμβρί) άλλο εζήτει μια πεντάρα π ί τ α (σπίρτα) 46

Η ηθογραφημένη πολυκοσμία των γυναικοπαίδων με τις ιδιοτροπίες της τις μικροπονηριές της και την καπατσοσύνη της παραχωρεί τη θέση της ενδιάμεσα στην πολυμελή οικογένεια του μαραγκού Μανώλη Φλοεράκη και της μοδίστρας Γιαννούλας Πολυκάρπου () στην οποία ανατρέφεται ο Μήτσος το παιδί που μεταφέρει στην εναρκτήρια σκηνή του διηγήματος την laquoπαραγγελιάraquo της μητέρας του και αναγγέλλει αφελέστατα τον τραγικό επίλογο της συζυγικής της σχέσης

-Μπάρμπα βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί είπε η μάννα μου γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι

-Χωρίς πεντάρα-Ναι-Και τι έγινε ο πατέρας σου-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα47

44 ό π σελ 10045 Ανάλυση του διηγήματος βλ ΄Αγγελος Μαντάς laquoΠατέρα στο σπίτιraquo - Μια διδακτική προσέγγιση στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνδερίου για τον Αλέξανδρο ΠαπαδιαμάντηΣκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 481-48846 ό π σελ 90 47 ό π σελ 89

18

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Ο ξυλουργός Μανώλης και η μοδίστρα Γιαννούλα τυπικό ζευγάρι βιοπαλαιστών της εργατικής τάξης στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους θα μπορούσαν να είναι υποδειγματικοί γονείς αν στην εργατικότητα τη νοικοκυροσύνη την καλή σειρά της μητέρας εύρισκαν το ανάλογό τους η laquoφιλοπονίαraquo του πατέρα και ο έλεγχος των αδυναμιών του Οι καταστάσεις όμως αντιστρέφονται σχεδόν εξ αρχής και καταλήγουν σε οικονομικό αδιέξοδο καθώς αυξάνονται τα παιδιά τα έξοδα τα χρέη οι μέρες αεργίας του πατέρα και μειώνεται η laquoεργασιακή απασχόλησηraquo της μητέρας Οι στερήσεις πολλαπλασιάζονται μαζί με τους τοκετούς και η μητέρα υποβάλλεται σε θυσίες Θυσιάζει τη ραπτομηχανή ως ενέχυρο συμβάλλοντας προσωρινά στα οικονομικά της οικογένειας Στη συνέχεια δέχεται τις laquoγενναιόδωρεςraquo επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που λύνουν προσωρινά το πρόβλημα της διατροφής εκτίθεται όμως στα κακεντρεχή κρίση των γειτόνων οι οποίοι την κατηγορούν στον Μανώλη θυσιάζει λοιπόν την υπόληψή της την ομορφιά της και χάνει το δίκιο της αφού γίνεται η αφορμή να εγκαταλείψει εκείνος τη συζυγική στέγη

[] Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα με εν μάγουλον αιματωμένον και με σχισμένον υποκάμισον ndash και όλοι οι φρονιμώτεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν την οποίαν συμμερίζεται και ο γράφων ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα ndash ο Μανώλης έγινεν άφαντος Επήγε να aνταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν48

[]

Την ιστορία του Μανώλη και της Γιαννούλας την αφηγείται ο μπακάλης και την εγκιβωτίζει ο laquoγράφωνraquo για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του Μήτσου στο διήγημα όπου καταγράφονται όσα παρατηρεί ο ίδιος ο συγγραφέας στη γειτονιά και στο μπακάλικο και όσα τον συνδέουν με τον Μήτσο

Αμφότεροι οι αφηγητής ανήκουν στους φρόνιμους αναλυτές του οικογενειακού δράματος πλην όμως η Γιαννούλα δεν χρειάζεται τόσο την ηθική αποκατάσταση όσο την οικονομική υποστήριξη που δεν έρχεται από πουθενά Σrsquo αυτή την τραγικότητα χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει κινείται ο Μήτσος που αναλαμβάνει ndash τι ειρωνεία - να συνδράμει με το πενιχρό του μερίδιο της επαιτείας στη συντήρηση της οικογένειας Η μάνα (απο)κλεί(ν)εται μέσα και το αγόρι κυκλοφορεί στη γειτονιά

Από μηχανής θεός που απαλλάσσει από τέτοιες καταστάσεις τον άνθρωπο είναι ο θάνατος Με αφορμή την απώλεια του πέμπτου παιδιού - ο αφηγητής δεν την καταμετρά σε όσα χάνει η Γιαννούλα - διαβάζουμε μια συναρπαστική εικόνα της μεταθανάτιας ζωής που αντιτίθεται ειρωνικά στις στερήσεις της επίγειας ζωής

Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσερα παιδιά ndash το πέμπτον είχεν αποθάνει ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν ες αεί και τα άκακα νήπια - έμεινε λέγω με τα τέσσερα παιδία χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον

΄Εμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν χωρίς φόρεμα χωρίς στρωμνήν χωρίς σκέπασμα χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν 49

48 ό π σελ 9349 ό π σσ 93-94

19

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Η πλοκή του διηγήματος50 αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να αναλύσει τις

συμπεριφορές των προσώπων και να κρίνει τη γειτονιά που διαβάλλει τη γυναίκα - παραβάτη του κώδικα της γυναικείας τιμής και να χλευάσει την οποιαδήποτε επίπτωση Ο αφηγητής ξεχωρίζει τον Μήτσο ανάμεσα στrsquo άλλα παιδιά που laquoεπισκέπτονταιraquo τον laquoμικρόν παντοπώληνraquo το παρουσιαστικό του η φυσικότητα με την οποία ζητά χωρίς χρήματα το λάδι και από κείνον την πεντάρα όχι μόνο μια φορά προκαλούν την προσοχή του

Εφώναξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν Εκείνο την έλαβεν έβγαλεν έξω από τα χείλη του την γλώσσαν με μειδίαμα ευδαιμονίας και ατενί-ζον με είπε

-Δο μrsquo κι άλλη μπάρμπα51

Αφελής πλεονεξία Αθωότητα Οικειότητα Θράσος ΄Εμφυτη στρατηγική επιβίωσης Η συμπεριφορά δεν σχολιάζεται μεν απασχολεί όμως ως παιδαγωγικό πρόβλημα εφrsquo όσον η στέρηση στρέφει το παιδί προς την επαιτεία μια παρασιτική δραστηριότητα Αλλά δεν είναι μόνο αυτό όπως η γειτονιά περικύκλωσε τη Γιαννούλα με την laquoκακολογιάraquo της έτσι και οι αργόσχολοι περιβάλλουν τον Μήτσο και τον προκαλούν να laquoδιαφημίσειraquo την laquoαπώλεια της οικογενειακής τους αξιοπρέπειαςraquo και την αιτία της ανέχειάς τους Σε ποιο κόσμο μεγαλώνει αλήθεια ο Μήτσος Η περιγραφή αντιθέτει την τρυφερή όψη και την αθωότητα του παιδιού στην επιπολαιότητα και τον σαρκασμό των μεγάλων που διασκεδάζουν όταν αυτός αποκρίνεται στην ερώτησή τους αγνοώντας το μέγεθος της ντροπής

΄Ητο πενταετές παιδίον ζωηρόν με λαμπρούς οφθαλμούς ρακένδυτον Και με παιδικήν χάριν με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε καθώς εγώ πολλάκις το εκάλουν και απέτεινον αυτώ την έρώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς μόνον και μόνον δια νrsquo ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν-Να πάει να βρη άλλη γυναίκα52

Στον επίλογο των συναντήσεων του αφηγητή με τον Μήτσο αναφέρονται μόνον οι ατελέσφορες επισκέψεις που κάνει ο μικρός κάθε τόσο στον μπακάλη για μια laquoσταξιά λάδιraquo με τη δικαιολογία-κατακλείδα του διηγήματος laquoΔεν έχουμε πατέρα στο σπίτιraquo Ιδιαίτερη προσοχή προκαλούν δύο ειρωνικά σχόλια το πρώτο

50 Στο διήγημα εμφανίζονται ορισμένα μοτίβα που τα συναντούμε και σε άλλα διηγήματα όπως ο laquoεπίγειοςraquo πατέρας με τα ειδεχθή χαρακτηριστικά που εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και συζεί με άλλη γυναίκα η μητέρα θύμα της laquoκακόλογηςraquo γειτονιάς ο θάνατος του παιδιού η λύτρωσή του από τα δεινά η μεταμόρφωσή του σε λουλούδι και η περιγραφή της εστίας του αληθινού Πατέρα ως κήπου η αδύναμη μητέρα με το laquoθωπευτικόνraquo υποκοριστικό που θυμίζει τη Σοφούλα στο laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo Σrsquo αυτό το διήγημα συναντούμε επίσης έναν λογότυπο ο οποίος τονίζει τις διάφορες κλιμακούμενες ελλείψεις ή στερήσεις με αρκετή δόση ειρωνείας Είναι το ασύνδετο σχήμα κατά το οποίο επαναλαμβάνονται εμπρόθετοι προσδιορισμοί με το laquoχωρίςraquo ή το laquoάνευraquo ή επίθετα που αρχίζουν με το laquoα-raquo στερητικό Πρβλ τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoχωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον χωρίς ραπτικήν μηχανήνraquo και laquoΗ Φωνή του Δράκουraquo laquoείτα έμεινεν με έν παιδίον μόνον [] άνανδρος όπως πρότερον μήτηρ άνευ συζύγου και χήρα άνευ μεσολαβήσαντος θανάτου raquo ΄Ο π σελ 61051 ό π σελ 9052 ό π σελ 89

20

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

σχολιάζει τα όρια της φιλανθρωπίας του μπακάλη και τη διάκριση ανάμεσα στη δικαιοσύνη και την ελεημοσύνη το δεύτερο όμως υπαινίσσεται την ηλικία της αθωότητας ως την κατάλληλη ώρα θανάτου53 πριν ο μικρός συνειδητοποιήσει τις πραγματικές διαστάσεις των όσων λέει

Και το τρίτον παιδίον ο Μήτσος εκείνο το οποίον έβλεπα ήρχετο εις το παντοπωλείον και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά αλλά δεν ενόει από ελεημοσύνην ήρχετο και εζήτει να του στάξη laquoμια σταξιά λάδι στο γυαλίraquo αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων τα χείλη εις τον άλλον κόσμον

Και ητιολόγει την αίτησίν του λέγον-Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι54

Συνήθως στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη όσα παιδιά ανακαλεί ο φιλεύσπλαχνος Πατέρας στον Ουρανό απολαμβάνουν τη μακαριότητα χωρίς ιδιαίτερη αποστολή όπως αυτήν που θα αναλάμβανε ο Μήτσος Το συνειρμικό λογοπαίγνιο laquoσταξιά λάδιraquo (στο γυαλί) vs laquoσταγόνα νερούraquo (στα χείλη πολλών πλουσίων) ειρωνεύεται κρυφά τους πλουσίους και εκφράζει συμπάθεια στον μικρό στον οποίο αναγνωρίζει την πνευματική χάρη που θα μπορούσε στην άλλη ζωή να δροσίσει όσους laquoκαίγονταιraquo από τα κρίματά τους και την αμαρτία της πλεονεξίας τους Αφού όμως το παιδί πεθάνει

Στο διήγημα laquoΟι Δύο δράκοιraquo ο αφηγητής γίνεται πάλι μάρτυρας των δυσχερειών εξαμελούς οικογένειας και υποστηρίζει με τα πενιχρά του μέσα την επιβίωση των παιδιών όταν ο laquoμέθυσοςraquo πατέρας απών κατrsquo ουσίαν δεν διαθέτει χρήματα για το σπίτι Με τρεις διαφορές ο αφηγητής εισχωρεί δηλ εδώ ακόμη πιο μέσα στις laquoλούμπενraquo καταστάσεις και παρακολουθεί τη ζωή της φτωχής οικογένειας συμβιώνοντας μαζί της ως υπένοικος ο μαστρο Αχιλλέας παρά την ασωτία του δεν εγκαταλείπει την οικογενειακή στέγη και τέλος η μητέρα η κυρά Αχιλλέινα συντηρεί την οικογένεια έχοντας η ίδια επικοινωνία με τον laquoνοικάρηraquo της τον οποίον αποσκοπεί να laquoπολιτέψειraquo για τους ίδιους λόγους με τη Γιαννούλα Κεντρική μορφή της πλοκής σχεδιάζει προσεκτικά βήματα επικοινωνίας με τον αυτοβιογραφούμενο αφηγητή δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και του εκδηλώνει τη δαιμονική της σαγήνη την οποία αυτός laquoαποτάσσεταιraquo και εξορκίζει με ένα laquoπεντάδραχμοraquo

Η μάννα το βαπτιστικό της όνομα δεν αναφέρεται ο πατέρας και τα αβάπτιστα αγόρια επονομάζονται σκύλοι και δράκοι αντίστοιχα Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι τρομερές φυσιογνωμίες του μαγικού παραμυθιού και προσθέτουν στον ρεαλιστικό κόσμο της φτώχειας μυθική διάσταση και στην Αχιλλέινα μαγικές ιδιότητες που τις αποκαλύπτει στην προηγούμενη σκηνή Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζουν τα δυο κορίτσια που η παιδική τους σκέψη αντιλαμβάνεται τον αφηγητή

53 Λύση βέβαια που ανάμεσα σε άλλες σκανδαλίζει επειδή απουσιάζει η επίγεια προοπτική Ο΄Κώστας Ακρίβος βλέπει στη δυνητική πρόταση την αγιοποίηση του Μήτσου Ο υποθετικός λόγος συμπληρώνεται από την υποθετική πρόταση laquoεάν απέθνησκε εάν ανεκαλείτο ενωρίς υπό του Πολυευσπλάχνου και Πανσόφουraquo και έχει το νόημα του απραγματοποίητου Σχετ βλ Κώστας Ακρίβος laquoΤο κοινωνικό στοιχείο στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέσα από τα Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Λυκείουraquo στον συλλογικό τόμο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βόλος Μάιος 1998) εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 σελ 1754 ό π σελ 94

21

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

ως πηγή αφθονίας πολύ πριν τη μητέρα τους Σrsquo αυτόν συνήθιζαν να καταφεύγουν για να laquoαπολαμβάνουνraquo των δωρεών του σε φρούτα και χρήμα55

Δύο κοριτσάκια κrsquo ένrsquo αγόρι είχεν έως της ώρας η κυρα-Αχιλλέινα Η Βαγγελίτσα η μεγαλυτέρα επτά ετών ήρχετο πολύ συχνά το πρωί όταν ήθελα ξυπνήσω στην πόρτα μου και μου γύρευε πεντάρες Δεν έπταιε διότι την είχα κακομάθει εγώ Η Δώρα η μικρή επίσης ήρχετο και μου εγύρευε κοκά Ενθυμείτο ακόμη με την μικράν βραχείαν μνήμην της από τον περασμένον χρόνον όταν είχα γυρίσει από την πατρίδα και είχα φέρει ένα κόφινον γεμάτον από μοσχοκύδωνα και μήλα φερίκια και μη ευρίσκων ηδονήν να τα τρώγω τα εμοίραζα επί ημέρας κάθε πρωί εις τα παιδία της γειτονιάς56

Η περίοδος των αθώων σχέσεων διακόπτεται από τη στιγμή που η ίδια η μητέρα χρησιμοποιεί τη Βαγγελίτσα και τη Δώρα ως όργανα επικοινωνίας με τον αφηγητή η επταετής Βαγγελίτσα διαμεσολαβεί πρώτη για τα laquoδανεικάraquo και στη συνέχεια η μικρή Δώρα που δεν αρθρώνει καλά-καλά ακόμη σωστό λόγο του μεταφέρει την προφορική πρόσκληση της μητέρας της να την επισκεφθεί

Τα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo και laquoΟι Δύο δράκοιraquo αλληλοσυμπληρώνονται και φαίνεται ότι καταπιάνονται με μια τακτική υιοθετημένη από μάννες που αναλάμβαναν αποκλειστικά τη συντήρηση της οικογένειας Η πολύτροπη σκέψη της γυναίκας υπαγορεύει εύστοχα57στη Γιαννούλα να δεχτεί τα δώρα και τις επισκέψεις του laquoκουμπάρουraquo που κατά πάσαν πιθανότητα είναι laquoνοννόςraquo κάποιου από τα παιδιά ΄Ετσι ο laquoπνευματικόςraquo πατέρας αντικαθιστά τον μέθυσο άστοργο και άσωτο φυσικό πατέρα που τα έχει βυθίσει στη στέρηση και την πείνα Στον ίδιο ρόλοτου laquoκουμπάρουraquo αποβλέπει να εμπλέξει προς το τέλος του διηγήματος τον αφηγητή η Αχιλλέινα αφού τα γυναικεία της θέλγητρα δεν κατάφεραν να κλονίσουν την αντίστασή του

΄Οπως διαπιστώνουμε στα διηγήματα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo laquoΟι Δύο δράκοιraquo laquoΗ Σταχομαζώχτραraquo η δυστυχία της οικογένειας προέρχεται κυρίως από τον άντρα που δεν συναισθάνεται τις ευθύνες του πατέρα και σπαταλά τα χρήματα στα γλέντια τη χαρτοπαιξία και το laquoξενοκάτιασμαraquo αδιαφορώντας για την ανατροφή των παιδιών Την ευθύνη αυτή την αναλαμβάνουν οι γυναίκες αποκλειστικά με χίλιες δυο θυσίες Αντίθεταοι θετοί πατέρες του διηγήματος laquoΦιλόστοργοιraquo ταυτίζουν το νόημα της ζωής τους με τα παιδιά που τα περιποιούνται και τα αγαπούν περισσότερο από τους φυσικούς γονείς Επομένως ο Παπαδιαμάντης παράλληλα με την τρυφερή στάση απέναντι στα παιδιά ndash τα διηγήματά του και η αυτοβιογραφική πληροφορία που συναντάμε σε ορισμένα υπονοούν συμβολική laquoυιοθεσίαraquo - επιτιμά με ειρωνεία και δηκτικότητα όσους δεν είναι ώριμοι να δημιουργήσουν οικογένεια και δεν εκτιμούν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι το παιδί στην οικογένεια

2 Οι μικρές ηρωίδες του ρημαγμένου laquoοίκουraquo

55 Εκεί ο αφηγητής αναγνωρίζει το φταίξιμό του 56 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σελ 10357 Ο αφηγητής σχολιάζει υποδυόμενος τη φρόνιμη φωνή της γειτονιάς τη στάση της Γιαννούλας στο διήγημα laquoΠατέρα στο σπίτιraquo ως εξής laquo΄Οσον δια την Γιαννούλαν το μόνον έγκλημά της ήτο ότι ίσως είχε πολιτέψει τον κουμπάρον και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν Ο κουμπάρος ήξευρε βλέπετε από πολιτικήν και αυτή ως γυνή οπού ήτον ήξευρεν από ψευτοπολιτικήνraquo ΄Ο π σελ 93

22

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Στα διηγήματα που αναφέρονται σε κορίτσια παρουσιάζονται η θέση τους μέσα στην οικογένεια και οι σχέσεις τους με τη laquoμεγάληraquo γυναίκα - αρχηγό του σπιτιού Αν και πρωταγωνιστεί το κορίτσι ο ρόλος της ώριμης γυναίκας είναι καθοριστικός η προσωπικότητά της η θέση της μέσα στην οικογένεια η τύχη της επηρεάζουν δραστικά τη ζωή του και των άλλων παιδιών όταν υπάρχουν Η γυναίκα μητέρα γιαγιά ή μητρυιά είτε χρησιμοποιεί το κορίτσι είτε εκφράζει απροκάλυπτα την αδιαφορία της γιrsquo αυτό είτε οργανώνει την εξόντωσή του - είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται το παιδικό σύμπαν

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo και στη laquoΣτοιχειωμένη καμάραraquo το κορίτσι γίνεται θύμα της σκληρής συμπεριφοράς της γιαγιάς (μητέρας του πατέρα) και της μητρυιάς (δεύτερης γυναίκας του πατέρα) αντίστοιχα που laquoκαταλαμβάνουνraquo και καταχρώνται τη θέση της φυσικής μητέρας στο σπίτι μετά τον χαμό της επηρεάζοντας έτσι αρνητικά την τύχη του όχι όμως και τις αντοχές του Στο διήγημα laquoΟι δύο Δράκοιraquo οι μικρές ηρωίδες που η φυσική τους μητέρα δεν φαίνεται ιδιαίτερα στοργική μαζί τους έχουν μάθει να μεσολαβούν για την αναζήτηση των laquoδανεικώνraquo και οι δυο επίσης είναι πολύ μικρά στην ηλικία ndash το δεύτερο κορίτσι δεν μπορεί να αρθρώσει σωστό λόγο ακόμη - και βιώνουν σαν μια φυσική κατάσταση τις επιπτώσεις των διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων για τις οποίες ευθύνεται ιδιαίτερα ο πατέρας

2 1 laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo Η δύναμη των παιδικών αναμνήσεων

H Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη παρατηρεί ότι στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo ο αφηγητής laquoδραματοποιεί το θέμα της έλλειψης αγάπης και τρυφερότητας που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την επάνοδο των στιγμών που θεωρούσαμε ευτυχισμένεςraquo58 Η Κομνιανάκαινα ασκεί βασανιστική κηδεμονία στα εγγόνια της τη Μόρφω και τον Ευαγγελινό μετά τον θάνατο της μητέρας τους Η εγωκεντρική της συμπεριφορά και η κακομεταχείριση κυρίως του κοριτσιού γίνονται ακόμη πιο βασανιστικές στο σημείο που αρχίζει η ιστορία και που συμπίπτει με την προετοιμασία της φετεινής Πασχαλιάς Η σύγκριση του χθες με το σήμερα είναι απολύτως φυσική Τώρα η ευτυχία έχει παρέλθει και μαζί της η παιδική ανεμελιά που την έζησε στη λαμπρότερή της μορφή την Πασχαλιά της περασμένης χρονιάς

Στις αναμνήσεις της η Μόρφω δεν είναι δρων πρόσωπο αλλά παρατηρητής της laquoαπανταχούraquo παρουσίας της μητέρας που αν και εκδηλώνει την απόλυτη αφοσίωσή της στον μικρό γιο της τον Ευαγγελινό ρυθμίζει όμως την ισορροπία στις οικογενειακές σχέσεις και κρατά σε μια προστατευτική απόσταση τη μικρή από τη γριά Η γιαγιά ζει μαζί τους αλλά χωρίς τη δύναμη εξουσίας που αποκτά μετά τον θάνατο της μητέρας και η Μόρφω απολαμβάνει την πολυτέλεια να μην ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να χαίρεται την εορταστική ατμόσφαιρα των Ημερών Ο περασμένος χρόνος της ευτυχίας επανέρχεται με κάθε λεπτομέρεια ξεκινά από τη Μεγάλη Πέμπτη και καταλήγει στο απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα που ψάλλεται η laquoΒ΄ Ανάστασιςraquo και στη συνέχεια στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διαβάζει τις σκέψεις της μικρής Μόρφως και μάς μεταφέρει τις αναμνήσεις της στις οποίες κυριαρχεί η μητέρα έγκυος στον έβδομο μήνα Αυτή εισάγει τα παιδιά της στο θρησκευτικό κλίμα των ημερών αυτή τηρεί τα έθιμα αυτή κατευνάζει με τον παρηγορητικό λόγο του παραμυθιού την πλεονεξία του μικρού Ευαγγελινού του γιου της που εντυπωσιάζεται με τα πασχαλινά κουλούρια και τα θέλει όλα δικά του αυτή συνοδεύει τα παιδιά στην εκκλησία αυτή παίρνει πάνω της το laquoκρίμαraquo του αγοριού όταν κάνει τη ζημιά στην εκκλησία και θυσιάζεται αυτή ετοιμάζει τέλος το εορταστικό γεύμα

58 Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ221

23

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

[]Και τότε η μήτηρ τον επαρηγόρει λέγουσα laquoτο Σαββάτο το βράδυ θα rsquoρθη η κουρούνα (κρα κρα) να φέρη το τυρί και το κρέας (τσι τσι) και τότε να ιδής χαρές ο Βαγγελινός σαν ακούση κρα κρα την κουρούνα να χτυπά το παραθύρι Πάρε Βαγγελινέ το τυρί πάρε και το τσι-τσι να φάτεraquo59

[]Και ύστερον η μήτηρ έστρωσε την τράπεζαν εις την οικίαν και παρέθεσε τα αυγά τα κόκκινα το τυρί που είχε φέρει η κουρούνα και το αρνί το ψημένο και τα παιδία εκάθισαν εις την τράπεζαν και ήρχισαν να τσουγκρίζουν τα αυγά των Τι χαρά Τι αγαλλίασις60

Ο κόσμος ο πλούσιος σε οικογενειακές στιγμές σε εικόνες της μητέρας και του αδερφού της του Ευαγγελινού σε εναλλαγές μυσταγωγίας και παιδικής ανεμελιάς ο κόσμος που πάλλεται από τις συλλογικές εκδηλώσεις της κοινότητας συγκροτεί για τη Μόρφω τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας και για τον αφηγητή τον χρόνο του θαύματος όπου φύση Χριστός και νεκροί ανασταίνονται Οι ίδιες οι αναμνήσεις είναι μια μορφή ανάστασης61 γιατί ξαναζωντανεύουν την προηγούμενη ευδαιμονία και τα αγαπημένα πρόσωπα Στον πλάγιο εσωτερικό της μονόλογο η Μόρφω ταυτίζει την Πασχαλιά με τη μητέρα της

Γλυκεία Πασχαλιά η μήτηρ της χαράς Γλυκεία μήτηρ της Πασχαλιάς η ενσάρ-κωσις62

laquoΑχ Τι γλυκιά που rsquoνrsquo η ζωήraquo αναφωνεί και η γρια Κομνιανάκαινα κάθε φορά μετά την απαρίθμηση των πόνων της Η αφήγηση των ενθυμήσεων της μικρής ηρωίδας από το περασμένο Πάσχα παίρνει αφορμή από αυτήν την αποφθεγματική φράση που ισχύει μεν για τη γιαγιά η σημασία της ηχεί όμως για την ορφανή Μόρφω ειρωνική καθώς ο αφηγητής περιγράφει την εξωτερική εμφάνιση και την ψυχική κατάστασή της Γιrsquo αυτήν ήταν γλυκιά η ζωή όσο ζούσε η μητέρα της η κυρίαρχη δρώσα δύναμη της οικογένειας Διαπιστώνουμε εδώ ότι η μεγάλη στιγμή της Χριστιανοσύνης δεν λυτρώνει το παιδί έξω από την ατμόσφαιρα της αγάπης που εκπέμπει η μάννα Αυτή συντονίζει τη ζωή των παιδιών της κατά το laquoάγιοraquo τετραήμερο και την οργανώνει σύμφωνα με το πρόγραμμα των λειτουργιών της Μεγάλης Εβδομάδας και της Κυριακής του Πάσχα Η ζωή μοιράζεται στην εκκλησία στα υπαίθρια θρησκευτικά δρώμενα και στις προετοιμασίες στο σπίτι

΄Ο τι επαναλαμβάνεται όμως με την ίδια ακρίβεια για τα άλλα παιδιά έχει τελειώσει πια για τη Μόρφω όταν έρχεται η τωρινή Πασχαλιά Στον τετελεσμένο χρόνο ο αφηγητής μαζί με τη Μόρφω ψηλαφίζει τώρα τα σημάδια του θανάτου που συνυπάρχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα της δοκιμασίας και της νίκης της ζωής Δύο έθιμα το ένα που αναπαριστά τον σταυρικό θάνατο και το άλλο που αναπαριστά την τιμωρία των Εβραίων προέχουν στις ενθυμήσεις του παιδιού και δεν έχουν μόνο τη συλλογική τελετουργική σημασία αλλά και την ατομική τη βαθύτερη Ας διαβάσουμε το πρώτο

59 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος β΄ ό π σελ 17260 ό π σελ 17561΄Οπως το laquoΚοριτσάκι με τα σπίρταraquo του ΄Αντερσεν ονειρεύεται ό τι στερείται έτσι και η Μόρφω καταφεύγει στον κόσμο των αναμνήσεων που υποκαθιστά προσωρινά τη στέρηση της μητέρας Αν και το παρελθόν λειτουργεί σαν μαγικό φίλτρο αφού ταυτίζεται με τη χαρά και την αληθινή ζωή δεν αντικαθιστά την πραγματικότητα 62 ό π σελ 176

24

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Πέρυσι ω Πέρυσι την Μεγάλην Πέμπτην πρωί αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν οπού είχον μεταλάβει όλοι η καλή και προκομμένη μήτηρ καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά με ριζάρι κιννάβαρι και όξος Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδία της πολίχνης με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακοκκίνους με δεντρολίβανον και με ποικιλόχροα αγριολούλουδα με τον αποσπασθέντα από τrsquo Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον μέλποντα το άσμα

Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέραεκεί σταυρώσαν το Χριστό τον πάντων βασιλέα σύρε μητέρα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρακrsquo εμένα να με καρτερής το Σάββατο το βράδυόταν σημαίνουν εκκλησιές και ψέλνουνε παπάδεςτότες και συ μαννούλα μου να rsquoχης χαρές μεγάλες

Και τι χαρές μεγάλες τω όντι τι χαρές διrsquo όλα τα παιδία Και η καλή η μήτηρ της προθυμότατα έδιδεν ανά δύο αρτιβαφή αυγά εις όλα τα παιδίαδύο αυγά κόκκινα και τι ευτυχία Τι νίκη Ενώ η μάμμη εφώναζεν ότι αρκετά παιδία ήρθαν και αρκετά ετραγούδησαν και ότι έπρεπε να υπάγουν και αλλού63

Το έθιμο για τα laquoκάλανταraquo της Μεγάλης Πέμπτης περιγράφεται με λεπτομέρειες στο διήγημα δε εντίθεται το απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι που εκ των υστέρων αποκτά συμβολικό νόημα με τα λόγια του Χριστού αποχαιρετά τη μητέρα της και η Μόρφω ευχόμενη ενδόμυχα μολονότι δεν το πιστεύει να συναντηθούνε νοερά τη βραδυά της Ανάστασης laquoτο βράδυ του Σαββάτουraquo και υπονοώντας κυρίως ότι τα πάθη τα δικά της ταυτίζονται με τα πάθη του Χριστού Η σχέση λοιπόν

περυσινό Πάσχα φετεινό Πάσχα _________________ vs _______________

χαρά γιορτή λύπη πένθος

προχωρεί σε μια άλλη συμβολική σχέση στην οποία ταυτίζονται

η Παναγία Μάννα__________ με τη ________

ο Χριστός Μόρφω

Στην περιγραφή το δευτέρου εθίμου διαβάζουμε

Το απόγευμα πάλιν αφού εψάλη η Β΄Ανάστασις κrsquo έγινεν η Αγάπη εξήλθαν όλοι εις την πλατείαν κrsquo εθεώντο την πυρπόλησιν του Εβραίου Τι άσχημος και τι ευμορφοκαμωμένος που ήτον ο Εβραίος Είχε μίαν χύτραν ως κεφαλήν είχε

63 ό π σσ 171-172

25

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

λινάρι ως γένειον ΄Εφερε και ζεύγος γυαλιά (η Μόρφω τα ενθυμείτο όλα) όμοια μrsquo εκείνα που φορεί η γραία μάμμη όταν ράπτη ή εμβαλώνη τα παλαιά ρούχα της Είχε κrsquo ένα σακκούλι ή πουγγί κρεμασμένον εις το αριστερόν πλευρόν του Εφόρει μακριά μακριά φορέματα παρδαλά ραβδωτά Και αφού τον εκρέμασαν υψηλά υψηλά έως επτά οργυιάς επάνω ήρχισαν οι άνδρες να τον ματιάζουν να τον τουφεκίζουν όλοι εωσότου τον έκαυσαν64

Η καρναβαλική παρουσίαση της τιμωρίας του Εβραίου που μαζί με τους συμπατριώτες του ευθύνεται για το δράμα του Θεανθρώπου στην περίπτωση της Μόρφως έχει ακόμη ένα επί πλέον καθαρτήριο νόημα αφού ndash έστω και για λίγο με την ανάμνηση αυτή ndash βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει την προσωπικότητα της γιαγιάς της να την ταυτίσει με τον Εβραίο και προσωρινά να την εκμηδενίσει Το σκιάχτρο φορεί γυαλιά έχει πουγγί όπως και η laquoφιλοχρήματος μάμμηraquo και στο τέλος καίγεται όπως laquoφλέγεται εκ του πυρετού η γηραιά μάμμηraquo () Να υπάρχει άραγε στο βάθος και η επιθυμία της Μόρφως για τη Θεία Δίκη της γιαγιάς Η πρόθεση δεν ομολογείται λανθάνει όμως στη συνειρμική laquoδείξηraquo του αφηγητή

Στην laquoΠαιδική Πασχαλιάraquo η ιστορία των δύο ορφανών που υποφέρουν κοντά στη φιλάργυρη γιαγιά τους πλαισιώνεται από τη ζωή της κοινότητας και την προσήλωσή της στα έθιμα του Πάθους και της Ανάστασης Στην εκτενή ανάληψη του laquoιερούraquo τετραημέρου που καθαγιάζει τα πρόσωπα και τη φύση αποθησαυρίζονται επίσης τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα στη Σκιάθο στα οποία συμμετέχουν όλοι οι πιστοί μικροί και μεγάλοι Ο αφηγητής παρακολουθεί τα σύνολα των παιδιών και περιγράφει λεπτομερώς την προσήλωσή τους στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας Κατά την περιφορά του Επιταφίου φύση και πιστοί κάθε ηλικίας συνοδεύουν το laquoνεκρό σώμαraquo του Ιησού

Είτα οι πιστοί όλοι με ανημμένας λαμπάδας εξήλθον εις το ύπαιθρον υπό το αμαυρωθέν φέγγος της φθινούσης σελήνης ενώ η αυγή έλαμπεν ροδίνη και ξανθή προπέμποντες τον Επιτάφιον τον αγλαόφωτον με σειράς λαμπάδων Και η αύρα πραεία εκλίνει ηρέμα τους πυρσούς χωρίς να τους σβήνη και η άνοιξις έπεμπε τα εκλεκτότερα αρώματά της εις τον Παθόντα και Ταφέντα ως να συνέψαλλε και αυτή laquoω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνονraquo και η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμύρουσα παρά τον αιγιαλόν επανελάμβανεν laquoοίμοι γλυκύτατε Ιησούraquo Τα δε παιδία προπορευόμενα της πομπής μεγαλοφώνως έκραζον Κύριε ελέησον Κύριε ελκέησον Ο Ευαγγελινός εψέλλιζε μετά των άλλων Κύιε έησον Κύιε έησον65

Την κατάνυξη την ηρεμία την αρμονία του εκκλησιάσματος και την τάξη διαδέχονται οι συγκρούσεις οι φιλονικίες και οι μικροσυμπλοκές Ο παιδόκοσμος προκαλεί το βλέμμα του αφηγητή όχι μόνο γιατί ενσαρκώνει αυθόρμητα την επιστροφή στη ζωή που την κατασκέπαζε το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και γιατί η συμπεριφορά και οι συναναστροφές των παιδιών τη βραδυά του Πάσχα διαψεύδουν με αστείο τρόπο την εγκόσμια αγάπη που επαγγέλλεται η Ανάσταση του Χριστού

Είτα τα μικρά παιδία καί τινες παιδίσκαι τετραετείς με τας κομψάς ποικιλτάς λαμπάδας ετάχθησαν ανά τον χορόν περί τα δύο αναλόγια και παρά το εικονοστάσιον και ήρχισαν να θορυβώσι να παίζωσι να στάζωσιν εις τους

64 ό π σελ 17565ό π σελ 173

26

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

λαιμούς αλλήλων και να τσουγκρίζωσι τα αυγά των Και εν παιδίον εξαετές πονηρότερον των άλλων [] είχε πλαστόν αυγόν εις τον κόλπον του πωρώδη λίθον στρογγυλευμένον κοκκινοβαφή και διrsquo αυτού έσπαζε τα αυγά όλων των παιδιών και τα έπαιρνε κατά την συμφωνίαν και τα έτρωγε

Μία παιδίσκη και εις παις πενταετής ήρχισαν να φιλονικώσι περί τίνος η λαμπάδα ήτο ευμορφοτέρα

-΄Οχι η δική μου η λαμπάδα είναι καλύτερη-΄Οχι η δική μου-Εμένα ο πατέρας μrsquo την διάλεξε κrsquo είναι πλιο καλή-Εμένα η μάννα μrsquo την εστόλισε μοναχή της-Και ξέρει να κάμη λαμπάδες η μάννα σrsquo-΄Οχι δε ξέρει Σαν τη δική σrsquo-τέτοια παλιολαμπάδα-Ναι παλιολαμπάδα να-Να κrsquo εσύ-Να κι άλλη μιαΚαι ήρχισαν να τύπτουν αλύπητα τα κεφαλάς αλλήλων με τας λαμπάδας των

εωσού έβαλαν τα κλάματα και οι δύο 66

Τα παιδιά πρωταγωνιστούν επίσης στη λαμπρή και εκρηκτική ατμόσφαιρα τη βραδυά της Ανάστασης ΄Οπως φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα η ακτινοβολία του αναστάσιμου φωτός διαχέεται παντού με τα κεριά των πιστών και παρατείνεται και laquoεπικροτείταιraquo με τα γιορταστικά και άγρια παιχνίδια των αγοριών Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι η ηλικία τους καθορίζει τον χώρο δράσης το είδος του παιχνιδιού και το μέγεθος της εντύπωσης που θα προκαλέσει τα μικρά αγόρια δρουν στον πρόναο ήπια τα δεκάχρονα πιο τολμηρά ρίχνουν μέσα στο ναό αυτοσχέδια εκρηκτικά που τρομάζουν τις γριές Σκηνές ευτράπελες που απειλούν και laquoπτοούνraquo το laquoκράτοςraquo μιας μερίδας ηλικιωμένων γυναικών

[]Μετά τα μεσάνυκτα αφού έγινεν η Ανάστασις και ήστραψεν ο ναός όλος ήστραψε και η πλατεία από το φως των κηρίων τα παιδία ήρχισαν να καίουν μετά κρότου σπίρτα και μικρά πυροκρόταλα έξω εις τον πρόναον και τινες παίδες δεκαετείς επυροβόλουν με μικρά πιστόλια άλλοι έρριπτον εντός του ναού επί των πλακών του εδάφους τα βαρέα καρφία με τα καψύλια καταπτοούντες και σκανδαλίζοντες τας μικράς γραίας67

[]Μολονότι ο αφηγητής προβάλλει το πένθος και τη λύπη της Μόρφως στο φόντο του συλλογικού εορτασμού της Πασχαλιάς όπου όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας ndash προπαντός τα παιδιά ndash θα πανηγυρίζουν δεν αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την απογοήτευση της Μόρφως Η laquoμεταφυσικήraquo έξοδος του διηγήματος επιφυλάσσει τη δικαίωση της Μόρφως για τις επίγειες δοκιμασίες της και ο ίδιος δανείζεται τη δέηση των υμνωδών για να επαληθεύσει τις προθέσεις του

Αλλrsquo ο Χριστός υπεσχέθη να πίη με τους εκλεκτούς του καινόν το γέννημα της αμπέλου εν τη βασιλεία του Πατρός του και οι υμνωδοί έψαλλον laquoΩ Πάσχα το μέγα και ιερώτατον Χριστέ Δίδου ημίν εκτυπώτερον σού μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της Βασιλείας Σουraquo68

66 ό π σσ 174-17567 ό π σελ 17468 ό π σελ 176

27

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

2 2 laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo προίκα και ανθρωποθυσία

H ηρωίδα του διηγήματος laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo μένει στις αναμνήσεις του αφηγητή για δυο λόγους για την ιστορία της που τη διηγείται η ίδια στη μητέρα του και για την αισθαντική απαγγελία του ομότιτλου τραγουδιού Ο πατέρας εγκαταλείπει την πρωτοκόρη του την Αρετώ στην ακρογιαλιά μετά την αποτυχημένη αποόπειρά του να την πνίξει παρασυσμένος από διαβολές της μητρυιάς της Η μικρή βρίσκει κατάλυμα σε σπίτι συγγενικό της πεθαμένης της μητέρας όπου παίρνει τη θέση της υπηρέτριας Δεκατριών χρονών ετοιμάζονται οι συγγενείς της να την παντρέψουν αλλά η μητρυιά πείθει τον πατέρα της ότι έχει ερωτική σχέση με άλλον άντρα κι εκείνος την κατηγορεί ανοιχτά με σκοπό να ματαιωθεί ο γάμος Αποδεικνύεται όμως η αθωότητά της η Αρετώ παντρεύεται και αποκτά πέντε παιδιά που αγωνίζεται σκληρά να τα αναθρέψει αφου ο γαμπρός είναι ακαμάτης και χαροκόπος Μετά από χρόνια ο πατέρας στην επιθανάτια αγωνία του ζητά επίμονα τη συγχώρεσή της ομολογώντας έτσι έμμεσα τα κρίματά του κι εκείνη του τη δίνει με όλη την ψυχή Στη μονότονη ζωή της η Αρετώ έχει σαν μοναδική της ψυχαγωγία (δηλαδή παρηγορία) την laquoαπαγγελίαraquo του τραγουδιού laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo στο οποίο μετατοπίζει που αποτελεί συμβολική εικόνα της δικής της μοίρας69

΄Οπως διαπιστώνουμε η ζωή της Αρετώς εκτυλίσσεται πάνω στα χνάρια του παραμυθιού ενώ ορισμένες φάσεις της ιστορίας διασταυρώνονται με την παραλογή laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo παραλλαγή του laquoΓεφυριού της ΄Αρταςraquo70 και τον προσωπικό μύθο του Παπαδιαμάντη όπου η παιδοκτονία ή ο θάνατος παιδιών είναι κεντρικό θέμα Ας δούμε πρώτα τα μοτίβα του παραμυθιού γνώριμα ήδη σε μύθους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας

1 Η κακιά μητρυιά διαβάλλει στον πατέρα τους τα θετά της τέκνα με την προοπτική να τον πείσει να τα τιμωρήσει ο ίδιος ή να διατάξει την τιμωρία τους με θάνατο Ο Φρίξος και η ΄Ελλη είναι θύματα της Ινώς Ο εκτοπισμός της Αρετώς από την οικογενειακή εστία έχει παρόμοια κίνητρα να διαφεντέψει η μητρυιά τα αγαθά του οίκου προς όφελος των δύο κοριτσιών της

2 Η αποτυχημένη απόπειρα ndash είτε την αναλαμβάνει ο ίδιος είτε την αναθέτει σε άλλον ndash είναι γνωστή και στον μύθο του Οιδίποδα και στα παραμύθια Αντί της παιδοκτονίας το παιδί εγκαταλείπεται και συνήθως το βρίσκουν και το περιθάλπουν απλοί και φτωχοί άνθρωποι μέχρι να κινηθεί η λειτουργία της πορείας προς την αναγνώριση Κι εδώ την Αρετή τη βρίσκουν οι laquoζευγηλάταιraquo και την οδηγούν σε συγγενικό της σπίτι

3 Το παιδί συνήθως έχει έμφυτα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα που το βοηθούν να αντέξει τις δοκιμασίες Η Αρετή μαθαίνει όλες τις δουλειές την επεξεργασία του κουκουλιού έχει μεγαλοψυχία και εμβαθύνει στην ουσιαστική σημασία του δημοτικού τραγουδιού

69 Για την ερμηνευτική και συμπληρωματική λειτουργία του παραθέματος-διακειμένου στο νέο κείμενο βλ Τηλέμαχος Μουδατσάκις laquoΝ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς Η έννοια της lsquoσυνεικόνισηςrsquo με βάση τη λήψη του βιβλικού χωρίου της lsquoΙουδίθrsquoraquo στον τόμο Ν Ε Παπαδογιαννάκης (επιμέλεια) Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη-Νίκου Καζαντζάκη Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997 εκδ Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης Ρέθυμνο 2000 σσ 179-191 70 Ζ Ι Σιαφλέκης laquoΤο υπερφυσικό στοιχείο στον Παπαδιαμάντηraquo στον τόμο Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991 α΄ έκδοση εκδ Δόμος Αθήνα 1996 σσ 413-414

28

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

4 Η μετάνοια του πατέρα για τις laquoαμαρτίεςraquo του είναι μια μορφή της αναγνώρισης της θυγατέρας του ως μοναδικού κιόλας φιλεύσπλαχνου οικογενειακού προσώπου

5 Το τραγούδι της laquoστοιχειωμένης καμάραςraquo ενσωματώνεται στο διήγημα και σαν περίπτωση καταγγελίας της ανθρωποθυσίας και μετατρέπεται σε αλληγορικό λόγο71 όπου η ηρωίδα ομολογεί τα δεινά της έμμεσα και ο laquoνοών νοείτωraquoΤο διήγημα βέβαια εγκαταλείπει τον διάλογο με το παραμύθι το λαϊκό και

το έντεχνο αμέσως μετά τον γάμο της Αρετής με τον Μπόζα οποίος δεν φέρνει τη λύτρωση στη ζωή της όπως έκανε για την Σταχτοπούτα π χ ο αγαπημένος της Το αίσιο τέλος των παραμυθιών δεν συμβαίνει εδώ Ο Πατσοστάθης ή Μπόζας δεν είναι το βασιλόπουλο αν και γαιοκτήμονας ΄Ανεργος και σπάταλος ξημεροβραδυάζεται μακρυά από την οικογενειακή εστία την οποία συντηρεί πάλι η Αρετή laquoξενοδουλεύουσα και οικονομούσα όπως και πολλαί άλλαιraquo Τώρα ξεκαθαρίζει η συμβολική προσωπική σημασία που έχει για την Αρετώ το τραγούδι αν και δεν έγινε στοιχειό της θάλασσας η ίδια να rsquoναι αιτία η προίκα της δεν σημαίνει ότι λυτρώθηκε από τις θυσίες που υφίσταται όπως και οι άλλες γυναίκες για να συντηρούν τις οικογένειές τους

laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo δημοσιεύθηκε ένα χρόνο μετά τη Φόνισσα (1903) όπου η Φραγκογιαννού δικαιολογεί τους φόνους των κοριτσιών και ως απαλλαγή των γονέων από το βάσανο της προίκας Το laquoχρέοςraquo από την προίκα της Σοφούλας ταλαιπωρεί ισοβίως την αδελφή της την Κρατήρα στο διήγημα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo72 Η μητρυιά Καρασαμλίνα τη γέννηση των δύο κοριτσιών τη θεωρεί laquoγρουσουζιάraquo και γιrsquo αυτήν ενοχοποιεί την Αρετή Εκ των υστέρων φαίνεται ότι το σχέδιο της δολοφονίας της το συνέλαβε η μητρυιά προσβλέποντας εξ αρχής στη μεταβίβαση της περιουσία της Αρετώς73 στις κόρες της αν πέθαινε Για δεύτερη φορά ο πατέρας γίνεται όργανο της μητρυιάς στα πρόθυρα του γάμου της Αρετής την οποία διαβάλλει στον γαμπρό με σκοπό ο γάμος να ματαιωθεί και η laquoαμαρτωλήraquo κόρη να διωχθεί από τον τόπο της Ευτυχώς αυτή τη φορά την ηρωίδα αθωώνει η γειτονιά ndash η ετυμηγορία των γυναικών είναι καταλυτική - γίνεται ο γάμος και η προίκα σώζεται

Η απόπειρα κατά της οκταετούς Αρετώς φέρνει στο προσκήνιο το εγχείρημα αποτυχημένο κι αυτό του Πλήθωνα που ρίχνει στον κρημνό την εξαετή κόρη του τη μετέπειτα Γυφτοπούλα την Αϊμά Λίγο πριν τον πνιγμό της όμως τη σώζει ο βετεράνος Βράγγης και μετά από περιπέτειες καταλήγει στην οικογένεια των γύφτων όπου αναλαμβάνει την επιμέλεια του νοικοκυριού Και στις δυο περιπτώσεις όπως στη Φόνισσα οι απόπειρες εναντίον των κοριτσιών προσλαμβάνουν το νόημα της θυσίας στις απαιτήσεις νοοτροπιών καταλοίπων ειδωλολατρικών πολιτισμών όπου

71 Η καθολική και διαχρονική σημασία του δημοτικού τραγουδιού δραματοποιείται στο διήγημα και η γυναίκα του πρωτομάστορα θυσιασμένη ήδη στις παράλογες απαιτήσεις του κοινού καλού λυτρώνει τρόπον τινά τη συνονόματή της ηρωίδα Για τη λειτουργία των παραθεμάτων παλαιοτέρου έργου σε νεότερο κείμενο και τις νέες σημασίες που αποκτούν βλ Julia Kristeva Le Texte du Roman Approche seacutemiologique drsquo une structure discοursive transfotmationnelle Mouton Paris 1970 σσ 139-169 72 Το διήγημα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παναθήναια στις 15 Ιουνίου 190473 Η Αρετώ είναι μοναχοκόρη και πρωτοκόρη και παίρνει προίκα ό τι έχει η μάννα της Για τα δικαιώματα της laquoκανακαράςraquo που εν μέρει ισχύουν ακόμη και σήμερα σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου βλ Γ Χαριτάκης laquoΗ παιδοκτονία της Φόνισσαςraquo περ Νέα Εστία Χριστούγεννα 1941 σσ 48-49 Ο Saunier αναφέρει ότι στο laquoμνημόνιο του 1836raquo με το οποίο οι Σκοπελίτες ζητούν την κατάργηση της προίκας γίνεται λόγος για μυστικές βρεφοκτονίες Ο ίδιος υπενθυμίζει την παρηγοριά που απευθύνουν οι γυναίκες στη καροκαμένη μάνα του κοριστιού laquoΚαλότυχη που την πάντρεψες με μια πήχη πανί μονάχαraquo Σχετ βλ Guy (Michel) Saunier Εωσφόρος και ΄Αβυσσος Ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη Εκδόσεις ΄Αγρα Αθήνα 2001 σελ 227

29

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

το εθιμικό δίκαιο και η παράδοση υπερισχύουν και πλήττουν τους δεσμούς συγγενείας Τόσο στη Γυφτοπούλα όσο και στο διήγημα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo τo κορίτσι διαισθάνεται τον επικείμενο φόνο και αντιδρά παρόμοια βάζοντας τα κλάματα η Αϊμά αμέσως μόλις καταλαβαίνει την πρόθεση του πατέρα της και φωνάζοντας laquoΠατέρα μη με φονεύηςraquo74 η Αρετώ αργότερα όταν σταδιακά η βαρκάδα και ο θαυμασμός της θαλάσσιας ομορφιάς που τον υποκινεί ο πατέρας αποκαλύπτουν την παγίδα που της έχει στήσει

laquoΟ Κουμενής είχε κλίνει προς το μέρος όπου εκάθητο η Αρετούλα κrsquo έγερνε φοβερά η βάρκα προς εκείνην την πλευράν Εβίαζε την παιδίσκην με προτροπάς και με χειρονομίας να σκύψη να ιδή κάτω Η Αρετούλα εκρατείτο σφιχτά και με τα δύο χέρια από την κωπαστήν ΄Ηρχισεν αορίστως πως να φοβήται Ο πατήρ της εξηκολούθει να την βιάζη συντόνως να σκύψη δια να ιδή τα laquoόμορφα πραματάκιαraquo όπου ήσαν εις τον πάτον κάτω

Επί μίαν στιγμήν με την χείρα του την δεξιάν καθώς προένευεν εμπρός βλέπων προς την πρώραν άφησε την μίαν κώπην κrsquo έδραξεν από τον ώμον την Αρετούλαν Αλλά μόλις την έθιξε κrsquo ευθύς πάλιν την αφήκεν απέσυρε την χείρα ως να ετρόμαξεν εις την ιδίαν σκέψιν του

-Α κακό κορίτσι δεν θέλεις να σκύψης να ιδής τι όμορφα είναι κάτωΗ Αρετούλα άρχισε τα κλαύματαraquo75

Η laquoΑρετούλαraquo μαθητεύει πρώτα στη σκληρότητα της μητρυιάς της την οποία ο αφηγητής κλιμακώνει με αφορμή τα χρονικά σημεία της εμφάνισης και τοκετών της

ο γάμος του πατέρα σημαίνει μίσος της μητρυιάς με την πρώτη γέννα κοριτσιού laquoο φθόνοςraquo της μητρυιάς laquoετριπλασιάσθηraquo τα

ψευδοεπιχειρήματα του laquoκακού ποδαρικούraquo και της laquoγουρνοπόδαρηςraquo ενσπείρουν τις πρώτες υποψίες στον πατέρα για την Αρετή ότι δηλ είναι το laquoκακό στοιχειόraquo του σπιτιού

οι υβριστικές παρονομασίες laquoμικρή κουρούναraquo και laquoκουκουβάιαraquo μαρτυρούν κάποια υποσυνείδητη μεταμορφωτική εκμηδένιση

η μητρυιά ασκεί βία κακοποιεί και προσβάλλει την Αρετώ μέσα στο ίδιο της το σπίτι με αποτέλεσμα η laquoθέσιςraquo της να καταντήσει laquoαφόρητοςraquo

Στο σημείο αυτό της ιστορίας ολοκληρώνεται η πρώτη δοκιμασία όπου η αντίπαλος δεν παύει να εκδηλώνει τις προθέσεις της η αδιέξοδη συμβίωση προς το παρόν τερματίζεται όταν η Αρετή αναχωρεί από το πατρικό της σπίτι με τη συνοδεία του πατέρα της που εφεξής παίρνει τη σκυτάλη του αντιπάλου και την οδηγεί στον τόπο της ανθρωποθυσίας με τη στοργική του συμπεριφορά ως δόλο

Η ένταση των προσημάνσεων του πραγματικού σκοπού που έχει η εκδρομή του Κουμενή στην laquoΚαναπίτσαraquo κλιμακώνεται με την επανάληψη του ρήματος laquoεπήρεraquo και του επιρρήματος laquoίσωςraquo που επιτρέπει στον αναγνώστη να υποθέσει ότι τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης του κοριτσιού αξιοπρόσεκτο είναι ότι

74 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Α΄ ό π σελ 357 Ο Saunier υποστηρίζει ότι οι κακοί πατέρες όπως ο Πλήθων και ο Κουμενής laquoδεν καταφέρνουν να σκοτώσουν να πνίξουν τα θύματά τους [] επειδή τους λείπει φαίνεται η θεμελιακή μυθική συγγένεια με το νερό και την άβυσσο που επιτρέπει στις γυναίκες να σκοτώνουνraquo Πρβλ ό π σελ 230 Πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ ότι ο Πλήθων εκτελεί την ανθρωποθυσία ο θάνατος όμως αποφεύγεται επειδή η laquoπαιδίσκηraquo σώζεται από τον Βράγγη που βρίσκεται εκεί κοντά και παρακολουθεί τη σκηνή της απόπειρας 75 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

30

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

στην παράταξη των αντικειμένων76 πρώτη θέση κατέχουν το μέσον για τη μετακίνηση στον τόπο του μαρτυρίου (η βάρκα) το όργανο (ο μπαλτάς) και το θύμα της εκτέλεσης (η Αρετή)

laquoεπήρε μίαν βάρκαν του γείτονος κrsquo εβαρκαρίσθη χωρίς άλλον σύντροφον ναύτην ή κωπηλάτην []raquo

laquoΕπήρεν κrsquo ένα μπαλτάν μαζί του και μίαν απόχην κrsquo ένα γάντζον ΄Ισως είχε σκοπόν να κόψη ξύλα [] raquo

laquoΕπήρε μαζί του και την μικράν οκταετή Αρετώ ίσως δια να του κουβαλά ξύλα όσον ημπορούσε να σηκώση []raquo

Προσωρινά η πορεία προς τη θυσία λανθάνει και οι ειδυλλιακές εικόνες τής εκδρομής εναλλασσόμενες με το θαύμα της θαλασσινής μυθολογίας τις θωπείες και τον τρυφερό λόγο του πατέρα τείνουν να μαγέψουν την Αρετή να την κάνουν να αποξεχαστεί ζώντας την ομορφιά77 ώστε με ελάχιστη προσπάθεια ο πατέρας-φονιάς να τη laquoφουντάρειraquo στη θάλασσα και ο φόνος να φανεί laquoατύχημαraquo

laquoΟ Κουμενής έβαλε την κόρην του να καθίση παρά την πρώραν και ήρχισε να κωπηλατή Η Βάρκα έπλευσε μακράν ανοικτά από το χωρίον ώστε τα σπίτια εφαίνοντο πλέον ως κοτέτσια μικρά και οι άνθρωποι εφαίνοντο πλέον ως ποντίκια πηδώντα όσοι εβάδιζον επάνω εις την δυτικήν εσχατιάν εις τrsquo οροπέδιον κrsquo αι γυναίκες εφαίνοντο ως σεισουρίδες όσαι έπλυνον ρούχα κάτω εις την Φτελιά78 εις τον αιγιαλόν κάτω από τα Μνημούρια

Επλησίαζεν η βάρκα να φθάση πέρα εις την Καναπίτσαν και αφού επέρασαν τα νερά τα βαθυκύανα κι άπατα έφθασαν εις τα ρηχά γαλανά κrsquo αιθέρια νερά όπου γοργόνες και νεράιδες θα εχαίροντο να κολυμβούν και να βουτούν κάτω εις τον μαγικόν πυθμένα με τα άντρα και τα βρύα και τα μαργαρώδη κογχύλια και με τrsquoαπειράριθμα ωραία ψαράκια που έπαιζαν κοπαδιαστά κάτω

Ο Νικόλας ο Κουμενής εθώπευε λίαν τρυφερώς την μικράν κόρην του και της έδειχνε τας καλλονάς του πυθμένος και του γιαλού

-Κοίταξε Αρετάκι μrsquo κοίταξε κάτω βλέπεις τα ψαράκια πώς γυαλίζουν κοκκινωπά και γαλαζούτσικα

- Τα βλέπω πατέρα-Κοίταξε τα μούσκλια τα πρασινούτσικα κοίταξε τα φύκια Ιδέ τα στρειδάκια

τα χαλίκια τι όμορφα που rsquoνrsquo Αρετάκι-΄Ομορφα πατέρα-Κοίταξrsquo ένα πραματάκι εκεί κάτω Το βλέπεις Αρετούλα μου Σκύψε να

ιδής σκύψεraquo79

Ο πατέρας αποκαλύπτει τις προθέσεις του όταν βλέπει ότι η Αρετή δεν πείθεται στα laquoκαλοπιάσματαraquo του πατέρα της Στην επόμενη φάση της δοκιμασίας εκδηλώνεται προς στιγμήν η πάλη που αποτρέπει όμως στη συνέχεια τον πνιγμό της Αρετώς γιατί όπως φαίνεται ο Κουμενής συναισθάνεται το μέγεθος της πράξης του υπερισχύει ο δεσμός του αίματος και ο φόνος αποφεύγεται που σημαίνει τελικά ότι το παιδί νικά τους αντιπάλους του αφού δεν πέφτει στις παγίδες τους και επιβιώνει παρά την κακοποίηση και τα σχέδια εξόντωσης που υφίσταται χρησιμοποιώντας και 76 ό π77 Η ενότητα αυτή παραπέμπει στον Διονύσιο Σολωμό και στο laquoπνεύμα της γηςraquo (lo spirito terrestre) που μαγεύει τον Κρητικό αγωνιστή με την οπτασία της Φεγγαροντυμένης στον laquoΚρητικόraquo και τον κάνει να laquoξεχαστείraquo και να μειώσει την εσωτερική αντίστασή του 78 Εκεί κοντά στο Κοχύλι πλένει τα ρούχα η γριά Λούκαινα και στον ίδιο κόλπο πνίγεται η Ακριβούλα στο διήγημα laquoΤο μυρολόγι της φώκιαςraquo79 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΄Απαντα τόμος Γ΄ ό π σελ 636

31

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

αυτό την πονηριά και το ψέμα Η Αρετή δεν λέει την αλήθεια ούτε στους laquoζευγηλάτεςraquo ούτε στις συγγενείς της μητέρας της Ο αφηγητής ωστόσο αφrsquo ης στιγμής επιλέγει αντί του παιδικού θανάτου την εγκατάλειψη εντός των ορίων της περιορισμένης κοινότητας δρομολογεί την εξέλιξη ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες που προσφέρει αυτός ο χώρος όπου τα θηλυκά αν δεν είναι θύτες θα είναι θύματα εκμετάλλευσης Ας δούμε τους μετασχηματισμούς της εκμετάλλευσης της Αρετής από την πραγματικότητα του διηγήματος μέχρι την πραγματικότητα του δημοτικού τραγουδιού

στο πατρικό σπίτι στο συγγενικό σπίτι στο σπίτι του άντρα της

στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo

η Αρετή κακοποιείται από τη μητρυιά της

(μαθητεία στην αντοχή)

η Αρετή κάνει όλες τις δουλειές των συγγενών και ξενοδουλεύει

(μαθητεία στην προσαρμογή)

η Αρετή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου τα έξοδα της επταμελούς οικογένειάς της με laquoμαρτυρικήν υπομονήνraquo όπως τόσαι άλλαι οικονομούσα και ξενοδουλεύουσα

(μαθητεία στη φιλοσοφία)

η Αρετή θυσιάζεται για την οικοδόμηση της γέφυρας και μοιρολογεί για την τύχη των αδελφών της και τη δική της

(μαθητεία στην παρηγορία της τέχνης)

Αν προσθέσουμε στη μετατόπιση της δουλοσύνης και την απαίτηση της προίκας διαπιστώνουμε ότι το κοινωνικό status laquoτυποποείταιraquo σε μοίρα του τόπου και του θηλυκού παιδιού Το διήγημα βασίζεται σrsquo αυτή την ιδεολογία από την οποία απουσιάζουν προσανατολισμοί όπως η παιδεία που θα άνοιγαν τους ορίζοντες των γονέων και των παιδιών και θα βελτίωναν τις συνθήκες της ζωής

Ο αφηγητής ανοίγει και κλείνει το διήγημα επιμένοντας στους πρωταγωνιστές αυτής της μοίρας και στους στίχους του laquoάσματος του λαούraquo που με laquoεμφαντικήν αλληγορίανraquo συναινεί για τα laquoατελείωτα πάθηraquo της γυναίκας Το κοινωνικό μυθιστόρημα laquoΗ Φόνισσαraquo και τα διηγήματα laquoΗ φωνή του Δράκουraquo και laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo γραμμένα σε διάστημα δύο χρόνων αποτελούν μια τριλογία όπου η κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τρέφει ακόμη τον μύθο του Παπαδιαμάντη Κοινό θέμα τους είναι οι επιπτώσεις της laquoπροίκαςraquo που σαν πολύτιμο κοινωνικό και οικονομικό αγαθό ανατρέπει την ηθική και οικογενειακή ισορροπία πλήττοντας άμεσα τα παιδιά Της Φραγκογιαννούς ο νους laquoψηλώνειraquo όταν ανάμεσα στις σκέψεις για τη διαρκή προσφορά στους άλλους έρχονται και οι σκληρές διαπραγματεύσεις της μητέρας της για να δώσει όσο λιγότερη προίκα γινόταν Του Κώτσου ο νους επίσης laquoψηλώνειraquo όταν χάνει κάθε ελπίδα να ξεπληρώσει το χρέος της θείας του Κρατήρας για την προίκα που αναγκάστηκε να δώσει στον πατέρα του Στη laquoστοιχειωμένη καμάραraquo η μάστιγα αυτή φαίνεται να μην απειλεί άμεσα την ψυχική ισορροπία της μικρής Αρετής που σώζεται και επιβιώνει μόνο χάρη στη δική της αντοχή και αντίσταση

32

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

2 3 laquoΤο Ενιαύσιον θύμαraquo Το αγόρι προς την πορεία της ωρίμανσης

Θέμα του διηγήματος είναι η επικίνδυνη βιοπάλη των ναυτικών που καταλήγει συχνά σε θάνατο Κατά τα τέλη Δεκεμβρίου τρεις έμπειροι ψαράδες αναχωρούν για ψάρεμα με καθυστέρηση δυο ωρών Αιτία ο γερο Μπαμπούκος που ψάχνει τον γιο του τον Πάπο να τον πάρει μαζί του Αυτός όμως κρύβεται γιατί δεν αντέχει την πειθαρχία που απαιτεί το ψάρεμα Τις δυο πρώτες νύχτες ο Πάπος διανυκτερεύει στη Σειραϊνώ το Κουρτεσάκι που δεν παύει να τον επιπλήττει για την απροθυμία του να συνοδεύσει τον πατέρα του στο ψάρεμα Στο μεταξύ ο καιρός αγριεύει το μισοερειπωμένο σπίτι της Σειραϊνώς το χτυπούν το χιονόνερο και οι άνεμοι ενώ εκείνος laquoγλεντάraquo αυτή την κατάσταση Την επομένη όμως βλέποντας ότι η βάρκα δεν έχει επιστρέψει τον ζώνει η αγωνία περιπλανάται στο γιαλό τον βασανίζουν οι τύψεις για τη συμπεριφορά του και παρακαλεί τον ΄Αη Νικόλα να σώσει τον πατέρα του Μάταια όμως γιατί μέσα στη μεγάλη θαλασσοταραχή η βάρκα διαλύθηκε και οι ψαράδες πνίγηκαν Με την απώλεια του πατέρα του ο Πάπος ωριμάζει απότομα

Πριν μελετήσουμε την πορεία του κεντρικού ήρωα από την παιδική ανεμελιά στη δοκιμασία της ωρίμανσης κρίνουμε απαραίτητες τις εξής επισημάνσεις1 Στον επίλογο του διηγήματος γίνεται μια ολιγόλογη επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα των ναυαγίων που πλήττουν κάθε χρόνο το νησί Ο αφηγητής εκ μέρους όλων αποδίδει στη θάλασσα δαιμονικό χαρακτήρα που επιζητεί την πληρωμή της για τη βιοπάλη που ασκείται στην laquoεπικράτειάraquo της ωσάν να πρόκειται για βέβηλη πράξη εις βάρος της ΄Οπως διαπιστώνουμε στην ερμηνεία του ναυαγίου υποβόσκει η διχογνωμία ανάμεσα στο χριστιανικό πνεύμα που εξαγιάζει τους βιοπλαιστές ναυτικούς ως laquoμάρτυρεςraquo και στο παγανιστικό πνεύμα όπου οι αποθεωμένες φυσικές δυνάμεις τιμωρούν τους βέβηλους 2 Η ίδια διχοτομία χριστιανισμός vs παγανισμός εμποτίζει τους χαρακτήρες του διηγήματος και εμφανίζεται σαν ηθικός δεσμός που συνδέει τον άνθρωπο με τον τόπο του Οι ιστορίες των απλών ανθρώπων που περιβάλλουν τη δοκιμασία του Πάπου μοιάζουν με συνοπτικά laquoσυναξάριαraquo της ζωής τους που όποια κι αν είναι καθαγιάζεται μπροστά στις θαλασσινές περιπέτειες στις οποίες θυσιάζονται Στον κεντρικό ήρωα η παιδική ηλικία η ανεμελιά τα παιχνίδια και η απομάκρυνση από τον πατέρα το θράσος του και ο σαρκασμός περιβάλλονται από μια παγανιστική αίσθηση παντοδυναμίας ενώ στο μεταβατικό στάδιο προς την αντρική ωριμότητα το αγόρι συναισθάνεται την περιορισμένη του δύναμη ικετεύει την παρέμβαση του Αγίου Νικολάου πρώτα και λίγο αργότερα τα laquoΑραπάκιαraquo τους επικίνδυνους σκοπέλους

Το διήγημα αποτελείται από τρία μέρη στο πρώτο laquoσυνάγονταιraquo οι πληροφορίες για το κάθε πρόσωπο που συνθέτουν τον laquoβίο και την πολιτείαraquo του στο δεύτερο μέρος μόνος ο Πάπος βιώνει την κορύφωση της περιπέτειας ως συμπάσχων της μανίας των φυσικών δυνάμεων και ως ικέτης για τη σωτηρία του πατέρα του και στο τρίτο μέρος ανακοινώνονται τα αποτελέσματα της τραγωδίας δηλώνεται η αλλαγή του Πάπου και εκφράζεται το αίτημα της δικαίωσης των laquoθαλασσομαρτύρωνraquo μέσω του κειμένου Η σφιχτή δέση των αφηγηματικών ακολουθιών έτσι ώστε το κάθε σημείο να έχει πολλαπλές σημασίες και λειτουργίες η θεατρική υποδομή με τις ισορροπημένες δόσεις του κωμικού και του τραγικού η προσεκτική ψυχογράφηση των προσώπων οι αγωνιώδεις εσωτερικοί μονόλογοι ndash πότε ευθείς και πότε πλάγιοι συντελούν στη συναρπαστική αφήγηση τις αρετές της οποίας ελάχιστοι ερευνητές έχουν επισημάνει

33

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

Λίγο πριν την αναχώρηση για τη μοιραία laquoθαλάσσια εκδρομήraquo ο αφηγητής γεμίζει τον χρόνο της αναμονής με τρεις ιστορίες που τις συνδέει το κυνήγι του Καλούμπα του γερο Μπαμπούκου και του Πάπου Ο μονόχειρας Καλούμπας είναι φημισμένος ψαράς ορφών ο Μπαμπούκος σαράντα χρόνια στα καράβια χωρίς σύνταξη έχει καταντήσει τώρα να κυνηγά το γιο του που δεν αφήνει ήσυχα πουλιά και θαλασσινά

΄Οταν δεν ευρίσκετο εις τους αιγιαλούς κυνηγών καβούρια εις τα θαλάμια ή μικρά χταποδάκια εν καιρώ γαλήνης εις τα ρηχά έτρεχεν εις τα Κοτρώνια άνωθεν της συνοικίας επί του βραχώδους λόφου όπου ήτο κτισμένον σιμά εις τον ναΐσκον του Αγ Νικολάου υψηλά εν απόπτω το σπιτάκι των Εκυνηγούσε τας φωλεάς Δεν άφηνε μικράν κουκουβάγιαν να μεγαλώση δια να μη λαλούν απαισίως την νύκτα εις τους βράχους Αν έπεφτε μικρός γλάρος εις τα χέρια του του έκοφτε τα φτερά κrsquo εζητούσε να μάθη απrsquo αυτόν την τέχνην πώς να καταπίνη χωρίς να μασά τα μικρά γλυκά όσα κατώρθωνε να κλέπτην από τον Βασίλην τον Καραμελάν80

Αν και η ιστορία του Μπαμπούκου είναι θλιβερή ndash ο αφηγητής υπαινίσσεται την κρατική ολιγωρία - και οι προσδοκίες του από τον Πάπο αποδεικνύονται στο τέλος laquoφρούδεςraquo στη σκηνή του κυνηγητού τονίζονται με χάρη η ευκινησία του παιδιού ο laquoκρυφτόςraquo και η αφέλειά του να διασκεδάζει με την αδυναμία του ηλικιωμένου πατέρα του ο παράδεισος της επικράτειάς του που έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή στη βάρκα την laquoπλωτή φυλακήraquo

Επί δύο ώρας ο Μπαμπούκος έτρεχεν από βράχον εις βράχον από μονοπάτι εις κρημνόν κυνηγών τον υιόν του τον Πάπον

[]Αλλrsquo ο Πάπος τού έφευγεν Επηδούσεν από βράχον εις βράχον από

ακρογιαλιάν εις ακρογιαλιάν Αγαπούσε πολύ να τρέχη να χαζεύη και να μην υπακούη [] Ο Μπαμπούκος δεν ήθελε νrsquo αφήση τον υιόν του να laquoξεμπουρδαλιάζηraquo και εζήτει να τον πάρη μαζί Αλλrsquo ο Πάπος αγαπούσε ναι τις βάρκες αγαπούσε και την θάλασσαν αλλά δεν έστεργε την πειθαρχίαν Η βάρκα εκείνη επί της οποίας θα έπλεε με δύο άλλους ακόμη ο πατήρ του θα ήτο η πλωτή φυλακή διrsquo αυτόν Κι άμα εμυρίσθη ότι ο πατήρ του εσκέπτετο να τον πάρη μαζί εφρόντισε να γίνη άφαντος

Ο γέρων τον εκυνήγησε Μίαν ή δύο φοράς είδε τον laquoδιακαμό τουraquo τον φεύγοντα ίσκιον του όπισθεν των βράχων Ο Πάπος ήξευρε πολλά laquoκατσαμάκιαraquo ήτοι ελικοειδείς κινήσεις και τα ποδάρια του laquoτον άκουανraquo Δεν έπασχεν από ρευματισμούς Ο γερο-Μπαμπούκος πού να τον φθάση81

Το κλίμα της ευφορίας ανατρέπεται όταν ο Μπαμπούκος επιστρέφει άπρακτος και εκνευρισμένος καθώς είναι δεν τηρεί την εθιμοτυπία της αναχώρησης δεν κάνει το σημείο του σταυρού και άθελά του ξεστομίζει αυτό που θα συμβεί αργότερα laquoκαλό πνίξιμο παιδιάraquo Η απευχή έχει δυο αποδέκτες τη Νιόνυφη που με τον εξορκισμό της προσπαθεί να αποδιώξει το κακό και τη θάλασσα που την laquoεν-στερνίζεταιraquo σαν ιδέα του κακού Η σαρκασμός του Μπαμπούκου ανακαλεί την ιστορία του νιόπαντρου ζευγαριού από τους συνειρμούς της νιόπαντρης κοπελιάς

80 ό π σελ 21681 ό π σσ 216-217

34

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

μαθαίνουμε το σημαδιακό ιστορικό του γάμου της με τον Νιόγαμβρο Το υπονοούμενο ωστόσο δεν επαληθεύεται αμέσως γιατί μεσολαβεί η σκηνή όπου εμφανίζεται με θριαμβευτικό ύφος ο Πάπος δίπλα στη Σειραϊνώ να κατευοδώνει τον πατέρα του Το πρόσωπό του παρουσιάζεται σαν laquoαποκριάτικη μάσκαraquo και λίγο παρακάτω στη στιχομυθία με τη Σειραϊνώ που τον επιπλήττει για την ανυπακοή στον πατέρα του (ηθικό κυνηγητό) φαίνεται θρασύς και αστείος συμπεριφορά που δεν προκαλεί όμως την τιμωρία της Σειραϊνώς η οποία του προσφέρει κατάλυμα δυο νύχτες Ας σημειωθεί ότι και τις δυο φορές για τη διανυκτέρευση χρησιμοποιούνται ρήματα που αναφέρονται στον ύπνο των πτηνών laquoερμοκατιάζωraquo laquoκατιάζωraquo laquoκουρνιάζωraquo τα οποία αποκτούν κατά την πορεία προς την κορύφωση της τραγικής κατάστασης περιπαικτική και υποτιμητική σημασία

Ακολουθεί η ιστορία της γριάς και η περιγραφή του νέου σπιτιού της η οποία λειτουργεί σαν ιντερμέδιο που επιβραδύνει την είσοδο της κύριας δοκιμασίας του ήρωα μέσα στην πλοκή Τη δεύτερη βραδιά που η κακοκαιρία δυναμώνει ο Πάπος έχει ένα αλλόκοτο ξέσπασμα σφίγγει τα δόντια του από το κρύο το πρόσωπό του θυμίζει τον Αράπη της αποκριάς παρομοιάζει το σπίτι της Σειραϊνώς με τη βάρκα και μιμείται τους ήχους της βροχής και του αέρα

Καθώς είχεν αρχίσει να βρέχη χιονόνερον [] κrsquo εγίνετο βοή κrsquo εκρότουν από το ψύχος τα ολίγα δόντια που έμενον εις το στόμα της Σειραϊνώς ο Πάπος έτριζε τα δόντια τα ιδικά του παρόμοια με μουτσούνας Αράπη την αποκριά κrsquo έτριβε τας χείρας και εφώναζε

-Κοίτα θεια-Σειραϊνώ Δεν σου φαίνεται σαν νrsquo αρμενίζουμε στο πέλαγο τώρα μαζί με τον πατέρα μου με τη βάρκα του Καλούμπα ΄Ολο το ίδιο δεν είναι Ακούς θεια-Σειραϊνώ πώς πέφτει η βροχή πώς βοΐζει ο αέρας βρρρ κρ μπρθεια Σειραϊνώ82

Τραγική ειρωνεία Γιατί η διονυσιακή μέθη τον συνεπαίρνει και τον μεταμορφώνει σε δύναμη που ο πατέρας αντιμετωπίζει ήδη σαν απειλή

Συνήθως στα παραμύθια όταν εκπνέει μια προθεσμία ndash κατά την οποία ο ήρωας βρίσκεται σε κατάσταση απραξίας ndash απαιτείται η ενεργοποίησή του ΄Ετσι κι εδώ η αφύπνιση του Πάπου συμβαίνει όταν συμπληρώνεται το σαρανταοκτάωρο και η απουσία του πατέρα παρατείνεται Η εξέλιξη όμως των γεγονότων είναι στατική Ο ήρωας δεν βουτά στη θάλασσα για να ψάξει τους ναυαγούς αλλά καθηλώνεται στη στεριά όπου τα αλλεπάλληλα κύματα της αυτοκριτικής του μετατρέπουν το ανέμελο αγόρι σε άτομο που το κυνηγούν οι τύψεις και η ντροπή αποκλεισμένο σε ανεφάρμοστα σχέδια μετανιωμένο για την ανυπακοή στον πατέρα και περιορισμένο στις μηδαμινές ανθρώπινες δυνατότητες που τις εξαφανίζουν οι δυνάμεις της φύσης παρά τις ικεσίες που έχει απευθύνει σε laquoθεούς και δαίμονεςraquo

Στη δοκιμασία της αναζήτησης του πατέρα όλη η προκλητική ευφορία που εκδηλώνεται μετά την απομάκρυνσή του μετατρέπεται σε φόβο για την επιβολή της τιμωρίας που εδώ εκδηλώνεται με την laquoκατάραraquo Ας δούμε τις αλλαγές

πριν τώρα

Ο Πάπος ήξευρε ελικοειδείς κινήσεις κάτι ζωντανόν εσάλευεν εκείΟ Πάπος φαγκρίζων και γελών ως προ- έκλαιεν η ψυχή του μέσα βαθιά σωπίς αποκριάτικη ΄Ηλθε πλησίον εκεί [] κι εκοίταζε Εκεί έμενε κrsquo εκοίταζε το πέλα-82 ό π σελ 220

35

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

τους ναυβάτας γος [] να ξανοίξη [] την βάρ-καν

έτριζε τα δόντια τα ιδικά του εδάκνετο η καρδιά τουβρρρ κρρρ μπρρρρ ο άνεμος εφύσα με όλην του την το ΄Ολα το ίδιο δεν είναι δύναμιν [] μόλις δε το τρίτον

[] επίστευεν ότι είχεκυνήγι των πουλιών ομολογία του κρίματοςκλεψιές τάματα στον ΄Αγιο Νικόλαο

Η κάθαρση του ήρωα μαζί με τη στέρηση των αγαθών που καταχράστηκε του δίνει τη δυνατότητα να δει τα κρίματά του εξηγημένα μέσα στο δίκαιο του συνόλου Αυτό είναι βέβαια ένα ακόμη βήμα προς την ωρίμανση που σημαίνει προσαρμογή στους κανόνες της κοινότητας Γιrsquo αυτό όσες ώρες αγναντεύει το πέλαγος ο Πάπος αλλάζει στάση ζωής και αναθεωρεί τις απόψεις του Στο κοινωνικό επίπεδο οι πράξεις της ατομικής ελευθερίας και ψυχαγωγίας έχουν νόημα όταν προηγείται η συνέπεια και η υπακοή στον πατέρα και τις αξίες που εκπροσωπεί ΄Ετσι η βάρκα αποκτά ξανά τη σημασία που της αποδίδει η κοινότητα δεν είναι δηλ η πλωτή φυλακή αλλά το laquoπλωτό σχολείοraquo όπου εκπαιδεύεται ο μελλοντικός καλός ναυτικός να αντιμετωπίζει τη φουρτούνα ενώ το σπίτι αξίζει όταν ο θαλασσινός έχει ήδη αναμετρηθεί μαζί της και όχι με τα θεατρινίστικα laquoυποκατάστατά τηςraquo Στο ατομικό επίπεδο η υπεροχή των φυσικών δυνάμεων αναγνωρίζεται έναντι του ανθρώπου Στο μεταφυσικό επίπεδο η μετάνοια και η ικεσία για την αρωγή του Αγίου Νικολάου ικετεύουν τον έλεο για τον φόβο της πατρικής κατάρας Η προσευχή του Πάπου εκτός από την αγωνία και τον φόβο για την κατάρα αντικατοπτρίζει την παιδική αφέλεια τη λαϊκή αντίληψη για τις προσδοκίες από τους Αγίους και θυμίζει τις συμφωνίες Μακρυγιάννη με τον ΄Αη Γιάννη

-Κάμε Θε μου έλεγεν ο Πάπος να rsquoρθη ο πατέρας μου και να μη με καταριέται που δεν επήγα μαζί του ΄Αι μrsquo Νικόλα μrsquo που σrsquo έχω γείτονα ούτε σου έφερα ποτέ κερί και λιβάνι αχ Καμμιά φορά έκλεψα κανένα σπίρτο ή κανένrsquo απόκερο από μέσrsquo απrsquo το εκκλησιδάκι σου μπροστά στο κόνισμά σου οπού συ έκανες πως δε με γλέπεις για να κυνηγώ τις νυχτερίδες και τα κουκουβαϊόπουλα τη νύχτα μη με ξεσυνερίζεσαι και φέρε γλήγορα τον πατέρα μου πίσω και να μη βαρυγνωμά που δεν πήγα μαζί του κrsquo εγώ να σου φέρω άλλα τόσα κι άλλα τόσα κι άλλα τόσα όσα σπίρτα και κεριά σου έκλεψα83

Φυσική προσδοκία θα ήταν ndash όπως τουλάχιστον μας έχουν συνηθίσει οι λαϊκές αφηγήσεις και τα συναξάρια ndash να ανταποκριθεί ο ΄Αγιος στη δέηση του laquoκακοκέφαλουraquo παιδιού Και τα σημάδια ερεθίσματα του φόβου και της laquoθαλασσωμένηςraquo φαντασίας του έρχονται να κινηθούν πάνω στο πέλαγος που αγναντεύει θαρρώντας τα πραγματικά Ας προσέξουμε εδώ την αφηγηματική παραστατικότητα της σκηνήςόπου κορυφώνεται η αγωνία και το κάθε τι που εμπίπτει στο πεδίο των αισθήσεών του σημαίνον της πραγματικότητας είναι και σημαινόμενο του ναυαγίου Η νύχτα επίσης κάνει την όραση να αδρανήσει και την ακοή να δυναμώσει Η τραγική απόγνωση του Πάπου απεικονίζεται στην ποικίλη ποιότητα και την κλιμακούμενη ένταση των ήχων της θαλασσοταραχής όταν αυτός δεν μπορεί πια να δει Η ακουστική εντύπωση της τρικυμίας και της φανταστικής αναπαράστασης του ναυαγίου μεταδίδει και στον αναγνώστη το δέος και συμπάσχει

83 ό π σελ 221

36

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

με τον ήρωα Κάθε ήχος σημαίνει και ένα βήμα προς την καταστροφή που τη συντελούν τα στοιχεία της φύσης δυναμωμένα από μυθική μανία84

Με την αμφιλύκην της εσπέρας είχεν ιδεί ο Πάπος πέραν εκεί ανοικτά εις το πέλαγος ένα πράγμα ωσάν φελλόν ωσάν κέλυφος καρυδίου να παραδέρνη και να κατέρχεται εις τον αφρόν των κυμάτων Λευκόν ιστίον όχι αλλά μαύρον πράγμα ως μίαν κηλίδα ΄Υστερον επυκνώθη η αμφιλύκη και έγινε νυξ Και αφού παρήλθε ώρα αρκετή πόση δεν ήξευρεν αλλά laquoμια ώρα μια ωρίτσαraquo του εφάνη νrsquo ακούση βρόντον είτα συγκεχυμένας κραυγάς είτα πάλιν συριγμούς οξείς και φοβερόν ροίβδον είτα τον ρόχθον του κύματος όστις τα συνεκάλυπτεν όλα και τον οξύν γογγυσμόν του ανέμου όστις τα έπνιγεν όλα85

Η δύναμη του Πάπου εκμηδενίζεται με την απειλή της φουρτούνας και την ένταση της ψυχικής τρικυμίας όπως στην τραγωδία τις αφηγήσεις των μύθων και στα διηγήματα μυστηρίου ο φονιάς laquoψυχανεμίζεταιraquo παντού τα θύματά του έτσι κι εδώ ο laquoθαλασσινός μάγκαςraquo86 νιώθει πολύ κοντά του τον πατέρα να πνίγεται χωρίς να μπορεί να τον βοηθήσει Η επιθυμία που εκφράζει σαν σύντομη δέηση χωρίς αποδέκτη να αποκτήσει δηλαδή δύναμη ίση με τον άνεμο και τη θάλασσα πέφτει κι αυτή τη φορά στο κενό Τώρα θυμόμαστε πως μόλις μια νύχτα πριν υποδυόταν τον άνεμο και τη βροχή στο σπίτι της Σειραϊνώς Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις αδυναμίες του μπροστά στις φυσικές δυνάμεις ο Πάπος πλησιάζει την πραγματικότητα του ναυαγίου που είναι και προσωπική του τιμωρία Μετά από κάθε δέηση ο ήρωας αντί να παίρνει χάρη και δύναμη για να αγωνιστεί βρίσκεται μπροστά σε σημάδια τετελεσμένων κατά τις δικές του τις υποψίες γεγονότων μετά την προσευχή στον ΄Αγιο Νικόλαο διακρίνει κομμάτια της βάρκας κραυγές του πατέρα φαντάζεται χτυπημένα σώματα και ομολογεί την αδυναμία του μετά την παράκληση προς τη θάλασσα και τον άνεμο νrsquo αποκτήσει τη δική τους δύναμη αστράφτει και φωτίζονται οι μικροί σκόπελοι τα Αραπάκια όπου κατά τη γνώμη του προσέκρουσε η βάρκα Τότε επίσης συνειδητοποιεί πλήρως το σφάλμα του και laquoλάμπουνraquo μέσα του οι απόπειρες διάσωσης που δεν πραγματοποιούνται Τη δέηση σrsquo αυτά διαδέχονται το κενό και ο επίλογος όπου μαθαίνουμε ότι laquoδύο ή τρεις ημέρας ύστερον όταν έγινε γαλήνηraquo έρχονται τα πρώτα σίγουρα σημάδια της συμφοράς χωρίς να καθορίζεται το σημείο της

Ο αφηγητής θεωρεί τις υποψίες του Πάπου για τον τόπο τόσο πιθανές όσο και απίθανες Γιrsquo αυτόν σημασία έχει το ναυάγιο η laquoενιαύσια θυσίαraquo της κοινότητας στη θάλασσα ενώ η αγωνία οι φόβοι και οι ενοχές έχουν το νόημά τους γιατί παιδεύουν τον ήρωα και τον laquoμεγαλώνουνraquo στα δώδεκά του χρόνια που σημαίνει πως παιδί ακόμη συναισθάνεται και ετοιμάζεται να ζήσει τα βάσανα της κοινότητας

Η ευθύνη του ήρωα στο ναυάγιο παραμένει ανοικτό πρόβλημα Η προηγούμενη κοινωνική εξήγηση υφίσταται αλλά δεν είναι η μόνη Από τα μισόλογα του Πάπου δεν καταλαβαίνουμε γιατί θεωρούσε σίγουρη τη διάσωση του πατέρα του από τα laquoΑραπάκιαraquo αν συμμετείχε ο ίδιος στη laquoθαλάσσια εκδρομήraquo Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο πατέρας εξοργισμένος καθώς ήταν ξέχασε να εξορκίσει με την ικεσία του τα Αραπάκια κάτι που ο Πάπος ίσως έκανε τότε αν τον συντρόφευε Γιατί το αγόρι θυμάται laquoακουσίωςraquo το τονίζει ο αφηγητής δυο φορές 84 Πρβλ Το απόσπασμα από το ίδιο διήγημα laquoΕν τοσούτω η θαλασσία ηχώ ήκουσε τον απαίσιον αστεϊσμόν του γέροντος ναύτου [hellip] τον μετεβίβασεν [hellip]αλλrsquo εις το κέντρον του πόντου όπου ο βυθός ο αμέτρητος η άβυσσος η τρομακτική εις την εσχατιάν του πελάγους παρά τας ακτάς τα απορρώγας και τιτανείους όπου δεν υπάρχει αγάπη και έλεος αλλά μανία και φρίκηraquo ό πσελ 21885 ό π σελ 22186 Στη μετάνοιά του ο Πάπος θεωρεί τον εαυτό του ηθικό αυτουργό του laquoφόνουraquo του πατέρα του

37

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

το αυστριακό θωρηκτό που laquoκατά τον αποκλεισμό του 1886 εφάνη ότι εκινδύνευσε να πέση επάνω στrsquo Αραπάκια αλλά δεν έπεσεraquo παρά τις ικεσίες των κατοίκων στην Παναγία για το αντίθετο (laquoΠαναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquo στrsquo Αραπάκια Παναϊά μrsquo να πέσrsquo απάνrsquoraquo Το παράπονο και τη δέηση του παιδιού εκφράζει εκ μέρους του ο αφηγητής προς τα Αραπάκια ωσάν να είναι και αυτά θεϊκές οντότητες

Και τrsquo Αραπάκια τα οποία εφείσθησαν των Αυστριακών συνέτριβον σήμερον την βάρκαν του πατρός του και τον έπνιγον αυτόν και δύο άλλους δικούς μας Ω κάμετε έλεος καλά Αραπάκια γλυτώστε τους και μην τους αφήνετε να πνιγούν ΄Ελεος Αραπάκια έλεος87

Η ψυχολογική ερμηνεία που μόλις διατυπώθηκε συμπληρώνει εν μέρει την ελλειπτική σκέψη του Πάπου δεν διευκρινίζει όμως τα υπαινικτικά σχόλια του αφηγητή στο πρώτο μέρος του διηγήματος όπου θριαμβεύει η laquoκακοκεφαλιάraquo του αγοριού Εκεί πριν κατευοδώσει τον πατέρα εμφανίζεται laquoφαγκρίζων και γελών ως προσωπίς αποκριάτικη κάτισχνος μ ε λ α ψ ό ς και η λ ι ο ψ η μ έ ν ο ςraquo και στο σπίτι της γριάς η μορφή του θυμίζει laquoμουτσούνα του Α ρ ά π η την αποκριάraquo ΄Ισως η περιγραφή αυτή εισάγει σε ανύποπτο χρόνο στη φυσιογνωμία του Πάπου τη δύναμη του κακού την οποία διαισθάνεται ο ίδιος αργότερα και δεν την ομολογεί Να μετατοπίζει άραγε στα Αραπάκια όπου υποψιάζεται ότι συνθλίφτηκαν οι ψαράδες τον ίδιο του τον εαυτό σαν αυτουργό του κακού Εφrsquo όσον αντί να υποστηρίξει τον πατέρα τον αφήνει στο έλεος των laquoδαιμόνωνraquo της φύσης88

Αλλά ο Πάπος laquoθαλασσοδέρνεταιraquo στις ενοχές του ενώ είναι ακόμη παιδί και αισθάνεται ένοχος γιατί πιστεύει πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη μαεστρία του την ευλυγισία του και την καλή του σχέση με το θαλασσινό περιβάλλον για να σώσει τον πατέρα να αποφύγει το κρίμα και να αποκτήσει την ηρωική ιδιότητα του ναυτικού Συνήθως στην ηλικία της αθωότητας η αίσθηση της παντοδυναμίας υποστηρίζεται από την πεποίθηση του παιδιού ότι οι φυσικές και οι υπερφυσικές δυνάμεις συμμαχούν μαζί του Η μάσκα το πανηγύρι της τρικυμίας τη δεύτερη βραδυά που θυμίζει και τον Καραγκιόζη οι απεγνωσμένες δεήσεις η ψυχική δοκιμασία για το ναυάγιο βιώνονται σαν τελευταίες στιγμές της παιδικότητας Η laquoκατακλείδαraquo της Σειραϊνώς ηχεί λοιπόν παράξενα και αινιγματικά για τον δωδεκαετή ήρωα

2 4 laquoΓυνή πλέουσαraquo Το αγόρι δημιουργός κωμικών καταστάσεων

΄Οπως στο laquoΕνιαύσιον θύμαraquo η ανεμελιά και τα παιχνίδια του Πάπου συνδέονται με την τύχη του πατέρα έτσι και στο laquoΓυνή πλέουσαraquo η laquoαπροσεξίαraquo του Μανώλη επηρεάζει τις σχέσεις των γονέων του και παρrsquo ολίγο να στοιχίσει τη ζωή στη μητέρα του Η φυσιογνωμία του Μανώλη μάς παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα της ίδιας μέρας που έφτασε ο πατέρας του στο νησί και δημιουργεί σειρά κωμικών καταστάσεων με κορυφαία εκείνη της παρανόησης του μηνύματος προς τον Κισσιώτη τον έμπορο των κρασιών περίπτωση που αναγκάζει την Καραβοκυρού να

87 ό π σελ 22388 Στο διήγημα laquoΕπιμηθείς εις τον βράχονraquo διαβάζουμε laquoΩ ιδού τrsquo Αραπάκια οι αμαυροί σκόπελοι με τας κορυφάς των που γυαλίζουν αμυδρά σεμνά ως κοράλλια εις την εωθινήν ακτίνα Διατί συνθλίβετε ούτω το κύμα και κάμνετε να κοχλάζουν τα νερά ανάμεσα εις τας σκληράς σιαγόνας σας -Ω φανήτε ευμενή προς τους πλέοντας ναυβάτας ω πατριωτικά Αραπάκιαraquo Ο ύμνος και η δέηση του αυτοδιηγητικού αφηγητή ενδόμυχα επικαλούνται τον εξευμενισμό της οργής τους Το επίθετο laquoσεμνάraquo θυμίζει τις laquoΣεμνέςraquo δηλ τις Ερινύες

38

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

πληρώσει ηθικά και ψυχικά την παρεξήγηση να αντιμετωπίσει την οργή του άντρα της και να εγκαταλείψει προσωρινά την οικογενειακή στέγη

Ο καπετάν Γιάννης Καραντής επιστρέφει στο νησί τέλη Οκτωβρίου για περάσει τον χειμώνα κοντά στη γυναίκα του την Καραβοκυρού και τα δυο αγόρια του τον Βαγγέλη και τον Μανώλη Η οικογένεια ευημερεί τα οικονομικά τους είναι καλά τα παιδιά μαθαίνουν γράμματα και η μητέρα είναι νοικοκυρά καλόκαρδη και τίμια σύζυγος ΄Εχει όμως αδυναμία στο πιοτό - στο νησί κυκλοφορούν ξεκαρδιστικά ανέκδοτα γιrsquo αυτήν ndash και το προμηθεύεται μεν laquoεπί πιστώσειraquo όπως και τα άλλα είδη τροφίμων δεν το συμπεριλαμβάνει όμως στα χρέη που πρέπει να πληρώσει ο σύζυγός της όταν επιστρέφει Φοβάται τις αντιδράσεις του γιατί η τάση της γυναίκας στο ποτό είναι ηθικά επιλήψιμη Το χρέος προτίθεται να τακτοποιήσει η ίδια στον οινοπώλη και του στέλνει μήνυμα με τον Μανώλη για να προλάβει τυχόν απρόοπτα Παιδί καθώς είναι μεταφέρει στον οινοπώλη όσα λόγια της μάννας του θυμάται στα οποία ο έμπορος προσθέτει αυτά που χρειάζονται για να τον ωθήσουν να ζητήσει τα χρήματα από τον καραβοκύρη για λογαριασμό της γυναίκας του Τη νύχτα ξεσπά άγριος καυγάς - τον παρακολουθούν δυο γειτόνισσες - ανταλλάσσονται απειλές και όταν όλοι αποκοιμούνται η Καραβοκυρού παίρνει τον δρόμο προς τη θάλασσα για να πνιγεί Ευτυχώς το μοιραίο δεν συμβαίνει τα νερά είναι ρηχά πέφτει πάνω στη γριά Χριστοδουλίτσα και οι γειτόνισσες με τα laquoτεντωμένα αυτιάraquo τη στεγνώνουν και τη συνοδεύουν στο σπίτι της

Tο διήγημα χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο η Καραβοκυρού εμπιστεύεται το μυστικό της στο Μανόλη κι εκείνος μεταφέρει την παραγγελία στον οινοπώλη προωθώντας την εξέλιξη της πλοκής προς την περιπέτεια της μητέρας του στο β΄ μέρος η Καραβοκυρού αντί να πλέει σε πελάγη ευτυχίας αντιμετωπίζει τη συζυγική φουρτούνα ό τι δηλ προσπάθησε να αποφύγει με την παρέμβαση του Μανόλη και στο τρίτο φύση και γυναίκες ματαιώνουν την απόπειρα αυτοκτονίας της Καραβοκυρούς και αποκαθιστούν την οικογενειακή γαλήνη

Η άφιξη του πατέρα επιβάλλει δύο περιορισμούς στη μητέρα να εξοφλήσει το κρασί και τη μαστίχα και στον Μανόλη να διαβάζει Ο δεύτερος περιορισμός που εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον πατέρα φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα ο μαθητής φεύγει το απόγευμα νωρίτερα από το σχολείο πηγαίνει στο πλοίο του πατέρα απrsquo όπου όμως ο Βαγγέλης ndash σκασιαρχείο κι αυτός () - τον στέλνει στο σπίτι αγριεμένος Οι αλλαγές αυτές φέρνουν το αγόρι την ώρα που η μητέρα του σκέφτεται να ειδοποιήσει τον οινοπώλη ενώ η τυρόπιττα ετοιμάζεται για το βραδυνό καλωσόρισμα του καραβοκύρη Η μυρωδιά του καμένου βουτύρου έχει εξαπλωθεί παντού Δύο φορές ο Μανώλης με πλάγιο εσωτερικό μονόλογο απαριθμεί την πλεονεκτική του θέση εκείνο το απόγευμα ως πρώτος laquoπελάτηςraquo της τυρόπιττας Περιμένοντας υποκρίνεται ότι διαβάζει με το βιβλίο ανάποδα Η στάση του Μανώλη οι σκέψεις του οι κινήσεις του προκαλούν το μειδίαμα ΄Οταν η μητέρα του τον φωνάζει για την laquoπαραγγελιάraquo τότε η τυρόπιττα έχει μπει στο τηγάνι και το μήνυμα εκφωνείται με διακοπές όσο αυτή ψήνεται Ο διάλογος προκαλεί το γέλιο γιατί αυτό που laquoκαίειraquo που laquoψήνειraquo την Καραβοκυρού είναι το laquoχρέοςraquo το οικονομικό ηθικό και ψυχικό βάρος της και η ενοχή για τις κρυφές οινοποσίες ενώ του παιδιού laquoόλος ο νους του ήτο μέσα εις το τηγάνι της τυρόπιτταςraquo89

89 Η Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη θεωρεί ότι τον κωμικό τόνο στη σκηνή δίνει η διαφορετική αντίληψη των καταστάσεων laquoΗ αθωότητα του παιδιού δεν συμπορεύεται με την ενοχή του κόσμου των μεγάλων Ο Μανόλης δεν αντιλαμβάνεται ούτε την ένταση της μητέρας ούτε το οικογενειακό δράμα Αυτή η εξωτερική προσέγγιση στη μητρική ενοχή δίνει στο διάλογο τον κωμικό του τόνοraquo Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη ό π σελ 186

39

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

-Ακόμα μάννα δεν έγινrsquo η τυρόπιττα-΄Ακουσε παιδί μrsquo Μανώλη να σrsquo πω ένα κρυφούτσικο ξέρεις τον Γιαννιό τον Κισσιώτη οπού σrsquo έστελνα κrsquo εγέμιζες την μποτίλια το κρασί-Πώς-Να πας να του πης Να μrsquo δώσης τυρόπιττα -Τώρα να ψηθή πρώτα ΄Οσο να πας και να rsquoρθης θα γένη Να πας να πης του Κισσιώτη -Τι-Κείνα τα βερεσέδια πες όπrsquo του χρωστώ μην πιάση πες τον πατέρα σrsquo κrsquo εγώ θα κάμω νόμο-τρόπο ΄Ακουσες-Ναι-Σύρε τρέχα γλήγορα να τrsquo πης και να rsquoρθης Να έφτυσα ΄Εκαμε σημείον ως να έπτυεν επί της παλάμης Το παιδίον εκοίταζεν ακόμη κατά το τηγάνι-Δω μrsquo πρώτα λιγάκι τυρόπιττα-Δεν έγινrsquo ακόμα ως που να rsquoρθης πίσω θα γένη Τρέχα πήγαινε Μη περάσrsquo ο πατέρας και τόνε πιάση Τrsquo άκουσες τι σου rsquoπα να τrsquo πης-Ναι-Πώς θα τrsquo πης-Να κείνα τα βερεσέδια μην τα πιάσrsquo ο πατέρας και συ θα κάμης τον ώμο τρόπο -Όχι μην τα πιάσrsquo ο πατέρας Αυτός να μην πιάση τον πατέρα σrsquo και τα γυρεύη κrsquo εγώ θα τα πληρώσω Κατάλαβες-Πώς-Πήγαινε τρέχα ναrsquo χης την ευκή μrsquo-Δωrsquo μrsquo τυρόπιττα Να τώρα έγινε να θα καή 90

Η αμεσότητα του διαλόγου επιτυγχάνεται με κωμικά ευφυολογήματα που

θυμίζουν τους διαλόγους του Καραγκιόζη οι φράσεις που δεν ολοκληρώνει η Καραβοκυρού και ο Μανώλης τις συμπληρώνει με αυτό που ζητά η επανάληψη της προστακτικής laquoπεςraquo η άγνοια της σημασίας λέξεων ή φράσεων που δημιουργούν παρεξηγήσεις (laquoπιάνω τον πατέραraquo vs laquoπιάνω τα βερεσέδιαraquo laquoθα κάμω το νόμο τρόποraquo vs laquoθα κάμης τον ώμο τρόποraquo το σκιαθίτικο ιδιόλεκτο οι χειρονομίες της ένοχης και το γεμάτο βουλιμία βλέμμα του Μανώλη επαυξάνουν την παραστασιακό δυναμισμό της σκηνής Ο επόμενος εκτενής διάλογος διαμείβεται στο καπηλειό του Κισσιώτη Η σύγχυση είναι πλήρης και η κωμική κατάσταση κορυφώνεται όταν η φράση laquoθα κάμω το νόμο-τρόποraquo πυροδοτεί νέες παρανοήσεις

[]-Ποιος θα μrsquo τα πληρώση-Να θα κάμη με τον ώμο -Τι Με το νόμο Μήπως της έκαμα εγώ αγωγή-Δεν ξέρωΟ κάπηλος ευρέθη εις απορίαν []-Συλλογίσου καλά παιδί μου είπε τι σου είπεν η μάννα σου Αυτή ή ο πατέρας σου θα με πληρώση-Να του πατέρα μου είπε να μη -Να μη με πληρώση-΄Οχι θα σrsquo τα δώση

90 Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ΄Απαντα τόμος δ΄ ό π σσ 22-23

40

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

-Ποιος Ο πατέρας σουΟ Μανώλης έσεισε τους ώμους εμόρφασε και τέλος είπε-Πώς-Καλά91

Το κωμικοτραγικό είναι ότι ο Μανώλης προσέρχεται στο οινοπωλείο έχοντας συνειδητοποιήσει το laquoσφάλμαraquo του που δεν συγκράτησε τα λόγια της μητέρας του και ο αφηγητής σχολιάζει τη συνάντηση με τον οινοπώλη ως laquoοχληρά αποστολήraquo τόσο για τον ίδιο τον μικρό όσο και για την Καραβοκυρού λόγω των όσων θα επακολουθήσουν Οι αστείες καταστάσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του πρώτου μέρους τελειώνουν με την επιστροφή του αγοριού στο σπίτι όπου η μητέρα θέλοντας να ελέγξει το αποτέλεσμα της αποστολής απαντά στις ίδιες της τις ερωτήσεις Ο Μανώλης όπως πήγε έτσι ήρθε αμέτοχος στην αγωνία της μάνας του Ο ρόλος του παιδιού ανακαλεί τον ρόλο του πουλιού στην παραλογή laquoΤου Γεφυριού της ΄Αρταςraquo που ήταν γνωστό στη Σκιάθο με το όνομα laquoΗ στοιχειωμένη καμάραraquo Η τραγική θέση της μάννας εδώ είναι προσωρινή όμως η οικογενειακή σύγκρουση οδηγεί μεν σε περιπέτεια αλλά δεν απαιτεί τη θυσία ως κάθαρση της μικρής αμαρτίας της

Oι διάλογοι αντικατοπτρίζουν την ψυχοσύνθεση των προσώπων τις ψυχικές τους καταστάσεις και προκαλούν τη διακειμενική συσχέτιση με το λαϊκό θέατρο και την κωμωδία των παρεξηγήσεων Στο διήγημα διαψεύδεται συχνά η προσδοκία του αναγνώστη για την τραγική εξέλιξη της πλοκής καθώς το τυχαίο και απρόβλεπτο ανατρέπει τις προθέσεις όποιου σκοπεύει ή του μέλλεται να κινηθεί μέσα σε καταστάσεις τραγικές και αδιέξοδες Ο Μανώλης είναι χαρακτηριστικός τύπος σκιαθίτικης οικογένειας που ζει χωρίς ανυπέρβλητα προβλήματα ούτε πολύ πλούσια ούτε πολύ φτωχή Η εμφάνισή του ωστόσο στους δρόμους με τα laquoλείψαναraquo της τυρόπιττας στο χέρι και τα καινούργια ρούχα - συνεκδοχικά μαρτυρούν στα παιδιά την επιστροφή του πατέρα - προκαλούν τον φθόνο και μια προσωρινή αψιμαχία από την οποία ξεφεύγει γρήγορα Οι αιχμές των κοινωνικών αντιθέσεων τονίζουν μόνο την πλεονεκτική θέση του παιδιού την ξεχωριστή αυτή μέρα Τον υπόλοιπο καιρό το αγόρι ζει όπως τα άλλα παιδιά πότε τηρώντας το πρόγραμμα του σχολείου92 και της οικογένειας και πότε ξεφεύγοντας από αυτό

3 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των οικογενειακών διηγημάτων καταλήγει στα εξής συμπεράσματα1 Ο συγγραφέας εντάσσει το παιδί στην πλοκή των διηγημάτων του ως

κυρίαρχο θέμα κοινωνικού και φιλοσοφικού προβληματισμού2 Η πλοκή δημιουργείται μέσα σε οικεία περιβάλλοντα τα οποία έχει

διερευνήσει με εμβρίθεια ζώντας τα3 Ο αφηγητής της πλοκής των οικογενειακών διηγημάτων που εκτυλίσσεται

στην Αθήνα είναι και πρόσωπο που σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ιστορία ενώ ο αφηγητής των διηγημάτων της Σκιάθου σχετίζεται έμμεσα ή καθόλου με την ιστορία Η επιλογή αυτή τονίζει την αυτοβιογραφική εμπειρία και τη ρεαλιστική επικαιρότητα των αθηναϊκών διηγημάτων εν αντιθέσει προς τα σκιαθίτικα διηγήματα όπου η πλοκή είναι ανεξάρτητη από τον αφηγητή γιατί ανήκει σrsquo άλλο χρόνο απομακρυσμένο από την ώρα της συγγραφής και

91 ό π σσ 24-2592 Για την αναπαράσταση της ζωής του μαθητή στο διήγημα βλ Αντώνης Χουρδάκης ό π σελίδες 176 και 182

41

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής

υποκινείται από διαφορετική πρόθεση στα αθηναϊκά διηγήματα ενδιαφέρει κυρίως η ώρα και το πρόβλημα της ιστορίας ενώ στα σκιαθίτικα εκτός από αυτά ενδιαφέρει και η φύση η παράδοσή της το πνεύμα της το πολιτισμικό βάθος της κοινότητας

4 Οι χαρακτήρες των παιδιών σκιαγραφούνται με προσεκτικές λεπτομέρειες και βιώνουν καταστάσεις πειστικές ώστε η δράση τους να αντικατοπτρίζει τη σκέψη τους την ψυχοσύνθεσή τους και τις προσδοκίες της ηλικίας τους

5 Η ηλικία των παιδιών που πρωταγωνιστούν στα διηγήματα κυμαίνεται μεταξύ πέντα και δώδεκα ετών όσο διαρκεί το διάστημα δηλαδή που η αφέλεια και ο αυθορμητισμός είναι δικαίωμα του ανθρώπου

6 Συχνή είναι η πίεση που ασκούν οι κοινωνικές καταστάσεις σrsquo αυτήν την ηλικία με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται ειρωνικά η τραγική παραβίαση του φυσικού συμβολαίου και του ηθικού κανόνα που περιφρουρούν το δικαίωμα του παιδιού στη χαρά της ζωής και του παιχνιδιού

42

  • Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
  • 1 Ο κόσμος των παιδιών στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η ιδεολογική σύλληψη της πλοκής